1

Architektura w harmonii z naturą. Budynki

wkomponowane w naturalny krajobraz Polski na

podstawie nowoczesnych domów

jednorodzinnych.

KRZYSZTOF PIŁA

2

Wstęp

Jesteśmy światkami coraz szybszego rozwoju świata. Miasta rozbudowują się, a przemysł się rozwija. Oczywiście,

postęp jest bardzo potrzebny, jednak nie należy zapominad o naszym naturalnym otoczeniu – środowisku. Ludnośd miast

naszego kraju stanowi około 61%(wg danych GUS) społeczeostwa, ale zmniejsza się na rzecz terenów wiejskich. Duże

grupy ludzi podejmują decyzję o przeprowadzce z zanieczyszczonych miast na tereny mniej zurbanizowane. Musi to w

naturalny sposób nieśd ze sobą konsekwencje i pewną myśl, która pozwoli zapanowad na tego typu przemianami, aby

proces ten nie był zbyt inwazyjny dla wizerunku wsi oraz środowiska.

Polska wieś jak i tereny podmiejskie bez wątpienia odznaczają się duża chaotycznością pod względem

kompozycji. Mowa tu o braku jednorodnego stylu w kreowaniu tych przestrzeni. Wpływ na to bardzo niekorzystne

zjawisko ma z pewnością samowola budowalna prywatnych inwestorów. Domy oraz ich najbliższe otoczenie(obejścia,

podwórza, ogrody itd.) stają się autonomicznymi jednostkami, co w rezultacie daje mocno rozdrobniony krajobraz.

Poszczególne podwórza odznaczają się odmiennym doborem roślin(często bardzo niewłaściwym pod względem

kompozycji, a także warunków bytowych). Tym samym, całośd nie jest spójna, każda działka staje się osobnym tworem.

Najłatwiej daje się to zauważyd obserwując fotografie z lotu ptaka.

Tradycja nie odnajduje odzwierciedlenia w dzisiejszym zagospodarowaniu. Jedną z tego przyczyn jest brak

Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego. Brakuje też poszanowania dla lokalnych uwarunkowao danego

regionu.

Dla dostrzeżenia kontrastu należy wspomnied o tym, że obraz wsi w krajach zachodniej Europy(odznaczających się

wyższym rozwojem cywilizacyjnym od Europy Wschodniej i Środkowej) charakteryzuje się dużo większą spójnością.

Mieszkaocy regionów wiejskich odnoszą się do regionalnego budownictwa, a także przyrody z szacunkiem, odnajdując w

tym ważną rolę kulturotwórczą i krajobraztwórczą.

Podstawową sprawą do określenia poszczególnych punktów przydatnych w kreowaniu jest wyznaczenie wzajemnej

relacji między poszczególnymi elementami. Elementy te oddziałują między sobą. Otwartośd krajobrazu, jako jedna z

podstawowych jego własności musi byd podwaliną do tworzenia założeo o dużo szerszej skali niż pojedyncze podwórze.

Chodzi o to, żeby dostrzegad całośd, która tworzona jest przy współpracy pojedynczych domostw. Dlatego też, nie należy

kierowad się ślepą indywidualnością działek, ale tym co dostrzegamy patrząc na ich zbiór.

Wyjdźmy więcod stworzenia założenia, co rozumied przez pojęcie krajobrazu harmonijnego. G.Ciołek stawia tezę, że mowa o tymże typie krajobrazu jeśli sposób jego użytkowania jest dostosowany do charakteru środowiska przyrodniczego i geograficznego oraz zgodny z prawami nimi rządzącymi. Ta definicja jest bardzo ważna ponieważ staje się fundamentem dalszej pracy. Na założeniach zawartych w tej krótkiej definicji opierad należy więc całośd kształtowania krajobrazu, który określid chcemy naturalnym i harmonijnym.

Odbiór i postrzeganie – rola psychiki

Dobrym punktem wyjścia w rozważaniu o krajobrazie jest teoria „Gestalt”, która zawiera wiele teoretycznych zasad

dotyczących percepcji krajobrazu. W badaniach krajobrazu wrażenie, który wywiera dany obiekt i jego odbiór przez

obserwatora, jest bardziej oryginalny i kompletny, niż obserwacja poszczególnych jego składowych.(„Wybrane

zagadnienia z ekologii krajobrazu”- K.Wolski, M.Szymura, A.Gierula).

3

Skoro pojmujemy obiekty, a w tym krajobraz jako całośd, składowe jego powinny byd spójne. Przykładowo,

spoglądając na fragment tkaniny, nie widzimy jego elementów, czyli poszczególnych nici, ale ową tkaninę jako ogół.

Jednak gdyby powplatad, w pewnych odstępach, nici innej barwy zaczęły by one rzutowad na materiał jako całośd.

Podobnie wydaje się byd z krajobrazem. Aby sobie to uzmysłowid warto spojrzed na kilka zdjęd lutniczych czy

satelitarnych. Pozwoli to zauważyd, jak małe trybiki składają się na całośd, kierując nasz odbiór dużo szerzej, na całościowe

otoczenie.

Wspominając temat percepcji i odbioru otoczenia warto zwrócid uwagę na definicję wg A. Krzymowskiej-Kostrowickiej: W percepcji krajobrazu postrzega się i ocenia dany obiekt głównie pod względem jakości wizualnej. Nie postrzega się szczegółów lecz linie, plamy barwne, akcenty, tworzące łącznie harmonijne lub dysharmonijne układy przestrzenne. Zestawienie barwne w oglądzie dalekiegozasięgu oddziałują na organizm ludzki wybitnie uspakajająco, likwiduje stresy i napięcia emocjonalne (jest więc oceniane pozytywnie). Strefa percepcji orientacyjnej (20 – 500 m) decyduje o zachowaniach rekreacyjnych – służy orientowaniu się w przestrzeni i określaniu przydatności. W obszarze tym najwyraźniej daje się odczud rola perspektywy (wyznacza strefy indywidualnego bezpieczeostwa) oraz punktów lub też obiektów przyciągających uwagę (np. kapliczka, kępa drzew). Krzymowska-Kostrowicka A., Geoekologia turystyki i wypoczynku, PWN, Warszawa 1997). Nieuniknione wydaje się w tym momencie zauważenie roli wspomnianej już ludzkiej psychiki w odbiorze

krajobrazu. Dodajmy, że badania wykazały, że ludzie lepiej oceniają krajobrazy gdzie znajdują się rośliny i zwierzęta(Ulrich

1983). Powinno to byd powodem do podjęcia starao kreowania przestrzeni jak najbardziej zbliżonych do naturalnych i

dzikich.

Kontekst przyrodniczy

Człowiek od początku swojego istnienia wpływał na przyrodę, będąc jej elementem. Ostatnimi czasy jednak

proces ten bardzo się nasilił i nie ogranicza się tylko do hodowli i upraw. W coraz większym stopniu środowisko jest

dewastowane.

Budownictwo i gospodarowanie krajobrazem musi odnaleźd się w tych nowych realiach.Trzeba zmierzyd się z

problemami tych czasów tj. ogromną industrializacją, wchłanianiem terenów wiejskich przez miasta i degradacja

środowiska. Zatrzymanie, tak mocno rozpędzonej, industrializacji jest praktycznie niemożliwe. Dlatego też należy

próbowad maksymalnie wykorzystad tereny w niewielkim stopniu zajęte przez działanie człowieka do tworzenia

przestrzeni maksymalnie zbliżonych do naturalnych, z dużą ilością roślin.

Czynniki antropogeniczne wpływają na zmianę zbiorowisk naturalnych na tzw. zastępcze, które charakteryzują się

mniejszym bogactwem. Ponadto wiele działao człowieka w ramach szeroko pojętych inwestycji prowadzi do całkowitego

wyeliminowania flory na poszczególnych obszarach. Proces ten ograniczyd może świadome pozostawianie i rozszerzanie

zbiorowisk flory.

Świat podzielony pod względem fitosocjologicznym, powinien byd nieodzownym elementem i podstawą planowania

przestrzeni. Użycie rodzimych gatunków roślin oraz jak najwierniejsze odwzorowywanie przestrzennego układu,

uwzględnienie czynników kształtujących przyrodępowinny stanowid powinny punkt w kształtowaniu zieleni – szczególnie

wiejskiej. Oczywiste jest także, że stosowanie gatunków obecnych naturalnie w danym środowisku w najlepszy sposób

przystosowane są do danego obszaru, uwzględniając przy tym warunki klimatyczne, czy glebowe i co za tym idzie,

odznaczad się będą najlepszym wzrostem. Pierwszym ku temu krokiem musi byd szerokie studium warunków naturalnych

danego regionu i zgłębienie informacji na temat obecnej na nim roślinności, a także jej zmienności w trakcie rocznego

cyklu(ze względu na walory estetyczne o danej porze roku. Powinno się to odbyd na płaszczyźnie regionu, a następnie już

konkretnie - dotyczącej danego zbiorowiska roślin w mniejszej skali. Jednocześnie wzbraniad należy się od

4

nieodpowiedzialnego wykorzystywania roślin inwazyjnych, które to w dużym stopniu mogą wkroczyd do naturalnego

otoczenia, a nawet przyczynid się do wymierania rodzimych gatunków roślin.

Wszystko to nie może byd jednak oderwane od budownictwa. Dom osadzid trzeba na tyle mocno w tym kontekście,

aby stał się jego częścią.

Krajobraz a wnętrze

Działka na zielonej polanie pośród lasu do dobry pretekst do wykorzystania tych krajobrazowych walorów do

stworzenia domostwa, które nie zniszczy tego potencjału, a jednocześnie stanie się niszą eksponującą te walory poprzez

odpowiednią konstrukcję domu.

Jak widad na prezentowanym zdjęciu(dom OUTrialny) z wnętrza domu roztacza się ciekawa perspektywa

krajobrazowa. Można nawet stwierdzid, że odważna decyzja o wprowadzeniu tak dużych płaszczyzn przeszklonych

przenosi w dużej mierze zadanie tworzenia i kreowania wnętrza domu na ogród i przestrzeo zewnętrzną. Zmiany w

przestrzeni ogrodu odbiją się na wnętrzu. Sprawia to, że komponując pobliski krajobraz, należy uwzględnid także ten

punkt widzenia.

Dodatkowo dzięki temu w dośd wyraźny sposób uwypukla się wspomniana wcześniej potrzeba bliskiego kontaktu

człowieka z przyrodą. Przebywając w domu można poczud się, przynajmniej w jakimś stopniu, jak na łonie natury. Zmiany

w przyrodzie, lśniąca poranną rosą trawa, czy też przebijające się przez śnieg pierwsze wiosenne kwiaty – wszystko to nie

jest już tylko ogrodem. Teraz staje się nieodłączną częścią wystroju i kompozycji wnętrza.

Szersze spojrzenie. Panorama

Ten aspekt zasługuje na osobne zainteresowanie. Krajobrazy kulturowe postrzegamy przecież nie tylko z ich

wnętrza, stając się w pewnym sensie jego elementem, ale także podczas obserwacji z zewnątrz. W tym momencie pojawia

się kwestia jak bardzo powinno ingerowad się w krajobraz. W dobie silnego nacisku na wartości ekologiczne, bez

wątpienia architektura winna w jak najmniejszym stopniu ingerowad w otoczenie, a także jak najmniej degradowad

środowisko. Wychodząc z tego założenia domy w kompozycji powinny stanowid harmonijny jej element. Kluczem do tego

mogą byd ascetycznie użyte środki wyrazu i prostota , a także zespojenie go z naturą.

Jest to tym bardziej ważne, że w trakcie rozbudowywania i powstawania kolejnych budynków grupa bardzo

indywidualnych i podkreślających skrajne różnice między nimi sprawiłyby, że szerokie spojrzenie na taki widok tworzyłby

wrażenie kompozycji niespójnej, bez jednolitego charakteru. Dodatkowo w takim miszmaszu przyroda stałaby się

elementem marginalnym, tonącym w mizernym zbiorze urbanistycznym, tworzonym bez konkretnych założeo.

Najlepiej będzie przedstawid to na przykładzie. Spójrzmy na grupę domów w Rybniku(jojko+nawrocki architekci).

Na tej fotografii dostrzegamy, że budynki nie miały byd atrakcyjne tylko z punktu widzenia obserwacji z podwórza.

Spojrzenie z zewnątrz jest równie atrakcyjne. Nie dominują nad krajobrazem ale w jak najmniejszym stopniu sugerują

swoją obecnośd. Przyroda nie został przez nie stłamszona. Wręcz przeciwnie. Kolorystyka, budynków, która spełnia

założenie ascetycznych form wyrazu dobrze wtapia się w kolorystykę suchej łąki. Nie znaczy to jednak, że letni widok

mógłby byd mniej spójny. Odcienie szarości i beżu także z soczystą zielenią tworzą odpowiednie zestawienie. Można

zauważyd także pewien rytm tworzony przez poszczególne domy. Widoku dopełniają grupy drzew.

5

Zastane warunki terenu jako szansa

Uwarunkowania geologiczne, a przede wszystkim rzeźba terenu stanowią bardzo pozytywną płaszczyznę

środowiska. Nierówności intrygują, tworząc naturalne punkty widokowe, które dzięki odpowiedniemu wykorzystaniu

mogą byd przez planistów posłużyd mogą do wyeksponowania bardzo atrakcyjnych elementów przyrody. Przykładowo,

odpowiednio nasadzone grupy roślin koncentrują ludzkie spojrzenie na dolinie z malowniczym jeziorem, pozostawiając

przy tym pewne intrygujące niedopowiedzenia dzięki umiejętnemu stworzeniu kolejnych warstw roślin tworzących swego

rodzaju korytarz dla oczu. Duży nacisk należy położyd na wspomniane niedopowiedzenia i tajemniczośd. Są to rzeczy o tyle

ważne, że podciągają nas i nie pozwalają przejśd obok danych rzeczy obojętnie. Ma to także swoje odzwierciedlenie w

dzikiej przyrodzie. Człowiek intryguje się nienaruszoną przyrodą, mrocznymi zakątkami, czy też ścianą(w tym przypadku w

postaci np. wzgórza albo gęstej grupy drzew), za którą nie wie co go czeka. Architektura musi nas intrygowad i nie

pozwalad na nudę.

Drugą szansą wynikającą z wykorzystania rzeźby terenu jest umiejętne wkomponowanie budynku w nierówności.

Mówiąc metaforycznie, chodzi o to aby dom nie krzyczał, a raczej delikatnie zaczynał mówid zwiększając siłę wyrazu.

Dobrym zilustrowaniem tej myśli jest projekt Domu Ukrytego(projekt KWK Promes). Dom zaprojektowany został na

działce opadającej w kierunku południowym. Struktura obiektu została w większości ukryta pod ziemią, dlatego od strony

dojazdu jest on zupełnie niewidoczny. Spoglądając na poszczególne wizualizacje i ilustracje projektu tego domu

zauważamy, że dom wyłania się ze stoku pagórka. Będąc powyżej domu, jest on praktycznie niewidoczny, w czym

ogromną rolę pełni zielony dach trawiasty. Kierując się w kierunku domu i przechodząc obok niego zaczyna on coraz

śmielej wyłaniad się ze wzgórza. Częśd domu umiejscowiona najbardziej na południe, zlokalizowana jest n oderwanym od

ziemi wsporniku. Śledząc tę drogę po kolei widzimy, że całośd tworzy w krajobrazie pewną fabułę, gdzie naturalne

otoczenie jest niejako miejscem akcji, równie ważnym co sam dom. Na przykładnie tym ponadto widad, że odpowiednie

umiejscowienie budynku może tworzyd, także z jego wnętrza, kolejne punkty widokowe.

Równie ważne jest wykorzystanie otaczającej nas szaty roślinnej i jej zbiorowisk. Natura potrafi byd najlepszym

kreatorem, daje różnorodnośd i najlepiej wie co dobre jest dla danego regionu. Ogród stworzony na wzór pobliskich

zbiorowisk roślinnych oraz będący w pewnym sensie jego rozszerzeniem ma potencjał pełnienia funkcji lasu takich jak np.

oddziaływanie na klimat i gospodarkę wodną, czy – tak ważny z punktu widzenia architektury krajobrazu -

krajobrazotwórczej, która to automatycznie zwiększa atrakcyjnośd pod względem rekreacyjnym.

Zieleń? Wszędzie gdzie się tylko da!

Budownictwo, także poza miastem, coraz bardziej zagęszcza się. Przestrzenie zielone, chcąc nie chcąc, stają się

coraz mniejsze. Dlatego też warto szukad jak najwięcej miejsc aby stosowad i umieszczad roślinnośd. Analogiczne zabiegi

bez trudu odnaleźd można w historii ogrodnictwa. Najlepszym przykładem są chyba słynne wiszące ogrody królowej

Semiramidy w Babilonie. Przechodząc jednak do tematu warto odwoład się do bardziej współczesnych zastosowao tego

typu rozwiązao.

Świetnym sposobem na „wyrwanie” jak najwięcej przestrzeni dla natury są oczywiście zielone dachy. Mogą

zadecydowad one o tym, że dom „ożyje”. Sprawia, że dach staje się nie tylko szarym elementem pokrycia. Nie musi to byd

jedynie dobry pomysł dla ciasnych i gęsto zabudowanych miast, ale także dla obszarów pozamiejskich. Niosą one ze sobą,

oczywiście oprócz wizualnych, ewidentne zalety ekologiczne tj. absorbowanie wody opadowej, czy stabilizacja

temperatury dachu(spadek w upalne dni, utrzymywanie ciepłą w dni zimne), a także nawilżenie atmosfery w miejscach

bardziej suchych. Ponadto przy zastosowaniu stropodachu, dach nie tylko jest zieloną przestrzenią, ale także ogrodem,

który można przemierzad lub oddad się w nim szerokorozumianej rekreacji, a także stosowad bardziej zaawansowane

nasadzenia. Oczywiście konstrukcje tego typu leżą w gestii architektów, jednak dobór roślinności i uprawa nie mogą byd

6

zdane jedynie na intuicję, czy też przypadek. Potrzebna jest tu kompleksowa znajomośd świata roślin. I w tym momencie

po raz kolejny pojawia się ogromne pole do współpracy branż.

Obecnie w naszym kraju tego typu konstrukcje zyskują powoli popularnośd. Dotyczy to jednak głównie terenów

miejskich, gdzie oczywiste wydaje się zapotrzebowanie na nie ze względu na małą ilośd zieleni. Chciałoby się jednak

widzied tego typu zastosowania także poza miastem, tak jak zauważyd to można chodby w krajach skandynawskich.

Wpływ na to ma historia, kultura i położenie geograficzna tych krajów, ale także duża świadomośd ekologiczna.

Nie znaczy to jednak, że w Polsce brak potencjału. Przywoład warto znowu w tym momencie przykład domu

OUTrialnego. Jego twórcy określili tę inwestycję: Zielona polana otoczona lasem była jedynym kontekstem dla

projektowanego, niewielkiego domu. Stąd myśl by „wykroid” kawałek trawy i potraktowad go jako zadaszenie, pod którym

poukładane będą niezbędne funkcje. Jak widad oni także dostrzegli istotne miejsce jakie zajmuje zieleo.

Oczywiście dach nie jest jedynym miejscem umożliwiającym wykorzystanie roślin w budownictwie. Pole do

popisu jest dużo szersze. Wymieomy tu chodby słynne ogrodu wertykalne, które niestety w naszej strefie klimatycznej nie

do kooca mogą się sprawdzad. Nie należy jednak popadad w pesymizm. Istnieje przecież szansa komponowania ścian

wszelakimi pnączami. Dostępnośd odmian pomaga tworzyd kompozycje bardzo zaawansowane. Gra barwami, fakturami,

czy też przebarwieniami jesiennymi – to wszystko warte jest zainteresowania, ponieważ w obliczu zagęszczającej się

zabudowy przestrzeo wertykalna jest na wagę złota.

Przede wszystkim otwartość

Na początku poruszona została sprawa dużego rozdrobnienia działek, o skrajnie różnorodnych indywidualnych

cechach, co w połączeniu tworzy mieszankę negatywnie wpływającą na oblicze krajobrazu. Powoduje to chaos. Kolejną

kwestią jest chęd maksymalnego odgrodzenia swojej posesji. I tu właśnie pojawia się czas, aby wspomnied o obecnym

zjawisku mocno uwypuklającym te, jak uważam niekorzystne cechy. Bardzo często ogrody są otoczone gęstym szpalerem

roślin. W rezultacie oglądamy przestrzeo podzieloną na niewielkie kawałki z bardzo wysokimi rozgrodzeniami. W wielu

przypadkach może to przybierad obraz od takiego, który – najkrócej mówiąc - objawia zaburzenie proporcji w kompozycji,

aż po karykaturalny.

W tym szarym, a miejscami nawet nędznie wyglądającym krajobrazie istnieje jednak szansa na zmianę jego

oblicza. Świat zachodni, na który nie powołuję się ślepo i bezkrytycznie, ludzie coraz częściej decydują się na inne

rozwiązania. Tworzą wspólne połączone i nierozgradzane podwórza. Poszczególne ogrody przestają pełnid funkcję

pojedynczych bytów, a zaczynają tworzyd szersze i dużo bardziej rozbudowane tereny zieleni. Oczywiście, dużą rolę

odgrywa tu mentalnośd. Niestety, otwartośd ludności naszego regionu jest zdecydowanie mniejsza niż Europy Zachodniej,

czego źródła można doszukiwad w zaszłościach historycznych i na pewno w pewnym stopniu usprawiedliwiad. I właśnie to

może okazad się przeszkodą trudną do pokonania. Ryzyko może się jednak opłacid, bo świadome projektowanie w

porozumieniu wpłynąd nie tylko na rozbudowaną kompozycję, ale także na poprawę więzów międzyludzkich.

Podsumowanie

Zmierzając ku koocowi, może wśród niektórych zrodzid się pytanie: Po co to wszystko? Ja zaprezentowaną wizję

postrzegam jako szansę i w takim wymiarze najlepiej to rozpatrywad. Jest to szansa na stworzenie rozwiązao, które mogą

zmienid oblicze polskich wsi i terenów pozamiejskich. Nasza obecnośd w Europie i aspiracje, aby zbliżad się do nieji „gonid”

ją i w tym względzie powinny odnaleźd odzwierciedlenie. Ważne, że wowym spojrzeniu otwierają się ogromne

7

przestrzenie do współpracy architektów, budowlaoców z architektami krajobrazu, a nawet dekoratorami wnętrz. Może to

prowadzid do zniesienia podziałów pomiędzy tymi branżami i niekorzystnego dla ogółu sporów pomiędzy względami

ekologicznymi ,a tymi dyktowanymi przez rozwijający się świat. Pozwoli na wspólne tworzenie szeroko rozumianego

designu przyjaznego ludziom i przyrodzie.

Celem takiej kooperacji jest próba zintegrowania ludzkiego bytowania, które to tak często jest zbyt inwazyjne i

bardzo mocno odbija się na krajobrazie, z otoczeniem. Otwierają się dzięki temu znaczne przestrzenie do kreowania

krajobrazu(zielone dachy, ogrody na dachach itp.), które coraz częściej zdobywają popularnośd. To próba szerszego

spojrzenia na planowanie, które może stad się okazją do uporządkowania chaotycznej przestrzeni naszego kraju. Nie tylko

w wielkich miastach. Wszystkie zaprezentowane techniki, zastosowania i konstrukcje nie zaburzają szeroko pojętego

krajobrazu. Wręcz przeciwnie, stają się jego integralną częścią, która z nim nie koliduje, ale raczej współgra.