Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24). Byskotliwy przykad ekwiwalencji dynamicznej czy dowód na istnienie nie-masoreckiej Vorlage LXX? Wrocawski Przegld Teologiczny 25/2, 97-116
2017
CÓRKI SYJOSKIE (Iz 3, 16-24). BYSKOTLIWY PRZYKAD EKWIWALENCJI
DYNAMICZNEJ CZY DOWÓD NA ISTNIENIE NIE-MASORECKIEJ VORLAGE LXX?
Rónice zachodzce pomidzy leksyk Septuaginty (LXX) a sownictwem Biblii Hebrajskiej (BH) s spraw znan ogóowi badaczy. Z tego te powodu wci niewielu naukowców powica si szczegóowym badaniom porównaw- czym midzy tymi dwiema wersjami Starego Testamentu. Gdy jednak ci nielicz- ni oddaj si studiom komparatystycznym, ograniczaj si czsto do wniosku, e za LXX stoi inny tekst hebrajski – tzw. Vorlage – a nie znana powszechnie wersja, której najbardziej uznan i stosunkowo mod form jest Tekst Ma- sorecki (TM). Za rónicami w wersjach LXX i BH nie musi jednak sta wy- cznie odmienna wersja tekstu podstawowego, ale równie tumacz. Na efekt kocowy w postaci LXX miay bowiem wpyw: umiejtnoci tumacza, jego wiatopogld, znajomo lub nieznajomo rodowiska palestyskiego, a tak- e – wiadomie wprowadzane zmiany, majce na celu atwiejszy odbiór tekstu. W tym ostatnim wypadku moemy bowiem podejrzewa tumacza o ingerencj w tekst, któr za Eugene Nid nazywa si najczciej „ekwiwalencj dynamicz- n”1. Oczywicie twórcy LXX nie mogli w peni wiadomie posugiwa si obran strategi translatorsk, ale z do powszechnie obowizujcym w sta-
1 Zob. E. Nida, Toward a Science of Translating with Special Reference to Principles and Procedures Involved in Bible Translating, Leiden 1964, s. 166–167; por. M. MajeWsKi, Jak przekady zmieniaj Bibli. O teorii i praktyce tumaczenia Pisma witego, Kraków 2013, s. 39. Przy okazji niniejszego artykuu nie bdziemy wchodzi w metodologiczne kwestie, co mona, a czego nie mona wpisa w ramy ekwiwalencji dynamicznej, która jest przedmiotem wielu metodologicznych dyskusji, a nawet jako teoria ustpuje miejsca innym translatologicznym koncepcjom (choby Skopostheorie). Ograniczymy si z utosa- mieniem jej z akulturacj i adaptacj na jzyk oraz wyobrani odbiorcy.
Anna Rambiert-Kwaniewska98
roytnoci, swobodniejszym stosunkiem do literalnoci2 mogli wprowadza do tekstu wasne korekty, o ile nie naruszay one waciwej treci tekstu witego. Dobrym przykadem takich zmian s te passusy biblijne, które nawizuj do ycia codziennego i kultury materialnej. Nie kady bowiem tumacz, który by ydem z diaspory, musia dobrze orientowa si w realiach ycia swoich palestyskich wspówyznawców, szczególnie e – biorc pod uwag choby testimonium Filona Aleksandryjskiego – mieszkacy diaspory nieczsto piel- grzymowali do Jerozolimy.
Obiecujcym materiaem do przeprowadzenia analizy jest bogaty w deta- le opis strojów symbolizujcych konsumpcjonizm, przepych oraz bogactwo3, z jakim obnosiy si mieszkanki Jerozolimy (Iz 3, 16-24)4. Interpretacja tego tekstu powinna pozwoli na wycignicie jednoznacznych wniosków i odpo- wiedzie na pytanie, czy za rónicami pomidzy wersjami hebrajsk i greck stoi hebrajska Vorlage, czy te zmiany te s wynikiem obranej przez tumacza strategii translatorskiej lub rodzajem akulturacji tekstu witego. By waciwie odpowiedzie na tak postawiony problem, naley w pierwszej kolejnoci za- pyta o pochodzenie i czas powstania Ksigi Izajasza z LXX. W wiadomoci egzegetów wci pokutuje bowiem nieuwiadomiona ufno co do prawdziwo-
2 Mona przytoczy choby synny przykad z Cycerona, który podj si przeka- du na acin mów Demostenesa i Ajschynesa, mocno ingerujc w ich styl. Swoje stano- wisko wyjani w dzieku De optimo genere oratorum. Zob. B.G. Wright III, Access to the Source: Cicero, Ben Sira, The Septuagint and Their Audiences, Leiden–Boston 2008, s.  252nn; zwile zagadnienie przekadu w  wiecie hellenistycznym omawia równie Ronald L. Troxel w LXX-Isaiah as Translation and Interpretation: The Strategies of the Translator of the Septuagint of Isaiah (Leiden–Boston 2008, s. 56–59), zauwaajc przy tym, e tzw. ekwiwalencja dynamiczna nie musiaa wypywa z pragnienia jak najprecy- zyjniejszego oddania treci przekadanego tekstu, ale moga by efektem braków tumacza w jzyku docelowym, które – gdyby tumaczy tekst dosownie – prowadzi by mogy do zafaszowania przesania.
3 Takimi sowy okrela ów opis kobiecych ozdób Blenkinsopp w swoim komentarzu, odwoujc si przy tym do Am 4, 1-3. Zaznacza, e mamy do czynienia z toposem obec- nym w pouczeniach moralnych na caym Bliskim Wschodzie (Prz 23, 4-5; Am 6, 4-7). J. BlenKinsopp, Isaiah 1-39. A New Translation with Introduction and Commentary, An- chor Bible 19, New York–London–Toronto 2000, s. 201; Joseph A. Alexander uzna na- wet, e owe kobiece bogactwa postrzega naley jako ródo wspomnianego wczeniej nieadu spoecznego. J.A. Alexander, Commentary on the Prophecies of Isaiah, Grand Rapids 1953, s. 116–117.
4 Nie sposób nie wspomnie, e podobnego porównania sownictwa greckie- go i  hebrajskiego w  passusie dotyczcym wygldu Cór Syjoskich dokona równie Michael N. Van der Meer w swoim artykule Trendy translations in the Septuagint of Isaiah: a study of the vocabulary of the Greek Isaiah 3:18-23 in the light of contemporary sources (w: Die Septuaginta – Texte, Kontexte, Lebenswelten: internationale Fachtagung verans- taltet von Septuaginta Deutsch (LXX.D), Wuppertal 20.–23. Juli 2006, Tübingen 2008, s. 581–596). Tekst tego holenderskiego badacza stanie si dla mnie punktem odniesienia oraz polemiki.
Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24) 99
ci legendy z Listu Arysteasza, która pocztki LXX wie z Aleksandri. Dalej, naley porówna leksyk wersji hebrajskiej (nie tylko w wersji TM, ale take z Qumran) z greck oraz wskaza terminologiczne rónice. W kocu trzeba omówi ewentualne za i przeciw odmiennej Vorlage lub – co bardziej prawdo- podobne w tym wypadku – strategi przekadu obran przez tumacza.
Ksiga Izajasza w LXX
Wilson de Angelo Cunha we wstpie do swojej monografii powiconej LXX Is 24:1-26:6 prezentuje ca histori bada nad Ksig Izajasza w wersji LXX – poczwszy od wadliwych tez Antona Scholtza, który silnie optowa za odmienn Vorlage, tworzc wasne lekcje hebrajskie stojce, wedug niego, za bdnymi odczytaniami tumacza, przez Ersta Liebmanna, Alfreda Zillessena, Richarda R. Ottleya, Johanna Fishera, Josepha Zieglera, Karla F. Eulera, Isaca L. Seeligmanna, Leonarda H. Brockingtona, Jeana Coste’a, J.C.M. das Nevesa, Frederica Raurella, Johna W. Olleya, Arie van der Kooija, Jeana Koeniga, po obecny stan bada, reprezentowany przez Ronalda L. Troxela5, z jego pole- miczn wzgldem van der Kooija prac, oraz przez samego de Angelo Cunha.
U Troxela odnale mona wiele bardzo kuszcych, cho wadliwych me- todologicznie sugestii co do czasu powstania LXX Iz oraz odnonie do autora przekadu. Co do pierwszego, sugeruje on, e kluczem miaby by Iz 33, 18, gdzie autor zadaje pytanie: „Gdzie s znajcy pismo (grammatikoi)? Gdzie s czonkowie rady? Gdzie jest rachmistrz, który liczy dorastajcych?”. Owych γραμματικο Troxel utosamia z literatami z aleksandryjskiego Muzejonu, a cae zdanie widzi w kontekcie wydalenia ich z Aleksandrii przez Euergetesa II ok. 145 r. przed Chr.6 Albert Pietersma punktuje jednak, e Troxel cakowicie ignoruje kontekst literacki tego wersu, na którym buduje wasne dowodzenie. Nie mona bowiem utosamia tumacza z grammatikoi, poniewa przekad nie by jednym z gatunków literackich uprawianych przez pracowników Muzeum7. Cho wizja Troxela spotkaa si z krytyk i wieloma metodologicznymi zarzu- tami, ten sam czas powstania sugeruje van der Kooij. Wnioski swoje wyciga jednak na podstawie Iz 23, który powsta w bardzo konkretnym kontekcie: zniszczenia Kartaginy w 146 r. przed Chr., partyjskiej inwazji na Babiloni, co
5 Nie mona wspomnianych wyej nazwisk pomin, gdy mowa o badaniach nad LXX Iz. Streszczenie wyników wypracowanych przez wspomnianych badaczy od XIX do XXI w. odnale mona we wstpie ksiki Angelo Cunha. Zob. W. de Angelo Cunha, LXX Isaiah 24:1–26:6 as Interpretation and Translation. A  Methodological Discussion, Septuagint and Cognate Studies 62, Atlanta 2014, s. 1–32.
6 R.L. Troxel, LXX-Isaiah as Translation…, s. 22. 7 A. Pietersma, A Panel Presentation on Ronald Troxel’s LXX-Isaiah, [w:] http://homes.
chass.utoronto.ca/~pietersm/Troxel’sLXX-Isaiah(2008).pdf, s.  2 (dostp: 12.12.2017); W. de Angelo Cunha, dz. cyt., s. 29.
Anna Rambiert-Kwaniewska100
miao by zapowiedzi rychego upadku Imperium Seleucydów oraz wpywu Tyru na hellenizacj Jerozolimy i wityni8. Nie podlega zatem dyskusji, e LXX Iz powstaje ok. 140 r. przed Chr. Pozostaje jednak pytanie, gdzie zrodzia si ta ksiga. Badacze nie maj wielkich wtpliwoci co do jej aleksandryjskiej proweniencji, jednak kwestia, „co to znaczy, e tumacz by Aleksandryjczy- kiem”, pozostaje nierozstrzygnita9.
Terminologia grecka i hebrajska w Iz 3, 16-24
Nie trzeba dogbnie omawianych tekstów studiowa, by stwierdzi od- rbno wersji Iz 3, 16-24 w LXX i TM. Pytanie brzmi jednak – skd ona si wzia? Co ley u jej podstaw? Czy trzeba uzasadnia t odmienno tekstem stojcym u podstaw LXX10, czy raczej inwencj tumacza? Odpowied na te pytania wymaga analizy sownictwa dla obu wersji jzykowych:
BH Przekad LXX Przekad Sigla
– t‘akasnh (od ‘ks)
– tip’eret h‘ksîm
– ozdoba w ksztacie ksiyca
diadem, nimb
3, 18
– kathema – kosmos
– naszyjnik – ozdoby
3, 19
8 A. Van der Kooij, The Oracle of Tyre. The Septuagint of Isaiah XXIII as Version and Vision, Vetus Testamentum Supplements 71, Leiden–Boston–Köln 1998, s. 109.
9 W. de Angelo Cunha, dz. cyt., s. 27; R.L. Troxel, LXX-Isaiah as Translation…, s. 20–24. 10 Jeeli mówimy o Vorlage, rodzi si równie pytanie, z któr tradycj naleaoby je
czy. Emmanuel Tov w swoich krytycznych badaniach ujawnia istnienie na terenie Pa- lestyny dwóch tradycji – qumraskiej oraz proto-masoreckiej. Czy mona wiza Vorlage LXX z któr z nich? Czy w czasach rónorodnoci tekstualnej, któr ów krytyk tekstu datuje na lata 300 przed Chr.–100 po Chr., naley uzna tradycj LXX za odmienn od dwóch wspomnianych? Odpowied na te pytania jest przedmiotem wci trwajcych stu- diów nad LXX i implikowan przez ni hebrajsk tradycj tekstualn.
Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24) 101
– p’rîm – ‘dôt
fumami – amulety?
– chlidn – pselion – emplokion
wosów – bransoleta na
3, 21
– diafan laknika
– byssina – hyakinthina – kokkina – byssos syn
chrisi(i) kai huakinth(i)
– theristra kata- klita
zotem i bkit
gow
3, 24
Anna Rambiert-Kwaniewska102
Opis Córek Syjoskich w BH Przed przystpieniem do analizy leksyki, warto przyjrze si konteksto-
wi, by odpowiedzie na pytania, kogo wyobraaj opisywane przez Izajasza jerozolimki i skd bierze si bogactwo ich strojów. Kluczowy wydaje si w. 12, w którym autor wspomina o uciemieniu ludu, który rzdzony jest przez „ko- biety”11. Pe niewiecia symbolizuje w tym kontekcie maostkowo i gupot przywódców12, którzy swoje bogactwa gromadz kosztem biednych. Mówic wprost, uznani zostali za nieudaczników, co tym samym odrónia TM od wy- mowy LXX. Izajasz krytykuje elity (cho nie tylko) z czasów rzdów Ozjasza- -Jeroboama II za ich niemoralne prowadzenie si i rozrzutno (por. z 32, 8-13). Zdaniem proroka powszechny dobrobyt przytpi instynkt samozachowawczy Judejczyków, którzy nie s wiadomi grocego im sdu (2, 6-22). Izajasz pra- gnie nawrócenia Judejczyków – chce, by zdali si na Jahwe13.
Opis Córek Syjoskich dowodzi wielkiego kunsztu Izajasza, który przy- wouje wicej ni tuzin hapax legomena w ww. 16–23. Ów kunszt nie sprzyja jednak interpretacji poszczególnych terminów, tym bardziej gdy brakuje iko- nografii – Izraelici nie sporzdzali wizerunków, hodujc zasadzie zapisanej w Wj 20, 414. Swój katalog sów unikalnych otwiera imiesowem maqqrôt urobionym od rdzenia qr. Cho sam rdze niekoniecznie implikuje uwodziciel- skie zabiegi kobiet, imiesów zwyko tumaczy si jednoznacznie jako „mie uwodzicielskie spojrzenie” czy te „puszcza oko” wedle Geseniusa (podobnie Ibn Ezra na podstawie Gen. Rabba 18), a wedug Gradwohla nawet – „malowa oczy na czerwony kolor” oraz, ogólnie, „stosowa makija” (co potwierdzaj Raszi i b.Shabb. 62b)15. Co ciekawe, Blenkinsopp zauwaa, e w. 16 przybiera form mowy niezalenej, podczas gdy pozostaa wypowied jest odmienna syn- taktycznie, w zwizku z czym uzna j mona za dzieo interpolatora16. Czyby w tym miejscu móg znajdowa si inny opis hebrajski, który mona by uzna
11 Co ciekawe, tumacze BP i BP nie uwzgldnili rzeczownika , decydujc si, przypuszczalnie pod wpywem LXX, na ekwiwalenty „krtacze” i „bankierzy”. Swój wy- bór pozostawiaj bez komentarza.
12 R.L. Troxel, Economic Plunder as a Leitmotifin LXX-Isaiah, „Filología Neotesta- mentaria” 83 (2002), nr 3, s. 377.
13 T. BrzegoWy, Ksiga Izajasza 1-12, NKBST 22/1, Czstochowa 2010, s. 39–42. 14 Brzegowy wskazuje tu na stel Sennaheryba, przedstawiajc obroców Lachisz,
a wród nich kobiety judzkie okryte dugimi paszczami, które mogy zarzuca na gow (ANEP 373). T. BrzegoWy, dz. cyt., s. 255.
15 L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki sownik hebrajsko-polski i aramej- sko-polski Starego Testamentu, t. 2, tum. zbiorowe, red. nauk. wyd. pol. P. Dec, Warszawa 2013, s. 370–371; J. BlenKinsopp, dz. cyt., s. 201; zob. H.G.M. Williamson, Isaiah 1-27, t. 1: Isaiah 1-5, A Critical and Exegetical Commentary, London–New York 2006, s. 274.
16 Blenkinsopp uznaje go za „well-informed but obsessive interpolator”. Tene, dz. cyt., s. 201.
Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24) 103
za Vorlage tekstu LXX? Jakkolwiek by byo, warto w pierwszej kolejnoci prze- analizowa terminologi, abstrahujc od powyszych problemów.
Pierwszym z terminów nawizujcych do wizerunku Cór Syjoskich jest hebr. t‘akasnh od rdzenia ‘ks, tumaczonego w piel jako „skaka, chodzi z brzkadekami” (por. 11QPsa; 1QIsaa), „brzcze, dzwoni”. Termin ów obec- ny jest jeszcze tylko w Prz 7, 22, jednak tekst ten uchodzi za skaony17. Poprze- dzenia terminu wyraeniem braglêhem w w. 16 oraz constr. tip’eret h‘ksîm w w. 18 sprawiaj, e identyfikacja wydaje si bezdyskusyjna18. Mamy do czynie- nia z ozdob – tip’eret – któr nosi si na nodze, czyli „bransoletk na kostk”19, trudno natomiast uzasadni, skd tumacze BP i BP wnioskowali o ozdobnych klamrach sandaów. Termin tip’eret wystpuje w BH do powszechnie – od Picioksigu przez proroków wikszych po dzieo Kronikarza – leksykografo- wie nie sugeruj jego niehebrajskiej proweniencji. Tumaczy si go do ogólnie poprzez „pikno” lub „ozdob”. Platt sugeruje nawet, e mamy do czynienia z „insygniami zajmowanej pozycji/urzdu?”20, co jednak w zestawieniu tip’eret h‘ksîm brzmi nienaturalnie, chyba e owe bransoletki wskazywa miay na status spoeczny kobiet, sygnalizowany brzdkaniem podczas chodzenia.
W w. 18 znajdujemy jeszcze dwa hebrajskie terminy – jeden hapax legome- non, šbîsîm oraz ahrnîm. Pierwszy, uznawany za termin redniohebrajski, by pierwotnie uwaany za rodzaj ozdoby do wosów (np. wg Geseniusa), jednak na podstawie ug. šapšu oznaczajcego „soce” uznano, e jest to przypuszczal- nie „ozdobna tarcza soneczna” lub „amulet w ksztacie sonecznego dysku”21. Jak susznie zauwaa Williamson, zapoyczenie nazwy w wypadku ozdoby lub ornamentu nie powinno dziwi, poniewa wraz z towarami handlarze niejed- nokrotnie przekazywali równie ich nazwy22. Drugi z terminów, ahrnîm, o niepewnej etymologii – dlatego Williamson równie uwaa go za zapoycze- nie – wie si z rzeczownikiem sahrôn i yd.-aram. sahr’, oznaczajcym „ksiyc”23. Termin ten powizany jest ze staroaram. hr powiadczonym w in- skrypcjach jako bóg soca. Mamy zatem do czynienia z „ozdob w ksztacie ksiyca/ksiyców”.
17 H.G.M. Williamson, dz. cyt., s. 278. 18 Z  t bezdyskusyjnoci próbowa polemizowa Driver, twierdzc, e autor nie
przywouje bransoletek, ale tylko uwodzicielski chód. G.R. DriVer, Hebrew Notes, 241; zob. H.G.M. Williamson, dz. cyt., s. 275.
19 Cho np. Elizabeth E. Platt tip’eret uwaa za „insygnia urzdu”. E.E. Platt, Jew- elry of Bible Times and the Catalog of Isa 3:18-23. Part I, Andrews University Seminary Studies 17 (1979), nr 2, 72.
20 Tame, s. 72. 21 Tame; L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, dz. cyt., t. 2, s. 403; zob. 1QIsaa
i 4QIsab. 22 H.G.M. Williamson, dz. cyt., s. 279. 23 Tame; por. W. Gesenius, A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament,
transl. E. Robinson, Boston–New York–Chicago 1906, s. 962.
Anna Rambiert-Kwaniewska104
Równie osobliwe terminy odnotowuje si w w. 19. Pierwszy z nich, nîpôt, kojarzony jest zazwyczaj z kolczykami, równie przez analogi z arab. naafat, cho precyzyjniejszym okreleniem, przede wszystkim wedle Platt, s „zawiesz- ki do uszu”. Williamson susznie zauwaa, e moe to by interpretacja zbyt daleko posunita, zwaywszy na podstawowe znaczenie terminu zwizane ze „zwisaniem, opadaniem”. Wspomina przy tym na tak popularn i dobrze po- wiadczon archeologicznie ozdob, jak naszyjnik z pószlachetnych kamieni24. Kolejny, hebr. šr, w wersji redniohebrajskiej šêr wywodzony jest od akad. šawi/arum, oznaczajcego „kóko”, „kajdany”, „opask” lub „bransolet”, która najlepiej przystaje do kontekstu. Nieco trudniejszym do identyfikacji jest znów redniohebrajski rzeczownik odczasownikowy r‘lh, wywodzony od czasow- nika r‘l, który oznacza drganie lub zwisanie. Uwaa si, e czasownik ów impli- kuje ruch tkaniny, a dokadniej welonu, z którym utosamia si rzeczownik25. Niesuszne wydaje si rozwizanie Platt, która identyfikuje rzeczownik jako koraliki26, które równie mog zwisa i drga, co Williams ironicznie wyja- nia nader wielkim upodobaniem badaczki do biuterii. Skoro jednak kolejne przedmioty s jakimi okryciami, ozdobami gowy, wówczas „welon”: wydaje si najbardziej adekwatnym wyjanieniem27.
Równie w w. 20 odnale mona kilka osobliwych, cho powiadczonych w innych ksigach terminów. Pierwszy z rzeczowników naley do popular- nych, obficie powiadczonych w TM terminów. Mowa o pe’r – tumaczonym jako „diadem”, wywodzcy si od egip. pjr. Cho, jak sugeruje Platt, mona go rozumie jako „wieniec”, przypuszczalnie zoty, leksykografowie uznaj go za „chust na gow” lub „turban”, cho w wypadku stroju kobiecego to pierwsze wydaje si bardziej prawdopodobne. Dalej pojawia si powiadczona trzy razy, znów redniohebr. e‘dh, utosamiana przez tumaczy z „acuszkiem u nóg” lub „wstkami”, która równie moe oznacza popularn w wiecie staroyt- nym „naramiennic”. Implikacje czasownika ‘d, rozumianego jako „chodzenie” lub „wspinaczka”, wydaj si sugerowa, e jest to biuteria zdobica raczej dolne koczyny – by moe kostk lub stop. Natomiast qiššurîm obecny jest jeszcze tylko u Jr 2, 32, gdzie tumaczony jest poprzez „wstki”, co popiera równie Platt, a o czym wnioskuje si znów per analogiam z czasownikiem qšr – „czy”, „wiza”28. Ciekawym konstruktem jest natomiast bttê hanne-
24 Zauwaa jednak, e ów naszyjnik musia w jaki sposób odrónia si od poprzed- nich dwóch, skoro nie znalaz si w koniunkcji z poprzednimi ozdobami (która jest ju jed- nak obecna w 1QIsaa). By moe, jak twierdzi, jest to wynik bdu, bd te rzeczywicie naley szuka, wobec mnogoci wymienionych ju naszyjników, innych wiszcych ozdob, z których kolczyki wydaj si w tym kontekcie najbardziej adekwatne. H.G.M. William- son, dz. cyt., s. 279.
25 L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, t. 2, dz. cyt., s. 301–302. 26 E.E. Platt, Jewelry of Bible Times (1), 72. 27 H.G.M. Williamson, dz. cyt., s. 280. 28 L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, t. 2, dz. cyt., s. 211.
Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24) 105
peš – którego dosowne znaczenie „domy oddechu/duszy” moe wydawa si kuriozalne. Gdy jednak zwrócimy uwag na liczne implikacje zwizane ze zna- czeniem rzeczownika nepeš, który moe by równie tumaczony jako „szyja” lub „tchnicie”, nietrudno skojarzy, e mamy do czynienia z flakonikami na perfumy aplikowane przypuszczalnie na szyj wanie. Ostatni w tym wersie laaš, na podstawie innych fragmentów zwizanych z czarami, wyszeptywa- niem zakl i czarownikami (Ps 58, 6; Koh 10, 11; Jr 8, 17; Iz 3, 3), kojarzy si z „amuletem”, który wszak równie móg by elementem ozdobnym.
Terminy z w. 21 nale tym razem do bezdyskusyjnych i jednoznacznych. Bez wtpienia bowiem aba‘at oznacza „piercie” lub „sygnet”, a nizmê h’p okrge kolczyki do nosa, popularne w staroytnoci wród bliskowschodnich kobiet.
Wykaz w w. 22 z biuteryjnego zmienia si w tekstylny. W pierwszej ko- lejnoci autor przywouje malôt, przypuszczalnie – na podstawie Za 3,4 – rodzaj odwitnego stroju, droga szata. Sam termin, powiadczony wycznie w tych dwóch momentach, jest prawdopodobnie proweniencji akadyjskiej – od alau – i wskazuje na „bia szat”29, przypuszczalnie z wysokogatunkowe- go lnu. Druga w kolejnoci jest ma‘epet – Izajaszowy hapax legomenon – przez tumaczy utosamiana z „narzutkami” i „zwiewnymi tunikami”. Cho to drugie nie znajduje uzasadnienia, pierwsze wydaje si rozsdne, wnioskujc na podstawie czasownika ‘h, który oznacza „okrywa”, „owija”30. Nastpna w kolejnoci jest mipaat – tumaczona jako „szal”31, cho Platt woli widzie w niej kolejny rodzaj peleryny lub narzutki32. Ostatni w w. 22 rî obecny jest jeszcze tylko w 2 Krl 5, 23, który przyblia znaczenie sowa. Do dwóch rîîm spakowano tam bowiem dwa talenty srebra. Trudno jednak sobie wyobrazi, by chodzio o zwyke wory, które w kontekcie Izajaszowym odbiegayby od wytwornoci pozostaych obiektów. Skoro jednak przedmiot ów suy do pa- kowania rzeczy, musimy mie do czynienia z damsk torebk33.
Interesujc terminologi odnotowuje si równie w w. 23, rozpoczyna- jcym si kolejnym z Izajaszowych hapax legomena. Mowa o gilljôn, odno- towanym take w Iz 8, 1, gdzie oznacza moe tabliczk lub papirus, który pokrywano pismem za pomoc rylca/stylusa – ere. Co ma jednak ta wizja wspólnego ze zbytkiem? Termin gilljôn tradycyjnie rozumiany jest jako lustro (za Vulg. speculum), cho moe równie wskazywa na odzienie z papirusu, które jednak nie naleao do wytwornych. Wnioskujc z kontekstu, w którym wyliczane s wycznie tekstylia, pod za Platt, która decyduje si na „cienk
29 Tame, t. 1, s. 536. 30 Koehler i Platt s co do tego zgodni. Zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm,
t. 1, dz. cyt., s. 575, 760; E.E. Platt, Jewelry of Bible Times (1), s. 72. 31 L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, t. 1, dz. cyt., s. 540. 32 E.E. Platt, Jewelry of Bible Times (1), s. 72. 33 Uwzgldniajc, e najlejszy talent (attycki) way 26 kg, troch osobliwa wydaje
si adnotacja Koehlera, który proponuje tu przy siglum z 2 Krl przekad „portmonetka”. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, t. 1, dz. cyt., s. 335.
Anna Rambiert-Kwaniewska106
odzie”34, co moe by implikowane przez doskonao i gadko produkowa- nych przez Egipcjan kart papirusowych. Hebr. sdîn te nie naley do popular- nych (powiadczony czterokrotnie w BH). Wnioskujc z kontekstów (m.in. Sdz 14, 12.14), oznacza cienk, wysokogatunkow odzie lnian (BP, BT), cho tumacze sigaj równie po „koszulki” (BP). Sugeruje si równie, e ów rze- czownik oznacza moe „bielizn”. Dziwi take identyfikacja Platt, która uto- samia ów termin z „pasem wojownika”. Pomimo rónorodnych identyfikacji najlepiej poprzesta jednak na „cienkiej odziey” lub sugerowanej „bielinie”35. Termin nîp równie nie naley do popularnych (powiadczony piciokrot- nie w BH), cho z atwoci na podstawie Za 3, 5 uzna mona, e mamy do czynienia z tekstylnym zawojem lub turbanem, którym okrywano gow36. Co ciekawe, jest on ozdob uniwersaln, noszon przez kobiety i mczyzn, co nie dziwi, zwaywszy na pustynny klimat. Kolejny z terminów – redîd – pojawia si take w Pnp 5, 7. Znów drugi z fragmentów pomaga w identyfikacji. Autor pisze bowiem, e „redîd mój zdarli ze mnie [Szulamitki] stranicy murów” – co w tym kontekcie sugeruje odzienie wierzchnie – lekki paszcz, który kobieta narzucia na siebie, gdy udawaa si na poszukiwania ukochanego. Nie warto poda zatem za sugesti sownika Koehlera, który cho wspomina o przy- woanym znaczeniu, jednak za gówne uznaje „szal”, „zawój” 37, który jednak poprzedzony nîp miaby wydwik pleonastyczny.
Ostatni z bdcych przedmiotem zainteresowania wersetów (w. 24) to szereg antytez, na podstawie których równie mona da do wierny wize- runek izraelskich kobiet. Autor przywouje jeszcze dwa terminy, które opisuj zbytek kobiecych szat i ozdób. Pozostawimy zatem bem maq – „wonny bal- sam” oraz miqšeh – „upite wosy” bez komentarza, zatrzymujc si na dwóch jeszcze terminach: gôrh oraz petîîl. Pierwszy z nich, gôrh, tumaczony jest zazwyczaj przez „pasek” (BT) lub „ozdobny pas” (BP, BP). Wspóczeni leksykografowie sugeruj „przepask na biodra”, co wydaje si suszne, choby w nawizaniu do pierwszego odzienia biblijnych Adama i Ewy (Rdz 3, 7). Prze- paska ta musi w kontekcie Izajaszowym by przedmiotem o wysokiej wartoci, co moe sugerowa fragment sceny z Absalomem wiszcym na terebincie. Joab, jak wynika z opisu, chcia czowiekowi, który zabiby Absaloma, podarowa „dziesi sztuk srebra i jeden pas – gôrh” (2 Sm 18, 11). Wyglda wic na to, e musia by to przedmiot podany. Gdy mowa o , jest to Izajaszowy hapax, przekadany przez „wykwintn/wytworn szat” (BT, BP, BP). Gdy mowa o identyfikacji, naleaoby odda gos wspóczesnym leksykografom, którzy uznaj termin za zapoyczenie o nieznanym pochodzeniu38, oraz Hiero- nimowi z jego fascia pectoralis. Jeli ufa temu drugiemu, rzeczywicie mamy
34 E.E. Platt, Jewelry of Bible Times (1), s. 72. 35 Zob. tame. 36 L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, t. 2, dz. cyt., s. 113. 37 Tame, s. 241. 38 Tame, s. 71.
Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24) 107
do czynienia z „wykwintnymi szatami”, które w zestawieniu z antytetycznym aq wydaj si jedynym susznym rozwizaniem.
Jak zatem prezentuj si kobiety w wizji hebrajskiego Izajasza? w. 16 i 18 – chcc podkreli wasne bogactwo, nosiy na kostkach ozdobne
bransoletki, które brzdkay przy kadym kroku; – ozdabiay si biuteri/amuletami w ksztacie tarczy sonecznej oraz ksi-
yca – by moe wisiorami o takich ksztatach; w. 19 – nosiy zawieszki na uszach – bd nausznice, bd wiszce kolczyki;
na szyi miay przypuszczalnie zote obroe lub naszyjniki oraz dugie koraliki; w. 20 – na gow zakaday zote diademy lub wiece, na rce naramiennice
(moe wowe?) oraz, znów, jak biuteri, wstki na stopy; nie ruszay si z domu bez flakoników z perfumami oraz bez kolejnej porcji amuletów;
w. 21 – ich palce zdobiy piercienie, a ich twarze okrge kolczyki do nosa; w. 22 – gdy za mowa o szatach – ubieray si tylko w te szykowne, najle-
piej biae i nieco transparentne, na wszelki wypadek okryway si narzutkami, nosiy równie zwiewne szale oraz, niezbdny element stroju kadej wytwornej kobiety – torebki;
w. 23 – zapewne w torebkach miay lusterka, a pod swoimi przeroczy- stymi szatami nosiy bielizn. Na wszystko narzucay cienkie paszczyki, a na gowie upinay zawój;
s. 24 – w ciao wcieray wonne balsamy, ich wosy byy upite, a swoje wykwintne szaty przepasyway ozdobnymi paskami.
Wygld Córek Syjoskich wedle LXX
Przed analiz zawartego w opisie sownictwa warto spojrze na kontekst poprzedzajcy, który zarysowuje tumacz, a który róni si od tekstu hebrajskie- go. Fragment Iz 3, 12-15 silnie kontrastuje z opisem wygldu jerozolimskich ko- biet i uwypukla problem rónic spoecznych. Tumacz wzmiankuje dziaalno praktores – windykatorów, którzy bogacili si na okradaniu najuboszych39, oraz apaitountes – poborców podatkowych. Tumacz grecki, nawizujc do helleni- stycznego systemu podatkowego, zmienia wydwik caej jednostki (wczajc w ni Iz 3, 16-24), odmalowuje obraz przywódców – niemajcych nic wspólne- go z maostkowymi liderami z TM – którzy s winni nakadania zawyonych podatków40. Córki Syjoskie s niejako metaforyczn wizj owych zdzierców lub, dosowniej, wizj klas wyszych, które wzbogaciy si na niedoli ubogich.
Gdy mowa o analizie leksyki, nie naley jej rozumie w oderwaniu od bez- poredniego kontekstu ksigi – tym razem w wersji greckiej. Okazuje si, e
39 Funkcja ta powiadczona jest w egipskich dokumentach papirusowych z Aleksan- drii, Arsinoe, Oxyrynchos i in. W czasach ptolemejskich praktores zajmowali si ciga- niem grzywien i patnoci. R.L. Troxel, Economic Plunder…, s. 376.
40 Tame, s. 377.
Anna Rambiert-Kwaniewska108
badania tekstu biblijnego w jego bezporednim kontekcie kulturowym – a wic na podstawie wspóczesnych tekstowi róde – wci nale do rzadkoci41. Jak zauwaa van der Meer, leksyka greckiego Izajasza, mimo wtpliwoci niektórych krytyków tekstu42, przystaje do Aleksandrii i jest typem przekadu wolnego, nieprzywizujcego wielkiej wagi do wiernego oddania tekstu oryginau43. Do- wodem na suszno racji o egipskiej proweniencji Iz 3, 18-20 mog by listy tych samych i niemal w tym samym porzdku rozpisanych dóbr luksusowych z Pi- cioksigu (Wj 35, 22; Lb 32, 50) oraz Ksigi Sdziów (Sdz 8, 26)44. Niemniej, skoro nie ma wtpliwoci co do egipskiego pochodzenia greckiej Tory, trudno przy tak wyranych paralelach polemizowa z egipskim pochodzeniem Izajasza.
Jakie zatem paralele mona dostrzec pomidzy ksig LXX a wspóczesnymi jej tekstami dokumentarnymi? Van der Meer za punkt wyjcia obiera spostrzee- nie Arie van der Kooija, e „w opisie Izajasza zauwaa si wyrane rozrónienie pomidzy biuteri (w. 18–20) i strojami (21–23)”, o których wspomina w odwrot- nej kolejnoci w. 18 – tou chimatismou (dos. szaty) autn kai tous kosmous (dos. ozdób) autn45. Taki podzia dóbr znajduje swoje odzwierciedlenie w egipskich kontraktach maeskich, np. P.Eleph.1 z 310 r. przed Chr. i P Kron.50 z 138 r. przed Chr. Trudno jednak uzna ów argument za wystarczajco przekonujcy, skoro taka sama kolejno zachowana jest w TM46.
Co do terminologii, ju w w. 16 dostrzec mona element ciekawy, którym s chitony, które kobiety „cign za sob” (syrousai tous chitnas). Musiay to by dugie szaty, opadajce na ziemi, a nawet tworzce rodzaj trenu. Co cie- kawe, taka zbitka sów pojawia si jeszcze tylko u Teokryta (Idyll. 2,73), a na-
41 Ponadto nie naley poprzestawa na jednorazowych analizach, poniewa liczba znajdowanych/publikowanych dokumentów nieustannie ronie. M.N. Van der Meer, dz. cyt., s. 583.
42 Sigaj one ju pocztków XX w. Zob. J. Ziegler, zawarte w pracy Untersuchungen zur Septuaginta des Buches Isaias, Alttestamentliche Abhandlungen 12/3, Münster 1934.
43 M.N. Van der Meer, dz. cyt., s. 582–583; jest to wyrany sygna, e ju na tym etapie podejrzewa moemy tumaczy o, rzecz jasna, nieuwiadomione posugiwanie si technik przypominajc „ekwiwalencj dynamiczn”, czy te zwyczajn akulturacj, jak wg A. Van der Kooija, Interpretation of the Book of Isaiah in the Septuagint and in other An- cient Versions, [w:] “As Those Who are Taught”. The Interpretation of Isaiah from the LXX to the SBL, red. C.M. McGinnis, P.K. Tull, SBL Symposium Series 27, Atlanta 2006, s. 53, 68.
44 Meer zwraca tu uwag na konteksty wspomnianych fragmentów. Tekst z Ksigi Liczb wymienia luksusowe przedmioty poród upów zdobytych na Madianitach, Ksiga Wyjcia w kontekcie budowy sanktuarium. M.N. Van der Meer, dz. cyt., s. 587–588; Ksiga Sdziów wród upów zdobytych w starciach z Izmaelitami. Najwyraniejszy staje si kontrast pomidzy bogactwem Jerozolimek a szczodroci kobiet hebrajskich, które swoj majtno powiciy sprawie wzniesienia przybytku dla JHWH.
45 M.N. Van der Meer, dz. cyt., s. 588; zob. A. Van der Kooij, Interpretation…, s. 52–53. 46 Jeszcze jeden klucz dostrzega Mirjam van der Vorm-Croughs, która dzieli opis
na elementy biuteryjne, które zwisaj, biuteri w ksztacie piercienia oraz szaty. Zob. M. Van der Vorm-Croughs, The Old Greek of Isaiah: An Analysis of Its Pluses and Minuses, Septuagint and Cognate Studies 61, Atlanta 2014, s. 255–256.
Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24) 109
stpnie dopiero u Ojców Kocioa. Jest to o tyle warte podkrelenia, e Teokryt przebywa w Egipcie za panowania Ptolemeusza II Filadelfosa.
Równie ogólnym terminem jest ten, który otwiera katalog w w. 18, czyli ματισμς, który oznacza odzienie in genere. Dalej odnotowuje si rzeczownik emplokia, który obecny jest w ww. 18 i 20 – tyle e w liczbie pojedynczej. Z pewnoci nie jest to odpowiednik hebr. „bransoletek na kostk” czy „amu- letów”, ale raczej co tkanego, plecionego – od plek – „ple”, jak zauwaa van der Meer. Termin ten pojawia si na ptolemejskiej licie ekskluzywnych dóbr, o które kobieta imieniem Tetos prosi swego ojca. Dokument ów (BGU VI 1300) datuje si na lata 210–193 przed Chr. Oprócz wspomnianego przedmiotu ko- bieta prosi równie o tkaniny purpurowe, lniane, szkaratne, piercienie, grze- bienie, a nawet szaf z lustrem. Van der Meer sugeruje, e zarówno w tekcie papirusowym, jak i u greckiego Izajasza emplokion musi by czym wicej ni spink do wosów – by raczej rodzajem zotej ozdoby wplatanej we wosy47, co wydaje si logiczniejsze, gdy zestawimy j z kolejnym terminem, kosymbos, oznaczajcym „siatk na wosy”. Intrygujce jest take wyraenie synthesis tou kosmou ts dokss. O ile wiadomo, e z najwikszym prawdopodobiestwem wyraenie to dotyczy zestawu ozdób (por. SB 8 9834b, 2), jak ma si do tego doksa? By moe podkrela ma ona fantazyjno ksztatów tych ozdób, cho bardziej prawdopodobne wydaje si rozumienie jej w kategoriach „dobrego imienia” lub „sawy”48 – z których kade implikuje wysok godno noszcej je osoby. Skoro wic zestaw ozdób podkrela mia status spoeczny, moemy mniema, e wszystkie one wykonane byy ze zota i drogocennych kamieni.
Za intrygujcy przedmiot badacz uwaa równie wspomniane w Iz 3, 23 θριστρα κατκλιτα, a zwaszcza przymiotnik kataklitos (od kataklin – „ka si, ukada do snu”) stanowicy hapax legomenon w caym greckim pimien- nictwie. Tumaczy si go jako co „spywajcego w dó” czy „zwiewnego”. Natomiast theristron – obficiej powiadczony w wiadectwach greckich – oznacza ma „sierp” lub, wedle niektórych leksykografów, „welon”, bdcy odpowiednikiem hebr. redîd. Co jednak znaczy ta zbitka? Jak zauwaa van der Meer, badacze maj z ni niemay problem. Sugerowano, e chodzi o „lekkie narzuty na oe” – cho trudno wyobrazi sobie jerozolimskie kobiety paradu- jce z tym podobnymi narzutami po miecie – „lekkie paszcze na lato” czy te „szal na gow”, który do krytyki Izajaszowej równie nie przystaje jako ele-
47 Wnioskowa o  tym mona, biorc pod uwag równie tekst z  LXXWj  36, 22.24-25, gdzie opisuje si trudny do identyfikacji logeion Aarona, który zdobiony by plecionkami (ergon emplekiou). Van der Meer powouje si równie na identyfikacj Bazy- lego z Cezarei (IV w.), z jego komentarza do Iz 1 – 16, sownik Hezychiusza z Aleksandrii (V/VI w.) oraz portrety mumiowe z hellenistycznego Egiptu. M.N. Van der Meer, dz. cyt., s. 590. Van der Vorm-Croughs dodaje, e ozdoba ta miaa prawdopodobnie ksztat pier- cienia oplatajcego wosy. Ta, The Old Greek of Isaiah, s. 256.
48 Zob. T. MuraoKa, A Greek-English Lexicon of the Septuagint, Louvain–Paris–Wal- pole 2009, s. 175.
Anna Rambiert-Kwaniewska110
ment implikujcy skromno. Z pomoc przychodz dokumenty papirusowe, w których θριστρον pojawia si w opisie posagu (P.Petrie2 I 13, 238–237 r. przed Chr.), z którego wynika, e jest wicej wart ni wspomniane tam bi- uteria i szaty. Ponadto okazuje si, e nie jest to element wycznie kobiecej garderoby, poniewa znajduje si go równie w garderobach mczyzn (w tym wypadku theristron jest „biay i wyprany”, P.Cair.Zen. I 59092 z ok. 257 r. przed Chr.)49. Tajemniczy theristron musi by zatem, sugeruje van der Meer, rodzajem czapki, czepku, szalem albo szalikiem. By moe by to szal transpa- rentny, luksusowy, elegancko spywajcy z gowy50. W tym te kontekcie inte- resujcy wydaje si inny przedmiot, który bywa uwaany za cz domowego wyposaenia, nie za za ozdob, np. przez Popowskiego, który identyfikuje epiblmata ta kata tn oikian z „makatami rozwieszanymi w domu” (w. 22). Niezwykle trafna w tym wzgldzie – i, co ciekawe, przez autora niekomento- wana – wydaje si znów intuicja van der Meera, który sigajc do etymologii sowa epiblmata (od epiball – „narzuca”) i dodajc dosowne tumaczenie kata tn oikian („wedle domu”) sugeruje, e w tym przedmiocie widzie mo- na rodzaj szala bd narzutki noszonej w rónych aleksandryjskich domach51. Co do pozostaych przedmiotów, które wspomniane zostay w greckim wy- kazie dóbr luksusowych, którymi posugiway si Córki Syjoskie, wszystkie powiadczone zostay w greckich tekstach papirusowych rodem z hellenistycz- nego Egiptu, czy to w listach, czy w petycjach, czy w kontraktach, czy nawet w porczeniach za winiów52.
Jak wic wyglday kobiety syjoskie w greckiej wersji Izajasza? w. 17 – odziane byy w chitony – rodzaj popularnego greckiego odzienia
skadajcego si z dwóch prostoktnych tkanin, zszytych duszymi bokami i spinanych na ramionach fibulami;
w. 18 – ich szaty byy drogocenne; jako ozdob nosiy na gowie zote plecionki lub siatki na wosy oraz diademy lub inne ozdobne okrycia gowy;
w. 19 – szyje kobiet zdobiy naszyjniki i inne ozdoby; w. 20 – nakaday na siebie rónorodne ozdoby, które podkrelay ich wy-
soki status spoeczny – ciao zdobiy naramiennicami, bransoletami, piercie- niami i kolczykami;
w. 21 – kobiety syjoskie z pewnoci naleay do zamonych, poniewa w ich garderobie znajdoway si szaty bramowane najprawdziwsz purpur, a nawet wyjtkowo drogie okrycia farbowane dwukrotnie;
w. 22 – nawet w domu kobiety nakryway si eleganckimi szalami i nosiy chtnie transparentne suknie lakoskie;
49 M.N. Van der Meer, dz. cyt., s. 593–594. 50 Na tej podstawie wnioskuje van der Meer, e theristron koresponduje nie z redîd,
ale z nîp. Ten pierwszy wiza naley raczej z gr. kataklitos. Tame, s. 595–596. 51 Tame, s. 586. Jest to zreszt zgodne z przekadem Brentona „the shawls to be
worn in the house”. 52 Wedle danych z papyri.info (dostp: 17.02.2018).
Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24) 111
w. 23 – ponadto zakaday szaty tkane z cienkiego lnu, bkitu (bkitnej purpury?), szkaratu, drogocennego lnu splecionego ze zotem i bkitem oraz luksusowe szale;
w. 24 – stosoway równie perfumy, przepasyway si paskami, nosiy zote ozdoby we wosach, a ich chitony byy dwukrotnie barwione purpur.
Zbytek kobiecych szat jest oszaamiajcy. Zapyta jednak naley, czy opis ten mia swoje odwzorowanie w rzeczywistoci? Z pomoc znów przychodzi van der Meer, czynic byskotliwe i równie odwane spostrzeenie, e wizja Izajasza doskonale koresponduje z portretami mumiowymi znanymi jako por- trety z Fajum53.
Teologia TM a teologia LXX
Tym, co z pewnoci odrónia oba teksty, jest ich wydwik teologiczny. Tekst hebrajski nie pozostawia wielu wtpliwoci co do teologicznej interpreta- cji zbytku, z którym obnosiy si Córki Syjoskie. Mowa Izajasza wymierzona jest w wielkich ówczesnego wiata, którzy zatracili poczucie przynalenoci do Boga, wikszym przywizaniem darzc dziea swoich rk. Oswald54 twier- dzi, e passus omawiajcy kobiecy zbytek uwydatnia jedynie nieszczcie bo- gatych i dumnych jerozolimek, których niezaleno i zamono s nietrwae – przemin one wraz z ich pewnoci siebie w konsekwencji nadchodzcych nieszcz wojny, które odbior im mczyzn55. Komentatorzy uwaaj, e frag- ment ten jest krytyk wymierzon w konkretn grup bogatych jerozolimskich kobiet yjcych za panowania króla Azariasza56 i naley go odczytywa wespó z Am 4, 1-3 oraz Jr 44, 14-30. Inni interpretuj ów katalog ulotnych dóbr uniwersalistycznie, widzc w bogato odzianych kobietach ca ludzko prze- wiadczon o wasnej samowystarczalnoci. Ów uniwersalistyczny wydwik wzmocniony jest uyt przez autora personifikacj w ww. 3, 25-26, w których sam Jerozolim przedstawiono jako kobiet57. Bez wtpienia Izajaszowa kryty- ka samowystarczalnoci i pychy podsycanej rosncym bogactwem jest równie wymierzona w takim samym stopniu we wspóczesnych kolekcjonerów dóbr.
53 M.N. Van der Meer, dz. cyt., s. 591–592. Spostrzeenie van der Meera uwaamy za odwane, poniewa najstarsze znane nam portrety z Fajum pochodz z II w. po Chr., tymczasem opisy zawarte w LXX z II w. przed Chr. Mówimy wic o odstpie kilku stuleci, w cigu których moda moga ulec pewnym zmianom, cho zaoy naley, e nie radykal- nym. Std propozycja van der Meera, by identyfikowa poszczególne terminy, posikujc si wizerunkami mumiowymi, jest warta uwagi.
54 Ch. OsWalt, The Book of Isaiah. Chapters 1-39, NICOT, Grand Rapids 1986, s. 140. 55 G.B. Gray, A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Isaiah 1-27,
Edinburgh 1912, s. 70. 56 Z racji wielu zwycistw króla by to okres wielkiego dobrobytu. G. Smith, Isaiah
1–39, The New American Commentary 15A, Nashville 2007, s. 150. 57 Ch. OsWalt, dz. cyt., s. 140.
Anna Rambiert-Kwaniewska112
Gdy mowa o LXX, tumacze dokonali nie tyle przekadu z innej Vorlage, której nie sposób wskaza58, ile akulturacji i reinterpretacji teologicznej. Na pierwszy z zabiegów wskazuje sam dobór dóbr luksusowych, którymi tumacz posuy si do opisu bogactwa ozdób Córek Syjoskich. W tym wypadku, na co powoalimy si ju uprzednio, mamy zapewne do czynienia ze sprzeci- wem wobec niesprawiedliwoci erujcych na wspóobywatelach windykatorów (praktores) oraz poborców podatkowych (apaitountes). Autor przekadu nie po- przestaje jednak na sporzdzeniu listy dóbr, które wszelkiej maci zdziercom aleksandryjskim zostan w kocu odebrane. Dobór artykuów luksusowych nie wydaje si bowiem przypadkowy, poniewa w niektórych wypadkach do zudzenia przypomina on dary Izraelitów oddane dobrowolnie na wzniesienie namiotu wiadectwa, oczywicie w greckiej wersji Ksigi Wyjcia.
LXXWj 35, 22
kai nenkan hoi andres para tn gynaikn pas h(i) edoksen t(i) dianoia(i) nenkan sfagidas kai entia kai daktylious kai emplokia kai perideksia pan skeuos chrysoun kai pantes hosoi nenkan afairemata chrysiou kyri(i)
i przynieli mczyni od on – kady to, co wydao mu si odpowiednie. Przynieli: pieczcie, kolczyki, piercienie, plecionki do wosów, bransolety na prawe rami – wszystkie przedmioty ze zota. Przynieli wszyscy tak wielki dar ze zota dla Pana.
LXXIz 3, 20
kai tn synthesin tou kosmou ts dokss kai tous kai tous chlidnas kai ta pselia kai τ emplokion kai ta perideksia kai tous daktylious kai ta entia
i zestaw ozdób podkrelajcych status spoeczny, bransolety, naramiennice, plecionk do wosów i bransolety na prawe rami, piercienie i kolczyki
Na tym jednak analogia opisów si nie koczy. Jeszcze bardziej zaskakuje bowiem opis szat, w które miay si odziewa Córki Syjoskie:
LXXWj 25, 4 (por. 26, 1.31.36; 27, 16; 28, 8.15.33; 31, 4 itd.)
kai hyakinthon kai porfyran kai kokkinon diploun kai bysson keklsmenn kai trichas aigeias
bkitn i tyryjsk purpur, podwójnie barwiony szkarat, krcony cienki len i kozie wosie
58 Teksty z Qumran i z Pustyni Judzkiej powiadczaj wersj masoreck tekstu z nie- wielkimi, kosmetycznymi tylko zmianami. Zob. E. Urlich (red.), The Biblical Qumran Scrolls. Transcriptions and Textual Variants, Supplements to Vetus Testamentum 134, Leiden–Boston 2010, s. 336–337, 469.
Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24) 113
LXXIz 3, 23
kai ta byssina kai ta hyakinthina kai ta kokkina kai tn bysson syn chrysi(i) kai hyakinth(i) synkathyfasmena kai theristra kataklita
i tkaniny z cienkiego lnu, barwione bkitn purpur i szkaratem, cienki len przeplatany zotem i bkitn purpur oraz luksusowe szale
Wymienione przez Izajaszowego tumacza dobra luksusowe do zudzenia
przypominaj list tkanin, z których wykonano przybytek na pustyni oraz nie- które elementy szat kapaskich. W Iz 3, 23 pominita zostaa, co prawda, porfyra, czyli „purpura tyryjska”, ale jej nieobecno w katalogu tumaczy mona uprzedni wzmiank o szatach opisywanych przymiotnikami periporfyra oraz mesoporfyra (w. 21). Skd to bezporednie nawizanie do przedmiotów zarezerwowanych dla kultu? Mona wyjani je na kilka sposobów:
– w kluczu spoecznym – by moe ów zestaw szat, który ydowski tumacz zna zapewne od dziecka, by dla niego symbolem najwyszego luksusu i z rozmysem przywoa je, by podkreli ogrom wyzysku i bogactwa, którego nieuczciwi poborcy dorobili si na ubogiej czci aleksandryj- skiego spoeczestwa;
– w kluczu psychologiczno-religijnym – by moe wymieniona wczeniej biuteria skojarzya si tumaczowi z budow przybytku w LXXWj i nie do koca wiadomie swój wykaz wzbogaci o dobra wykorzystane w opi- sie rodem z Tory?
– w kluczu psychologiczno-spoecznym – ulegajc asocjacji, tumacz po- suy si spisem dóbr, które móg zna choby z wykazów dóbr przeka- zywanych w posagu. Istnienie takich list w hellenistycznym Egipcie jest dobrze powiadczone za porednictwem tekstów papirusowych;
– w kluczu teologicznym – tumacz, chcc nada opisowi silniejszego wy- dwiku, sign po list dóbr, które suy miay budowie przybytku i przygotowaniu strojów kultycznych.
Ostatnia z moliwoci wydaje si najbardziej prawdopodobna. W kontek- cie kultury oralnej taki tekst móg w uchu nawet silnie zhellenizowanego, ydowskiego suchacza budzi podskórny niepokój. Dlaczego? Dlatego e ob- noszenie si z biuteri i szatami niezwykle podobnymi do tych, które wykorzy- stano do budowy przybytku, miao charakter blunierczy i implikowao dalece posunit pych, przez któr czowiek chcia stawia si na równi z Bogiem.
Konkluzja
Analiza dóbr Cór Syjoskich w hebrajskiej i greckiej wersji jzykowej pro- wadzi do kilku wniosków zarówno co do samego tekstu, czyli równie stra- tegii tumacza, jak i do kontekstu oraz teologii. Z pewnoci opisy dóbr Có-
Anna Rambiert-Kwaniewska114
rek Syjoskich z TM i LXX nie s tosame. Za wersj LXX Iz nie stoi adna z powiadczonych tradycji rkopimiennych, a w kontekcie powyszych analiz poszukiwanie Vorlage wydaje si nieuzasadnione. Grecka wersja opisu wydaje si bowiem wiadom adaptacj tekstu na warunki aleksandryjskie (by moe bdc efektem obserwacji aleksandryjskich kobiet z otoczenia tumacza) – z jednej strony – oraz reinterpretacj teologiczn wersji hebrajskiej – z drugiej. Stwierdzilimy za Rolandem Troxelem, e dziaalno windykatorów i pobor- ców podatkowych staa u podstaw reinterpretacji passusu o Córkach Syjo- skich w wersji greckiej. Tumacz doda bowiem do opisu nie tylko elementy charakterystyczne dla aleksandryjskiej mody, ale wplót równie dobra, które pojawiaj si w listach drogocennych materiaów, które Izraelici przeznaczyli na budow przybytku. W tym te kontekcie zbrodni bogaczy, którzy pomnaali swoje dobra kosztem najuboszych, nie naley rozpatrywa wycznie w kluczu spoecznym, ale take religijnym. Pycha, w któr popady Córy Syjoskie, kae im stawia si na równi z Bogiem, std te obecno w ich strojach elementów identycznych z tymi, które posuyy niegdy do wzniesienia sanktuarium na pustyni. Bogactwo w takim wydaniu zakrawao w przekonaniu tumacza na czyn, jak mona sdzi, niemal blunierczy.
Sowa kluczowe: Córki Syjoskie, Iz 3, 16-24, biuteria, drogocenne tkaniny, Alek- sandria, Septuaginta, Vorlage
Daughters of Zion (Is 3:16-24). Brilliant Example of “Dynamic Equivalence” or Proof for Existence of non-Masoretic Hebrew Vorlage of the LXX? Summary
Passus from Iz 3,16-24 describing splendor of Zion’s daughters is without a doubt a perfect base to perform a comparison between the Hebrew Bible and Septuagint. It is hard to identify many of the Hebrew hapax legomena used by Isaiah, however, this is not this particular difficulty that can be seen as a cause of differences in translation of LXX. Thorough analysis shows, that Greek trans- lator made an acculturation of the text to Egyptian conditions, as the list of goods he compiles has its representation in papyrus texts, in particular in these listing items in bride’s dowry. Explanation based on the culture is, however, not sufficient, since Greek version of the fragment can be also interpreted by using specifically “vailed” theology. This is because the translator adds to his version of text the same precious items, which has been used, according to LXX Ex to build the tabernacle at the desert. It is well seen in analogies between LXXIsa
Córki Syjoskie (Iz 3, 16-24) 115
3,20 and LXXEx 35,22, and also LXXIsa 3,23 and LXXEx 25,4. In this context explaining the difference between LXX and Hebrew Bible by referring to differ- ent Vorlage cannot be justified and proved.
Keywords: Daughters of Zion, Is 3:16-24, jewellery, precious fabrics, Alexandria, Septuagint, Vorlage
BIBLIOGRAFIA
Alexander J.A., Commentary on the Prophecies of Isaiah, Grand Rapids 1953. de Angelo Cunha W., LXX Isaiah 24:1–26:6 as Interpretation and Translation.
A Methodological Discussion, Septuagint and Cognate Studies 62, Atlanta 2014. BlenKinsopp J., Isaiah 1-39. A New Translation with Introduction and Commentary,
Anchor Bible 19, New York–London–Toronto 2000. BrzegoWy T., Ksiga Izajasza 1-12, NKBST 22/1, Czstochowa 2010. Gesenius W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, transl. E. Robinson,
Boston–New York–Chicago 1906. Gray G.B., A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Isaiah 1-27,
Edinburgh 1912. Koehler L., Baumgartner W., Stamm J.J., Wielki sownik hebrajsko-polski i aramejsko-
-polski Starego Testamentu, t. 2, tum. zbiorowe, red. nauk. wyd. pol. P. Dec, Warszawa 2013.
Van der Kooij A., Interpretation of the Book of Isaiah in the Septuagint and in other Ancient Versions, [w:] “As Those Who are Taught”. The Interpretation of Isaiah from the LXX to the SBL, red. C.M. McGinnis, P.K. Tull, SBL Symposium Series 27, Atlanta 2006, s. 49–68.
Van der Kooij A., The Oracle of Tyre. The Septuagint of Isaiah XXIII as Version and Vision, Vetus Testamentum Supplements 71, Leiden–Boston–Köln 1998.
MajeWsKi M., Jak przekady zmieniaj Bibli. O teorii i praktyce tumaczenia Pisma witego, Kraków 2013.
Van der Meer M.N., Trendy Translations in the Septuagint of Isaiah: a Study of the Vocabulary of the Greek Isaiah 3:18-23 in the Light of Contemporary Sources, [w:] Die Septuaginta – Texte, Kontexte, Lebenswelten: internationale Fachtagung veranstaltet von Septuaginta Deutsch (LXX.D), Wuppertal 20.-23. Juli 2006, Tübingen 2008, s. 581–596.
MuraoKa T., A Greek-English Lexicon of the Septuagint, Louvain–Paris–Walpole 2009.
Nida E., Toward a Science of Translating with Special Reference to Principles and Procedures Involved in Bible Translating, Leiden 1964.
OsWalt Ch., The Book of Isaiah. Chapters 1-39, New International Commentary on the Old Testament, Grand Rapids 1986.
Anna Rambiert-Kwaniewska116
Pietersma A., A Panel Presentation on Ronald Troxel’s LXX-Isaiah, [w:] http:// homes.chass.utoronto.ca/~pietersm/Troxel’sLXX-Isaiah(2008).pdf, s. 1–18 (dostp: 12.12.2017).
Platt E.E., Jewelry of Bible Times and the Catalog of Isa 3:18-23. Part I, Andrews University Seminary Studies 17 (1979), nr 2, s. 71–84.
Smith G., Isaiah 1–39, The New American Commentary 15A, Nashville 2007. Troxel R.L., Economic Plunder as a  Leitmotifin LX X-Isaiah, Filología
Neotestamentaria 83 (2002), nr 3, s. 375–391. Troxel R.L., LXX-Isaiah as Translation and Interpretation: The Strategies of the
Translator of the Septuagint of Isaiah, Leiden–Boston 2008. Urlich E. (red.), The Biblical Qumran Scrolls. Transcriptions and Textual Variants,
Supplements to Vetus Testamentum 134, Leiden–Boston 2010. Van der Vorm-Croughs M., The Old Greek of Isaiah: An Analysis of Its Pluses and
Minuses, Septuagint and Cognate Studies 61, Atlanta 2014. Williamson H.G.M., Isaiah 1-27, T. 1: Isaiah 1-5, A Critical and Exegetical
Commentary, London–New York 2006. Wright III B.G., Access to the Source: Cicero, Ben Sira, The Septuagint and Their
Audiences, Leiden–Boston 2008. Ziegler J., Untersuchungen zur Septuaginta des Buches Isaias, Alttestamentliche
Abhandlungen 12/3, Münster 1934.