aw W Instytut Psychologii Zdrowia, Polskie Towarzystwo ...

1 WPROWADZENIE

Wyniki najnowszych badań nad efektywnościąpsychoterapii wskazują zazwyczaj na skutecz-ność psychoterapii w zakresie leczenia różnegotypu zaburzeń psychicznych bądź psychosoma-tycznych. Aktualny stan badań pozwala więcuznać kwestię ogólnej efektywności psychotera-pii za rozstrzygniętą. Ważnym problemem ba-dawczym pozostaje ustalenie czynników leczą-cych specyficznych i wspólnych dla różnychszkół terapeutycznych, a także eksperymentalnesprawdzenie, czy ściśle określone interwencjeterapeutów rzeczywiście przynoszą przypisywa-ne im określone efekty. Zagadnieniem interesu-jącym lokalną lub centralną administrację służbyzdrowia przy podejmowaniu decyzji o rozdzialeśrodków finansowych może też być ocena stop-nia efektywności takich a nie innych programówterapeutycznych, oferowanych w określonychplacówkach przez taki a nie inny zespół tera-peutów dla pacjentów z określoną diagnozą, czyze specyficznymi problemami.

Program Rozwoju Osobistego, organizowanyprzez Instytut Psychologii Zdrowia PolskiegoTowarzystwa Psychologicznego, jest zaawan-sowanym programem zajęć psychoterapeutycz-no - psychoedukacyjnych przeznaczonym dlaosób z problemami alkoholowymi. Celem PROjest wewnętrzna integracja osób zaawansowa-nych w trzeźwieniu, uporządkowanie ich relacjiz ludźmi oraz przygotowanie do tworzenia śro-dowisk trzeźwościowych i aktywnego działaniaw nich. Do udziału w Programie przyjmowanesą osoby uzależnione, które mają już za sobąpodstawową terapię odwykową i zachowująabstynencję od co najmniej dwóch lat lub osoby

współuzależnione po terapii współuzależnienia.Po pierwszej sesji wyłącza się z dalszegoudziału osoby, dla których ta forma pracy była-by nieskuteczna lub szkodliwa, pacjentów psy-chotycznych, bądź nie zmotywowanych do pra-cy psychologicznej nad sobą.

Program Rozwoju Osobistego obejmuje 220godzin pracy psychologicznej (zgrupowanychw czterech comiesięcznych sesjach po 5-7 dni).Zajęcia prowadzone są w małych grupach po10-15 osób. W trakcie jednego turnusu pracujejednocześnie 5-6 grup. Na pierwszym spotkaniuprowadzony jest trening interpersonalny, na na-stępnych zaś intrapsychiczny. Tematyka zajęćdyktowana jest przez proces grupowy. Pracapsychologiczna dotyczy zazwyczaj postrzeganiai rozumienia innych ludzi i samego siebie, do-brego komunikowania się; rozpoznawaniai konstruktywnego radzenia sobie z emocjami,takimi jak poczucie krzywdy, lęk, złość, wstyd,umiejętności nawiązywania bliskich związkówz ludźmi i wyrażania pozytywnych uczuć takichjak miłość, sympatia; rozwiązywania proble-mów w relacjach z rodzicami, autorytetami,partnerem i dziećmi; tożsamości płciowej (mę-skość - kobiecość), stosunku do siebie, do cier-pienia, do życia i do śmierci, odbudowywania,określania i realizacji wartości osobistych. Naostatnim spotkaniu poruszane są też zagadnieniazwiązane z pomaganiem innym ludziom. Pozazajęciami w małych grupach uczestnicy PROwysłuchują ponadto trzech wykładów: JerzegoMellibrudy �Pułapka nie przebaczonej krzyw-dy�, Wiesława Sokoluka �Alkohol i życie sek-sualne� oraz Leszka Kaplera �Po co są mi po-trzebni inni ludzie?�. Tematyka wykładównawiązuje do problemów uczestników, przepra-

OCENA EFEKTYWNOŚCI PROGRAMU ROZWOJU OSOBISTEGO

Bogusław WłodawiecInstytut Psychologii Zdrowia, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa

Zastosowania metod statystycznych w badaniach naukowych • Kraków 2000 • StatSoft Polska

cowywanych w ramach ich psychoterapii bądźstanowi dla nich inspirację do poruszenia osobi-stych

2 CEL BADAŃ

Celem badań było ustalenie, na ile psychoterapiai psychoedukacja prowadzona w ramach Pro-gramu Rozwoju Osobistego w Instytucie Psy-chologii Zdrowia jest pomocna w dalszymtrzeźwieniu osób uzależnionych, przydatnaw rozwoju osobistym uczestników orazw kształceniu nieprofesjonalnych działaczy śro-dowisk trzeźwościowych.

Postawiono hipotezy, iż udział w PRO pro-wadzi do korzystnych z punku widzenia celówProgramu zmian w osobowości i emocjachuczestników, a mianowicie: zmian umiejsco-wienia poczucia kontroli (w kierunku od ze-wnętrznego do wewnętrznego poczucia kontro-li), podwyższenia poziomu empatii, obniżeniapoziomu lęku oraz zmniejszenia nasilenia obja-wów psychopatologicznych. Uzasadnieniem taksformułowanych hipotez był fakt, iż zarównow uzależnieniu jak i współuzależnieniu niejed-nokrotnie mają miejsce zaburzenia poczuciakontroli (nadmierna kontrola bądź poczucie bez-radności). Sesje poświęcone tym zagadnieniomwinny doprowadzić do ukształtowania poczuciakontroli adekwatnego do realnych możliwości.Z kolei przepracowanie osobistych problemówuczestników w trakcie ich psychoterapii winnoowocować zmniejszeniem nasilenia objawówpsychopatologicznych. Praca na emocjach: sys-tematyczne nazywanie i ujawnianie uczuć, odre-agowywanie tłumionych emocji związanychz dziecięcymi urazami, towarzyszenie innymuczestnikom w trakcie ich pracy oraz nawiązy-wanie bliskich relacji z innymi uczestnikamiw ramach treningu interpersonalnego winno tak-że doprowadzić do podwyższenia poziomu em-patii, zarówno w jej emocjonalnym, jaki poznawczym aspekcie oraz do obniżenia po-ziomu lęku w sytuacjach interpersonalnych.

3 METODY

Narzędzia zastosowane do badań to: Kwestiona-riusz Delta Drwala [5], do badania umiejsco-wienia poczucia kontroli, zawierający równieżskalę kłamstwa, Kwestionariusz Rozumienia

Empatycznego (KRE) Węglińskiego [17,18],skala X-2 kwestionariusza STAI Spielbergera,badająca lęk jako cechę [16], kwestionariuszSCL-90 Derogatisa, Lipmana i Covi�ego, bada-jący nasilenie objawów psychopatologicznych(somatyzacje, natręctwa, nadwrażliwość inter-personalną, depresję, lęk, wrogość, fobie, my-ślenie paranoidalne i psychotyczność) [3].Uczestnicy PRO wypełniali kwestionariuszemierzące badane zmienne na początku Progra-mu, na zakończenie Programu oraz pół roku pozakończeniu Programu. W chwili kończeniaPRO wypełniali anonimową ankietę, w którejoceniali treść i organizację zajęć, sposób ichprowadzenia oraz odniesione korzyści osobistei zawodowe. Ponadto, pół roku później odpo-wiadali na pytanie otwarte Czy udział w PROspowodował jakieś zmiany w Twoim życiu?

3.1 Charakterystyka badanej grupyPoniższa charakterystyka dotyczy grupy 73osób, które wzięły udział we wszystkich trzechetapach badań. Dziewięć osób, które nie wzięłyudziału w drugim lub trzecim etapie badań, wy-łączono z poniższych analiz.

Badana grupa składała się z osób w wieku od25 do 53 lat. Średnia wieku wyniosła 39 lat.W badanej grupie znalazło się 36 kobiet i 37mężczyzn. Zwracał uwagę wysoki odsetek osóbrozwiedzionych wśród uczestników PRO - aż22%. Odsetek ten był znacznie wyższy niżwśród ogółu polskiej populacji w wieku powy-żej 14 lat, który wynosi 2,2% wśród mężczyzni 3,4% wśród kobiet [14]. Tak wysoki odsetekrozwiedzionych jest charakterystyczny dla osóbz rodzin alkoholowych. Podobnie wysokie od-setki osób rozwiedzionych znajdujemy takżewśród rozpoczynających terapię uzależnionychpacjentów i pacjentek placówek odwykowych �odpowiednio: 17% i 23% [20], wśród współ-uzależnionych kobiet będących w trakcie terapiiwspółuzależnienia - 20% [8], czy wśród zgła-szających się na terapię DDA dorosłych dziecialkoholików � ok. 33% [7].

Dwie trzecie uczestników (49 osób) przy-znało, że są uzależnieni od substancji psycho-aktywnych; 36 osób (49%) przyznało, że sąwspółuzależnione, podobnie 36 osób (49%)stwierdziło, że ktoś z ich rodziców był uzależ-niony.


3.2 Zastosowane metody statystycznePorównano wyniki badanej grupyw poszczególnych kwestionariuszachw kolejnych etapach badań, pomijając nieliczneosoby, które błędnie wypełniły określony kwe-stionariusz na którymkolwiek z etapów. Dziękitemu porównywano wyniki dokładnie tej samejgrupy w różnym czasie. Do oszacowania istot-ności statystycznej różnic pomiędzy wynikamina kolejnych etapach badań zastosowano testWilcoxona. Tylko tam, gdzie było to uzasadnio-ne normalnością rozkładu porównywanych wy-ników na każdym z etapów badań, zastosowanotest t-Studenta. Do oceny normalności rozkładustosowano test Kołmogorowa�Smirnowa i testChi-kwadrat. Rozkład uznawano za normalny,jeśli różnica między danym rozkładema rozkładem normalnym była statystycznie nie-istotna (p>0,05) w obu testach. W rezultacie testt-Studenta zastosowano tylko w przypadkudwóch zmiennych - porównując wynikiw zakresie empatii oraz lęku jako cechy.

Szacując różnice między wynikami kobieti mężczyzn stosowano test U-Manna-Whitneya[1].

4 WYNIKI

4.1 Poczucie kontroliPoniższy wykres ilustruje zmiany w zakresiepoczucia kontroli w trakcie trzech etapów ba-dań: w chwili rozpoczynania PRO, w chwilikończenia PRO i sześć miesięcy po zakończeniuPRO:

Zmiany w skali poczucia kontroli w kolejnych etapach badań (N=73)

Śred

nia

2,4

2,6

2,8

3,0

3,2

3,4

przed PRO po PRO pół roku po PRO

2,83

2,49

2,59n.i.

n.i.

Zmiany w zakresie poczucia kontroliw kolejnych etapach badań, zilustrowane napowyższym wykresie, okazały się statystycznie

nieistotne. Oznacza to, że udział w PRO nieprowadzi do istotnych zmian w zakresie poczu-cia kontroli uczestników, które na każdym eta-pie badań pozostaje na najniższym poziomie (tj.wskazującym na wewnętrzne poczucie kontroli)w porównaniu do innych grup badanych przezDrwala kwestionariuszem Delta [5]. Oznaczało-by to, że mają bardzo dobrze rozwinięte we-wnętrzne poczucie kontroli już przed rozpoczę-ciem Programu, jak i w dalszych etapach badań.Wyniki badanej grupy można interpretować jakoefekt wcześniejszego udziału badanych osóbw terapii odwykowej lub terapii współuzależ-nienia, w trakcie której pracowano, jak należysądzić, nad zaburzeniami poczucia kontroli(uznaniem bezsilności wobec alkoholu bądźwobec alkoholizmu męża oraz odróżnianiemproblemów, na które można mieć wpływ odspraw, na które nie ma się wpływu) [10,11].

4.2 Tendencja do przedstawiania sięw nadmiernie korzystnym świetle

Uczestnicy PRO uzyskiwali bardzo niskie wyni-ki w skali kłamstwa kwestionariusza Delta nakażdym z etapów badań. Dotyczy to zwłaszczamężczyzn, którzy już w chwili rozpoczynaniaProgramu uzyskują najniższe wyniki w skalikłamstwa w porównaniu do innych grup bada-nych przez Drwala. Natomiast uczestniczki PRO(kobiety) uzyskują również stosunkowo niskiewyniki, lecz istotnie wyższe od mężczyzn, cowskazywałoby na nieco większą u kobiet ten-dencję do przedstawiania się w korzystnymświetle, stwierdzoną również w badaniachDrwala [5].

Tak niskie wyniki podgrupy mężczyznw skali kłamstwa można wytłumaczyć faktem,że większość z nich ma za sobą uwieńczoną po-wodzeniem terapię odwykową, w trakcie którejefektywnie pracowali, jak należałoby sądzić,nad mechanizmem iluzji i zaprzeczania, cha-rakterystycznym dla uzależnień (Mellibruda1997, s. 299).


Zmiany w zakresie tendencji do przedstawiania się w nadmiernie korzystnym świetle w kolejnych etapach badań (N=73)

Śred

nia

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0


1,44

1,04

1,55

p=0,0065p=0,0008

n.i.

Tendencja do przedstawiania sięw nadmiernie korzystnym świetle, niska już napoczątku Programu, zmniejsza się istotnie dojeszcze niższego poziomu (p=0,0065) po ukoń-czeniu PRO. Jednak pół roku po PRO istotniewzrasta (p=0,0008), powracając do poprzednie-go poziomu, tak że różnica pomiędzy pierw-szym a trzecim pomiarem jest statystycznie nie-istotna.

Oznaczałoby to, że udział w PRO doprowa-dził do istotnego zmniejszenia tendencji doprzedstawiania się w nadmiernie korzystnymświetle, jednak zmiana ta była nietrwała i nieutrzymywała się po pół roku od zakończeniaPRO. Po tym czasie tendencja do przedstawianiasię w nadmiernie korzystnym świetle powróciłado poziomu z chwili rozpoczynania PRO.

Można przypuszczać, że dzięki intensywnymprocesom grupowym uczestnicy poczuli siębezpieczniej w grupie, nabrali zaufania do siebiei do prowadzących, co pozwoliło im na większąotwartość. Być może doświadczyli wówczas ak-ceptacji swojej osoby razem z jej słabymi stro-nami, przez co łatwiej było im samym zaakcep-tować własne słabości. W rezultacie łatwiejprzyjmowali do wiadomości niekorzystne in-formacje na swój temat i łatwiej przychodziłoim przyznać się do swych myśli, emocjii zachowań, które mogłyby postawić ichw niekorzystnym świetle. Zmniejszenie się ten-dencji do przedstawiania się w nadmiernie ko-rzystnym świetle w drugim etapie badań należyuznać za wyraz wzrostu poczucia bezpieczeń-stwa i otwartości wobec innych spowodowanegoudziałem w PRO. Efekt ten wydaje się interesu-jący tym bardziej, że mężczyźni z badanej grupyjuż przed rozpoczęciem PRO uzyskiwali najniż-sze rezultaty spośród wszystkich dotychczas ba-danych grup. Zmiana ta okazała się jednak nie-trwała.

Fakt, że wyniki w skali kłamstwa uzyskiwaneprzez uczestników PRO na każdym z etapówbadań należą do najniższych, w porównaniu doinnych grup badanych kwestionariuszem Delta,należy uznać za zjawisko korzystne, choćbydlatego, że pozwala uznać za miarodajne wynikiw pozostałych kwestionariuszach. Trudno jed-nak stwierdzić, który z trzech wyników w skalikłamstwa należałoby uznać za optymalnyw codziennym życiu zdrowej psychicznie jed-nostki. Seligman wykazuje, że optymistycznaocena swojej osoby, swoich możliwościi swojego położenia ułatwia funkcjonowaniew określonych sytuacjach [15]. Fakt ten utrudniainterpretację zmian wyników w skali kłamstwau badanych osób w kolejnych etapach badań.Należy bowiem wziąć także pod uwagę warunkibadania � zapewne inny poziom szczerości jestoptymalny w grupie terapeutycznej, a inny pozanią, w realnym życiu. Trudność w interpretacjiwyników potęguje fakt, iż znaczna część bada-nych to osoby uzależnione, podatne na działaniemechanizmu iluzji i zaprzeczania. Dla tych osóbniska tendencja do przedstawiania sięw nadmiernie korzystnym świetle może byćczynnikiem chroniącym przed nawrotem choro-by, wobec czego dla nich optymalny wynikw skali kłamstwa może być inny, niż dla pozo-stałych.

Zmiany w zakresie tendencji do przedstawia-nia się w nadmiernie korzystnym świetle prze-biegały podobnie u kobiet i mężczyzn, co ilu-struje poniższy wykres:

Porównanie zmian w skali kłamstwa kobiet (N=36) i mężczyzn (N=37)

Śred

nia

liczb

a kł

amst

w w

skal

i 0-1

0

0,6

0,8

1,0

1,2

1,4

1,6

1,8

2,0


kobiety

mężczyźni

p=0,0157

p=0,0412

n.i.

p=0,0024n.i.

p=0,0311 n.i.

1,05

0,70

1,32

1,83

1,39

1,78

W obu grupach obserwujemy najpierw nie-wielki spadek, a następnie wzrost w zakresietendencji do przedstawiania się w nadmierniekorzystnym świetle, z tym że istotny statystycz-nie u kobiet jest tylko spadek (p=0,0311), a umężczyzn wzrost tej tendencji (p=0,0024).W rezultacie, w obu grupach różnica pomiędzy


pierwszym pomiarem (w chwili rozpoczynaniaPRO) a trzecim (pół roku po zakończeniu PRO)jest statystycznie nieistotna.

Stopniowo zaciera się także różnica międzykobietami i mężczyznami w kolejnych pomia-rach. O ile w chwili rozpoczynania PRO różnicamiędzy kobietami a mężczyznami, szacowana zapomocą testu U-Manna-Whitneya jest staty-stycznie istotna na poziomie p=0,0157, zaśw chwili kończenia PRO już tylko na poziomiep=0,0412, to pół roku później różnica ta jest jużstatystycznie nieistotna. Oznaczałoby to, żeudział w PRO prowadzi pół roku po jego zakoń-czeniu do zatarcia różnic między kobietamii mężczyznami w zakresie tendencji do przed-stawiania się w nadmiernie korzystnym świetle.

4.3 EmpatiaPorównując wyniki uczestników PRO do wyni-ków innych grup badanych dotychczas Kwe-stionariuszem Węglińskiego wydaje się, żeuczestnicy PRO, zarówno kobiety jaki mężczyźni, przed udziałem w PRO wykazująprzeciętny poziom empatii [4,17,19,].W literaturze przedmiotu stwierdza się wyższypoziom empatii niemowląt płci żeńskiejw porównaniu do niemowląt płci męskiej,dziewcząt w porównaniu do chłopców i kobietw porównaniu do mężczyzn [13]. Wbrew ocze-kiwaniom, nie było jednak istotnych różnic mię-dzy kobietami i mężczyznami w tym zakresiewśród uczestników PRO.

Zmiany w zakresie empatii w kolejnych etapach badań (N=71)

Śred

nia

65,0

65,5

66,0

66,5

67,0

67,5

68,0

68,5

69,0


65,5

68,7

67,2p=0,0031

n.i.

n.i.

Po ukończeniu PRO empatia uczestnikówwzrasta w sposób statystycznie istotnyw porównaniu do pomiaru w chwili rozpoczy-nania PRO. Różnica między pierwszyma drugim pomiarem, szacowana za pomocą testut-Studenta jest statystycznie istotna na poziomiep=0,0031. Jednak pół roku po PRO empatia

zmniejsza się do takiego poziomu, że różnicapomiędzy pierwszym a trzecim pomiarem stajesię statystycznie nieistotna. Oznacza to, żeudział w PRO prowadzi do znaczącego zwięk-szenia empatii uczestników, jednak zmiana tanie jest trwała i nie utrzymuje się pół roku pozakończeniu PRO. Zarówno w chwili rozpoczy-nania PRO, jak i pół roku po zakończeniu PROujawniają raczej przeciętny poziom empatiiw porównaniu do innych grup badanych kwe-stionariuszem KRE.

4.4 Lęk jako cecha osobowościUczestnicy PRO przejawiali stosunkowo niskipoziom lęku już w chwili rozpoczynania PRO,w porównaniu do innych grup badanych kwe-stionariuszem Spielbergera [21].

Zmiany w zakresie lęku jako cechy w kolejnych etapach badań (N=72)

Śred

nia

39,8

40,2

40,6

41,0

41,4

41,8

42,2


41,93

40,60

39,96

p=0,0162n.i.

n.i.

Po ukończeniu PRO uczestnicy wykazująnieznacznie niższy poziom lęku jako cechyw porównaniu do stanu z chwili rozpoczynaniaPRO, lecz zmiana ta nie jest statystycznie istot-na. Pół roku później zmiana ta pogłębia sięi różnica między pierwszym a trzecim pomia-rem, szacowana przy pomocy testu t-Studenta,staje się statystycznie istotna (p=0,0162). Ozna-czałoby to, że udział w PRO prowadzi u jegouczestników do obniżenia poziomu lęku, leczzmiana ta w pełni ujawnia się dopiero pół rokupo zakończeniu PRO.

4.5 Objawy psychopatologiczneUczestnicy PRO wykazują stosunkowo niskienasilenie objawów psychopatologicznychw porównaniu do innych grup badanych kwe-stionariuszem SCL-90 już przed rozpoczęciemPRO [2, 6, 12,]. Mimo to po zakończeniu Pro-gramu nasilenie niektórych objawów psychopa-tologicznych istotnie się u nich zmniejsza.


4.5.1 Somatyzacje

Zmiany w zakresie somatyzacji w kolejnych etapach badań (N=72)Śr

edni

a

0,72

0,76

0,80

0,84

0,88

0,92

0,96

1,00


0,82

0,78

0,80n.i. n.i.

Jak widać na powyższym wykresie, nie wy-stąpiły żadne znaczące zmiany w zakresie so-matyzacji, mierzonej kwestionariuszem SCL-90.Różnice pomiędzy kolejnymi pomiarami soma-tyzacji okazały się statystycznie nieistotne.Oznaczałoby to, że udział w PRO nie prowadzido żadnych istotnych zmian w zakresie nasileniapoziomu somatyzacji uczestników.

4.5.2 Natręctwa

Zmiany w zakresie natręctw w kolejnych etapach badań (N=72)

Śred

nia

0,96

1,00

1,04

1,08

1,12

1,16

1,20

1,24


p=0,0038p=0,0001

1.19

0,98

1,04

n.i.

Po ukończeniu PRO uczestnicy przejawiająistotnie niższe nasilenie natręctw w stosunku dostanu sprzed PRO (p=0,0038), zaś pół roku póź-niej zmiana ta utrzymuje się na niskim pozio-mie, a nawet przejawia pewną tendencję do po-głębiania się. Różnica pomiędzy pierwszyma trzecim pomiarem jest statystycznie istotna napoziomie istotności p=0,0001. Oznacza to, żeudział w PRO prowadzi do istotnego, trwałegozmniejszenia natręctw u uczestników (utrzymu-jącego się pół roku po PRO).

4.5.3 Nadwrażliwość interpersonalna

Zmiany w zakresie nadwrażliwości interpersonalnej w kolejnych etapach badań(N=72)

Śred

nia

0,86

0,90

0,94

0,98

1,02

1,06

1,10

1,14


1,12

0,91

0,89

p=0,0021

p=0,0049

Po ukończeniu PRO istotnie zmniejsza się na-silenie nadwrażliwości interpersonalnej uczest-ników (p=0,0021) i zmiana ta jest trwała �utrzymuje się pół roku po zakończeniu PRO(poziom istotności różnicy między pierwszyma trzecim pomiarem nadwrażliwości interperso-nalnej wynosi p=0,0049). Oznacza to, że udziałw PRO prowadzi do istotnego i trwałegozmniejszenia nadwrażliwości interpersonalnej.

4.5.4 Depresja

Zmiany w zakresie depresji w kolejnych etapach badań (N=72)

Śred

nia

0,80

0,84

0,88

0,92

0,96

1,00

1,04

1,08

1,12

1,16

1,20


0,96

0,880,87

n.i.

Zmiany wyników w skali depresji SCL-90okazały się statystycznie nieistotne, choć kieru-nek zmian był zgodny z oczekiwaniami. Brakzatem podstaw do stwierdzenia, że udziałw PRO prowadzi do obniżenia objawów depre-sji.


4.5.5 Lęk

Zmiany w zakresie lęku w kolejnych etapach badań (N=72)Śr

edni

a

0,84

0,88

0,92

0,96

1,00


0,97

0,840,83

p=0,0379p=0,0144

Różnica między pierwszym a drugim pomia-rem lęku jest statystycznie istotna na poziomieistotności p=0,0379, zaś między pierwszyma trzecim pomiarem na poziomie istotnościp=0,0144. Oznacza to, że udział w PRO prowa-dzi do istotnego obniżenia poziomu lękuu uczestników i zmiana ta ma charakter trwały(utrzymuje się pół roku po zakończeniu PRO).

4.5.6 Wrogość

Zmiany w zakresie wrogości w kolejnych etapach badań (N=72)

Śred

nia

0,72

0,76

0,80

0,84

0,88

0,92

0,96

1,00


p=0,0187

0,95

0,74

0,81

n.i.

n.i.

Po ukończeniu PRO istotnie zmniejsza się na-silenie wrogości uczestników (p=0,0187).W chwili kończenia PRO uczestnicy wykazująnajniższe nasilenie wrogości spośród grup bada-nych przez IPZ kwestionariuszem SCL-90. Jed-nak zmiana ta nie jest trwała, pół roku późniejnasilenie wrogości uczestników nieznaczniewzrasta, na tyle jednak, że różnica międzypierwszym a trzecim pomiarem wrogości stajesię statystycznie nieistotna.

Oznacza to, że udział w PRO prowadzi dokrótkotrwałego obniżenia wrogości uczestni-ków, jednakże zmiana ta nie jest trwała i nieutrzymuje się pół roku później.

4.5.7 Fobie

Zmiany w zakresie fobii w kolejnych etapach badań (N=72)

Śred

nia

0,28

0,32

0,36

0,40

0,44


0,45

0,310,29

p=0,0413 p=0,0151

Po ukończeniu PRO nasilenie fobii uczestni-ków istotnie się zmniejsza (p=0,0413)w porównaniu do stanu z chwili rozpoczynaniaPRO. Pół roku po zakończeniu PRO nasileniefobii uczestników pozostaje na podobnie niskimpoziomie, tak, że różnica pomiędzy pierwszyma trzecim pomiarem jest statystycznie istotna napoziomie p=0,0151.

Oznacza to, że udział w PRO prowadzi doistotnego zmniejszenia fobii uczestnikówi zmiana ta ma charakter trwały (utrzymuje sięjeszcze pół roku później).

4.5.8 Myślenie paranoidalne

Zmiany w zakresie myślenia paranoidalnego w kolejnych etapach badań (N=72)

Śred

nia

0,80

0,84

0,88

0,92

0,96

1,00

1,04

1,08

1,12

1,16


0,98

0,87

0,96

n.i.n.i.

Zmiany w zakresie myślenia paranoidalnegookazały się statystycznie nieistotne. Brak zatempodstaw do stwierdzenia, że udział w PRO mawpływ na nasilenie myślenia paranoidalnegou uczestników.


4.5.9 Psychotyczność

Zmiany w zakresie psychotyczności w kolejnych etapach badań (N=72)Śr

edni

a

0,60

0,64

0,68

0,72


0,72

0,59 0,59

p=0,0094p=0,0420

Nasilenie psychotyczności uczestnikówzmniejsza się w sposób statystycznie istotny poukończeniu PRO (p=0,0420). Pół roku późniejpsychotyczność uczestników nadal pozostaje naistotnie niższym poziomie w porównaniu dopomiaru z chwili rozpoczynania PRO (p=0,0094). Oznacza to, że udział w PRO prowadzido zmniejszenia psychotyczności uczestnikówi zmiana ta ma charakter trwały (utrzymuje siępół roku po zakończeniu PRO).

4.5.10 Anonimowa ocena zajęćW chwili kończenia PRO uczestnicy bardzo wy-soko ocenili treść i organizację zajęć, sposób ichprowadzenia oraz odniesione korzyści osobistei zawodowe.

4.6 Efekty udziału w PRO w opinii uczestnikówpół roku później

Pół roku po zakończeniu PRO uczestnicy odpo-wiadali na pytanie otwarte: Czy udział w PROspowodował jakieś zmiany w Twoim życiu? Je-śli tak, wpisz co zmieniło się u Ciebie w ciąguostatnich miesięcy od zakończenia PRO:− w relacjach z bliskimi Ci osobami:− w relacjach z innymi ludźmi:− w Twoich poglądach, sposobie myślenia:− w Twoich emocjach, sposobie odczuwania:− inne:

Analiza opinii uczestników PRO na tematzmian, jakie zaszły w ich życiu po ukończeniuPRO wykazała, że w opinii 64 uczestników(88%) udział w PRO spowodował korzystnezmiany w ich życiu. Uczestnicy ci niejednokrot-nie entuzjastycznie opisywali zmiany w swoimżyciu po Programie - poprawę kontaktówz bliskimi osobami, większą otwartość wobec

nich, uwagę na ich potrzeby, tolerancję, aser-tywność, pewność siebie, łatwiejsze rozwiązy-wanie konfliktów.

Podobnie w relacjach z innymi ludźmiuczestnicy ci stali się bardziej asertywni, pewnisiebie, tolerancyjni, otwarci, mieli dla nich wię-cej zrozumienia i uwagi. Kilku uczestnikówstwierdziło ogólnie, iż poprawili kontaktyz innymi ludźmi, inni zaś przeprowadzili �wery-fikację przyjaciół�, rezygnując z utrzymywanianiektórych znajomości. Pojedyncze osoby po-dały, iż stały się bardziej serdeczne lub rzeczo-we w kontaktach z innymi ludźmi.

Podobne zmiany nastąpiły w poglądachi sposobie myślenia uczestników. Po PRO stalisię bardziej tolerancyjni, pewni siebie, rozważni,dojrzali i odpowiedzialni. Kilka osób wskazy-wało na zmianę obrazu Boga i postawy wobecreligii, większe zrozumienie dla innych, posze-rzenie horyzontów. Pojedyncze osoby wskazy-wały na zmianę poglądów na temat małżeństwa,roli kobiet, znaczenia pieniędzy, zmniejszenienasilenia obsesyjnych myśli, czy obaw przedśmiercią i uporządkowanie światopoglądu.

Jeśli chodzi o zmiany w emocjach i sposobieodczuwania, najwięcej uczestników osiągnęłorównowagę emocjonalną bądź lepszy kontaktz emocjami. Kilka osób stało się bardziejotwartych w wyrażaniu uczuć lub uzyskało do-datni bilans emocjonalny.

Szereg osób podawało także inne zmianyw swoim życiu (np. zawarcie małżeństwa, pod-jęcie pracy, czy poprawa sytuacji mieszkanio-wej). Kilkanaście osób tą drogą złożyło podzię-kowania prowadzącym i organizatorom, bądźprzesłało pozdrowienia.

W przypadku sześciu osób (8% uczestników)trudno było ocenić jednoznacznie zmiany w ichżyciu jako korzystne czy niekorzystne. Osoby teobok różnorodnych korzystnych zmian wymie-niały także niekorzystne, jak np. pogorszenierelacji z małżonkiem. Zjawisko to trudno ocenić,bowiem w zależności od okoliczności może tobyć zarówno oznaką zdrowienia bądź pogorsze-nia stanu psychicznego po PRO.

Nie było natomiast w ogóle takich osób, którewymieniałyby wyłącznie niekorzystne zmianyw swoim życiu po PRO, ani takich, które niestwierdziłyby żadnych zmian..

Trzy osoby (4% uczestników), które odesłaływypełnione kwestionariusze, pozostawiły pyta-nie o zmiany po PRO bez odpowiedzi.


5 PODSUMOWANIE I INTERPRETACJAWYNIKÓW

Uczestnicy PRO uzyskali dobre rezultatyw zakresie badanych zmiennych już w chwilirozpoczynania PRO. Szczególnie zwracają uwa-gę bardzo niskie wyniki badanej grupy w skalikłamstwa mierzącej tendencję do przedstawianiasię w nadmiernie korzystnym świetle orazw skali poczucia kontroli (wskazujące na we-wnętrzne poczucie kontroli). Ponadto uczestnicymieli stosunkowo niskie nasilenie objawów psy-chopatologicznych, stosunkowo niski poziomlęku jako cechy oraz przeciętny poziom empatiiw porównaniu do innych grup badanych tymisamymi narzędziami.

Udział w PRO spowodował u uczestnikówtrwałe obniżenie (utrzymujące się pół roku poPRO) lęku jako cechy osobowości oraz obja-wów psychopatologicznych takich jak natręc-twa, nadwrażliwość interpersonalna, lęk, fobiei psychotyczność.

Interpretując uzyskane rezultaty zgodniez koncepcjami badanych zmiennych, jakie ległyu podstaw konstrukcji kwestionariuszy, należystwierdzić, że trwale obniżyła się, uwarunkowa-na doświadczeniami z okresu wczesnego dzie-ciństwa (m.in. stosunkiem do rodzicówi sytuacjami karania) podatność uczestnikówPRO na reagowanie stanem lęku w sytuacjachzagrożenia, a zwłaszcza podatność na reagowa-nie lękiem w sytuacjach zagrożenia ego (w sytu-acjach interpersonalnych). Trwale zmniejszyłasię także ich tendencja do spostrzegania światajako bardziej zagrażającego niż jestw rzeczywistości [16]. Do trwałych zmian poPRO należy zaliczyć również rzadsze występo-wanie wśród uczestników zachowań charaktery-stycznych dla klinicznego zespołu natręctw: my-śli, impulsów i działań, doświadczanych jako niedo powstrzymania i nieodpartych, choć nie-chcianych i nie swoich, czy też zachowań iden-tyfikowanych jako ogólniejsze zaburzenia po-znawcze (np. pustka w głowie, ciągłepowracanie do wspomnień problemów, kłopo-tów). Trwale zmniejszyło się ich poczucie nie-adekwatności interpersonalnej i niższości przyporównywaniu się z innymi osobami. Zwięk-szyło się ich poczucie własnej wartości, zmniej-szyła zaś tendencja do samodeprecjacji.W mniejszym stopniu przeżywają znaczącydyskomfort i niepokój w relacjach interperso-nalnych. Wykazują niższe niż w chwili rozpo-

czynania PRO poczucie wyczulonej samoświa-domości i zmniejszają się ich negatywneoczekiwania wobec kontaktów z ludźmi.W istotnie mniejszym stopniu przeżywają nie-pokój, nerwowość i napięcie (podobne jak ob-jawy somatycznego uzależnienia np. "drżączka")uogólniony lęk, ataki paniki, uczucia dysocjacji,a także epizody agorafobii, lęki związanez podróżowaniem, otwartymi przestrzeniami,tłumem, kontaktami z ludźmi, czy miejscamipublicznymi i pojazdami. W istotnie mniejszymstopniu przejawiają tendencję do zachowań psy-chotycznych, jak i charakterystycznych dla rze-komego procesu psychotycznego [3]. Zmianyw tym ostatnim zakresie mogą u osób uzależ-nionych być wyrazem osłabienia mechanizmurozpraszania i rozdwajania �Ja�, charaktery-stycznego dla uzależnień [9].

Do zmian nietrwałych (nie utrzymujących siępół roku po zakończeniu PRO) należy zaliczyćzmiany w zakresie empatii, tendencji do przed-stawiania się w nadmiernie korzystnym świetlei wrogości. Empatia najpierw istotnie wzrosła poukończeniu PRO, a następnie (pół roku później)nieco obniżyła się, natomiast tendencja do prze-stawiania się w nadmiernie korzystnym świetlei wrogość po PRO istotnie spadły, lecz pół rokupóźniej wzrosły do poziomu z chwili rozpoczy-nania PRO.

Interpretując zmiany w zakresie empatiizgodnie z koncepcją Węglińskiego, należy są-dzić, że po ukończeniu PRO jego uczestnicy po-siadają większą zdolność do szukania bliskościz innymi ludźmi poprzez współdźwięczenieemocjonalne, sympatyzowanie z innymiw zakresie przeżyć przyjemnych i przykrych,wrażliwość na innych ludzi, wczuwanie sięw ich stany i przeżycia, gotowość do poświęce-nia się dla innych. Są bardziej skłonni do za-chowań prospołecznych, odpowiedzialności zainnych, altruizmu, życzliwości, serdeczności,tolerancji, opieki, zaś mniej skłonni do zacho-wań o charakterze agresywnym i egoistycznym[17,18]. Jednakże korzystne zmiany w tym za-kresie były stosunkowo nietrwałe i pół roku pozakończeniu PRO nasilenie opisywanych cechwykazywało tendencję do zmniejszania się. Po-dobne zjawisko występuje w zakresie tendencjido przedstawiania się w nadmiernie korzystnymświetle uczestników. Tendencja ta, bardzo niskaw chwili rozpoczynania PRO w porównaniu doinnych grup, zmniejsza się jeszcze bardziejw chwili kończenia PRO. Jednak zmiana ta nie


utrzymuje się pół roku później. Tendencja doprzedstawiania się w nadmiernie korzystnymświetle powraca wówczas do poziomu z chwilirozpoczynania PRO. Także wrogość uczestni-ków (skłonność do przeżywania uczuć rozdraż-nienia, irytacji, impulsywnego niszczeniaprzedmiotów, oraz częstychi niekontrolowanych wybuchów złości), stosun-kowo niska na początku PRO, po PRO zmniej-sza się jeszcze bardziej, lecz w sposób nietrwały[3]. Pół roku po PRO nasilenie wrogości uczest-ników powraca do poprzedniego poziomu.

Udział w PRO nie doprowadził do jakichkol-wiek istotnych zmian w zakresie poczucia kon-troli, somatyzacji, depresji i myślenia parano-idalnego. Uczestnicy wykazywali już napoczątku silne przekonanie o wewnętrznej kon-troli wzmocnień w porównaniu do innych bada-nych grup, tj. przekonanie o posiadaniu wpływuna swoje życie oraz przekonanie o możliwościkontrolowania własnego losu w codziennychsytuacjach [5]. Udział w PRO pozostał bezistotnego wpływu na ich silne wewnętrzne po-czucie kontroli. Podobnie nie zmienił sięw kolejnych pomiarach stosunkowo niski już napoczątku poziom dyskomfortu wynikającegoz doznawanych objawów somatycznych związa-nych z mięśniem sercowym, żołądkiem, ukła-dem oddechowym oraz innymi narządami auto-nomicznymi, ani nie zmieniło się niskienasilenie bólów głowy, pleców, mięśnii somatycznych objawów lęku. Ponadto uczest-nicy PRO stosunkowo rzadko uskarżali się napoczątku Programu na objawy dysforii, obniżo-nego nastroju, rzadko stwierdzali u siebie zna-czące wycofanie zainteresowania jakąkolwiekaktywnością, brak motywacji, brak energii ży-ciowej, uczucie beznadziejności i bezradności,czy też myśli samobójcze. Także w tym zakresienie wystąpiły znaczące zmiany. Podobnieuczestnicy PRO raczej nie przejawiali tendencjido myślenia paranoidalnego, myślenia projek-cyjnego, podejrzliwości, egocentryzmu, iluzji,braku autonomii i urojeń wielkościowych i niezmienili się znacząco pod tym względem poukończeniu PRO [3].

Po zakończeniu Programu uczestnicy wysokoocenili treść zajęć, sposób prowadzenia oraz od-niesione korzyści osobiste i zawodowe. Pół rokupóźniej entuzjastycznie opisywali szereg ko-rzystnych zmian w ich życiu - w kontaktachz bliskimi i z innymi ludźmi, w sposobie myśle-

nia i odczuwania � spowodowanych, ich zda-niem, udziałem w PRO.

Na podstawie powyższego należy uznać, żeuczestnicy PRO uczynili poprzez udziałw Programie znaczący postęp w dalszym zdro-wieniu z uzależnienia lub współuzależnienia,w rozwoju osobistym oraz zwiększyli umiejęt-ności nawiązywania zdrowych kontaktówz ludźmi. Ponieważ w dziedzinie pomocy psy-chologicznej podstawowym narzędziem pracyjest osobowość pomagającego, należy zatem są-dzić, iż stali się także poprzez udziałw Programie bardziej wiarygodni i bardziejkompetentni jako osoby nieprofesjonalnie zaj-mujące się pomocą innym uzależnionymi współuzależnionym, a przez to lepiej przygo-towani do pełnienia roli nieprofesjonalnychdziałaczy środowisk trzeźwościowych.

6 WNIOSKI

1. Uczestnicy PRO uzyskali dobre rezultatyw zakresie badanych zmiennych już w chwilirozpoczynania PRO. Szczególnie zwracająuwagę bardzo niskie wyniki badanej grupyw skali kłamstwa mierzącej tendencję doprzedstawiania się w nadmiernie korzystnymświetle oraz w skali poczucia kontroli (wska-zujące na wewnętrzne poczucie kontroli).Podgrupa mężczyzn uzyskała w obu tychskalach najniższe wyniki ze wszystkich ba-danych dotychczas grup. Ponadto uczestnicymieli stosunkowo niskie nasilenie objawówpsychopatologicznych, stosunkowo niski po-ziom lęku jako cechy oraz przeciętny poziomempatii w porównaniu do innych grup bada-nych tymi samymi narzędziami.

2. Wystąpiły istotne różnice między kobietamii mężczyznami w zakresie tendencji doprzedstawiania się w nadmiernie korzystnymświetle w chwili rozpoczynania PRO i wchwili jego kończenia. Kobiety uzyskiwaływówczas istotnie wyższe wyniki w skalikłamstwa. Różnice między kobietamii mężczyznami zatarły się pół roku później.

3. Wbrew oczekiwaniom, nie wystąpiły istotneróżnice między kobietami i mężczyznamiw zakresie empatii na żadnym z etapów ba-dań.

4. Uczestnicy bardzo wysoko ocenili treśći organizację zajęć, sposób ich prowadzenia


oraz odniesione korzyści osobistei zawodowe.

5. Udział w PRO spowodował u uczestnikówtrwałe obniżenie (utrzymujące się pół rokupo PRO) lęku jako cechy osobowości orazobjawów psychopatologicznych takich jaknatręctwa, nadwrażliwość interpersonalna,lęk, fobie i psychotyczność.

6. Oczekiwane, lecz nietrwałe zmiany (nieutrzymujące się pół roku po PRO) wystąpiłyu uczestników PRO w zakresie empatii, ten-dencji do przedstawiania się w nadmierniekorzystnym świetle i wrogości. Empatia naj-pierw istotnie wzrosła po ukończeniu PRO,a następnie (pół roku później) nieco obniżyłasię, natomiast tendencja do przestawiania sięw nadmiernie korzystnym świetle i wrogośćpo PRO istotnie spadły, lecz pół roku późniejwzrosły do poziomu z chwili rozpoczynaniaPRO.

7. Udział w PRO nie doprowadził do jakich-kolwiek istotnych zmian w zakresie poczuciakontroli, somatyzacji, depresji i myślenia pa-ranoidalnego.

8. Udział w PRO spowodował, w opiniiuczestników, wiele korzystnych zmian w ichżyciu. Pół roku po PRO uczestnicy entuzja-stycznie opisywali szereg zmian w ich rela-cjach z bliskimi i innymi osobami,w emocjach, poglądach, sposobie myśleniaa także wiele innych zmian, jakie zaszływ ich życiu wskutek udziału w PRO.

9. Uzyskane rezultaty uprawniają do stwierdze-nia, że zajęcia prowadzone przez InstytutPsychologii Zdrowia w ramach ProgramuRozwoju Osobistego są w wysokim stopniuskuteczną i efektywną formą psychoterapiii psychoedukacji osób, dla których są pomy-ślane i przeznaczone. Program RozwojuOsobistego spełnia swoje zadanie zarównojako pomoc w dalszym zdrowieniu dla osóbuzależnionych i współuzależnionych, jakopsychoterapia i psychoedukacja dla osóbzainteresowanych rozwojem osobistymi poprawą kontaktów z ludźmi oraz jako po-moc w kształceniu dla nieprofesjonalnychdziałaczy środowisk trzeźwościowych.

7 STRESZCZENIE

Celem badań była ocena efektywności zajęć te-rapeutyczno � psychoedukacyjnych prowadzo-

nych w ramach Programu Rozwoju Osobistegoprzez Instytut Psychologii Zdrowia PTP dla za-wansowanych w zdrowieniu osób uzależnionychi współuzależnionych, działającychw środowiskach trzeźwościowych. Trzykrotnie(na początku, na końcu i pół roku po zakończe-niu PRO) badano poczucie kontroli uczestni-ków, tendencję do przedstawiania sięw nadmiernie korzystnym świetle, lęk jako ce-chę osobowości, empatię i nasilenie objawówpsychopatologicznych (somatyzacji, natręctw,fobii, nadwrażliwości interpersonalnej, depresji,lęku, wrogości, myślenia paranoidalnegoi psychotyczności). Ponadto, pół roku po za-kończeniu PRO uczestnicy odpowiadali na py-tanie otwarte o ewentualne zmiany w ich życiuwskutek udziału w PRO.

Badania objęły 73 osoby (37 mężczyzn i 36kobiet).

Uczestnicy PRO uzyskali dobre lub przecięt-ne rezultaty w zakresie badanych zmiennych jużw chwili rozpoczynania PRO.

Ocenę efektywności PRO sformułowano napodstawie porównania trzech kolejnych wyni-ków badań kwestionariuszowych oraz na pod-stawie opinii i ocen uczestników.

Porównanie wyników badań kwestionariu-szowych wykazało, że udział w PRO spowodo-wał u uczestników istotne statystycznie, trwałeobniżenie (utrzymujące się pół roku po PRO)lęku jako cechy osobowości oraz objawów psy-chopatologicznych takich jak natręctwa, nad-wrażliwość interpersonalna, lęk, fobiei psychotyczność. Oczekiwane, lecz nietrwałezmiany (nie utrzymujące się pół roku po PRO)wystąpiły w zakresie empatii, tendencji doprzedstawiania się w nadmiernie korzystnymświetle i wrogości. Udział w PRO nie doprowa-dził natomiast do jakichkolwiek istotnych zmianw zakresie poczucia kontroli, somatyzacji, de-presji i myślenia paranoidalnego.

W chwili kończenia PRO uczestnicy bardzowysoko ocenili treść i organizację zajęć, sposóbich prowadzenia oraz odniesione korzyści osobi-ste i zawodowe

Pół roku po PRO uczestnicy entuzjastycznieopisywali szereg korzystnych zmian w ich rela-cjach z bliskimi i innymi osobami, w emocjach,poglądach, sposobie myślenia a także wiele in-nych zmian, jakie zaszły w ich życiu wskutekudziału w PRO.

Na podstawie powyższego stwierdzono, żezajęcia prowadzone przez Instytut Psychologii


Zdrowia w ramach Programu Rozwoju Osobi-stego są w wysokim stopniu skutecznąi efektywną formą psychoterapiii psychoedukacji osób, dla których są pomyślanei przeznaczone. Program Rozwoju Osobistegospełnia swoje zadanie zarówno jako pomocw dalszym zdrowieniu dla osób uzależnionychi współuzależnionych jako psychoedukacjai psychoterapia dla osób zainteresowanych roz-wojem osobistym i poprawą kontaktów z ludźmioraz jako pomoc w kształceniu dla nieprofesjo-nalnych działaczy środowisk trzeźwościowych.

LITERATURA CYTOWANA:

1) Brzeziński J. Metodologia badań psychologicznych. War-szawa 1996. Wydawnictwo Naukowe PWN.

2) Charakterystyka kobiet współuzależnionych. Raportz badań., Warszawa 1997. IPZ.

3) Derogatis L.R., Lipman R.S., Covi L., SCL-90: An outpa-tient psychiatric rating scale � preliminary report, Psy-chopharmacology Bulletin 1973, vol. 9, Nr 1, ss. 13-28.

4) Dobrogowska M., Poziom rozumienia empatycznegoi układ potrzeb u studentów pedagogiki specjalnej. War-szawa 1992. ATK. Niepublikowana praca magisterska.

5) Drwal R.Ł. Opracowanie kwestionariusza Delta do po-miaru poczucia kontroli, Studia Psychologiczne t. XVIII/I,ss. 67-83.

6) Golińska L., Uczestnicy SPP w trakcie Studium oraz w rokpóźniej. IPZiT. Maszynopis (bez daty wydania).

7) Kucińska M., Podwójny obraz, Świat Problemów 1997, Nr10(57), ss. 17-20.

8) Kucińska M., Mellibruda J., Włodawiec B., Wyniki badańpilotażowych programu APETOW � charakterystyka pa-cjentek współuzależnionych, Alkoholizm i Narkomania1997, Nr 3 (28) ss. 441-454.

9) Mellibruda J., Psycho-bio-społeczna koncepcja uzależnie-nia od alkoholu, Alkoholizm i Narkomania 1997, Nr 3(28) ss. 277-306.

10) Mellibruda J., Strategiczno � strukturalna psychoterapiauzależnienia, Alkoholizm i Narkomania 1997, Nr 3 (28)ss. 307-324.

11) Mellibruda J., Sobolewska Z. Koncepcja i terapia współ-uzależnienia, Alkoholizm i Narkomania 1997, Nr 3 (28)ss. 421-430.

12) Monitorowanie przebiegu i efektów terapii w sieci wiodą-cych placówek lecznictwa odwykowego w Polsce. Portretpacjentów uzależnionych. Raport z badań., Warszawa1996. IPZ.

13) Rembowski J., Empatia. Studium psychologiczne. War-szawa 1989. PWN.

14) Rocznik statystyczny demografii, GUS, Warszawa 1995.15) Seligman M.E., Optymizmu można się nauczyć. Poznań

1993. Media Rodzina of Poznań.16) Sosnowski T., Lęk jako stan i jako cecha w ujęciu Charle-

sa P. Spielbergera. Przegląd Psychologiczny 1977, t. XX,2, 349-359.

17) Węgliński A., Poziom empatii a zachowanie na koloniachresocjalizacyjnych dzieci z rodzin zagrożonych demorali-zacją. Kwartalnik Pedagogiczny 1984. Nr 1/111. ss. 111-120.

18) Węgliński A., Trafność Kwestionariusza Rozumienia Em-patycznego Innych Ludzi (KRE) [w:] R. Drwal (red.),Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicz-nej. Wybrane zagadnienia., Lublin 1987. UMCS.

19) Włodawiec B., Poziom lęku, agresji i empatii polskich wy-znawców buddyzmu. Warszawa 1992. ATK. Niepubliko-wana praca magisterska.

20) Włodawiec B., Portret pacjenta. Świat Problemów 1997.Nr 6(53) ss. 23-27.

21) Wrześniewski K., Sosnowski T., 1987: Inwentarz Stanui Cechy Lęku (ISCL). Laboratorium Technik Diagno-stycznych, Warszawa .

aw W Instytut Psychologii Zdrowia, Polskie Towarzystwo ...

Documents

Transcript of aw W Instytut Psychologii Zdrowia, Polskie Towarzystwo ...