91

��������������

3

92

Ο Εdward Lear σε ηλικία 28 ετών, σχέδιο άγνωστου, 1840Εdward Lear, υδατογραφία του Robert Ingpen, 2012

93

ΒΟΥΝΑ ΤΟΥ ΣΟΥΛΙΟΥ (6 Μαΐου 1849), υδατογραφία και γκουάς, 40,0 x 20,0 εκ. (Εθνική Πινακοθήκη Σκωτίας, Εδιμβούργο)

ΣΟΥΛΙ (1851), χρωμολιθογραφία, 19,0 x 12,0 εκ., (Συλλογή Α. Παπασταύρου)

94

ΣΟΥΛΙ (5 Μαΐου 1848), ολοκληρωμένη υδατογραφία, σε λευκό χαρτί, 16,0 x 25,0 εκ. (Ashmolean Museum, Οξφόρδη)

Όταν ο E.L. επισκέφτηκε το Σούλι, την άνοι-ξη του 1849, ήταν πολύ καλά διαβασμένος. Ήξερε τα πάντα, τόσο για τους σουλιώτες, όσο και για τους αγώνες τους εναντίον του Αλή Πασά. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι είχε μελετήσει προσεκτικά τα προγενέστε-ρα περιηγητικά χρονικά των William Martin Leake (1777-1860) ‘‘Travels in the Northern Greece, 1835’’ – τον οποίο γνώριζε προσωπικά -, Thomas Smart Hughes (1786-1847) ‘‘Travels in Sicily, Greece and Albania, 1820’’, Sir Henry Holland (1788-1873), ‘‘Travels in the Ionian

Isles, Albania, Thessaly, Macedonia etc., 1815’’, John Cam Hobhouse (1786-1869) ‘‘A Journey through Albania and the Other Provinces of Turkey in Europe etc., 1813’’ και - βεβαίως - το επικό ποίημα του Lord Byron (1788-1824), ‘‘Childe Harold’s Pilgrimage, 1812’’. Επιπλέον διέθετε κλασική παιδεία και επαρκή γνώση της ελληνικής ιστορίας. Αυτά συντέλεσαν ώστε από τις αμέτρητες χώρες τις οποίες επι-σκέφτηκε (Ευρώπη, Ασία και Αφρική) να αγα-πήσει – περισσότερο – την Ελλάδα, και να κα-ταχωρηθεί, ως ‘‘Ο Toπιογράφος της Ελλάδας’’.

95

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΚΙΑΦΑΣ ΣΤΟ ΣΟΥΛΙ (5 Μαΐου 1849), υδατογραφία με γκουάς, 30,0 x 40,0 εκ. (Εθνική Πινακοθήκη Σκωτίας, Εδιμβούργο)

Ο Ε.L. στο ωραιότατο σχέδιό του απεικονίζει το κάστρο της Κιάφας στο Σούλι, όπου δια-νυκτέρευσε στις 5 Μαΐου 1849. Το οχυρό κτί-στηκε από τον Αλή Πασά μετά την εκδίωξη των σουλιωτών στα 1803. Στο εσωτερικό του ήταν το σεράι του, που δεν υπάρχει σήμερα. Την περίοδο που βρέθηκε εκεί ο E.L. στέγαζε το κυβερνείο του τούρκου διοικητή. Ο ζω-γράφος έφτασε δυο ώρες μετά τη δύση του ηλίου, κουρασμένος και καταπονημένος, ελ-πίζοντας να περάσει εκεί τη νύχτα του. Όμως τον περίμενε μια δυσάρεστη έκπληξη: «Κάτω

από ένα φωτεινό φεγγάρι είδα τον αλβανό κυβερνήτη, με είκοσι ή τριάντα ‘‘παληκάρια’’, να κάθονται στο κατώφλι της πύλης. Ο τρα-χύς ηλικιωμένος κύριος μας απαγόρευσε να περάσουμε την είσοδο του φρουρίου. ‘‘Γιοκ’’ είπε συνοφρυωμένος έντονα. ‘‘Γιοκ, γιοκ’’. Για καλή μας τύχη βρισκόταν εκεί ένας τούρκος αξιωματικός του μηχανικού, που είχε έρθει από τα Γιάννενα προς επιθεώρηση. Χάρη σε αυτόν εμείς και τα άλογά μας μπήκαμε στο φρούριο, γιατί διαφορετικά θα περνούσαμε τη νύχτα χωρίς φαγητό και προστασία [...]».

96

«Εκεί όπου με έβαλαν να κοιμηθώ είχε τόση ζέστη και καπνό - από τα τσιμπούκια τους - ώστε αναγκάστηκα να πάρω το στρώμα μου και να ξαπλώσω στη βεράντα. Ο χριστιανός συνοδός μου Αντρέας μου έφερε για φαγητό σούπα από ρύζι, μέσα σε μια τεράστια γα-βάθα, που μαγείρεψε ο ίδιος. Όσοι από τους γενναίους σουλιώτες τελικά διέφυγαν στην Πάργα, πέρασαν στην Κέρκυρα και μπήκαν στην υπηρεσία της Γαλλίας και της Ρωσίας. Αρκετοί από την εποχή της Ελληνικής Επα-νάστασης έχουν επιστρέψει στην Ήπειρο, ή την Ελλάδα. Όμως η πολεμοχαρής αυτή φυλή

που στο απόγειο της δύναμής της εξουσίαζε 60 χωριά, μπορούμε να πούμε ότι τώρα έχει εξαφανιστεί». Γράφει ο Ε.Lear στο ημερολό-γιό του, την ίδια μέρα που φιλοτέχνησε το ανωτέρω σχέδιό του: «Ατένιζα τις περίεργες και αθόρυβες για εμένα φιγούρες, φωτισμέ-νες από το φως του φεγγαριού, που σβήνει σε ασημί γύρω από τα επιβλητικά βουνά. Για χρόνια οι λόφοι αυτοί σπάνια είχαν πάψει να ακούνε τις κραυγές των εχθρών, και την απελπισία και αγωνία των σουλιωτών. Τώρα είναι όλα σιωπηλά. Με εξαίρεση τo Σινά, δεν έχω δει κανένα πιο παράξενο μέρος!».

ΚΟΝΤΑ ΣΤΟ ΣΟΥΛΙ (5 Μαϊου 1849), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, μελάνι και πράσινο γκουάς, σε λευκό χαρτί, 25,2 x 40,4 εκ.(Harvard University – Houghton Library)

97

ΟΙ ΒΡΑΧΟΙ ΤΟΥ ΣΟΥΛΙΟΥ (5 Μαΐου 1849), σχέδιο με υδρόχρωμα και γκουάς, σε χαρτόνι, 30,0 x 40,0 εκ. (Εθνική Πινακοθήκη Σκωτίας, Εδιμβούργο)

Ο E.L. γράφει στο ‘‘Journals...’’. «Και ενώ προ-σπαθούσαμε να πλησιάσουμε στην άκρη του γκρεμού – μέσα από απόκρημνα μονοπάτια – τις σκέψεις μου απασχολούν λιγότερο τα άγρια τοπία και περισσότερο η ιστορία του τόπου αυτού. [...] Κάθε στροφή του φαραγ-γιού που πρόκειται να περάσω έχει σημαδευ-τεί με τους αγώνες του ηρωικού αυτού λαού, που πριν από 40 χρόνια εξοντώθηκε από τον εχθρό του, τον Αλή Πασά. Κάθε κορυφή των βουνών αυτών είναι βαμμένη με αίματα. [...] Αλλά οι σκέψεις μου διακοπήκανε από ένα δυσάρεστο περιστατικό. Σε κάποιο βραχώδες

και δύσκολο μονοπάτι το άτυχο άλογό μου σκόνταψε για δεύτερη φορά και όλες μου οι αποσκευές (το καλάθι με το κυλικείο μου, τα πιάτα και τα πιρούνια) που είχα αγοράσει στην Πάτρα βρέθηκαν στα κατσάβραχα της σκοτεινής αβύσσου του Αχέροντα. Εγώ ευ-τυχώς δεν έπαθα τίποτα. [...] Δεν θα ξεχάσω εύκολα τους κόπους και τις προσπάθειες που χρειαστήκανε για να οδηγήσουμε τα άλογά μας σε αυτό το τρομερό βάραθρο. Η βροχή που προηγήθηκε έσβησε τα ίχνη του μονο-πατιού και μπροστά μας υπήρχαν απότομοι βράχοι που κατέληγαν στο βαθύ ρέμα».

98

99

ΣΟΥΛΙ (6 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε χειροποίητο χαρτί, 26,0 x 43,0 εκ. (Harvard University – Houghton Library)

Φεύγοντας από το κάστρο της Κιάφας ο E.L. γράφει στο ημερολόγιό του: «Κέρασα πρωί-πρωί καφέ τόσο τον κυβερνήτη όσο και τους άντρες του. Παρόλα αυτά εκείνος μου ζήτη-σε πολλά δώρα για τον εαυτό του – κάτι σαν επαιτεία – και διέταξε να τα στείλω στο Σούλι από κάποια μεγάλη πόλη που θα επισκεπτό-μουν στη συνέχεια. Αυτά που ήθελε ήταν ένας καθρέπτης, ένα καλό τηλεσκόπιο, τέσσερα ποτήρια κρασιού, μια γυάλινη φιάλη για ρακί, πιστόλια, ένα ψαλίδι και αγγλικά υφάσματα.

Ο συνοδός μου Αντρέας του είπε – στα αλ-βανικά – ότι όλα αυτά θα αποσταλούν με την πρώτη ευκαιρία. Όμως εγώ δεν άκουσα τίπο-τα από τις πλούσιες υποσχέσεις του, γιατί δε γνωρίζω αλβανικά, και έτσι δεν αισθάνομαι υποχρεωμένος και να τις τηρήσω...». Σε πολ-λούς υπότιτλους των έργων του E.L. ο ανα-γνώστης θα συναντήσει τη λέξη ‘‘γκουάς’’ (guache), που είναι μια τεχνική της ζωγρα-φικής, που βασίζεται στη χρήση κόλλας και αδρανών υλικών, πάνω σε χαρτί ή χαρτόνι.

100

ΣΟΥΛΙ (5 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε χειροποίητο χαρτί, 26,1 x 35,1 εκ., (Harvard University – Houghton Library)

ΣΟΥΛΙ (5 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι σέπιας, μπλε γκουάς και γραφίτη, σε χειροποίητο χαρτί, 15,0 x 26,1 εκ., (Harvard University – Houghton Library)

Η αμεσότητα των σκίτσων του Lear, όπως τα παρατιθέμενα στην παρούσα σελίδα, προσθέ-τουν ασφαλώς μια επί πλέον διάσταση στην αίσθηση της αυθεντικότητας, αν και αυτά – όπως γράφει η βιογράφος του Seline Bullocke – δεν έχαιραν οποιασδήποτε εκτίμησης κατά τη διάρκεια της ζωής του καλλιτέχνη μας. Τα περισσότερα λειτουργούσαν σαν οδηγοί με-γαλυτέρων συνθέσεων για τις επόμενες πα-ραγγελίες φιλότεχνων πελατών του, που θα ολοκληρώνονταν στο εργαστήριό του. Σημει-ώσεις και σχόλια που δήλωναν με σαφήνεια συγκεκριμένα στοιχεία, όπως το είδος του φω-τός, την ώρα της ημέρας που φιλοτέχνησε το σκίτσο, την ένταση των χρωμάτων, καθώς και τυχόν προσαρμογές, που θα έπρεπε να γίνουν στις αναλογίες, συνήθως γράφονταν από τον Ε. Lear με μολύβι επάνω στο σχέδιο.

Στο θέμα αυτό ο E.L. ακολούθησε τις προτρο-πές του περίφημου τεχνοκριτικού, συγγραφέα και ζωγράφου της εποχής John Ruskin (1819-1908), ο οποίος και ενθάρρυνε αυτού του εί-δους τις σημειώσεις, τονίζοντας στις επιστο-λές του προς τους επίδοξους καλλιτέχνες ότι «...θα είναι πολύ χρήσιμο από όποιο σημείο και αν διέρχεστε, να σημειώνετε σχολαστικά τα σχήματα των σκιών, για μελλοντική χρήση». Ο πολύς Ruskin έγραψε στις 15.2.1886 στην εφημερίδα Pall Mall Gazette: «Από τα 100 λο-γοτεχνικά έργα που διάβασα, σαν πρώτα κα-τατάσσω τα έργα του E.L.». Ήταν η λογοτε-χνική δικαίωσή του, δυό χρόνια πριν πεθάνει.

101

ΚΟΙΛΑΔΑ ΣΟΥΛΙΟΥ (6 Μαΐου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι, πορφυρό και πράσινο γκουάς και γραφίτη, σε χαρτί, 24,5 x 36,4 εκ. (Harvard University – Houghton Library)

102

Το παρατιθέμενο είναι ένα από τα 202 σχέδια του Ε. Lear που βρίσκονται στις συλλογές της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Πώς όμως απέκτησε το πνευματικό αυτό ίδρυμα τον όγκο αυτό των έργων του E.L.; Την απάντηση δίνει η πρ. Δι-ευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης Χάρις Καλλιγά: «Τα πανηγυρικά εγκαίνια της Γεννα-δείου Βιβλιοθήκης έγιναν στην Αθήνα στις 23 Απριλίου 1926. Αμέσως μετά ο ιδρυτής της Ιω-άννης Γεννάδιος (1844-1932), – από τα Δολια-νά των Ιωαννίνων – και η σύζυγός του Ανθή, επέστρεψαν στο σπίτι τους στο Sarrey της Αγ-γλίας. [...] Στις 23 Φεβρουαρίου 1929 έλαβε ένα γράμμα των υπευθύνων του Οίκου Graddock & Βarnard, με το οποίο του γνωστοποιούν ότι μόλις αγόρασαν ολόκληρη τη συλλογή των σχεδίων που κληροδότησε ο Ε. Lear στον ‘‘με-γάλο φίλο του Sir Franklin Lushington [1823-1901]’’, από τα οποία περίπου 140 απεικόνιζαν τοπία της Ελλάδας. Η τιμή που ζητούσαν ήταν 25 λίρες Αγγλίας. Ο Γεννάδιος την εποχή εκεί-νη δεν ήταν σε καλή οικονομική κατάσταση και δεν μπορούσε να αγοράσει τα έργα μόνος του. Έτσι αμέσως γράφει στον Edward Cupps (1866–1950), πρόεδρο της Αρχαιολογικής Σχο-λής στο Princeton και τον παρακινεί να αγορα-στούν τα έργα για λογαριασμό της Γενναδείου, τονίζοντας ότι ‘‘...η συλλογή είναι υπέροχη και προσφέρεται παράλογα φτηνά’’. Το πολυπόθη-το καταφατικό τηλεγράφημα έφτασε στο Γεν-νάδιο στις 24 Μαρτίου 1929, και σύντομα τα 188 – αυτός ήταν τελικά ο αριθμός των έργων - απεστάλλησαν στη Γεννάδειο ‘‘για να απο-τελέσουν ένα από τα κυριότερα κοσμήματατά της’’. Το 1940 ο τότε διευθυντής της Γενναδείου Shirley H. Weber, με τη βοήθεια της Βρετανι-κής Αποστολής στην Αθήνα κατάφερε να αγο-ράσει 14 ακόμη έργα του Lear, στην τιμή των 5,90 λιρών! Οι πωλητές ήταν οι ίδιοι».

ΣΟΥΛΙ - ΤΟ ΜΑΥΡΟ ΦΑΡΑΓΓΙ, (5 Μαΐου 1849), σχέδιο με μολύβι και σέπια σε χαρτί, 22,5 x 14,0 εκ.(Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα)

103

ENAΣ ΦΟΥΣΤΑΝΕΛΛΟΦΟΡΟΣ ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ (c.1863) ελαιογραφία, 35,0 x 45,0 εκ. (ιδιωτική συλλογή)

Τις περιόδους που ο Lear πέρασε στην Κέρκυρα, συνάντησε εκεί πολλούς σουλιώτες, που ήταν απόγονοι των συμπατριωτών τους, οι οποίοι κα-τέφυγαν στα Επτάνησα, στα 1804, μετά την κα-τάληψη του Σουλίου το 1803. Ήταν περίπου 2500. Ανάμεσά τους και οι Φώτος Τζαβέλλας και Γιώρ-γος Νότη Μπότσαρης, που πέθαναν και τάφηκαν στην Κέρκυρα. Εκεί αντιμετώπισαν πολύ μεγάλο πρόβλημα σίτισης και στέγασης. Εγκαταστάθη-καν στη Λευκίμη, Μαντούκι (συνοικισμός Καρ-τέρια), Μεσσογγή, Γαρίτσα και κοντά στην πόλη, όπου ίδρυσαν τους συνοικισμούς Σουλόπουλο, Σουλέικα και Αρβανίτικο Κανάλι. Σήμερα στην Κέρκυρα υπάρχει ισχυρή σουλιώτικη παροικία.

Οι σκληραγωγημένοι ορεσίβιοι ηπειρώτες ταλαι-πωρήθηκαν πολύ. Γεννημένοι ως πολεμιστές ήταν αδύνατο να ασχοληθούν με αγροτικές εργασίες. Πολλοί από εκείνους που πήγαν στη Λευκίμη πέ-θαναν, λόγω της νοσηρότητας του εδάφους προς το οποίο δεν ήταν εξοικειωμένοι. Οι μάχιμοι κατε-τάγησαν στις γαλλικές και ρωσικές δυνάμεις του νησιού, οι γάλλοι μάλιστα δημιούργησαν έξη τάγ-ματα, αποκλειστικά από σουλιώτες. Οι υπόλοιποι έζησαν κάνοντας ταπεινωτικές για αυτούς εργα-σίες, όπως του οδοκαθαριστή και του νεροπουλη-τή. Ορισμένοι θυμήθηκαν το παλιό τους επάγγελ-μα του ζωοκλέφτη και του ληστή, με αποτέλεσμα να δεχτούν πολλές διώξεις, από τις τοπικές αρχές.

104

ENAΣ ΚΑΘΙΣΤΟΣ ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ (Απρίλιος 1863), σχέδιο με μολύβι, σε χαρτί, 8,5 x 8,0 εκ. (Victoria and Albert Museum, Λονδίνο)

105

ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΟΥ ΣΟΥΛΙΟΥ (5 Μαΐου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι, πορφυρό γκουάς και γραφίτη, σε χαρτί, 24,5 x 36,4 εκ. (Harvard University – Houghton Library)

106

Edward Lear, σύνθεση του Raphael Nieto, c.2000O Edward Lear και ο γάτος του, σχέδιο του Peter Brookes, 2000