str. 1/9

ANTYK (z ac. antiqus - dawny)

- cywilizacja grecko-rzymska rozwijajca si na obszarze basenu Morza rdziemnego od koca III tysiclecia p.n.e. do upadku Cesarstwa Rzymskiego (V w. n.e.)

PERIODYZACJA (podzia na okresy)

GRECJA okres archaiczny (XII - V w. p.n.e.)

stworzenie alfabetu

powstanie (w VIII w. p.n.e.) najstarszych poematw epickich przypisywanych Homerowi: Iliadyi Odysei

pocztki teatru

rozkwit poezji lirycznej (VI w. p.n.e.) - Safona, Anakreont

rozwj filozofii - Tales, Pitagoras, Heraklit

okres klasyczny zoty (V - poowa IV w. p.n.e.)

powstanie najwspanialszych budowli Akropolu

rozkwit sztuki teatralnej: Ajschylos, Sofokles

rozwj filozofii: Sokrates, Platon, Arystoteles

okres hellenistyczny (IV -I w. p.n.e.)

rozwj szk filozoficznych (epikurejczycy, stoicy)

RZYM wpywy greckie rozwj liryki (Horacy)

Filozofia- nauka zajmujca si oglnymi rozwaaniami na temat istoty i struktury bytu, ludzkiego poznania, zasad wartociowania, miejsca czowieka w wiecie

WYBRANI FILOZOFOWIE

Heraklit - panta rei (wszystko pynie). Zmienno uwaa za gwn waciwo przyrody, a rzeczywisto porwnywa do rzeki

Diogenes - y wedug teorii cynikw (najwaniejsz wartoci jest cnota, wszystko inne jest obojtne), uwaa, e naley wyzby si wszystkich tworw kultury

Sokrates - zajmowa si etyk i cnot uwaa za dobro bezwzgldne (nawizania: Norwid Co ty Atenom zrobi Sokratesie)

Platon - obok wiata przez nas obserwowanego istnieje jaki byt inny, doskonalszy, wiat idei

Arystoteles - przy poznaniu naley kierowa si rozumem

Epikur - przedstawiciel epikurejczykw. carpe diem - chwytaj dzie. dobrem jest przyjemno i brak blu. ycie dniem codziennym i jego urokami.

Seneka - przedstawiciel stoicyzmu. Czowiekiem nie powinny rzdzi namitnoci, uczucia i nastroje, lecz rozum. Osign szczcie to zachowa rwnowag duchow.

MITOLOGIA

mit - oopowie, w ktrej wystpuj bogowie, pbogowie, legendarni bohaterowie oraz nadnaturalne zdarzenia majce zwizek z ich dziaalnoci. Wypowied zazwyczaj narracyjna, wyraajca i organizujca wierzenia danej spoecznoci

str. 2/9

Funkcje mitw: a) poznawcza (mity wyjaniay pewne niezrozumiae zjawiska) b) wiatopogldowa (byy podstaw wierze) c) sakralna (przedstawiay wzorce obrzdw, uczyy, jak czci bogw)

Podzia mitw:

a) teogoniczne (o powstawaniu bogw) b) kosmogoniczne (o powstawaniu wiata) c) antropogeniczne (o powstawaniu czowieka) d) genealogiczne (o historii rodw)

chaos

Uranos i Gaja (Niebo i Ziemia) pierwsza para bogw pokolenie tytanw - Kronos i Rea (Kronos obalony przez Zeusa) Zeus i jego rodzina

Zeus bg nieba i ziemi Hera jego ona Posejdon bg wd Hades bg podziemia Tartaru Apollo bg wrb i wyroczni Afrodyta i Eros bogowie mioci Ares bg wojny Hestia bogini domowego ogniska Temida bogini sprawiedliwoci Atena bogini mdroci, pokoju i susznej wojny Dionizos bg wina i rozkoszy Hermes bg podrnych, handlu, zodziei muzy crki Zeusa, bstwa poezji, literatury, muzyki, taca, potem take nauk (historii, astronomii)

Antropomorfizm w przedstawianiu bogw: w adnej innej mitologii czowiek nie jest tak podobny do bogw bogowie nie s ani doskonale dobrzy, ani cakiem li

Archetyp (gr. archetypon, czyli pierwowzr), pojcie psychologiczne wprowadzone przez Junga, pradawne, niezmienne wyobraenie, ktre tkwi w zbiorowej niewiadomoci, prastary wzorzec istniejcy odwiecznie w umysowoci ludzkiej. Konkretyzacje archetypw ujawniaj si np. w sztuce

Topos odwieczny obraz lub motyw , cigle powracajcy w kulturze

Wybrane postacie z mitologii:

Prometeusz - powici si dla ludzkoci, wykradajc bogom z Olimpu ogie. Zosta ukarany - przykuto go do skay na Kaukazie, gdzie orze wyjada mu stale odrastajc wtrob

Dedal - rzemielnik i wynalazca. Uwiziony na Krecie przez Minosa sporzdzi sobie i synowi Ikarowi skrzyda z pir i wosku

Syzyf - za zdrad boskich tajemnic skazany na wieczne wtaczanie gazu, ktry przy samym szczycie znw spada w d

Niobe - matka czternaciorga dzieci, ktra twierdzia, e zasuguje na wiksz cze ni bogini Latona, Apollo i Artemida dzieci Latony za t obraz zabiy dzieci Niobe, ktrej rozpacz bya tak wielka, e nie przestaa paka nawet wtedy, gdy bogowie zamienili j w kamie

Narcyz - pikny modzieniec, ktry zakocha si we wasnym odbiciu

str. 3/9

Tantal - wystawi wiedz bogw na prb, rozpowiada ich tajemnice. Skazany na wieczne mki godu i pragnienia

Orfeusz - piewak, ktry piknie gra na lutni. Po mierci ony Eurydyki uda si do Hadesu, odzyska j, a nastpnie bezpowrotnie utraci

Demeter - jej rozpacz po utracie crki sprawia, e ziemia przestaa rodzi, na skutek umowy z wadc krainy mierci Kora (Persefona) jest przez cz roku z ni (wiosna, lato), przez cz z Hadesem (jesie, zima)

Pojcia z mitologii, obecne we wspczesnym jzyku:

jabko niezgody - powd do ktni (jabko z napisem dla najpikniejszej) stajnia Augiasza - zaniedbana sprawa, miejsce, gdzie jest nieporzdek (jedna z prac Herkulesa)

syzyfowa praca - praca bez celu i sensu (kara krla Koryntu Syzyfa)

pita Achillesowa - saby punkt (czuy punkt Achillesa)

paniczny strach - ogromny strach (boek Pan sia wrd pasterzy przeraenie swoimi okrzykami)

puszka Pandory - rdo nieszcz i kopotw (Pandora - pierwsza kobieta - otrzymaa od Zeusa puszk ze smutkami i zmartwieniami)

ni Ariadny - sposb na wyjcie z kopotw (Ariadna podarowaa Tezeuszowi kbek nici, by mg powrci z labiryntu)

rozci wze gordyjski - rozwiza zagmatwany i trudny problem w sposb prosty i bezkompromi-sowy (ten skomplikowany wze znajdowa si w wityni Zeusa w Gordion, a przepowiednia gosia, e kto go rozsupa, bdzie panem wiata. Wze rozci mieczem Aleksander Wielki)

ZAOENIA POETYKI ARYSTOTELESA

Poetyka wykad przeznaczony dla jego szkoy, stworzy nim podwaliny do powstania i rozwoju teorii literatury ; O sztuce naladowczej ( pojcia mimesis, katarsis)

EPIKA

Epos utwr wierszowany, ukazujcy dzieje narodu na tle wanych, przeomowych dla tego narodu wydarze historycznych. W eposie ukazane s rwnie obyczaje i wierzenia danej spoecznoci.

Cechy eposu homeryckiego:

1) dwie paszczyzny, na ktrych rozwija si fabua

a) wiat bogw

b) wiat bohaterw

2) przeznaczenie si sprawcz zdarze

3) ingerencja bogw w ycie bohaterw

4) antropomorfizm w pokazywaniu bogw

5) ludzie wyjtkowi, nieprzecitni jako bohaterowie utworu

6) obecno inwokacji (rozbudowanej apostrofy umieszczonej na pocztku utworu)

7) obecno wszechwiedzcego i obiektywnego narratora (dystans wobec opisywanych zdarze, zna-jomo przeszoci i przyszoci). W niektrych partiach eposu narrator bezporednio zwraca si do odbiorcy

8) obecno dwojakiego rodzaju stylu

styl patetyczny

styl drobiazgowego opisu

9) obecno wielu tropw stylistycznych (epitety i rozbudowane porwnania zwane homeryckimi)

10) obecno dynamicznych scen batalistycznych

str. 4/9

11) nasycenie eposu dialogami i monologami

12) miara wierszowa: heksametr

heksametr - wiersz skadajcy si z 6 stp (stopa - jednostka rytmu). U Homera jest to przewanie pi daktyli i trochej

(duga, krtka, krtka) - daktyl

(duga, krtka) - trochej

13) retardacje (opnienie opowiedzenia faktu, ktry ma si za chwil wydarzy)

ILIADA (nazwa pochodzi std, e Troja to Ilion)

24 ksigi, 15 000 wierszy

akcja okoo 50 dni

ostatni, dziesity rok wojny trojaskiej

gwny motyw - gniew Achillesa (Agamemnon, wdz Grekw zabiera Achillesowi jego brank. Rozgniewany Achilles wycofuje si z walki, prosi nawet bogw, by sprzyjali Troi. Jego przyjaciel Patroklos idzie walczy w zbroi Achillesa, ginie z rki Hektora. Achilles wraca do walki, zabija Hektora - syna krla Troi Priama)

wiele epizodw - sceny z ycia Trojan, obrazy z ycia obozowego Grekw, sceny z ycia bogw

ODYSEJA 24 ksigi, 12 000 wierszy

oparta na elementach baniowych opowie o trwajcej dziesi lat tuaczce Odyseusza wracajcego spod Troi do rodzinnej Itaki

akcja trwa tylko czterdzieci dni, ale zastosowana jest (po raz pierwszy w literaturze) retrospekcja

KWESTIA HOMERYCKA - spr o autorstwo Iliady i Odysei

staroytni przekazali informacj, e Homer y na przeomie IX i VIII w. p.n.e., pochodzi prawdopo-dobnie z Chios, cho o miejsce jego pochodzenia spierao si siedem miast. Jego imi znaczy lepiec lub zakadnik

1795 rok - uczony niemiecki Wolf ogosi prac, ktrej gwna teza brzmiaa: w epoce, w ktrej - jak gosi legenda - y Homer, jest nieprawdopodobne, by tak dugie i doskonae dziea stworzy jeden czowiek

Wybrane fragmenty Iliady:

1) Opis tarczy Achillesa - styl drobiazgowego opisu

tarcz wyku Hefajstos z miedzi, cyny, zota i srebra

tarcza podzielona na wiele pl, pokazujcych ycie, obyczaje staroytnych

obraz wszechwiata (ocean jako wielka rzeka)

uczta i gody weselne

sd

oblenie miasta

pole orane za pomoc wow

niwa

tace

i inne

str. 5/9

2) Opis walki Achillesa z Hektorem - styl patetyczny

ycie bohaterw nie zaley od ich mstwa, ale przeznaczenia. Obaj znaj swe przeznaczenie, wie-dz, e czeka ich rycha mier

motywy walki

Achilles Hektor ch zemsty ch sawy gniew z powodu mierci Patroklosa obrona ojczystej Troi

cechy osobowoci

Achilles Hektor impulsywny opanowany

gwatowny dzielny pewny siebie szlachetny

zdolny do wzrusze ywi szacunek dla przeciwnika

MIT O WOJNIE TROJASKIEJ JAKO RDO ILIADY

Eris - bogini niezgody rzucia na st jabko z napisem Dla najpikniejszej. Trzy boginie: Hera, Atena i Afrodyta poprosiy Parysa o rozstrzygnicie sporu, ktrej z nich naley to jabko przyzna. Parys wybra Afrodyt, gdy obiecaa mu mio najpikniejszej na ziemi kobiety - Heleny. Bogini pomoga Parysowi porwa Helen do Troi (Parys to syn krla Troi Priama), a Grecy (Achajowie) pod wodz Agamemnona, brata Menelaosa - ma Heleny, zaatakowali Troj. Tak rozpocza si wojna trojaska.

Iliada opisuje 49 dni ostatniego roku wojny

TEATR ANTYCZNY

Definicje wybranych poj:

tragedia - gatunek literacki nalecy do dramatu, ktrego istot jest konflikt tragiczny. Polega on moe na istnieniu przeciwstawnych, rwnorzdnych racji

tragizm - jedna z sytuacji czowieka opisywana przez literatur. Cechy tej sytuacji:

nierozwizywalny konflikt midzy losem i tym, co czowiek chciaby z wasnego ycia uczyni

wszystkie dziaania bohatera prowadz do katastrofy

daremno dziaa zdeterminowana przez los, przeznaczenie, prawa natury lub inne racje

katharsis - (oczyszczenie) funkcja, jak przypisywa tragedii Arystoteles. Katharsis to wstrzs uczuciowy przeywany przez widza. Patrzc na akcj tragedii odczuwa on lito i trwog

ironia tragiczna - nieszczliwe zbdzenie bohatera, ktre polega na zderzeniu jego rzeczywistej sytuacji z tym, co wie na wasny temat (np. Edyp zabijajcy ojca i enicy si z matk)

decorum - wymg odpowiednioci stylu do gatunku (tragedii przypisany styl wysoki)

hamartia - wina tragiczna, bdne rozpoznanie i faszywa ocena wasnej sytuacji przez boha-tera tragedii, ktry niewiadom istotnego sensu okolicznoci, w jakich si znalaz, popenia czyny prowadzce do dalszego zawikania jego losu i do katastrofy

hybris - zarozumiao i zuchwao bohatera uniemoliwiajca mu waciwe rozpoznanie sytuacji, w ktrej si znalaz

str. 6/9

Geneza tragedii greckiej:

wywodzi si ze wit ku czci boga Dionizosa

podczas uroczystoci piewano dytyramby - pieni obrzdowe. Z dytyrambu wyksztaci si dialog koryfeusza (przewodnika chru) z chrem

pierwszego aktora wprowadzi Tespis, drugiego Ajschylos, a trzeciego Sofokles

Ajschylos autor pierwszego zachowanego dramatu Bagalnice, walczy pod Maratonem, a jego mstwo stao si niemal przedmiotem legendy. Reyserowa swe dziea.

Sofokles duej urody, utalentowany muzycznie, znany atleta, wprowadzi liczne wynalazki w dziedzinie dekoracji teatralnych

Wygld klasycznego teatru greckiego

1.

2.

3.

1. orchestra - miejsce, na ktrym wystpowa chr (pocztkowo cao przedstawienia rozgrywaa si w tym miejscu. Tak byo jeszcze za czasw Sofoklesa)

2. proskenion - wprowadzone pniej podwyszenie, na ktrym wystpowali aktorzy

3. skene - fasada budynku, zazwyczaj znajdowao si tu troje drzwi, przez ktre wchodzili i wycho-dzili aktorzy

widownia - na zboczach pagrka

orchestra, proskenion, skene - w dole

Aktor teatru greckiego

wystpowali tylko mczyni

ubir - maska, koturny, dugi kostium

waniejsze partie aktorzy piewali, posugiwali si te tacem i pantomim

str. 7/9

Cechy dramatu antycznego:

podzia na nastpujce czci

prologos - wprowadzenie wygaszane przez aktora

parodos - pierwsze wejcie chru na scen

stasimon - kade kolejne wejcie chru

epeisodion - kolejne zdarzenia przedzielone wejciami chru

exodos - wyjcie chru

zasada trzech jednoci (miejsca, czasu i akcji)

obecno chru

ograniczona liczba aktorw

czysto rodzajowa i gatunkowa

konflikt tragiczny

przeznaczenie (fatum) kierujce losem bohaterw

-zasada decorum

ANTYGONA

Mit o rodzie Labdakidw jako rdo utworu

Krl Teb Lajos dowiedzia si, e przeznaczone jest mu umrze z rki syna. Gdy syn przyszed na wiat, kaza go porzuci na grskim pustkowiu. Jednak suga ulitowa si i odda dziecko pasterzowi, ktry zanis je bezdzietnej krlowej Koryntu. Przybrani rodzice nadali dziecku imi Edypa. Gdy Edyp dors, dowiedzia si, e ma przeznaczone zabi ojca i oeni si z matk. Nie wiedzc, e jest dzieckiem przybranym, porzuci dom, by uciec od przeznaczenia. Spotka Lajosa i w wyniku sprzeczki zabi go. Potem uwolni Teby od Sfinksa i oeni si z owdowia krlow. Z tego zwizku urodziy si dzieci: Eteokles, Polinejkes, Antygona, Ismena. Gdy Edyp dowiedzia si prawdy o swej przeszoci, wyku sobie oczy. Wwczas nastpiy spory o wadz midzy jego synami.

Akcja Antygony rozpoczyna si ju po mierci Eteoklesa i Polinejkesa, ktrzy zginli w bratobjczej walce. Drugi z nich uznany zostaje za zdrajc, poniewa by odebra bratu wadz, najecha z wojskiem nieprzyjaci na ojczyste Teby.

Tragizm Antygony

musi dokona wyboru midzy dwiema racjami, z ktrych obie s rwnie wane i sprzeczne ze sob (wybr midzy prawem boskim a pastwowym)

za dokonany wybr zapaci mierci

Tragizm Kreona

musi wybra pomidzy dziaaniem, ktre nakazywao mu sumienie i uczucie rodzinne a decyzj ko-nieczn do utrzymania autorytetu wadzy

Postacie utworu:

Antygona

Ismena - jej siostra

Hajmon - syn Kreona, narzeczony Antygony

Kreon - krl Teb

Tyrezjasz - wrbita

Eurydyka - ona Kreona

str. 8/9

KRL EDYP

Na Teby spadaj rozliczne klski (nieurodzaj, pomr byda, zaraza). Kreon wysany do wieszczki Pytii powraca z nakazem znalezienia mordercy Lajosa i pomszczenia zbrodni. Edyp, ktry nie uwiadamia sobie, e to on wanie jest zabjc, wyznacza kar wygnania. Wieszcz Tyrezjasz ujawnia prawd, ale Edyp mu nie wierzy i oskara o spiskowanie. Po przybyciu z Koryntu posaca z informacj o mierci Polybosa, ktrego Edyp uwaa za swojego ojca, nastpuje ostateczne ujawnienie prawdy. Jokasta, matka i zarazem ona Edypa popenia samobjstwo, a Edyp z rozpaczy olepia si.

Edyp bohater tragiczny, prbuje zmieni przeznaczenie i wbrew jego intencjom doprowadza do jeszcze wikszego powikania losu, czowiek szanowany, inteligentny, peen przymiotw, odpowiedzialny za lud popenia zbrodni i przewinienie zwizku kazirodczego. Cieszy si wrd ludzi dobr saw i szacun-kiem. Sam na siebie wydaje wyrok, nie wiedzc o tym. Zarozumiao uniemoliwia mu waciwe rozpoznanie wasnej sytuacji (mwicego prawd Tyrezjasza oskara o udzia w spisku). Powoli docho-dzi do prawdy, uzyskuje wiadomo popenienia zbrodni. Czuje si zhabiony i jest gotw ponie konsekwencje wasnych czynw. Olepia si i skazuje na wygnanie.

Kreon nie poda wadzy, jest wierny krlowi, cierpi z powodu podejrze Edypa.

Jokasta prbuje zlekceway sowa wrbity, jest naiwna, kiedy na wie o mierci Polybosa stwierdza, e pustym okaza si gos bogw.

Tragizm czowiek nie ma wpywu na wasny los, nie ma znaczenia, czy stara si y dobrze czy le, bo i tak spotka go to, co byo mu pisane, nie moe uciec przed losem i sam sprowadza na siebie nieszczcie

LIRYKA GRECKA

Tyrtajos - poeta bojownik, patriota goszcy, e zaszczytnie jest bi si i umiera za ojczyzn (Rzecz to pikna)

Safona - piewczyni mioci (Zazdro)

Anakreont - piewca urokw ycia

poezja tyrtejska - zagrzewajca do walki, nakazujca powici si w obronie ojczyzny

anakreontyk - krtki utwr poetycki, zazwyczaj artobliwy, sawicy uroki ycia - mio, ucztowanie

LIRYKA RZYMSKA

Horacy

Tematyka liryki Horacego:

warto wasnej poezji (Exegi monumentum, Do Mecenasa)

liryka refleksyjna, propagujca stoicyzm i epikureizm (O co poeta prosi Apollina, Do Deliusza, Do Postuma)

- pochwaa wsi (wizja arkadyjska)

HORACY to obok Wergiliusza najwybitniejszy poeta rzymski, teoretyk poezji i autor Sztuki poetyckiej,

twrca filozofii yciowej, ktra czya stoicyzm i epikureizm, nakazywaa dy do szczcia przez cnot i ograniczenie potrzeb yciowych, syn wyzwolonego niewolnika, ktry mimo bardzo skromnych rodkw zdoby wyksztacenie, opieka i przyja monego arystokraty o nazwisku Mecenas zapewnia mu byt materialny.

str. 9/9

Wybrane przykady nawiza do antyku w literaturze poniejszych epok

1) Wykorzystanie gatunkw antycznych np.

tragedia (Kochanowski: Odprawa posw greckich)

epos (Potocki: Wojna chocimska, Mickiewicz: Pan Tadeusz)

2) Nawizania do filozofii np.

stoicyzm i epikureizm u Kochanowskiego

3) Wykorzystanie motyww z literatury antycznej np.

Ikar (Iwaszkiewicz: Ikar, Grochowiak: Ikar)

Pegaz (Mickiewicz: egluga, Sowacki: Grb Agamemnona)

Nike (Herbert: Nike, ktra si waha)

4) Odwoanie do postaci historycznych

Homer (Sowacki: Grb Agamemnona)

Sokrates (Norwid: Co ty Atenom zrobi Sokratesie)