Title: Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworu w rejonie siodła głównego wyznaczona na podstawie badań geometrii uskoków

Author: Lesław Teper, Anna Lisek

Citation style: Teper Lesław, Lisek Anna. (2010). Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworu w rejonie siodła głównego wyznaczona na podstawie badań geometrii uskoków. W: W. M. Zuberek, K. Jochymczyk (red.), "Geneza i charakterystyka zagrożenia sejsmicznego w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym" (S. 14-26). Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

2.1. Wstęp

Geometria uskoku zmienia się w miarę jegowzrostu. Sukcesywne przyrosty zrzutu i długościw ciągu okresu aktywności uskoku realizują się zapośrednictwem kolejnych aktów poślizgu na po-wierzchni uskokowej, występujących w czasie poje-dynczych wydarzeń sejsmicznych. W przypadkuuskoku idealnego średnia wielkość poślizgu w cza-sie pojedynczego wstrząsu jest wprost proporcjo-nalna do wielkości powierzchni, na której poślizgnastąpił (TEPER, 1998).

Odstępstwa od takiej zależności, obserwowanew przypadkach empirycznych, należy wiązać z za-chowaniami podatnymi górotworu niszczonegoprzez uskok. Rzetelna analiza geometrii powierzch-ni uskokowej powinna zatem umożliwić poznaniesposobu wzrostu uskoku w ośrodku skalnym orazzachowań samego ośrodka skalnego w czasie de-formacji.

Najwierniejsze odwzorowanie geometrii uskokuuzyskuje się, wykonując jego prostokątną projekcję,przechodzącą przez bieg powierzchni uskokowej(rys. 2.1), czyli tzw. diagram konturowy zrzutuuskoku (RIPPON, 1985; BARNETT i in., 1987; WALSH,WATERSON, 1990; NICOL i in., 1995; LISEK, TEPER,2004). Projekcja taka pozwala na oznaczenie roz-miarowych parametrów uskoku, takich jak maksy-malna (rzeczywista) długość i maksymalna wartośćzrzutu. Umożliwia również wykonanie operacji za-pewniających prześledzenie systematycznych zmianwielkości przemieszczenia na powierzchni uskoko-wej — przedstawienie profilu przemieszczenia orazobliczenie gradientów przemieszczenia wzdłuż do-wolnego przekroju powierzchni uskokowej (RIPPON,1985; BARNETT i in., 1987; WALSH, WATTERSON,1988a, 1988b, 1989; MARRET, ALLMENDINGER, 1991;

CHILDS i in., 2003; BAILEY i in., 2005; TEPER,LISEK, 2006). Dzięki tej metodzie odwzorowaniałatwym zadaniem jest też oznaczenie eliptycznościuskoku — parametru, który pozwala na porówna-nie badanego uskoku z uskokami modelowymi(idealnymi), powstającymi w różnych reżimach de-formacji, w ośrodkach skalnych różniących sięwartością podatności (WALSH, WATERSON, 1989).Analiza zmienności przemieszczenia na uskokuuzupełniona obliczeniem wartości eliptycznościpowierzchni uskokowej umożliwia scharakteryzo-wanie zachowania się deformowanego ośrodkaskalnego jako bardziej lub mniej podatne.

We wcześniejszych opracowaniach sejsmotekto-nicznych GZW (TEPER, 1998; IDZIAK i in., 1999)zwrócono uwagę na nielosowy rozkład silnychwstrząsów w zagłębiu, polegający na skupianiu sięich ognisk w ograniczonych obszarach, oddzielo-nych obszarami asejsmicznymi. Stan naprężeń in-terpretowany na podstawie badania mechanizmówwstrząsów wysokoenergetycznych współcześnie re-jestrowanych w GZW i układ odkształceń górotwo-ru uformowany w najmłodszym etapie deformacjiobszaru zagłębia, postulowany na podstawie badańtektoniki, cechuje wzajemne podobieństwo.W szczególności kierunki i zwroty przemieszczeńwzględnych na płaszczyznach poślizgu, oznaczanedla populacji wstrząsów w wyróżnionych strefacho podwyższonej aktywności sejsmicznej, są zgodnez kierunkami i zwrotami transportu tektonicznegow tych strefach, przewidywanymi w modelu struk-turalnym. Wniosek ten nie pozwala wykluczyć za-angażowania sieci uskokowej, tnącej górotwór kar-boński, w procesy wyzwalania energii sejsmicznej.Zróżnicowane zachowanie się deformowanego gó-rotworu w różnych częściach stref o podwyższonejaktywności powinno zaś skutkować odmiennymicharakterystykami zagrożenia sejsmicznego. Z tych

2. Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworuw rejonie siodła głównego

wyznaczona na podstawie badań geometrii uskoków

powodów, w celu uściślenia genezy i charaktery-styki zagrożenia sejsmicznego w GZW, wdrożonoprezentowaną metodę badania geometrii uskoków.

Restrykcyjne wymagania w stosunku do usko-ków nadających się do opisywanej analizy orazżmudność i czasochłonność procedury zbieraniadanych sprawiły, że badania wykonano w jednej zestref o podwyższonej aktywności sejsmicznej —w obszarze siodła głównego. Jako obszar o naj-większej aktywności sejsmicznej wart był on opra-cowania z kilku dodatkowych powodów. Jest bo-wiem częścią GZW o dużej gęstości i różnorodno-ści dobrze udokumentowanej sieci uskokowej, natle sąsiadujących partii górotworu stanowi wyraźnąstrefę obniżonej prędkości fali S, wyodrębnionąmetodami pasywnej tomografii sejsmicznej, orazrejonem, w którym z pomocą precyzyjnych metodgeodezyjnych i zdalnych metod obserwacji rejestru-je się współcześnie największe w zagłębiu pionowei poziome przemieszczenia powierzchni terenu(por. inne rozdziały niniejszej pracy).

2.2. Metodyka badań

Z podstawowych map kopalnianych zebranowszystkie dane o uskokach stwierdzonych robotamigórniczymi w OG „Halemba I” i „Halemba II”,eksploatowanych przez KWK „Halemba-Wirek”,należącą do Kompanii Węglowej S.A., w OG„Ruda Śląska — Radoszowy”, będącym polem ma-cierzystym KWK „Wujek” — Ruch Śląsk, OG„Katowice — Brynów” — polu macierzystymKWK „Wujek” — Ruch Wujek oraz OG „Giszo-wiec” zagospodarowanym przez KWK „Staszic”,należących do Katowickiego Holdingu Węglowego.

Do określenia trójwymiarowej geometrii, a więczróżnicowania parametrów rozmiarowych wrazz głębokością, przydatne są uskoki stwierdzonew wyrobiskach w kilku poziomach (najlepiej eks-ploatacyjnych). Z tego też względu z analizywyłączono uskoki z OG „Panewniki” oraz OG„Stara Ligota”, stanowiących pola południoweKWK „Wujek” (odpowiednio — Ruch „Śląsk”i Ruch „Wujek”). Prowadzona tam eksploatacja jakdotąd ma miejsce w jednym pokładzie, w drugimzaś wykonywane są prace udostępniające. Dokład-nym badaniom poddano uskoki stwierdzone przy-najmniej w trzech poziomach eksploatacyjnych(obecność uskoku w dwóch poziomach, przy jegobraku w sąsiednich, to także przesłanka przydatno-ści uskoku do analizy). Dla uskoków uwzględnio-nych w analizie stworzono katalogi zawierające in-formacje o przestrzennym rozmieszczeniu punktów

pomiaru wartości zrzutu w układzie współrzędnychxyz oraz długości uskoku, w poziomach, na którychpowierzchnia uskokowa została udostępniona robo-tami górniczymi. Próby włączenia do analizy du-żych uskoków, występujących na obszarach dwóchkopalń, nie zawsze były udane, dlatego kilka du-żych uskoków pominięto.

Kompletny zbiór badanych struktur prezentujetabela 2.1. Starano się zachować nazwy uskokówużywane na podstawowych mapach górniczych lubw niewielkim stopniu je zmodyfikować, w celu ichłatwiejszej regionalnej identyfikacji (np. uskok:brynowski Wujek, Arkona-Wujek, południowy Sta-szic, równoleżnikowy Staszic oraz Wesoła-Staszici uskok I Halemba-Pokój, uskok II Halemba-Pokój,uskok III Halemba-Pokój-Polska-Wirek, uskok IVHalemba-Polska-Wirek). Ponieważ wiele mniej-szych struktur nie miało nazw, ustalono je, uży-wając kolejnych liter alfabetu lub cyfr i nazwy ko-palni (np. uskok L Wujek).

Na rys. 2.1 zaprezentowano różne sposoby od-wzorowania powierzchni uskokowej. Przypadek 1dto projekcja idealnego uskoku, która przedstawiaw trzech wymiarach geometrię powierzchni usko-kowej wzdłuż kierunku biegu uskoku. Zróżnicowa-nie przemieszczenia na powierzchni uskokowej jestzilustrowane za pomocą współśrodkowo ułożonychizolinii zrzutu (elips) i linii zerowego przemiesz-czenia (skrajnie zewnętrznej elipsy), wyobrażającejmiejsca, w których uskok wygasa w górotworze.

Korzystając z katalogu danych pomiarowych(wartości zrzutu i długości uskoku w poszczegól-nych pokładach) zebranych z materiałów kopalnia-nych i posługując się zasadami interpolacji orazekstrapolacji, wykonano diagramy konturowe zrzu-tu dla każdego z uskoków zestawionych w tabe-li 2.1. Na diagramach zaznaczono obie osie główne— prostopadłe do siebie i przechodzące przezpunkt maksymalnego zrzutu, z których dłuższa re-prezentuje maksymalną długość uskoku (por. rys.2.2, 2.4, 2.6, 2.8 i 2.10).

Dla wszystkich analizowanych struktur spo-rządzono profile przedstawiające zróżnicowaniewartości przemieszczenia uskokowego wzdłuż dłuż-szej osi diagramu konturowego (rys. 2.3, 2.5, 2.7,2.9 i 2.11). Poza takim rozkładem przemieszczeniarzeczywistego, na każdym profilu umieszczono wy-kres teoretycznego rozkładu przemieszczenia usko-kowego, skonstruowany w taki sposób, by byłkrzywą wklęsłą, reprezentującą funkcję mającąciągłą pierwszą pochodną i stanowiącą obwiednięprofilu przemieszczenia rzeczywistego. Taki profilteoretyczny ilustruje zróżnicowanie przemieszcze-nia na uskoku o pomierzonych parametrach rozmia-rowych, przy założeniu idealnie kruchego zachowa-nia się ośrodka skalnego w czasie deformacji.

2.2. Metodyka badań 15

16 2. Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworu w rejonie siodła głównego wyznaczona...

Tabela 2.1. Parametry rozmiarowe i eliptyczność uskoków rejonu siodła głównego poddanych analizie

Lp. Nazwa uskokuDługość struktury

(długość dłuższej osi)[m]

Długość krótszej osi[m] Eliptyczność

Numerobszaru

1. I Halemba-Pokój 6 620,0 3 320,0 1,99 I

2. II Halemba-Pokój 6 200,0 1 880,0 3,30 I

3. III Halemba-Pokój-Polska-Wirek 6 900,0 2 300,0 3,00 II

4. IV Halemba-Polska-Wirek 5 380,0 2 240,0 2,40 II

5. nasunięcie Halemba 4 900,0 2 290,0 2,14 I, II

6. A Halemba 850,0 245,0 3,47 I

7. B Halemba 731,0 281,5 2,60 I

8. C Halemba 2 162,0 705,0 3,07 II

9. D Halemba 2 718,0 708,0 3,84 I

10. F Halemba 903,0 283,8 3,18 I

11. G Halemba 1 800,0 591,7 3,04 II

12. H Halemba 665,0 270,0 2,46 II

13. I Halemba 1 130,0 410,0 2,76 II

14. 1 Halemba 1 668,2 1 236,4 1,35 III

15. 2 Halemba 611,2 380,8 1,61 III

16. 3 Halemba 1 168,5 912,0 1,28 III

17. J Śląsk 1 385,0 465,0 2,98 IV

18. K Śląsk 1 350,0 310,0 4,35 IV

19. L Śląsk 1 420,0 410,0 3,46 IV

20. M Śląsk 1 325,0 560,0 2,37 II

21. N Śląsk 2 230,0 1 000,0 2,23 II

22. O Śląsk 2 600,0 850,0 3,06 II

23. R Śląsk 322,5 87,5 3,69 II

24. T Wujek 426,25 137,5 3,10 V

25. U Wujek 730,0 240,0 3,04 V

26. W Wujek 995,0 247,5 4,02 V

27. X Wujek 625,0 285,0 2,19 V

28. Y Wujek 1 535,0 650,0 2,36 V

29. Z Wujek 287,5 97,5 2,95 V

30. A Wujek 104,0 71,0 1,46 V

31. B Wujek 268,0 58,0 4,62 V

32. C Wujek 550,0 215,0 2,56 V

33. D Wujek 675,0 205,0 3,29 V

34. E Wujek 255,0 106,0 2,41 V

35. F Wujek 1 060,0 537,5 1,97 V

36. Arkona-Wujek 3 900,0 1 750,0 2,23 V

37. brynowski Wujek 3 670,0 1 070,0 3,43 V

38. południkowy Staszic 1 647,0 800,0 2,06 VI

39. równoleżnikowy Staszic 2 423,1 669,2 3,62 VI

40. Wesoła-Staszic 5 105,7 840,0 6,08 VI

41. 1 Staszic 446,0 377,0 1,18 VII

42. 2 Staszic 564,0 421,0 1,34 VII

43. 3 Staszic 889,0 547,0 1,63 VII

44. 4 Staszic 624,0 303,0 2,06 VII

W ostatniej kolumnie wskazano położenie uskoków w obszarach wyodrębnionych na podstawie analizy eliptyczności (por. rys. 2.13 i 2.14).

Projekcja uskoku posłużyła również do oznacze-nia eliptyczności każdego uskoku (por. tabela 2.1),którą obliczono jako stosunek długości głównychosi diagramu konturowego (dłuższej do krótszej).Eliptyczność oraz odstępstwo rzeczywistego profiluprzemieszczenia od obwiedni takiego profilu sąwyznacznikami podatności górotworu w okresiedeformacji i pozwalają odróżnić uskoki typu kru-chego od uskoków typu podatnego.

Zaobserwowano, że uskoki w poszczególnychpartiach badanego górotworu znacząco różnią sięeliptycznością i kształtem krzywych przemieszcze-nia na swej powierzchni. Dokonano więc próby po-działu rejonu badań na mniejsze obszary. Kryte-rium wyodrębnienia każdego z takich obszarówbyły podobne wartości eliptyczności, obliczone dlagrupujących się w nim pojedynczych uskoków.Istotną odmienność wartości eliptyczności określa-no, korzystając z krzywej osuwiska, granice międzywyodrębnianymi obszarami przeprowadzano zaśw połowie odległości między uskokami o eliptycz-ności istotnie odmiennej lub wzdłuż linii dużychuskoków, dla których nie udało się sporządzić dia-gramów konturowych i profilu przemieszczenia aniobliczyć eliptyczności (z powodu niedostatecznejliczby danych wyjściowych).

Metodykę wyznaczania eliptyczności przypisy-wanej wycinkowi górotworu pociętemu zespołemuskoków opracowali J.J. WALSH i J. WATTERSON(1989). Jest ona odmienna od sposobu obliczaniaeliptyczności pojedynczej struktury. Wiąże sięz koniecznością obliczenia gradientów przemiesz-czenia uskokowego na powierzchni uskokowej.Gradientem przemieszczenia nazywamy stosunek

wartości bezwzględnej różnicy przemieszczenia dodługości odcinka, na jakim to przemieszczeniewystąpiło. Stosunek maksymalnego przemieszcze-nia do promienia uskoku (por. rys. 2.1d) nosi na-zwę wielkiego gradientu przemieszczenia. Uskoki,

2.2. Metodyka badań 17

MD

R

0

12

3

ab

c d

Rys. 2.1. Idealnie eliptyczna powierzchnia uskoku przedstawiona w różnych projekcjach (wg WALSH, WATTERSON, 1990, zmodyfiko-wany):a — blok skalny przecięty idealnie eliptyczną powierzchnią uskoku, b — rzut powierzchni uskoku na mapę, c — przekrój poprzeczny, d — pro-stokątna projekcja uskoku przechodząca przez bieg powierzchni uskokowej z zaznaczonymi osiami głównymi elipsy oraz izoliniami przemieszczenia,gdzie MD oznacza maksymalne przemieszczenie w centrum struktury, a R — promień uskoku

0

–100

–200

–300

–400

–500

–600

–700

–800

d³ugoœæ [m]

g³ê

bo

ko

Ͼ

[m]

4,0

3,2

2,4

1,6

0,8

0 100 200 300 400 500

0,0

Rys. 2.2. Diagram konturowy zrzutu dla uskoku 2 Halembaz zaznaczonymi osiami głównymi

3 — Geneza...

których profil zrzutu nie jest symetryczny, są cha-rakteryzowane przez dwie wartości wielkiego gra-dientu przemieszczenia. Dwie wartości otrzymujesię również podczas wyznaczania gradientówwzdłuż krótszej osi głównej diagramu konturowe-go zrzutu uskoku o asymetrycznym profilu prze-mieszczenia. Należy obliczyć gradienty przemiesz-czenia wzdłuż osi głównych diagramu konturowe-go dla uskoków występujących w wyodrębnionymobszarze oraz przedstawić na wykresie bilogaryt-micznym zależność między gradientami (wielkimi)obliczonymi wzdłuż osi dłuższej a gradientami ob-

liczonymi wzdłuż osi krótszej. Wartość eliptyczno-ści charakterystyczna dla określonego obszaru (por.rys. 2.12) zostaje wyznaczona na wykresie w spo-sób geometryczny, jako linia skierowana podkątem 45° do osi OX, dzieląca symetrycznie zbiórpunktów reprezentujących badane zależności mię-dzy gradientami.

18 2. Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworu w rejonie siodła głównego wyznaczona...

0

1

2

3

4

5

6

7

0 100 200 300 400 500 600 700

d³ugoœæ [m]

wa

rto

Ͼ

zrz

utu

[m]

Rys. 2.3. Profil wielkości zrzutu uskoku 2 Halemba, dla którego wartość eliptyczności wynosi 1,61:linia czarna — rzeczywisty profil zrzutu; linia czerwona — obwiednia, tożsama z profilem zrzutu wykreślonym według teoretycznego modelu wzro-stu uskoku

0 500 1 000 1 500 2 000 2 500 3 000 3 500 4 000

0,0

–200

–400

–600

–800

–1 000

–1 200

+200

+400

+600

+800

3030

25

25

20

15

10

50,0

d³ugoœæ [m]

g³ê

bo

ko

Ͼ

[m]

Rys. 2.4. Diagram konturowy zrzutu dla uskoku Arkona-Wujek z zaznaczonymi osiami głównymi

2.2. Metodyka badań 19

0

5

10

15

20

25

30

35

40

0 500 1 000 1 500 2 000 2 500 3 000 3 500 4 000 4 500

d³ugoœæ [m]

wie

lko

Ͼ

zrz

utu

[m]

Rys. 2.5. Profil wielkości zrzutu uskoku Arkona-Wujek, dla którego wartość eliptyczności wynosi 2,23. Objaśnienia jak na rys. 2.3

10

0,0

+400

–400

–800

–1 200

g³ê

bo

koϾ

[m]

0,0 1 000 2 000 3 000 4 000 5 000 6 000

d³ugoœæ [m]

10

20

0,0

2030

40

Rys. 2.6. Diagram konturowy zrzutu dla uskoku II Halemba-Pokój z zaznaczonymi osiami głównymi

0

10

20

30

40

50

60

0 1 000 2 000 3 000 4 000 5 000 6 000 7 000

d³ugoœæ [m]

wie

lkoϾ

zrz

utu

[m]

Rys. 2.7. Profil wielkości zrzutu uskoku II Halemba-Pokój, dla którego wartość eliptyczności wynosi 3,3. Objaśnienia jak na rys. 2.3

3*

20 2. Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworu w rejonie siodła głównego wyznaczona...

0,0

1,0

2,03,0

4

2,0

1,0

2,0

3,0

–100

–200

–300

–400

–500

–600

g³ê

bo

koϾ

[m]

0,0 200 400 600 800 1 000 1 200 1 400

d³ugoœæ [m]

Rys. 2.8. Diagram konturowy zrzutu dla uskoku L Śląsk z zaznaczonymi osiami głównymi

0

1

2

3

4

5

6

7

0 200 400 600 800 1 000 1 200 1 400 1 600

d³ugoœæ uskoku [m]

wie

lko

Ͼ

zrz

utu

[m]

Rys. 2.9. Profil wielkości zrzutu uskoku L Śląsk, dla którego wartość eliptyczności wynosi 3,46. Objaśnienia jak na rys. 2.3

0,0

–400

–800

0 800 1 600 2 400 3 200 4 000 4 800

0,05

10 15

2025

30

5

10

1015

15 2020

25

25

30

20

20 2

5

d³ugoœæ [m]

g³ê

bo

ko

Ͼ

[m]

Rys. 2.10. Diagram konturowy zrzutu dla uskoku Wesoła-Staszic z zaznaczonymi osiami głównymi

2.3. Omówienie wyników

Do zilustrowania zróżnicowania geometrii po-wierzchni uskokowych w populacji 44 struktur ana-lizowanych w obszarze badań wytypowano pięćprzykładów, reprezentujących uskoki powstającew różnych warunkach deformacji, w partiach góro-tworu, które różniły się podatnością. Cechy geome-trii wybranych powierzchni uskokowych zobrazo-wano za pomocą diagramów konturowych zrzutu(rys. 2.2, 2.4, 2.6, 2.8 i 2.10) i wykonanych na ichpodstawie profili przemieszczenia wzdłuż dłuż-szych osi głównych (rys. 2.3, 2.5, 2.7, 2.9 i 2.11).Wykresy profili przemieszczenia uzupełniono in-formacją o obliczonych wartościach eliptycznościuskoków.

Jak można zauważyć, profile przemieszczeniadla uskoków o niskiej eliptyczności stanowią krzy-we o jednym maksimum, a ich przebieg jestw małym stopniu zaburzony. Ze wzrostem eliptycz-ności powierzchni uskokowej przebieg linii profiluprzemieszczenia staje się coraz bardziej skompliko-wany. Co więcej, szeregując uskoki wedługrosnącej wartości eliptyczności, odnotowanorosnące odstępstwo przebiegu profilu rzeczywiste-go od teoretycznego rozkładu przemieszczeniauskokowego. Czytelnikowi, oceniającemu tę relacjęwyłącznie na podstawie porównania prezentowa-nych rysunków, warto zwrócić uwagę na to, że zewzględów technicznych projekcje uskoków zostałyprzedstawione w różnych skalach. Analizowaneuskoki w sposób istotny różnią się rozmiarami. Za-

prezentowanie ich diagramów i profili w jednejskali nie byłoby celowe, spowodowałoby bowiembrak czytelności i utratę części informacji dlamniejszych struktur (albo wymagałoby dołączeniawielkoformatowych ilustracji przedstawiającychgeometrię uskoków dużych).

Jak już wspomniano, każdy z profili teoretycz-nych wyobraża zróżnicowanie przemieszczenia naidealnym uskoku typu kruchego o pomierzonychparametrach rozmiarowych. Im większe odnotowa-ne odstępstwo rzeczywistego profilu przemieszcze-nia od profilu teoretycznego (potwierdzone wyższąwartością obliczonej eliptyczności uskoku), tymwiększa skłonność ośrodka skalnego w sąsiedztwiewzrastającego uskoku do zachowań podatnych. Ce-chy uskoku typu podatnego na ogół są charaktery-styczne dla szeregów kulisowych i uskoków zło-żonych, mających kilka centrów wzrostu (lokalnychmaksimów zrzutu na diagramach i profilach).Prawdopodobnie jest to związane ze szczególnąskłonnością górotworu do podatnych zachowańw miejscach położonych między członami szeregukulisowego lub w miejscach połączeń segmentówuskoku złożonego.

Żaden z badanych uskoków nie jest scharaktery-zowany symetrycznym diagramem zrzutu i profi-lem przemieszczenia. Na wykresach wykonanychw celu wyznaczenia eliptyczności charakterystycz-nej dla obszarów wyodrębnionych w trakcie analizy(rys. 2.12) każdy z uskoków jest zatem reprezento-wany przez cztery punkty. Wartości eliptycznościwyznaczone dla poszczególnych obszarów (I—VII)są w znacznym stopniu zróżnicowane. Zostały na-

2.3. Omówienie wyników 21

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

0,00 1 000,00 2 000,00 3 000,00 4 000,00 5 000,00 6 000,00

d³ugoœæ [m]

wie

lkoϾ

zrz

utu

[m]

Rys. 2.11. Profil wielkości zrzutu uskoku Wesoła-Staszic, dla którego wartość eliptyczności wynosi 6,08. Objaśnienia jak na rys. 2.3

22 2. Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworu w rejonie siodła głównego wyznaczona...

0,0001

0,001

0,01

0,1

0,001 0,01 0,1

1:1

2:13:

14:

1

2,4:

1

gradient przemieszczenia liczony wzd³u¿ d³u¿szej osi diagramugra

die

ntp

rze

mie

szcze

nia

liczo

ny

wzd

³u¿

kró

tsze

jo

sid

iag

ram

u

b

1:1

2:13:

14:

1

0,0001

0,001

0,01

0,1

0,001 0,01 0,1

2,5:

1

gradient przemieszczenia liczony wzd³u¿ d³u¿szej osi diagramugra

die

ntp

rze

mie

szcze

nia

liczo

ny

wzd

³u¿

kró

tsze

jo

sid

iag

ram

u

a

0,0001

0,001

0,01

0,1

0,001 0,01 0,1

1:1

2:13:

14:

13,

1:1

gradient przemieszczenia liczony wzd³u¿ d³u¿szej osi diagramugra

die

ntp

rze

mie

szcze

nia

liczo

ny

wzd

³u¿

kró

tsze

jo

sid

iag

ram

ud

0,0001

0,001

0,01

0,1

0,001 0,01 0,1

1:1

2:1

3:14:

11,

2:1

gradient przemieszczenia liczony wzd³u¿ d³u¿szej osi diagramu

gra

die

nt

prz

em

ieszcze

nia

liczo

ny

wzd

³u¿

kró

tsze

jo

sid

iag

ram

u

c

0,0001

0,001

0,01

0,1

0,001 0,01 0,1

1:1

2:13:

14:

13,

3:1

gradient przemieszczenia liczony wzd³u¿ d³u¿szej osi diagramu

gra

die

ntp

rze

mie

szcze

nia

liczo

ny

wzd

³u¿

kró

tsze

jo

sid

iag

ram

u

f

0,0001

0,001

0,01

0,1

0,001 0,01 0,1

1:1

2:13:

14:

12,

3:1

gradient przemieszczenia liczony wzd³u¿ d³u¿szej osi diagramu

gra

die

ntp

rze

mie

szcze

nia

liczo

ny

wzd

³u¿

kró

tsze

jo

sid

iag

ram

u

e

niesione na mapę rejonu badań, na której wskazanopołożenie wyodrębnionych obszarów (rys. 2.13).

Dodatkowo całkowity zbiór wartości eliptyczno-ści obliczonych dla pojedynczych uskoków (por.tabela 2.1) przetestowano testem chi-2, a zbiorywartości eliptyczności obliczane dla uskoków zgru-powanych w wydzielonych obszarach (por. tabela2.1) — testem Kołmogorowa — Smirnowa, w celusprawdzenia normalności rozkładów tych populacji.Wyniki testów nie dały podstaw do odrzucenia hi-potezy o normalności rozkładów. Uznano zatem, żenie byłoby bezzasadne określanie wartości eliptycz-ności charakterystycznej dla danego obszaru za po-

mocą średniej arytmetycznej. Na rys. 2.14 przed-stawiono wartości eliptyczności obliczone jakośrednie arytmetyczne dla populacji uskoków z po-szczególnych obszarów. Jest to godny poleceniasposób niewątpliwie dużo szybszego wyznaczaniaeliptyczności niż ma to miejsce na drodze geome-trycznej. Porównując ilustrację wyników przedsta-wioną na rys. 2.13 i 2.14, można ocenić, że zasto-sowanie obu metod daje podobne rezultaty.Sporządzone mapy (rys. 2.13 i 2.14) ujawniajązróżnicowanie przestrzenne eliptyczności w bada-nym rejonie siodła głównego. Najniższa eliptycz-ność cechuje obszary położone na południe od

2.3. Omówienie wyników 23

1,1:

1

0,0001

0,001

0,01

0,1

0,001 0,01 0,1

1:1

2:13:

14:

1

gradient przemieszczenia liczony wzd³u¿ d³u¿szej osi diagramu

gra

die

ntp

rze

mie

szcze

nia

liczo

ny

wzd

³u¿

kró

tsze

jo

sid

iag

ram

ug

Rys. 2.12. Wykresy zależności między gradientami przemiesz-czenia obliczanymi wzdłuż dłuższych osi diagramów a gradien-tami przemieszczenia obliczanymi wzdłuż krótszych osi, któresą podstawą geometrycznego wyznaczania eliptyczności obsza-rów wyodrębnionych w wyniku analizy (por. rys. 2.13):eliptyczność wyliczona: a — dla obszaru I; b — dla obszaru II;c — dla obszaru III; d — dla obszaru IV; e — dla obszaru V; f — dlaobszaru VI; g — dla obszaru VII (obszary I—VII zaznaczono na rys.2.13); linie cienkie obrazują eliptyczności o wartościach od 1:1 do 4:1,linia przerywana wraz z podaną wartością — eliptyczność wyznaczonąw sposób geometryczny dla poszczególnych obszarów

Rys. 2.13. Zróżnicowanie przestrzenne wartości eliptyczności uskoków w obszarze badań wyznaczone na drodze geometrycznej(por. rys. 2.12):wyodrębniono obszary, w których uprawnione jest przypisanie wspólnej wartości eliptyczności występującym w nich uskokom; niższe wartości elip-tyczności (barwy jasne) odpowiadają miejscom, w których ośrodek skalny w czasie odkształcenia wykazuje mniejszą podatność (zachowania kru-che), wyższe wartości eliptyczności (barwy ciemne) zaś charakteryzują miejsca, w których podatność deformowanego ośrodka jest większa (stanpodatny); linie zielone — granice obszarów kopalń, linie czarne — uskoki (w analizie uwzględniono wszystkie struktury zaznaczone na mapie,z wyłączeniem dyslokacji stanowiących granice wydzielonych obszarów o odmiennej eliptyczności), wartości liczbowe — wartości eliptycznościw wydzielonych obszarach (I—VII)

uskoku kłodnickiego. Rejon samego siodła, umiej-scowiony na północ od uskoku kłodnickiego, cha-rakteryzuje się układem naprzemiennie wystę-pujących obszarów o średniej i dużej wartości elip-tyczności.

2.4. Podsumowanie wyników

Analiza rozmiarowych parametrów uskokówz rejonu siodła głównego pozwoliła na stwierdzeniew badanej populacji licznych struktur różniącychsię geometrią i mechanizmem wzrostu od uskokówtypu kruchego. Zauważono, że parametry zróżnico-

wania geometrii uskoków mogą stanowić kryte-rium regionalnego podziału rejonu badań naobszary, w których uskoki cechuje podobny sto-pień odmienności od idealnych uskoków typu kru-chego. Uznano, że zaobserwowane odmiennościzostały wywołane zachowaniami podatnymi góro-tworu w okresie jego deformacji. Stopień kompen-sacji przemieszczeń na uskokach przez zachowaniapodatne górotworu jest zróżnicowany w skali rejo-nu badań. Na podstawie analizy terytorialnej para-metrów uskoków wyodrębniono obszary o małejpodatności deformowanego ośrodka skalnego, zlo-kalizowane w południowym skrzydle uskoku kłod-nickiego i występujące na przemian obszaryo średniej i dużej podatności odkształcanego góro-tworu w rejonie samego siodła głównego.

24 2. Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworu w rejonie siodła głównego wyznaczona...

Rys. 2.14. Zróżnicowanie przestrzenne wartości eliptyczności uskoków w obszarze badań wyznaczone na drodze matematycznej:wartości eliptyczności charakteryzujące wyodrębnione obszary stanowią średnie arytmetyczne eliptyczności występujących w nich uskoków (por. ta-bela 2.1); pozostałe objaśnienia jak na rys. 2.13

Rys. 2.15. Lokalizacja epicentrów zdarzeń sejsmicznych o energii od 1 � 105 J do 9 � 105 J, odnotowanych w okresie od 3.01.1987 r.do 13.04.2001 r. w obszarze prezentowanych badań parametrów rozmiarowych i eliptyczności uskoków

W obszarach, w których ośrodek skalny wyka-zywał małą podatność w czasie powstawania usko-ków, deformacja spowodowała jego znaczne znisz-czenie. Ówczesne zniszczenie ośrodka sprawia, żeaktualnie w miejscach tych można się spodziewaćdużej liczby zjawisk sejsmicznych o niewielkichenergiach (rejestrowanych przez aparaturę pomia-rową, ale niegroźnych dla wyrobisk i powierzchniterenu). W obszarach, w których w świetle przepro-wadzonej analizy warunki deformacji cechowałysię większą podatnością, odkształcany ośrodekskalny został zniszczony w mniejszym stopniu.Można się tam obecnie spodziewać zdarzeń sej-smicznych o magnitudach większych niż w par-tiach górotworu charakteryzujących się małą warto-ścią obliczonej eliptyczności. Wyzwalanie wyso-kich energii w ogniskach zlokalizowanych nauskokach występujących w tych obszarach następu-je w wyniku opóźnienia relaksacji i związanejz nim kumulacji naprężeń w ośrodku skalnym. Po-twierdzenie takiej prognozy można znaleźć na ma-pach rozmieszczenia w badanym rejonie epicen-trów zdarzeń sejsmicznych o energiach rzędu 105 J(rys. 2.15) i 107 J (rys. 2.16) w latach 1987—2001.

Zróżnicowanie warunków deformacji górotworuw rejonie siodła głównego, określone na podstawiebadań geometrii uskoków, wykazuje dobrą korela-cję z innymi cechami tej części GZW przewi-dzianymi przez model sejsmotektoniczny (międzyinnymi z przebiegiem i kinematyką strefy podwyż-szonej aktywności tektonicznej, dynamiką zlokali-zowanej w sąsiedztwie struktury sejsmogenicznejoraz położeniem skupisk występowania silnychwstrząsów górniczych).

Oczekuje się, że wdrożenie metody wskazywa-nia obszarów zróżnicowanego zachowania się de-

formowanego ośrodka skalnego w obrębie strefpodwyższonej aktywności tektonicznej i sejsmicz-nej pozwoli na zwiększenie dokładności prognozo-wania zagrożenia sejsmicznego w GZW.

Literatura

BAILEY W.R., WALSH J.J., MANZOCCHI T., 2005: Fault popula-tions, strain distribution and basement reactivation in theEast Pennines Coalfield. J. Struct. Geol., 27, s. 913—928.

BARNETT J.A.M., MORTIMER J., RIPPON J.H., WALSH J.J., WAT-TERSON J., 1987: Displacement geometry in the volumecontaining a single normal fault. Am. Ass. Petrol. Geol.Bull., 71, s. 925—937.

CHILDS C., NICOL A., WALSH J.J., WATTERSON J., 2003: Thegrowth and propagation of synsedimentary faults: a 3-Dperspective. J. Struct. Geol., 25, s. 633—648.

IDZIAK A., TEPER L., ZUBEREK W.M., 1999: Sejsmicznośća tektonika Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Katowi-ce, Uniwersytet Śląski.

LISEK A., TEPER L., 2004: Analiza rozmiarowych paramet-rów uskoków w KWK „Staszic”; klucz do interpretacjiewolucji strefy uskokowej. W: Materiały 27. Sympozjum nt.„Geologia formacji węglonośnych Polski”. Kraków,s. 93—98.

MARRET R., ALLMENDINGER R.W., 1991: Estimates of straindue to brittle faulting: sampling of fault populations.J. Struct. Geol., 13, s. 735—738.

NICOL A., WALSH J.J., WATTERSON J., BRETAN P.G., 1995:Three — dimensional geometry and growth of conjugatenormal faults. J. Struct. Geol., 17, s. 847—862.

RIPPON J.H., 1985: Contoured patterns of the throw and hadeof normal faults in the Coal Measures (Westphalian) ofnorth-east Derbyshire. Proc. Yorks. Geol. Soc., 45,s. 147—161.

TEPER L., 1998: Wpływ nieciągłości podłoża karbonu na sej-smotektonikę północnej części Górnośląskiego ZagłębiaWęglowego. Katowice, Uniwersytet Śląski.

2.4. Podsumowanie wyników 25

Rys. 2.16. Lokalizacja epicentrów zdarzeń sejsmicznych o energii od 1 � 107 J do 9 � 107 J, odnotowanych w okresie od 3.01.1987 r.do 13.04.2001 r. w obszarze prezentowanych badań parametrów rozmiarowych i eliptyczności uskoków

4 — Geneza...

TEPER L., LISEK A., 2006: Analysis of displacement geometry:A tool for identifying kinematic type of fault. Publs. Inst.Geophys. Pol. Acad. Sci., M-29 (395), s. 119—130.

WALSH J.J., WATTERSON J., 1988a: Analysis of the relationshipbetween displacements and dimension of faults. J. Struct.Geol., 10, s. 239—247.

WALSH J.J., WATTERSON J., 1988b: Dips of normal faults inBritish Coal Measures and other sedimentary sequences.J. Geol. Soc. Lond., 145, s. 859—873.

WALSH J.J., WATTERSON J., 1989: Displacement gradient onfault surfaces. J. Struct. Geol., 11, s. 307—316.

WALSH J.J., WATTERSON J., 1990: New methods of fault pro-jection for coal mine planning. Proc. Yorks. Geol. Soc., 48,s. 209—219.

Lesław Teper, Anna Lisek

26 2. Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworu w rejonie siodła głównego wyznaczona...