Z R Z E S Z E N I E S T U D E N T Ó W P O L S K I C HS T U D E N C K I E K O Ł O P R Z E W O D N I K Ó W B E S K I D Z K I C H

W W A R S Z A W I E

B E S K I D N I S K I

1 9 6 6

S p i s t r e ś c i

Dziewięć lat SKPB 3

Beskid Niski:

— Geografia 5

— Przyroda . . . 1 1

— Rys historyczny 14

— Kilka słów o Łemkach 17

— Ciekawsze miejscowości 18

Pogórze Ciężkowickie 28

Spis opisanych miejscowości:

Bartne, Barwinek, Besko, Biecz, Bóbrka, Cergowa, Dukla,Folusz, Gorlice, Grybów, Głojsce, Hyrowa, Iwonicz, Jasło,Jaśliska, Kąty, Kobylany, Komańcza, Krempna, Krosno,Libusza, Lubatowa, Łosie, Osiek, Ropa, Rymanów, Rzepedź,Sękowa, Szymbark, Tylawa, Tylicz, Uście Gorlickie,Wapienne, Wietrzno, Wysowa, Żmigród Nowy, Żmigród

Stary.

Druk RSW „Prasa”, Sm. 2000. Zam. 1202. M-16.

DZIEWIĘĆ LATSTUDENCKIEGO KOŁA PRZEWODNIKÓW

BESKIDZKICH

Na początku roku 1955 zrodziła się koncepcja umożliwienia turystom— studentom poznania Bieszczadów Zachodnich, po wojnie prawie nie-znanych i zapomnianych, opustoszałych i zdziczałych po krwawychwalkach z UPA. Po wstępnym rekonesansie w maju 1955 roku, w okre-sie wakacji wyruszają na szlaki beskidzkie dwa pierwsze turnusy ZSP,zabierające z Zagórza zapas żywności, ponieważ na trasie można byłoliczyć jedynie na zaopatrzenie w pieczywo.

W roku 1956 następuje podział terenów turystycznych Polski międzyposzczególne środowiska akademickie. Środowisku warszawskiemuprzypada w udziale organizacja wczasów i obozów wędrownych naPojezierzu Mazurskim, w Górach Świętokrzyskich, Beskidzie Niskimi w Bieszczadach. W lecie tego samego roku zostają zorganizowaneturnusy bieszczadzkie w liczbie 10 oraz 2 w Beskidzie Niskim. Baząturystyczną jest prywatny dom i stodoła odnajęta na czas akcji odgospodarza w Zagórzu.

Podobnie przedstawia się akcja letnia w roku następnym, z tym,że tworzy się w tym okresie prywatny klub turystyczny „Klub LewejNogawki" oraz grono „Wielkiego Bractwa", składające się z przewod-ników, którzy prowadzili obozy bieszczadzkie. Na jesieni z obu tychgrup tworzy się Koło Przewodników Studenckich Obozów Wędrow-nych przy RO ZSP w Warszawie. Jego czonkowie obsługują j u ż akcjęletnią 1958 roku. Zorganizowano wtedy 12 turnusów bieszczadzkichi 2 turnusy obejmujące Bieszczady i Beskid Niski. Jest to ostatni rok,w którym od uczestników obozów bieszczadzkich wymaga się spraw-dzonych kwalifikacji turystycznych (kandydaci na uczestników musieliodbyć dwie wycieczki kwalifikacyjne).

W czasie następnych wakacji zostają po raz pierwszy zorganizowanew Bieszczadach obozy campingowe oraz obozy wędrowne, robotniczo--studenckie, połączone z pracą społeczną. W sumie na trasy wyruszajątego roku 52 turnusy. Baza główna mieści się w Zagórzu pod namiota-mi, a campingowe obozy zorganizowano w Przysłupiu, Wetliniei Ustrzykach Górnych. Turnusy po raz pierwszy zamiast w pałatki, wy-posażone zostaną w namioty dwuosobowe. Koło rozwija się, organizując,imprezy o zasięgu ogólnopolskim: w październiku zorganizowany zo-staje I Studencki Rajd po Roztoczu Lubelskim, w maju 1960 odbywasię po raz pierwszy Rajd Bieszczadzki, a listopadzie 1960 roku zainau-gurowano Jesienny Złaz Kampinoski, mający odtąd stanowić trady-cyjne zakończenie letniego sezonu turystycznego w środowisku war-szawskim.

3

Tradycja Rajdu Bieszczadzkiego i Złazu Kampinoskiego kontynuo-wana jest w latach następnych. Poza tym, Koło bierze udział w orga-nizacji Ogólnopolskiego Rajdu szlakiem Gwardii Ludowej z zakoń-czeniem w Tomaszowie Mazowieckim. Rajd Bieszczadzki odbywa sięw 1962 roku już po raz trzeci, z tym, że przeniesiony zostaje na jesieńi odtąd odbywa się co roku w październiku.

Następny sezon turystyczny otwiera Złaz Wiosenny w Puszczy Bia-łowieskiej. A potem jak co roku Akcja Letnia, Rajd Bieszczadzki i IVZłaz Kampinoski, który otrzymuje imię tragicznie zmarłego w tymroku członka Koła, zasłużonego działacza na polu turystyki młodzieżo-wej i studenckiej — Andrzeja Harskiego. W grudniu na walnym ze-braniu Koła Przewodników Studenckich Obozów Wędrownych przyRO ZSP i OM PTTK nazwa Koła zmieniona zostaje na Studenckie Ko-ło Przewodników Beskidzkich.

Rok 1964 charakteryzuje się nasileniem imprez turystycznych.W kwietniu odbywa się Złaz w Puszczy Białej, w maju Złaz na Kur-piach. Po akcji letniej Koło, zaproszone przez Okręg PTTK w Rzeszo-wie organizuje i prowadzi 10-dniową trasę biwakową na XI RajdziePrzyjaźni w Bieszczadach. Potem odbywa się V Jubileuszowy RajdBieszczadzki, a sezon letni kończy tradycyjnie Złaz Kampinoski.

W maju 1965 roku odbywa się po raz pierwszy Rajd w BeskidzieNiskim organizowany przy współudziale władz terenowych. W związkuz nim ukazał się opracowany przez członków Koła Informator BESKIDNISKI. Rajd ten staje się trzecią ogólnopolską imprezą organizowanątradycyjnie przez Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich przyRO ZSP i OM PTTK w Warszawie.

4

G E O G R A F I A

Beskid Niski tworzy wyraźne obniżenie w łuku Karpat ciągnącymsię od Dunaju pod Bratysławą po Żelazną Bramę w Rumunii i jestogniwem łączącym Beskid Zachodni z Beskidem Wschodnim. Od Bes-kidu Sądeckiego oddziela go Przełęcz Tylicka i dolina Kamienicy,a granica z Bieszczadami, należącymi do Beskidów Wschodnich, prze-biega od Przełęczy Łupkowskiej poprzez obniżenie Woli Michowej doCisnej, a dalej wzdłuż Solinki do Sanu. Od północy Beskid Niski gra-niczy z Dołami Jasielsko-Sanockimi, które oddzielają go od PogórzaDynowskiego i Ciężkowickiego.

Z turystycznego punktu widzenia Beskid Niski można podzielić nanastępujące grupy:

BESKID GRYBOWSKI — między Kamienicą a Białą Dunajcową z głów-nymi szczytami: Rosochatką (753 m), Jaworzem (882 m), Sapalską Gó-rą (828 m), Czerszlą (871 m) i Uboczem (832 m);

Beskid Niski. Widok z Łysiej Góry nad Gorlicami

BESKID GORLICKI — sięgający po szosę Gorlice-Konieczna z głów-nymi kulminacjami: Lackową (1001 m), Ostrym Wierchem (938 m),Suchą Homolą (707 m), Chełmem (779 m), Bordiów Wierchem (755 m),Rotundą (776 m), Magurą Małastowską (814 m), Kozim Żebrem (854 m).

5

Panorama Lackowej, widok z Czerteża (szlak zielony Krynica-Wysowa

Widok z schroniska na Magurze Małastowskiej

66

GRUPA MAGURY WĄTKOWSKIEJ — po dolinę Wisłoki, ze szczyta-mi: Magurą Wątkowską (847 m), Kornutami (837 m), Świerzową(803 m), Dziamerą (757 m), Cyrlą (699 m).

BESKID DUKIELSKI — po szosę Czeremcha-Jaśliska-Rymanów z Cer-gową (718 m), Pietrusiem (731 m), Danią (696 m), Hyrową (694 m).

Panorama z wieży widokowej na Dziurczu nad Tylawą w stronę Dukli

7

Widok z Tokarni nad Rzepedzią na południe

GRUPA BUKOWICY — po dolinę Osławy z Pasiką (849 m), Kanasiów-ką (823 m), Kamieniem (863 m) w paśmie granicznym oraz Tokarnią(777 m) i Skibkami (778 m) we właściwym paśmie Bukowicy.

8

GRUPA CHRYSZCZATEJ (990 m), WOŁOSANIA (1070 m) i ŁOPIEN-NIKA (1069 m) — po dolinie Solinki.

Widok z Jawornickiego Wierchu (665 m) w stronę Wołosania

W literaturze turystycznej można spotkać również inne określeniagranic Beskidu Niskiego, wg których Beskid Grybowski zaliczanyjest do Beskidu Sądeckiego, a pasmo Chryszczatej i Wołosania — doBieszczadów.

Podobnie jak całe Beskidy, Beskid Niski zbudowany jest z fl iszukarpackiego. Tworzy go materiał osadowy, sprasowany i wypiętrzonyw czasie formowania się Karpat w trzeciorzędzie, złożony główniez piaskowców, łupków, margli, zlepieńców i wapieni. Ich różna odpor-ność na erozję dała bogatą rzeźbę terenu. Charakterystycznymi for-mami krajobrazu są kopulaste szczyty, długie łańcuchy o dość stro-mych zboczach, czasami garby górskie pokryte rumowiskiem skalnym.

Beskid Niski odwadniają rzeki należące do zlewiska Wisły i mająceźródła u stóp głównego łańcucha Karpat. Są to kolejno od zachodu:Kamienica i Biała — dopływy Dunajca, płynąca malowniczymi prze-łomami Ropa, Wisłoka, Jasiołka, przedzierający się przez pasmo Buko-wicy Wisłok, który tworzy malowniczy jar w okolicach Beska, Osławai Solinka — lewe dopływy Sanu, oraz San, mający swe źródło podPrzełęczą Użocką.

9

Najważniejszymi surowcami mineralnymi występującymi na obsza-rze Beskidu Niskiego i Pogórza są: ropa naftowa i gaz ziemny. Wy-stępują w niewielkich złożach (soczewkowych), mało wydajnych, alecharakteryzujących się długą żywotnością. Większe zasoby zalegająna dużych głębokościach od 4000—5000 m. Towarzyszą im złoża łupkówbitumicznych i wosku ziemnego. Głównym terenem eksploatacji jestzagłębie Gorlice — Jasło —Krosno.

Niemałym bogactwem są również źródła mineralne, przede wszyst-kim siarczany, szczawy i solanki, leczące choroby gośćcowe, drógoddechowych, krążenia, nerwów i choroby kobiece. Najbardziej znaneuzdrowiska na tym terenie to Rymanów Zdrój, Iwonicz Zdrój, Wysowa.

U podnóża Beskidu Niskiego biegnie odcinek Karpackiej linii kolejo-wej od Nowego Sącza poprzez Grybów, Stróże, Zagórzany, Biecz, Jasło,Krosno, Rymanów, Sanok, Zagórz, Lesko, z odgałęzieniami: Zagórzany— Gorlice i Zagórz — Rzepedź — Komańcza — Łupków. Komunikację

kolejową uzupełniają połączenia autobusowe:

Nowy Sącz — Krzyżówka — Krynica

Nowy Sącz — Grybów

Grybów — Florynka — Krynica

Grybów — Gorlice

Gorlice — Ropa — Uście Gorlickie — Wysowa

Gorlice — Sękowa — Małastów — Konieczna

Gorlice — Żmigród — Dukla

Jasło — Żmigród — Krempna

Krosno — Miejsce Piastowe — Dukla Przełęcz Dukielska

Krosno — Iwonicz Zdrój

Krosno — Rymanów — Besko — Sanok

Krosno — Rymanów — Besko — Sanok

Rymanów — Jaśliska

10

P R Z Y R O D A

Beskid Niski pokrywała niegdyś nieprzebyta puszcza jodłowo-bukowaz domieszką jesionów, jaworów, lip, klonów, grabów. Przetrzebiła jąwielowiekowa gospodarka człowieka, a ogromny procent przetrwa-łych do czasów ostatniej wojny wielkich skupisk leśnych padł of iarąhitlerowskiego rabunku. Obecnie największe kompleksy lasów spotyka-my w grupie Magury Wątkowskiej (las bukowy), w rejonie Śnietnicy,u źródeł Wisłoki, w paśmie Bukowicy i Kamienia oraz w grupie Chry-szczatej i Wołosania, gdzie lasy tworzą dzikie ostępy z b u j n y m po-szyciem.

Badania paleobotaniczne wykazały, że w okresie polodowcowymBeskid Niski był krainą kosodrzewiny i cisów. Reliktem tamtychczasów jest stanowisko kosodrzewiny na Kornutach, położone n a j n i -żej w Karpatach (834 m) i jedyne na obszarze między Tatarami i Czar-nohorą. Zachowały się również niewielkie skupiska cisów na Mrukowejkoło Żmigrodu, na Zielonej Górze w paśmie Maślanej, w Bieśnikui Szalowej, oraz na Cergowej, gdzie znajduje się rezerwat k i lkusetokazów. Po zmianie warunków klimatycznych nastąpił okres panowa-nia modrzewiowo-sosnowego z domieszką limby, której pojedynczeegzemplarze spotkać można w grupie Magury Wątkowskiej i na Ma-reszce, zaś w okolicy Barwinka można oglądać duży, naturalny zespółmodrzewi w rezerwacie Modryna. Dalsze kilkakrotne zmiany klimatudoprowadziły do wytworzenia się na terenie Beskidu Niskiego drze-wostanu jodłowo-bukowego, który do dziś jest naturalnym zespołemdrzew w wyższych partiach górskich.

Podszycie tutejszych lasów obfituje w maliny, jeżyny, borówki czar-ne, paprocie, występują także gatunki czarnomorskie jak sałatnicaleśna (Aposeris Foetida) i turzyca siedmiogrodzka (Sarex Transylwani-ca). Spotkać można wiele gatunków roślin chronionych, takich jak za-

wilec leśny, dziewięć sił bezłodygowy wawrzynek wilczełyko, prze-biśnieg pospolity, goryczki, bluszcz ziemny, lilia złotogłów, widłakbabimór, sasanki i wiele odmian storczyków.

Świat zwierzęcy reprezentują zające, sarny, lisy, kuny, tchórze, ła-sice; spotyka się też jelenie, wilki i rysie, dziki, borsuki. Z ptactwanajbardziej ciekawym jest czarny bocian, gnieżdżący się w okolicachHańczowej i Świątkowej. Rzeki górskie zamieszkałe są przez pstrągi,brzanki, świnki, ślizy, głowacze, a w dolnym biegu Ropy pojawiająsię nawet łososie i węgorze.

Największą osobliwością przyrodniczą Beskidu Niskiego jest rezer-wat skalno-leśny Kornuty w paśmie Magury Wątkowskiej, będący ze-społem zwietrzałych skał o fantastycznych kształtach, które zyskująjeszcze bardziej na malowniczości, na tle pięknego, bukowego lasu(nazwę nadali pasterze wołoscy, którym niezwykłe kształty skał przy-

1 l1 l

pominały rogi—„cornuti”). Kornuty zasługują na uwagę również zewzględu na swą bardzo ciekawą szatę roślinną; porastają je rzadkiemchy i porosty, ma tu swe stanowisko kostrzewa górska (FesrucaMontana), występująca poza tym w Polsce jedynie na Cergowej, rośniena terenie rezerwatu omawiana już uprzednio kosodrzewina, reliktokresu polodowcowego. Ciekawą właściwością Kornutów jest wielkailość żyjących tu owadów, wśród nich rzadkich gatunków motyli, jakpaź królowej i niepylak mnemozyna.

Niewątpliwie wielką rolę w odrębności szaty roślinnej Beskidu Nis-kiego odgrywa jego klimat, o cechach kontynentalnych, z wyższąśrednią temperaturą okresu wegetacji a mniejszą wilgotnością. Przy-czyną tego stanu są suche wiatry południowe, wiejące u nizin za-karpackich. Ilość opadów jest niewielka , choć zdarzają się lata bar-dziej wilgotne, sprzyjające osuwaniu się zboczy zbudowanych z łupkówi iłów. Klasyczne osuwisko posiada ścianę obrywu, nisze ze zbiornika-mi wody, liczne wały, progi, pęknięcia oraz jęzory osuwającej się zie-mi i rumowiska.

12

Do największych w Beskidzie Niskim należą osuwiska: na Szklarce,w Szymbarku, w Bartnem, Bodakach, Szalowej oraz słynne osuwiskostoków Chryszczatej, której zbocze zsunąwszy się wraz ze 150 letnimlasem w 1907 r. przegrodziło potok Olchowaty tamując odpływ jegowód i tworząc trzy malownicze jeziorka tzw. Duszatyńskie, z którychdo dziś zachowały się dwa. Nad ich taflą sterczą kikuty zatopionychdrzew. Jeziorka otoczone są ochroną i uznane za rezerwat przyrody.

Malowniczych widoków dostarczają również przełomy: Ropy w re-jonie wsi Łosie i Klimkówka, który nazwany został „Pieninami Gor-lickim” oraz przełom Wisłoka koło Beska, gdzie rzeka płynie kaska-dami między stromymi, skalistymi ścianami jaru.

13

RYS HISTORYCZNY

Badania archeologiczne dowiodły, że człowiek pojawił się na tere-nach podkarpacia ponad 2500 lat p.n.e. Znaleziska pochodzące z okresuneolitu (2500—1700 p.n.e.) wykazują napływ na te tereny ludności z po-łudnia, a następnie pojawienie się fali osadniczej z północy, z którąwiąże się tzw. kultura ceramiki sznurowej. Jej ślady odnalezionow Jeżowie, dolinie Białej oraz w Bieczu.

Liczne ślady działalności człowieka pozostały także po epoce brązu(1700—700 p.n.e) na przykład naszyjniki i bransolety znalezione w Za-górzu, brązowy miecz odkryty w dolinie Ropy.

Pierwsze grodzisko na Podkarpaciu stworzyła kultura łużycka (1300——300 p.n.e.), sięgająca na wschód aż po górny San, która upadła podnaporem Scytów, Celtów i ludów z północy. Siady j e j przetrwały dodziś między innymi w Wietrznie.

Wiele znalezisk monet rzymskich wskazuje na częste kontakty han-dlowe ludności Podkarpacia z sąsiadami z południa. Przez przełęczekarpackie przeciągały na przełomie naszej ery liczne karawany ku-pieckie przywożąc wyroby brązowe i szklane, a powracając z miodem,skórami i bursztynem.

W okresie tworzenia się państwa Wiślan Karpaty znajdowały sięw jego zasięgu aż do IX wieku. W końcu wieku X książę ruski Wło-dzimierz zajął kilka grodów (Przemyśl, Czerwień i inne) na wschod-nich rubieżach państwa polskiego, lecz Bolesław Chrobry odbił jew 1018 r. Po jego śmierci utracono je ponownie na rzecz Rusi i wschod-nia granica przesunęła się z linii Sanu i Dniestru na linię Jasiołkii Wisłoka. Za Bolesława Chrobrego powstają na terenie Beskidu Nis-kiego pierwsze strażnice tworzące linię obronną: Wojnarowa, Bobowa,Jeżów, Stróżna, Gródek, Szymbark, Stróżówka, Góra Zamkowa w Gor-licach, Góra Zamczysko w Sękowej, Pstrążna, Biecz, Trzcinnica, Golesz,Kamieniec — Odrzykoń. Założono również kasztelanie w Bieczu, którystał się przez to ośrodkiem administracyjnym Beskidu Niskiego.

Już w czasach Chrobrego rozpoczął się wzmożony napływ osadników,którzy posuwając się wzdłuż dolin rzek coraz głębiej wnikali w kar-packą puszczę. Wybitną rolę w zasiedlaniu Pogórza Karpackiego i Bes-kidu Niskiego odegrali benedyktyni z Tyńca i biskupi krakowscy, po-siadający na tym terenie ogromne włości, a także liczne rody rycerskiejak np. Gryfitów, Odrowąż — Pieniążków, Bogoriów, Zadorów, którzyotrzymują od władców nadania ziemi, kolonizowali szybko swoje po-siadłości, zakładając wsie i miasta.

Osadnictwu sprzyjały uczęszczane szlaki handlowe przez niskieprzełęcze i doliny rzek, których broniły warowne zamki. I tak dolinyBiałej-Dunajeckiej broniły Grybów, Jeżów, Stróże, Strzylawka; dolinyRopy, obronny dwór w Szymbarku i gród w Bieczu; szlaku przez prze-łęcz Dukielską strzegł gród w Żmigrodzie i Krosno (Odrzykoń), a przezprzełęcz Łupkowską — Sanok. Istniał też zameczek w Krajowicachkoło Jasła. Obok systemu grodów tworzono na pograniczu liczne ,,ko-tocze zamki", czyli osłonę obozów wozami oraz specjalnie budowanezasieki. Wszelkie te przedsięwzięcia obronne były na tym terenie bar-dzo potrzebne — mnożyły się bowiem napady Rusinów, Węgrów,a zwłaszcza Tatarów, którzy podczas swych najazdów rujnowali i nisz-czyli wszelkie osady, hamując w XIII wieku rozwój gospodarczy Pod-karpacia.

14

Zagrożenie ze wschodu ustało dopiero za czasów Kazimierza Wiel-kiego, który przyłączył w latach 1341—1349 Ruś halicką i lwowskądo Polski. Pod osłoną warownych grodów powstało wówczas wiele no-wych wsi i miast, a duża część uprzednio istniejących została lokowanana nowo na prawie magdeburskim. Na teren całego Podkarpacia na-płynęła duża liczba osadników, wśród nich również Niemców, co zna-lazło swoje odbicie w nazwach miejscowości (np. Szymbark, Rychwałd)oraz w nazwiskach ludności do tej chwili mieszkającej na tym tere-nie. Pojawiali się także osadnicy słowaccy, czescy, węgierscy, a w oko-licy Biecza osadzono nawet jeńców tatarskich.

Z okresu panowania Kazimierza Wielkiego wywodzi swój początekm. in. Grybów lokowany w 1340 roku na prawie magdeburskim, zało-żone na prawie polskim w 1355 roku przez Dersława Karwacjana — Gor-lice, Jaśliska które założyli osadnicy niemieccy w 1367 roku, a takżeliczne wsie jak np. Brunary, Sękowa, Kryg, Krościenko, Libusza, Ha-czów, Rzepiennik Strzeżewski, Binarowa, Wójtowa i wiele innych.Kazimierz Wielki lokował wiele miejscowości powtórnie przenoszącje na prawo magdeburskie, jak to miało miejsce z Bieczem, Sanokiem,Krosnem, niektóre z nich podnosząc przy tym do rangi miast (np. Ja-sło, Tuchów). Ważną datą dla dziejów Beskidu Niskiego jest 27.X.1359,kiedy to rycerz Jan Gładysz herbu Gryf otrzymał drewniany grodekw Szymbarku, królewską wieś Łosie oraz lasy nad górnym biegiemRopy z prawem karczowania, zakładania wsi i miast, ustalania targówi terminów wolnizny. Gładyszowie zagospodarowując ten teren w cią-gu dwu następnych wieków, założyli nad Ropą i jej dopływami wielemiejscowości.

Źródłem zamożności miast Beskidu Niskiego był przede wszystkimhandel, ogromnie popierany przez Kazimierza Wielkiego, który udzie-lał im wiele przywilejów, jak pobierania składowego, mostowego, cel,urządzania jarmarków. Przywileje te stawały się często źródłem za-targów między rywalizującymi ze sobą miastami. Handlowano z Wę-grami, Rusią, później ożywiły się kontakty ze Śląskiem. Węgry dostar-czały głównie wina, z Rusi przywożono bydło, przez śląskie ośrodkihandlowe przepływały towary z rynków zachodnio-europejskich, wy-wożono natomiast żelazo, ołów, futra, sól bocheńską, saletrę z okolicNowego Sącza i Grybowa. Nastąpił znaczny rozwój rzemiosła, zwłasz-cza sukiennictwo, gdyż we wsiach lokowanych na prawie magdebur-skim osadzano również rzemieślników. Sukna bieleckie, krośnieńskie,ciężkowickie wędrowały na rynki nie tylko krajowe i zagraniczne,a Biecz był największym ośrodkiem sukienniczym w Małopolsce. Po-litykę Kazimierza Wielkiego kontynuowali Jagiellonowie, popierającosadnictwo, rzemiosło i handel na Podkarpaciu, a gdy król węgierskiMaciej Korwin napadł w 1474 r. na południowe tereny Polski pozosta-wiając po sobie ruiny i zgliszcza, nowe przywileje królewskie wyrów-nały szybko poniesione straty.

Ostatnią falą osadniczą, która napłynęła na tereny Beskidu Niskiegobyli Wołosi. Była to ludność pasterska, posuwająca się łukiem Karpatbardzo przemieszana etnicznie, gdyż z pierwotnym elementem rumuń-skim i bałkańskim zmieszała się ludność ruska, słowacka i węgierska.Wołosi przynieśli ze sobą nowe sposoby gospodarki hodowlano-paster-skiej i odmienne prawa zwyczajowe. Według nich, w każdej osadziebyły dworzyszcza wołoskie, obejmujące w Beskidzie Niskim po pół lubtrzy czwarte łana ziemi, a kmiecie od każdych stu owiec wypasanych

15

w latach pańskich płacili trzy do pięciu baranów, za wypas trzodychlewnej dawali każdego dwudziestego wieprza, od barci ćwierć miodu,trzeciego ułowionego grubego zwierza oraz dań w postaci jarząbków.Władzę sprawowali kniaziowie i krajnicy. Na skutek napływu woło-chów i przemieszania się ich z ludnością miejscową, wiele miejsco-wości zostało przeniesionych z prawa magdeburskiego na wołoskiejak np. Brunary, Stawisza, Łosie, Bieliczna, zakładano też nowe osadyna prawie wołoskim m. in.: Uście Wołoskie (1512), Wapienne i Niezna-jową (1546), Czarne (1564), Izby, Hańczową.

Rozwój ekonomiczny szedł w parze z rozwojem kulturalnym, a głów-nymi ośrodkami nauki i kultury Beskidu Niskiego stały się Bieczi Krosno. Słynna była zwłaszcza szkoła biecka, istniejąca już w II poł.XIV w., z której rekrutowało się wielu uczniów akademii krakowskiej,m. in. Marcin Kromer, historyk dyplomata, geograf. WychowankiemAkademii, a później je j profesorem był Paweł z Krosna, humanistai poeta, jedna z najwybitniejszych postaci naszego renesansu. Dużąrolę w życiu gospodarczym i kulturalnym odegrała reformacja. W XVIi XVII w. szerzył się na Podkarpaciu luteranizm, kalwinizm i arianizmz głównymi ośrodkami w Strzyżowie, Jaśle u Lusławicach koło Zakli-czyna. Do arian należał m. in. mieszkający w Luźnej i Łosiu XVII--wieczny poeta Wacław Potocki.

Od II połowy XVII w. zaczyna się powolny upadek gospodarczyBeskidu Niskiego. Na skutek ograniczeń zanika kwitnący dawniej han-del, miasta zniszczone są najazdem Szwedów, ciężary pańszczyźnianepogarszają sytuację chłopów i są powodem ich zbiegostwa w góry. Po-wstają kompanie zbójników złożone ze zbiegłych chłopów. Wołochów,Węgrów, napadające na kupców i dwory szlacheckie. Wprawdziewzmianki o zbójnikach znajdujemy już w wieku XV, ale w XVIIwieku stają się oni tak niebezpieczni, że do walki z nimi powołanospecjalne oddziały tzw. harników, a pojmanych zbójników publicznietorturowano i uśmiercano. Jako miejsce straceń wsławiły się Mu-szyna, Biecz i Sanok.

Wieki XVII i XVIII obfitują również w liczne wystąpienia i pow-stania chłopskie, jak np. bunt czterech wsi królewskich (Libuszy, Mosz-czanicy, Racławic i Rzepiennika) w 1631 r., wystąpienia antyszlachec-kie w czasie najazdu szwedzkiego, bunt chłopów starostwa libuskiegow 1755 r., którzy odmówili odrabiania wygórowanej pańszczyzny. Naj-większym wystąpieniem chłopskim była rewolucja w 1846 r. pod wodząJakuba Szeli, mająca szczególnie krwawy przebieg w okolicach Bo-bowej, Bochni, Jasła, gdzie po pogromie dworów szlachty dzielono j e jmajątki i ziemię między chłopów. Mimo upadku rabacja Szeli przy-spieszyła zniesienie pańszczyzny (1848 r.).

Trwał jednak ciągle zastój gospodarczy Podkarpacia, zajętego w dru-giej połowie XVIII w. przez Austriaków, którzy nie robili nic dlajego uprzemysłowienia. Chłopi z przeludnionych wsi beskidzkich niemając środków do życia emigrowali w poszukiwaniu pracy „na Saksy”i do Ameryki.

Pewne ożywienie wprowadził rozwój przemysłu naftowego w latach80 ubiegłego stulecia, gdy Ignacy Łukaszewicz wydestylował naftęi skonstruował pierwszą lampę naftową. Powstało wtedy wiele szybównaftowych i rafinerii, przede wszystkim w okolicach Gorlic, Jasła,i Krosna. Opanował je wkrótce kapitał zagraniczny, który zarządzał

16

niebawem prawie 90% polskiego przemysłu naftowego i prowadzącwłasną politykę gospodarczą hamował jego rozrost, zwłaszcza w okre-sie kryzysu w latach trzydziestych. Było to powodem wielu wystąpieństrajkowych głównie w Gliniku Mariampolskim, Gorlicach, Libuszy.

Obie wojny światowe nie oszczędziły tych terenów. Do maja 1915 r.rozgrywała się tu długa, 126 dni trwająca bitwa zwana gorlicką, za-kończona przerwaniem rosyjskiego frontu. Pozostałością po n ie j j e s tponad 100 cmentarzy wojskowych, rozsianych wzdłuż linii walk w sze-rokim pasie od Rzepiennika do północy, przez Gorlice, Małastów, Ko-nieczną i dalej Bardejov w Słowacji, niektóre w ciekawej oprawiearchitektonicznej. Ogółem poległo tu około 20 tys. żołnierzy, a 75 tys .zostało rannych.

W okresie okupacji 1939—1945 teren Beskidu Niskiego był us ianyobozami zagłady ludności żydowskiej i jeńców radzieckich. Wobec lud-ności cywilnej okupant stosował terror, o czym świadczą mogiły zbio-rowe rozstrzeliwanych tu patriotów. We wrześniu 1944 toczyła się wiel-ka bitwa o przełęcz Dukielską. Najzacieklejsze walki prowadzono nazachód od Dukli, w rejonie wsi Iwla. Zginęły tu tysiące żołnierzy ra-dzieckich i czechosłowackich, co upamiętnia oryginalny pomnik z czoł-gów oraz cmentarz w Barwniku. W 1944 r. rozgrywały się równieżciężkie walki o Jasło, zniszczone w końcu celowo przez hitlerowców.

Po wyzwoleniu, tereny Beskidu Niskiego jak i sąsiednich Bieszcza-dów były bardzo niespokojne. Grasowały tu bandy UPA, działały reak-cyjne podziemne organizacje utrudniając powrót do pokojowego życia.Wkrótce jednak nastąpiła szybka odbudowa zniszczeń oraz przebudowagospodarki. Reforma rolna dała chłopom ziemię, znacjonalizowano za-kłady przemysłowe. Na skutek rozwoju przemysłu zmieniła się struk-tura ludności — już nie 80% a 60% mieszkańców utrzymuje się z rol-nictwa. Wzrosło wydobycie ropy naftowej, w Gorlicach powstały nowezakłady produkujące sprzęt wiertniczy, uruchomiono huty szkła tech-nicznego w Krośnie i Jaśle, uruchomiono nowe tartaki i wielki kombi-nat drzewa w Rzepedzi. W 1961 r. w Jaśle uruchomiony został najwięk-szy w Polsce kombinat owocowo-warzywniczy.

Teren Beskidu Niskiego, bardzo atrakcyjny, turystycznie i wypoczyn-kowo coraz lepiej przygotowany jest do przyjmowania turystów i wcza-sowiczów. Polepszyła się znacznie sieć dróg, wyznakowano nowe szla-ki turystyczne, rozbudowywana jest sieć placówek usługowych.

KILKA SŁÓW O ŁEMKACH

Łemkowie, dawna ludność Beskidu Niskiego, Bieszczadów Zach.a także częściowo Sądecczyzny, powstali z połączenia się dwóch falosadniczych — napływającej ze wschodu pasterskiej ludności wołoskiejoraz miejscowej ludności rolniczej. Pod tą nazwą (używaną zresztą do-piero od połowy XIX w.) rozumiemy grupę etniczną, posługującą sięswoistą gwarą ruską — z dużymi wpływami polskimi — z naleciałościa-mi słowackimi o charakterystycznym akcencie. Wykształcili oni orygi-nalną kulturę ludową związaną z życiem pasterskim, własne budownic-two i strój ludowy. Do lat trzydziestych XX wieku trwali wiernieprzy wyznaniu grecko-katolickim. Po odcięciu od Węgier (zakup)i Wiednia (sprzedaż bydła) upadła stojąca wysoko gospodarka hodowla-no-pasterska. Głównym źródłem utrzymania Łemków stało się rolnic-

17

two, co na niezbyt urodzajnych gruntach i przy niskiej kulturze rol-nej powodowało coraz większy upadek gospodarczy. Niektóre wsie wy-specjalizowały się w rzemiośle: kamieniarstwie, wyrobach drzewnych,tkactwie i innych.

Wioski łemkowskie tworzyły osiedla zwarte. Domy były głównie je-dnotraktowe i jednobudynkowe, usytuowane tak, aby wykorzystać połu-dniowe nasłonecznienie, o stromych dwuspadowych dachach, krytychsłomą lub gontami. Konstrukcja domów zrębowa. Charakterystyczną ce-chą były prychaty — oszalowanie biegnące w pewnej odległości odściany dookoła domu. Domy malowane były przeważnie w pasy po-ziome: żółtobiałe lub niebieskie na tle czarnym lub brązowym, w zależ-ności od koloru glinki występującej w okolicy.

Charakterystycznym elementem wsi łemkowskiej były cerkiewki.Wcześniejsze budowane były z drzewa przez miejscowych cieśli,w oparciu o wzory j u ż istniejące. Cerkiewki łemkowskie składają sięz trzech części: babińca, nawy głównej dla mężczyzn i części kapłań-skiej, oddzielonej od reszty ikonostasem z carskimi wrotami. Nad każ-dą z części wznosił się okazały hełm, często w formie dachu brogo-wego. Dzwonnica złączona była zwykle z bryłą cerkiewki. Do dziś za-chowały się piękne cerkiewki w Wołowcu, Hańczowej, Hyrowej, Rop-kach i innych wsiach.

Dla stroju łemkowskiego charakterystyczna jest biała koszula lnianaz kołnierzem zapinanym na szyi od tyłu głowy, spodnie z białego, rza-dziej brązowego sukna, niebieska długa kamizelka (lejbik), biała lubbrązowa guńka czyli kurtka do połowy ud, lub brązowa czucha orazsłomiany albo filcowy kapelusz z kresami do góry. W zimie noszonobarankowe czapki. Obuwie składało się z onuc i „krypci”. Kobiety no-siły białe koszule z krezami u kołnierza, ciemnego koloru spódnicew drobne kwiaty lub z naszywanymi poziomo kolorowymi wstążecz-kami, czarne gorsety i kwiaciaste chustki na głowie wiązane do tyłu.Na ramiona zarzucały białe lniane płachty.

Ciekawe i oryginalne b y ł y obyczaje i wierzenia Łemków, związaneze świętami cerkiewnymi i wydarzeniami rodzinnymi jak narodziny,wesela, pogrzeby.

Po drugiej wojnie światowej, w związku z likwidacją band UPA,przesiedlono Łemków na ziemie zachodnie i północne lub do ZSRR.Większość wsi łemkowskich została wyludniona. Akcja aktywizacjigospodarczej Bieszczadów i Beskidu Niskiego prowadzona od lat 50stwarza możliwości osiedlania się osadników z innych regionów Polskina dogodnych warunkach kredytowych.

CIEKAWSZE MIEJSCOWOŚCI

BARTNE — stara wioska położona w dolinie między Dziamerą(757 m) a Magurą Wątkowską (847 m). Zamieszkiwali ją Łemkowie,zwani Barnami. Na przełęczy Majdan, między Bartnem a Świerzowąodbyła się w 1770 r. potyczka konfederatów barskich z wojskami gen.Drewicza. Atrakcją dla turystów jest czynna we wsi cerkiewka z od-prawianymi nabożeństwami w obrządku prawosławnym. Bartne znanebyło z produkcji kamieni młyńskich.

18

BARWINEK — leży 2 km od przełęczy Dukielskiej nad potokiemOstresz, przy starodawnym szlaku handlowym na Węgry. Jest starąosadą wołoską. W XVI wieku był własnością włoskich kupców Guccich,którzy wzbogacili się z handlu i dzierżawy ceł królewskich. Z Bar-winkiem łączy się rozesłany po okolicy Uniwersał Pułaskiego, wzywa-jący do udzielenia pomocy jego oddziałom. Za czasów austriackich byłatu znana fabryka mebli giętych Thonetów z Wiednia. Od 1961 rokuruchliwy punkt graniczny dla obszaru konwencji turystycznej Dukla-Świdnik. W odległości l km na zachód znajduje się rezerwat leśnyboru modrzewiowego „Modryna”. We wsi cmentarz stu żołnierzy ArmiiRadzieckiej, poległych w czasie wojny. Barwinek posiada stację tu-rystyczną i schronisko szkolne PTSM.

BESKO — leży przy linii kolejowej Jasło-Sanok, istniała jużw 1425 r. Na skraju wsi stoi mały, drewniany kościółek z przełomuXVII—XVIII wieku. Idąc brzegiem Wisłoka w górę rzeki mijamy ma-lowniczo położony młyn -- tartak wodny. Wisłok płynie tu pięknymjarem wśród urwisk skalnych, przybierających kształty iglic i turni-czek. Ścieżka doprowadza do wsi Mymoń, w której na górze, tuż nadrzeką znajdują resztki ruin zamku, broniącego niegdyś dawnej drogihandlowej. Odcinek Wisłoka między Beskiem a Mymoniem jest znanymrezerwatem krajobrazowym.

BIECZ — położony przy linii kolejowej Stróże — Jasło, jedno z naj-ciekawszych miasteczek w Dołach Jasielsko-Sanockich. Ze względu nadużą ilość zabytków nosi nazwę „małego Krakowa". Wykopaliska (na-rzędzia kamienne z okresu neolitu oraz monety rzymskie z II i IV

19

wieku naszej ery) pozwalają stwierdzić, że w miejscu gdzie dziś jestpołożony Biecz musiała już istnieć jakaś osada prehistoryczna. Pierw-sza wzmianka historyczna o ziemi bieckiej odnosi się do początkówXI wieku. W 1363 roku Kazimierz Wielki nadał miastu prawo magde-burskie oraz liczne przywileje, między innymi na budowę piwnic doskładowania wina. Dzięki opiece ostatnich Piastów i Jagiellonów jakrównież dzięki swemu położeniu na trakcie handlowym Biecz stał sięmiastem o dużym znaczeniu gospodarczym i kulturalnym, ośrodkiemadministracyjnym większej części Beskidu Niskiego. O jego znaczeniuświadczy fakt, że już w XIV wieku istniał tu sąd grodzki i tzw. szkołabiecka, której absolwenci zasilali szeregi uczniów Akademii Krakow-skiej. Do jej wychowanków należy między innymi słynny historyk,geograf, dyplomata, sekretarz trzech królów Marcin Kromer. Upadekmiasta zaczął się w XVII wieku. Liczne pożary, epidemie i wojny nisz-czyły ludność miasta. Poza tym ówcześni władcy ograniczyli handelz Węgrami, co zahamowało rozwój miasta. Kupcy poczęli omijać ko-mory celne, na pograniczu grasowały bandy rozbójników napadającychna karawany kupieckie. W związku z tym Biecz dostał tzw. prawomiecza, ostatni przywilej jaki mu nadano i zasłynął jako miejsce stra-ceń zbójników. Po zajęciu przez Austriaków przestał być siedzibą po-wiatu i stracił swoje znaczenie.

Ważniejsze zabytki Biecza:

1. Średniowieczny ratusz, przebudowany w XVI wieku.2. Kościół farny XIV—XVI wiek.3. Dzwonnica przy kościele farnym.4. Dawna plebania gotycka.5. Renesansowa bramka przy kościele.6. Klasztor oo. Reformatów XVIII wiek.

20

7. Średniowieczny szpital św. Ducha, ufundowany przez królowe Ja-dwigę, 1395 r.

8. Dawne wójtostwo XV—XVI wiek.

9. Dom Beiera z 1523 roku.

10. Dom Kromera z XVI wieku — siedziba muzeum.

11. Dom zbója Beczą XV—XVI wiek.

12. Budynek z XVII wieku, przebudowany w XIX w.

13. Renesansowe kamienice w rynku.

14. Drewniany dom mieszczański XVIII wiek.

15. Drewniany lamus XIX wiek.

16. Drewniany spichlerz XIX wiek.

17. Siady fundamentów kościoła św. Ducha.

BÓBRKA — wieś w okolicach Dukli. Na jej terenie znajduje siępierwszy szyb naftowy w Polsce, założony jeszcze przez Ignacego Łu-kasiewicza. Tu powstała pierwsza spółka naftowa, w skład której we-szli Karol Globassa, Trzecieski i Ignacy Łukasiewicz.

CERGOWA — wieś nad Jasiołką obok Dukli. Powstała w XIVwieku i była własnością kapituły przemyskiej. Urodził się tutajw 1787 r. gen. Jan Skrzynecki, jeden z dowódców Powstaniu Listo-padowego. Ponad wsią wznosi się góra Cergowa z rezerwatem cisóworaz kilkoma jaskiniami, jedynymi na terenie Beskidu Niskiego.

DUKLA — miasto nad Jasiołką. Rozwinęło się i wzbogaciło w wie-kach średnich dzięki sprzyjającemu położeniu przy szlaku handlowymna Węgry, biegnącym przez przełęcz Dukielską. Znane było z handluwinem, o czym świadczą piwnice na rynku — dawne składy win. W po-czątkach XIX wieku wyrabiano tu też sukno. Należała początkowo dorodziny Mniszchów, potem Męcińskich, po których pozostał pałac —będący dziś w ruinie. Zachował się natomiast park pałacowy, uznanyza zabytek przyrody, a w nim piękna aleja 200-letnich lip. Zniszczonyw czasie wojny zabytkowy kościół rokokowy z 1770 roku został powojnie odbudowany. W Dukli znajduje się również zabytkowy kościółi klasztor Bernardynów. Największe straty poniosła Dukla podczas wo-jen światowych, w czasie ostatniej zniszczona w 85 proc. Podczas oku-pacji mieściły się obok miasta dwa obozy zagłady dla ludności żydow-skiej, a okolice usiane są mogiłami żołnierzy radzieckich i czechosło-wackich poległych w walkach o przełęcz Dukielską.

21

FOLUSZ — wieś nad Kłopotnicą w pobliżu szosy Gorlice-Dukla, daw-niej zamieszkała przez Łemków. Są tu stawy, w których w okresiemiędzywojennym założono wylęgarnię pstrągów. Na stokach MaguryWątkowskiej nad Foluszem znajduje się rezerwat Diabli Kamień.

GORLICE — miasto założone w XIV wieku przez Dersława Karwa-cjana. Nazwę swoją zawdzięcza położeniu w wąskim gardle rzeki Ropy.W 1417 roku Władysław Jegiełło nadał miastu prawo magdeburskiei liczne przywileje. Po wygaśnięciu linii Karwacjanów dobra ich prze-szły na córki i dalszą rodzinę a właścicielami miasta stali sią Straszo-wie, później Pieniążkowie, w końcu Łętowscy, którzy zapisali się nie-chlubnie w historii Polski,podpisując jako pierwsi rozbiór Polski w 1772roku. Mimo licznych zniszczeń wojennych i pożarów miasto systema-tycznie rozwijało się i uprzemysłowiało. Początkowo rozkwitł prze-mysł płócienniczy i Gorlice były centralnym punktem handlu płótnemw Galicji. Po „Wiośnie Ludów" włókiennictwo upada, rozwija się jed-nak w dalszym ciągu handel winem, zbożem i bydłem. Duży wpływ narozwój miasta wywarło pojawienie się przemysłu naftowego. Obie woj-ny światowe spowodowały duże zniszczenie miasta. Obecnie miastoodbudowało się poszerzyło swój teren o Glinik Mariampolski. W Gor-licach znajdują się Zakłady Rafinerii Ropy, Fabryka Maszyn i SprzętuWiertniczego oraz Technikum Mechaniczne i Szkoła Zawodowa ze spe-cjalizacją wiertnictwa naftowego. Z zabytków warto zwiedzić kościółparafialny z obrazem Jana Styki w ołtarzu głównym oraz kamieniczkiprzy pl. Armii Czerwonej nr 617. W godnej uwagi kamieniczce przyulicy Wąskiej 11 znaduje się Muzeum Regionalne.

GRYBÓW — miasto w dolinie rzeki Białej, przy linii kolejowej Tarnów— Nowy Sącz. Starodawna osada, lokowana w 1340 roku przez osad-ników, niemieckich jako miasto handlowe na trakcie z Krakowa doBardiowa. Handlowano tu głównie węgierskim winem (miasto posia-dało prawo składowania wina), czerpano też korzyści z komory celnej.W późniejszych wiekach upadło. Zabytków posiadamy niewiele: w XX--wiecznym kościele obrazy z XVII i XVIII wieku, a także cenne obra-zy z XV wieku znadujące się w zabytkowym drewnianym budynkuparafii. Uprzednio wisiały w drewnianym gotyckim kościele, któryuległ zniszczeniu w czasie wojny, gdy uciekający hitlerowcy wysadzi-li wiadukt kolejowy nad Białą, Obok miasta Gródek (osada), gdzieistniał niegdyś zamek. Miasto posiada tartak i browar.

GŁOJSCE — wieś przy drodze Żmigród — Dukla, wspominana już przezDługosza. Między Głojscami i Iwlą toczyły się we wrześniu 1944 r. za-ciekłe walki wojsk radziecko-czechosłowackich z niemieckimi (DolinaŚmierci).

HYROWA — wieś nad potokiem Iwielka koło Dukli, wspominana w da-rowiźnie Kazimierza Wielkiego w 1366 r. a należąca niegdyś do Bogo-riów. We wsi drewniana cerkiewka z 1780 r. ocalała z całkowitegoprawie zniszczenia osady w czasie wojny.

IWONICZ ZDRÓJ — położony nad potokiem Iwonickim, 14 km od sta-cji kolejowej Iwonicz. Jedno z najstarszych uzdrowisk, znane jakomiejscowość lecznicza j u ż w XVI wieku. Propagował go bardzo Woj-

22

ciech Oczko, nadworny lekarz Stefana Batorego, polecając i w o n i c k i ewody i borowiny. Uzdrowisko założył w 1839 r. Karol Załuski Obecniew eksploatacji jest 7 źródeł, dostarczających wód do picia i do kąpie l i ,w tym jedno oddane niedawno w sąsiedniej Lubatowej. Czynna jestwarzelnia soli jodobromowej „Iwonka”, dająca rocznie 150 ton tegoproduktu. Iwonicz ma zespół sanatoriów, nowoczesny zakład przyro-doleczniczy i dwa ośrodki naukowo-lecznicze, prowadzone przez A k a -demię Medyczną z Lublina. Leczy się tu choroby gośćcowe, u k ł a d ukrążenia, nerwów, schorzenia kobiece. W zachodniej części p a r k u zdro-jowego znajduje się źródło „Bełkotka”, z którego wydobywa się gazziemny. Z zabytków posiada Iwonicz modrzewiowy dworek Załuskichz XIX wieku oraz drewniany, XV-wieczny kościółek. W Iwoniczuznajduje się basen kąpielowy, restauracja, bary, kawiarnie, s k l e p y ,poczta, stacja turystyczna.

JASŁO — miasto powiatowe położone u zbiegu Jasiołki, Wisłoki i Ro-py. Należy do starych miast podkarpackich, a początki jego sięgająXII wieku, gdy jako wieś Jasiel należała do klasztoru Cystersóww Koprzywnicy. Kazimierz Wielki nadał mu w 1336 roku prawo mag-deburskie i organizację miejską. Mimo zniszczeń w czasie napadówTatarów, Węgrów, a potem Szwedów oraz kilku g r o ź n y c h pożarówJasło rozwijało się pomyślnie dzięki swemu położeniu na s z l a k u spław-nych rzek i przy trakcie handlowym prowadzącym z Węgier przezprzełęcz Dukielską. Kwitło tu również tkactwo. Okres rozbiorów byłjednocześnie okresem upadku miasta, które podniosło się znów w dru-giej połowie XIX wieku dzięki rozwojowi kopalnictwa n a f t o w e g o natych terenach. W okresie ostatniej wojny Jasło było ośrodkiem działal-ności gestapowców. W 1944 roku miasto uległo doszczętnemu prawiezniszczeniu; zburzono też wtedy główny zabytek miasta kościółparafialny z połowy XV wieku, wybudowany przez Stanisława i Miko-łaja Cielątków. Po wojnie odbudowano go, jak również domy o k a l a j ą c erynek.

JAŚLISKA — stara miejscowość, niegdyś miasto, nad Jasiołką założo-ne przez osadników niemieckich w XIV wieku i opasane m u r a m i przezKazimierza Wielkiego. Konkurowały z Duklą w handlu winem, ale pootrzymaniu przez nią praw miejskich przestały się rozwijać. W XVwieku miały już wodociągi. W rynku piękne chaty z charakterystycz-nymi podcieniami. We wsi kościółek barokowy z 1732 r. poczta, restau-racja.

KĄTY — wieś w, dolinie Wisłoki. Na zachód od n ie j , na zboczu ŁysejGóry znajduje się rezerwat modrzewiowy. W pobliżu Kątów, u stópgrzbietu Łazy czynna była kiedyś huta.

KOBYLANY — wieś nad potokiem Łąki, przy drodze z K r o s n a doŻmigrodu. Osada sięga XIII wieku, a jej mieszkańcy brali u d z i a ł w bit-wie pod Grunwaldem. We wsi znajduje się piękny park o wspaniałymstarodrzewiu, uznany za rezerwat przyrody, Kościół p a r a f i a l n y z 1775roku. Mieszkańcy Kobylan trudnili się wyrobem łopatek i szufli drew-nianych.

23

KOMAŃCZA — leży nad Osławicą na trasie Zagórz — Łupków. W po-bliżu przystanku kolejowego Komańcza-Letnisko, w jednej ocalałejz okresu walk z UPA willi znajduje się schronisko PTTK o 30 miejs-cach noclegowych. Na zachód od przystanku w bocznej dolince znajdu-je się klasztor Nazaretanek, również ocalały z zawieruchy wojennej.Wieś rozciąga się w dolince potoku Barbarka i częściowo wzdłuż Osła-wicy. Znajduje się tam poczta, sklep, gospoda oraz zabytkowa cerkiewłemkowska z 1805 roku.

KREMPNA — malownicza wieś nad Wisłoka. Są tu zabytkowe chatyłemkowskie i cerkiewka z 1778 roku z bogatym wyposażeniem. Słynę-ła z wyrobu kapliczek przydrożnych. Stacja turystyczna.

KROSNO — miasto powiatowe 20 tys. mieszkańców, położone nad Wis-łokiem przy ujściu Lubatówki. Pisze o nim już Długosz, podając rok1342 pako rok zołożenia miasta przez Kazimierza Wielkiego, któryopasał je murami i zbudował kościół wyposażony bardzo bogato, uwa-żany za drugi pod tym względem po katedrze krakowskiej. Rozwójswój Krosno zawdzięcza korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu dróghandlowych na Ruś, Węgry i na Śląsk. Nie omijały go jednak katakliz-my — nawiedzały ogromne pożary, napadali Węgrzy. Po jednym z po-żarów w XV wieku mieszczanie zbudowali wodociąg, by odsunąć odKrosna groźbę ognia. Największy rozkwit przeżywa za Zygmunta III— handlowano winem węgierskim i bydłem, krośnieńskim piwemmarcowym i wyrobami płóciennymi. Kwitło wówczas w Krośnie ży-cie kulturalne; najwybitniejszą postacią tego okresu był Paweł z Kros-na, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i poeta piszący po łacinie.W XVII wieku rozpoczyna się upadek Krosna zniszczonego najazdemSzwedów i Rakoczego. Dopiero rozwój przemysłu naftowego rozpo-czyna nowy okres miasta, które stało się ośrodkiem Zagłębia Naftowego.Krosno ma wiele zabytków z dawnych czasów. Ozdobą jego jest ry-nek otoczony podcieniami, gdzie kupcy w średniowieczu wykładali swetowary. Nejcenniejszy jest kościół famy, pochodzący z fundacji Kazi-mierza Wielkiego, z zachowanym, mimo wielokrotnych przebudowań,gotyckim prezbiterium. Wewnątrz znajduje się wielki, złocony ołtarzz 1738 roku, piękny ołtarz po prawej stronie nawy głównej z połowyXVI wieku, XVII-wieczne chrzcielnice cynowe, stalle renesansowe,zabytkowa kaplica zwana niemiecką i kaplica Portiusów. Obok koś-cioła stoi wieża z trzema słynnymi dzwonami z XVII wieku (międzynimi „Urban", drugi co do wielkości po dzwonie zygmuntowskim),ufundowany przez bogatego mieszczanina krośnieńskiego Roberta Por-tiusa, z pochodzenia Szkota. W pobliżu rynku wznosi się kościół i kla-sztor Franciszkanów, których w 1380 roku sprowadził do miasta biskupprzemyski Eryk. Kościół ufundowany w XV wieku, w obecnej postacipochodzi z wieku ubiegłego, gdyż w 1873 roku zniszczył go doszczętniepożar. Wewnątrz kościoła zabytkowe nagrobki i ocalała od pożaru kap-lica Oświęcimów. W jej podziemiach znajdują się grobowce Stanisławai Anny Oświęcimów, przyrodniego rodzeństwa, z którymi wiąże sięlegenda o ich nieszczęśliwej miłości. Na wzgórzu za Wisłokiem stoidrewniany kościółek św. Wojciecha z 1460 roku, odnowiony po znisz-czeniach wojennych. W Krośnie warto zwiedzić ponadto barokowykościół Kapucynów, naprzeciw którego znajduje się cmentarz żołnierzyradzieckich, poległych w ciężkich bojach o Krosno w 1944 roku. Na-

24

przeciw siedziby PRN stoi pomnik Ignacego Łukasiewicza. W muzeumregionalnym znajduje się bogaty zbiór pierwszych lamp naftowychi przyrządów, przy pomocy których pracował Łukasiewicz. Krosnoposiada rozwinięty przemysł szklarski, włókienniczy, Centrum Wysz-kolenia Lotniczego i Zakłady Lotnicze, lotnisko szkoleniowe LOK.

LUBATOWA — wieś nad Lubatówką, w XV w. była własnością Zynd-rama z Maszkowic, dowódcy wojsk polskich w bitwie pod Grunwal-dem. W okresie okupacji ludność miejscowa stawiała opór Niemcom;w odwecie faszyści dokonali masowej egzekucji (upamiętniający pom-nik wg projektu St. Jakubczyka, mieszkańca wsi). Lubatowa znanajest z artystycznych wyrobów z drzewa. We wsi kościół murowany,którego wieża, zewsząd widoczna, stanowi dobry punkt orientacyjny.

ŁOSIE — wieś nad Ropą, która tworzy tu malowniczy przełom,w związku z czym najbliższa okolica zwana jest Pieninami Gorl ickimi.Wzmianki o Łosiach mamy w XIV wieku, kiedy to była wsią kró-lewską, zasiedloną rycerzami — weteranami. Kazimierz Wielki nadalje Janowi Gładyszowi. W XVI wieku wieś zaludnili pasterze wołoscy.W XVIII wieku znana była z tego, że jej mieszkańcy trudnili się roz-wożeniem mazi do smarowania kół wyrabianej z ropy, docierając naswych charakterystycznych wozach aż na Pomorze. Dziś zawód ten za-nikł.

OSIEK JASIELSKI — wieś nad Wisłoka, dawniej miasto, które zało-żył w 1363 roku Kazimierz Wielki i zbudował tu zamek. Zamek, któ-rego ślady znajdują się tu do dziś. Zamek osiecki był jednym z łań-cucha zamków broniących południowej granicy Polski. We wsi k i l k azabytkowych domów drewnianych i stary, w 1419 r. ufundowanykościół parafialny z cennymi obrazami z kościoła dominikanów zeŻmigrodu.

ROPA — wieś nad Ropą, pochodząca z 1359 roku, kiedy to K a z i m i e r zWielki nadał okolicę rodowi Gładyszów. Przechodząc z rąk do rąk sta-je się posiadłością Stanisława Sienińskiego, który wybudował tu pięk-ny pałacyk oraz założył zakłady garbarskie. Z chwilą powstania prze-mysłu przetwórczego ropy naftowej staje się terenem je j eksploatacj iObecnie jest to osada rolniczo-produkcyjna (hodowla bydła) i produk-cja masła znanego ze swej dobrej jakości. Można stąd zrobić b a r d / ociekawą wycieczkę w tzw. Pieniny Gorlickie.

RYMANÓW — osada powstała w XV wieku, przez osadzenie j e ń c ó wwojennych. Palony wielokrotnie i niszczony przez wojny i pożaryuległ częściowemu zniszczeniu również w czasie drugiej wojny świa-towej. W czasie okupacji Niemcy założyli tu obóz zagłady jeńców ra-dzieckich, w którym zginęło około 10 tys. osób. Jest tu również kościółparafialny z 1780 r. z klasycystyczną fasadą i znajdującym się w e w n ą t r zszesnastowiecznym grobowcem Sienińskich, właścicieli miasta oraz ka-mieniczki z XVIII i XIX wieku. Kościół został zbudowany z cegiełz zamku obronnego, od którego pochodzi nazwa góry Zamczysko.W odległości 3 km od Rymanowa, w dolinie rzeczki Tabor leży uzdro-wisko Rymanów Zdrój, miejsce leczenia i rekonwalescencji g ł ó w n i e

dzieci. Eksploatację jego leczniczych źródeł słono-alkalicznych oraz bo-rowiny rozpoczęto około 1870 r. Do końca wojny było prywatną włas-nością Potockich.

RZEPEDŹ — miejscowość nad Osławą, u ujścia Osławicy z wielkimkombinatem drzewnym zbudowanym w latach 1959—1962, który prze-rabia rocznie 50 tys. m3 drewna w, ciągu roku. Drzewo do kombinatudowozi kolejka leśna, biegnąca doliną Osławy i dalej na wschód przezCisnę i Wetlinę do Moczarnego. Dla pracowników wybudowano osiedlemieszkaniowe. W bocznej dolince na północny-zachód od kombinatustara wieś Rzepedź z cerkiewką.

SĘKOWA — wioska założona już w 1363 r., znana przede wszystkimz najpiękniejszego zabytku sakralnej architektury drewnianej w po-wiecie gorlickim — XIV wiecznego kościółka z oryginalnymi sobotamii pięknym, spadzistym dachem. Wewnątrz rekonstruowany renesanso-wy ołtarz z piękną płaskorzeźbą. Jako obiekt sakralny kościółek jestw tej chwili nieczynny, nabożeństwa odbywają się w nowym, kościelepo przeciwnej stronie szosy. Podczas wojny kościółek został prawiekompletnie zniszczony, obecnie jest remontowany. Na cmentarzu pa-rafialnym znajdują się groby poległych w I wojnie światowej — jedenz frontów przebiegał przez Sękową przez 126 dni. We wsi już w 1791roku istniały studnie ropne, poprzedniczki obecnych wież wiertniczych.Na wydobytej z nich ropie przeprowadzał swoje badania Ignacy Łuka-siewicz.

SZYMBARK — miejscowość nad brzegami Ropy, założona jako miastoza czasów panowania Kazimierza Wielkiego przez rycerza i dworzani-na królewskiego Jana Gładysza. W XVI wieku wybudowano tu rene-sansowy dwór obronny, którego malowniczo położone ruiny możemypodziwiać do dziś. Dwór zbudowany jest na planie czworoboku z ba-sztami obronnymi w narożnikach. Zwiedzając go należy zwrócić uwagęna piękną, renesansową attykę oraz znajdujące się wewnątrz freskii rzeźby. Obecnie prowadzone są w nim prace konserwatorskie. W po-bliżu drewniany dworek i drewniany kościółek barokowy z XVII wie-ku. Na stoku Maślanej Góry wielkie osuwisko z XVIII i XX w.

TYLAWA — wieś na trasie Dukla — Barwinek, stara osada wołoskaz XV w. Znajduje się tu cerkiew z 1787 r. z XIX-wieczną wieżą. Nastokach góry Kiczera trzęsawisko związane z podaniami ludowymi.

TYLICZ — miasteczko położone w odległości 6 km na południowy-wschód od Krynicy, u zbiegu potoków Muszynki i Mochnaczki. Na przes-trzeni dziejów miało trzy nazwy: w XIII w. osiedle Ornawa, w 1363 r.miasteczko Miastko, a od 1912 r. Tylicz. W tym to właśnie roku uzyska-ło prawa miejskie i opasano je murami obronnymi. Stało się to dziękistaraniom biskupa krakowskiego Tylickiego. Będąc w Tyliczu wartoobejrzeć zabytkowy kościółek z XVII w., stojący w rynku oraz drew-nianą cerkiewkę z 1743 r., znajdującą się nad potokiem Muszynka.W 1770 r. Tylicz i okoliczne góry były świadkami walk wojsk konfe-derackich z carskimi wojskami generała Drewicza. Z tego czasu za-chowały się liczne pamiątki i nazwy np. na zachód od przełęczy Tylic-

26

kiej i na Lackowej ślady okopów konfederackich, miejsce bitew podIzbami i w okolicy góry Huzary, obraz św. Barbary w cerkiewcew Tyliczu ofiarowany przez konfederatów, szczyt Lackowa zwanychorągiewką Pułaskiego, szczyt Huzary nazwany na pamiątkę boha-terskiej lecz przegranej bitwy.

UŚCIE GORLICKIE — wioska położona na linii PKS Gorlice-Wysowa.Leży u ujścia potoku Zdynia do Ropy. Założone zostało w 1512 r. przezGładyszów na prawie wołoskim (dawna nazwa Uście Wołoskie). Wewsi zwiedzać można dobrze utrzymaną XIX-wieczną cerkiewkę, przy-stosowaną do obrządku rzymsko-katolickiego. W centrum wioski znaj-duje się pomnik wystawiony na pamiątkę Łemkom, poległym w wal-ce z okupantem.

WAPIENNE-ZDRÓJ — miejscowość zdrojowa założona w 1546 r. przezTymka Wapieńskiego na „surowym korzeniu". W późniejszych wiekachrozwój swój zawdzięcza źródłom mineralnym. Z jego źródeł korzystaływojska napoleońskie. Na początku wieku XX Wapienne było j u ż zna-ną miejscowością zdrojową. W późniejszych czasach zdrojowisko zo-stało zaniedbane, dopiero w 1958 r. odbudowano zakład zdrojowy i od-dano) go do użytku kuracjuszy i wczasowiczów. Siarkowodoroweźródła z Wapiennego używane są do leczenia schorzeń gośćcowych,chorób przemiany materii i chorób kobiecych. Mimo dużych starańwładz terenowych, zakład ten jest mało wykorzystywany.

WIETRZNO — wieś nad Jasiołką. Śladem dawnego osadnictwa na tymterenie, jest wczesno-historyczne grodzisko, położone wśród buko-wego lasu na północ od wsi, na wzgórzu zwanym Grodzisko (420 m).Gród, otoczony poczwórnym wałem, istniał kilkaset lat przed naszą erą.Rozwój wsi nastąpił pod koniec w. XIX w związku z górnictwem naf-towym. We wsi zachował się modrzewiowy kościół z 1752 r. oszpeconyoszalowaniem deskami i pokryciem dachu blachą. W wielkim o ł t a r z uzabytkowy ołtarz św. Barbary.

WYSOWA ZDRÓJ — miejscowość położona prawie u źródeł Ropy,znana z wód mineralnych o znakomitych własnościach leczniczych.Są to szczawy alkaliczno-słono-sodowe i alkaliczno-żelaziste, z dużąilością chlorku sodu i kwasu węglowego, działające leczniczo na scho-rzenie przewodu pokarmowego, nerwice i choroby kobiece. Wysowa za-łożona została aktem królewskim w roku 1359 jako Słotwina i należa-ła do Jana Gładysza. W 1416 r. znana już jako Wysowa była wioskąposiadającą prawo składu win. Na lecznicze właściwości wód wysow-skich zwrócił uwagę jeden z późniejszych je j właścicieli Maciej Lanc-koroński już około 1775 r. Uzdrowiskiem była już w połowie XIX w.i o je j popularności świadczy fakt, że w 1890 roku roczna frekwencjakuracjuszy wynosiła 2 tys. osób. Okres międzywojenny był okresemspadku je j popularności. Dopiero w 1959 roku utworzono uzdrowiskoWysowa, budując jednocześnie piękną szosę dojazdową. Mimo wszy-stko uzdrowisko w dalszym ciągu nie jest całkowicie wykorzystane.Pięknym zabytkiem architektury drewnianej jest w Wysowej drewnia-na cerkiewka z XVIII w. Znajdowała się również stara pijalnia wód,niestety spłonęła w lipcu 1964 r. Na stokach Koziego Żebra, przy s z l a k uzna jdu je się baza campingowa ZMS.

ŻMIGRÓD NOWY — niegdyś miasto, dziś wieś nad Wisłoka. Powstałw I poł. XIII w. na szlaku z Sandomierza przez Karpaty na Węgry,a jego zawiązkiem był stary gród przygraniczny, przy którym pobiera-no cło. W XIV w. sprowadzono tam zakon dominikanów i w miejscugrodu wzniesiono kościół, który był bogato wyposażony w dzieła sztuki.Został on zniszczony w, czasie ostatniej wojny, a najcenniejsze przed-mioty wywieźli hitlerowcy. Zniszczeniu uległ również piękny rynekz drewnianymi domami z podcieniami. We wsi znajdują się mogiłyludności cywilnej, wymordowanej przez Niemców.

ŻMIGRÓD STARY — położony 3 km na południowy wschód od Żmigro-du Nowego. Posiada zabytkowy kościół z 1500 r. z gotyckim prezbiterium— dawną kaplicę ariańską. Ołtarz tego kościoła jest dawnym ołtarzemklasztornego kościoła Dominikanów ze Żmigrodu Nowego. Na tereniewsi są ślady bardzo dawnych obwarowań, które miejscowe legendywiążą z istnieniem zamczyska. Z zamczyska tego rycerze rozbójnicymieli napadać na kupieckie karawany.

POGÓRZE CIEŻKOWICKIE

Pogórze Ciężkowickie należy do terenów bardzo pięknych krajobra-zowo, choć mało znanych. Jest częścią Pogórza Karpackiego, międzyDunajcem a Wisłokiem, a nazwę swoją wywodzi od miasteczka —Ciężkowic. Jego część zachodnia znana jest też jako Pogórze Rożnows-ko-Ciężkowickie. Teren ten wyróżnia się swoją budową geologiczną,w której dominuje tzw. piaskowiec ciężkowicki. Jest on porowaty,gruboziarnisty, poprzecznie spękany, co sprzyjało dzieleniu się mono-litów na bloki przekształcające się pod wpływem czynników atmosfe-rycznych w malownicze skały o dziwacznych formach. Pogórze Cięż-kowickie charakteryzuje się regularnym przebiegiem grzbietów, duży-mi wysokościami względnymi, znaczną stromością stoków, oraz ster-czącymi grupami skalnymi. Przeciętna wysokość 340-450 m. Najwyż-szym szczytem jest Lewocz (561 m) na północny-zachód od Ciężkowic.Wzniesienia pokryte są małymi kompleksami leśnymi, w których do-minuje jodła, sosna, dąb z domieszką modrzewi, lip i jesionów. W miej-scach podmokłych króluje olcha. Bogate jest poszycie i runo leśne zchronionymi gatunkami wawrzynka wilczełyko, widłaków, storczyków.Świat zwierzęcy typowy dla lasów podgórskich.

Doliną Białej biegnie linia kolejowa Tarnów — Krynica oraz szosazapewniająca łączność Ciężkowic z północą i z południem. Komuni-kację ułatwia również dolina Wisłoki.

Pierwsze wiadomości o Ciężkowicach zwanych przedtem Cieszkowi-cami sięgają X wieku. Biegł tędy trakt handlowy na Węgry, przyktórym rozwinęła się osada, której Władysław Łokietek nadał miejskieprawa magdeburskie. Odtąd są miastem królewskim, rządzonym przezwójta. Szereg przywilejów otrzymało miasto od Kazimierza Wielkiegoi od tego czasu datuje się herb miasta — pół orła, pół lwa. Ludnośćciężkowic trudniła się głównie handlem i rzemiosłem, zwłaszcza wy-robem sukna i garncarstwem. W wiekach późniejszych miasto podu-padło, aż w końcu w okresie międzywojennym zmieniono je na wieś

28

— siedzibę gminy zbiorowej. Dziś Ciężkowice liczą około 500 domówi są zamieszkałe przez 3200 mieszkańców. Posiadają Ośrodek Zdrowia,pocztę, aptekę, Dom Kultury, kilka sklepów i punkty usługowe.

Ciekawe i warte obejrzenia są domy drewniane w rynku z XVII— XVIII wieku z charakterystycznymi podcieniami. Kościół p a r a f i a l n yzbudowany w 1904 roku stoi na miejscu starego gotyckiego kościoła,ufundowanego w 1336 roku przez Kazimierza Wielkiego. Z tego koś-cioła ocalał tylko obraz umieszczony obecnie w ołtarzu głównym, a po-darowany podobno przez papieża Urbana VIII w 1632 r. W odległości700 m na południe od rynku Ciężkowic znajduje się rezerwat Skamie-niałe Miasto. Jest to lesiste wzgórze z gęstym zgrupowaniem skał o nie-zwykłych kształtach, które sprawiają wrażenie ruin dawnego grodu.Ważniejsze z nich mają nazwy jak: Skałka z Krzyżem, z której rozta-cza się piękna panorama na okolicę, na zachód od niej Baszta, dale jPiramida, Borsuk, obok którego jest stanowisko kosodrzewiny. Po dru-giej stronie bardzo charakterystyczne są Ratusz i Czarownica. W re-zerwacie rośnie wiele gatunków ciekawych roślin, niedaleko z n a j d u j esię również malowniczy wodospad. Niecodzienne kształty skał stały sięźródłem wielu legend. Jedna z nich opowiada o właścicielu groduCieszce, który złamał tradycyjne prawo gościnności wyda jąc brankę,która się u niego schroniła. Gdy ona z rozpaczy popełniła samobójstwo,cały gród skamieniał. Inna legenda mówi, że była to kara za rozwięzłeżycie mieszkańców Cieszkowic. Skała z Krzyżem miała być kościołem,który skamieniał z winy proboszcza, gdyż przegrał on świątynię w ko-ści z diabłem. Ratusz z kolei zamienił się w skałę razem z rajcami,urządzającymi w nim pijatyki, a miód i wino stały się piaskiem. Mó-wiono także o skarbach ukrytych w skale Piekło i pod Borsukiem.

INNE MIEJSCOWOŚCI POGÓRZA CIĘŻKOWICKIEGO.

BINAROWA — wieś trzy km od Biecza lokowana na prawie magde-burskim w 1347 r. i związana z tym miastem poprzez szpital biecki,który miał tu swoje sołectwo. Była własnością królewską i słynęłaz uprawy lnu oraz wyrobu płócien. Z zabytków zachował się stary,drewniany kościółek najprawdopodobniej z przełomu XV i XV w., z bo-gatą polichromią wnętrza. Malowidła każdej deski stanowią zamkniętącałość. Na uwagę zasługuje także chrzcielnica późnogotycka, cenne obra-zy olejne i wielki ołtarz z XVII w. W Binarowej żyją potomkowie daw-nych osadników tatarskich.

BOBOWA — nazwa je j pochodzi od bobu uprawianego tam na rzeczdworu, jej założycieli i właścicieli. Zniszczona przez najazdy tatarskiew czasach Bolesława Wstydliwego, została odbudowana przez Włady-sława Łokietka. Pierwszy raz wymieniona zostaje w roku 1339 jakomiasto. Leży na starym szlaku węgierskim z Tarnowa przez przełęczTylicką, strzeżoną przez 4 zamki obronne, z których do dziś pozostałytylko dwa: w Jeżowie i w Bobowej. Swój rozkwit przeżywała Bobowaw XVI w. Później niszczona licznymi pożarami podupadła i w 1934 r.władze sanacyjne zdegradowały ją do roli wsi. W czasie okupacji hi-tlerowcy założyli w Bobowej dwa obozy pracy przymusowej. Obecniejest ośrodkiem wytwórczości koronkarskiej — istnieje tu szkoła zawo-dowa z działem koronkarstwa, a około 500 chałupników wyrabia ko-

29

ronki dla CPLiA. Z zabytków Bobowa posiada kościół św. Zofii wy-budowany w stylu gotyckim w końcu XV w., który w okresie refor-macji był zborem ariańskim, kościół parafialny kilkakrotnie przebu-dowywany, dawny Zamek Bobowskich z XVII w., zamieniony obecniena liceum ogólnokształcące.

JEŻÓW — leży na południe od Bobowej w dolinie rzeki Białej. Znaj-duje się tu zabytkowy dwór obronny z XV w., gniazdo rycerskiej rodzi-ny Jeżowskich. Zbudowany z kamienia ciosanego, o murach grubości2,5 m, z basztą obronną i śladami wałów i fos. Na ścianach pierwszegopiętra widoczne freski z XVII w., tzw. szpalery o motywach roślin-nych, które odrysował Wyspiański. Dwór był zamieszkały do 1945 r.,później podupadł, uległ zaniedbaniu, a obecnie został odremontowany.

LUSŁAWICE — w okresie reformacji były ośrodkiem działalności arian.Znajduje się tu grób Socyna, jednego z przywódców arian w Polsceoraz zabytkowy klasycystyczny dwór otoczony pięknym parkiem.

RZEPIENNIK — na Pogórzu Ciężkowickim znajdują się cztery Rze-pienniki: Strzyżewski, Marciszewski, Biskupi oraz Suchy. Są to stareosady nazwane od uprawianej w nich rzepy. W Rzepienniku Biskupimznajduje się drewniany kościółek gotycki z XIV w. pod wezwaniemJana Chrzciciela. Rzepiennik Strzyżewski posiada godny obejrzenianowo wybudowany kościół, doskonale harmonizujący z krajobrazem,o wnętrzu ozdobionym dziełami sztuki ludowej i obrazami malarzywspółczesnych.

STASZÓWKA — leży w pobliżu Ciężkowic. Znajduje się tu zabytkowykościółek, otoczony sędziwymi, objętymi ochroną lipami. Po dzień dzi-siejszy górują nad okolicą niedokończone wieże kamienne, budowaneprzez Włochów, jeńców niewoli austriackiej, jako majestatyczny pom-nik dla poległych w pamiętnej bitwie pod Gorlicami w 1915 r.

TUCHÓW — osiedle nad rzeką Białą. Istniało już w XI w., a wzmiankio nim pojawia ją się w roku 1105, gdy należało do opatów tynieckich.Przywilejem Kazimierza Wielkiego otrzymało w 1341 r. magdeburskieprawo miejskie. Zachowało stary, nieregularny układ ulic wychodzą-cych z narożników czworobocznego rynku, przy którym z dawnej za-budowy pozostały dwa domy z końca XVIII w. Klasycystyczny ratuszz wieżą pochodzi z początku XIX w. W sąsiedztwie rynku stoi zabyt-kowy, murowany kościół parafialny, wzniesiony w 1794 r., na miejscudawnego z XIV w. Na prawym brzegu rzeki wznosi się kościół redem-ptorystów dawniej benedyktyński, zbudowany w 1682 r. W jego późno-barokowym ołtarzu głównym zabytkowy obraz Matki Boskiej z Dzie-ciątkiem, pochodzący z XVI w., przywieziony prawdopodobnie z Rzy-mu. Obok kościoła XIX-wieczny klasztor. Kilka zabytkowych figurprzydrożnych.

30

NA WCZASACH, WYCIECZCE, OBOZIE WĘDROWNYM, PIESZO,AUTOSTOPEM, KOLEJĄ

Z A W S Z E

Z tomikiem „Przyroda Polska"Wydawnictwa „Wiedza Powszechna"

Przewodniki przyrodnicze po poszczególnych krainach geograficznychPolski — dają możność pełniejszego wykorzystania kontaktu z przyro-dą ojczystą, ukazują jej piękno, wznajemne związki fauny i flory oj-czystej, uczą kultury turystycznej na włóczędze, wycieczce, niedziel-nym spacerze za miasto, podają przepisy ochrony przyrody.

Jan Jerzy KarpińskiPUSZCZA BIAŁOWIESKA

s. 144, 70 ilustr. mapki, tablice, zł 17.—

Wiadomości ogólne. Białowieski Park Narodowy, zjawiska geologiczne,gleby, klimat, wody biocenoza, flora i fauna, szlaki turystyczne. Sko-rowidz nazw roślin i zwierząt, bibliografia, mapa gleb. Piękne, cało-stronicowe fotografie. Format kieszonkowy.

Kazimierz KowalskiJASKINIE POLSKIE

s. 144, ilustr. 74, zł 16.—

Powstanie jaskiń, osady jaskiniowe, flora i fauna tego środowiska,zwiedzanie i fotografowanie jaskiń. Najważniejsze jaskinie w Polsce:tatrzańskie, beskidzkie, podkarpackie, sudeckie, Jury Krakowsko-Wie-luńskiej. Niecki Nidziańskiej i Gór Świętokrzyskich. Fotografie cało-stronicowe w rotograwiurze. Skorowidz nazw roślin i zwierząt, ter-minów związanych z krasem i jaskiniami. Bibliografia.

Jadwiga KobendzinaPUSZCZA KAMPINOSKAs. 156, ilustr. 64, zł 17.—

Wydmy, bagna ł gromady, środowisko leśne, mieszkańcy puszczy ulu-bionego terenu podwarszawskich wycieczek. Trasy turystyczne. Ilus-tracje całostronicowe w rotograwiurze.

Do nabycia we wszystkich księgarniach

31

InformacjaTurystycznaTwójprzyjacieli przewodnik

INFORMACJA TURYSTYCZNA TWÓJ PRZYJACIEL I PRZEWODNIK

Punkty IT znajdziesz we wszystkich większych miastach i miejscowoś-ciach turystycznych PolskiKażdy punkt IT udziela podstawowych informacji z zakresu:

• bazy usługowej — obiekty noclegowe, zakłady żywienia w całejPolsce

• transportu i komunikacji — kolejowej, autobusowej, lotniczej, żeglu-gowej, usług motoryzacyjnych

• usług biur podróży — turystyka krajowa i zagraniczna

• krajoznawstwa — obiekty krajoznawcze i przyrodnicze, folklor, ar-chitektura, przemysł

• organizacji ruchu turystycznego — wycieczki, rajdy, spływy, trasyturystyczne, szlaki

• kultury — muzea, teatry, wystawy, imprezy kulturalno-rozrywkowe.KORZYSTAJ Z USŁUG „IT” — ŁATWIEJ I LEPIEJ ZORGANIZU-JESZ SOBIE PODROŻ, WYPOCZYNEK, ROZRYWKĘ.

UWAGA

W Warszawie ul. Marszałkowska tel. 26-34-75 i 26-34-76 nowo otwartyPunkt IT przy „POLRES" czynny codz. w godz. 8-20 udziela wszel-kich informacji turystycznych.

CENTRALNY OŚRODEK INFORMACJIT U R Y S T Y C Z N E J

32