Angelika Mielcarek

UKŁAD DOKREWNY

Hormon- związek chemiczny, który jest wydzielany przez gruczoły lub tkanki

układu hormonalnego. Funkcją hormonu jest regulacja czynności i modyfikacja

cech strukturalnych tkanek leżących w pobliżu miejsca jego wydzielania lub

oddalonych, do których dociera poprzez krew (wyjątkiem są tzw. hormony

lokalne). Istnieją także takie hormony, które wywierają wpływ na

funkcjonowanie wszystkich tkanek organizmu.

Gruczoły dokrewne- silnie ukrwione, pozbawione własnych przewodów

wyprowadzających.. Wydzielane przez nie hormony za pośrednictwem płynów

ustrojowych( krwi, limfy, płynu tkankowego) docierają do innych komórek,

tkanek i gruczołów docelowych.

Są dwa rodzaje gruczołów dokrewnych:

1. czyste- komórki wydzielnicze gruczołu produkują i wydzielają prawie

wyłącznie hormony, np. przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca,

przytarczyce, grasica, nadnercza;

2. mieszane- zbudowane z tkanki wydzielniczej, której komórki oprócz

hormonów wydzielają również inne substancje, pełniące różnorodne

funkcje w organizmie( enzymy trawienne, komórki rozrodcze),

odprowadzane z gruczołu za pośrednictwem przewodów

wyprowadzających, np. trzustka, gonady.

Klasyfikacja hormonów pod względem budowy chemicznej: 1) hormony białkowe:

a) hormony zbudowane z pochodnych aminokwasów: melatonina,

adrenalina, noradrenalina, tyroksyna, trójodotyronina;

b) hormony peptydowe: wazopresyna, oksytocyna, hormon wzrostu,

hormony podwzgórza, hormon luteinizujący;

c) hormony glikoproteinowe: tyreotropina, folikulotropina;

2) hormony sterydowe: testosteron, estrogen, kortykoidy.

Mechanizm działania hormonów: 1) białkowych:

a) działają na receptor błonowy;

b) działają przez białko G( cAMP) lub białko RAS;

2) sterydowych:

a) działają na receptor cytoplazmatyczny( wewnątrz komórki).

Klasyfikacja hormonów pod względem miejsca produkcji i wydzielania: 1) hormony gruczołowe- produkowane w gruczołach dokrewnych, np.

tyroksyna, insulina, adrenalina, testosteron;

2) hormony tkankowe- produkowane w komórkach wydzielniczych tkanek, np.

gastryna, sekretyna, renina, cholecystokinina;

3) neurohormony- produkowane w komórkach neurosekrecyjnych OUN, np.

hormony podwzgórzowe( statyny, liberyjny), wazopresyna;

4) mediatory lokalne- produkowane w komórkach ciała, np. histamina.

Miejsca wytwarzania hormonów: 1) szyszynka;

2) podwzgórze;

3) tarczyca gruczoły przytarczyczne;

4) grasica;

5) żołądek;

6) nadnercza;

7) trzustka;

8) nerka;

9) dwunastnica;

10) jajniki( u kobiet);

11) jądra( u mężczyzn.

Główne gruczoły (mężczyzna po lewej, kobieta po prawej.) 1. Szyszynka 2. Przysadka

mózgowa 3. Tarczyca 4. Grasica 5. Nadnercze 6. Trzustka 7. Jajnik 8. Jądro

Neurohormony podwzgórza: 1) liberyny(-RH)- hormony uwalniające, pobudzają komórki gruczołowe

przysadki mózgowej do produkcji i wydzielania charakterystycznych dla

nich dla nich hormonów, w tym hormonów tropowych przysadki, np.

toliberyna uwalnia folitropinę(FSH), luliberyna uwalnia

lutowinę(LH),gonadoliberyna uwalnia gonadotropinę(hCG), korykoliberyna

uwalnia kortykotropinę(ACTH), tyreoliberyna uwalnia tyreotropinę(TSH),

somatoliberyna uwalnia somatotropinę(STH);

2) statyny(-IH)-hormony hamujące uwalnianie, działają przeciwstawnie

hamując produkcję i wytwarzanie niektórych hormonów przysadki, np.

somatostatyna hamuje uwalnianie somatotropiny(STH), prolaktostatyna

hamuje uwalnianie prolaktyny(PRL), melanostatyna hamuje uwalnianie

melanotropiny(MSH).

Przedni płat przysadki mózgowej: 1) hormony działające bezpośrednio na tkanki:

a) hormon wzrostu(somatotropina, GH)- pobudza do wzrostu i rozwoju

tkanki i narządy organizmu dzieci i dorosłych, powoduje wzrost ilości

białek i przyrost masy ciała, wpływa na wzrost i rozwój kości długich,

zatrzymuje jony wapniowe i fosforanowe niezbędne do wzrostu kości,

zmniejsza ilość tkanki tłuszczowej;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: w okresie wzrostu- zahamowanie

wzrostu kości długich(karłowatość);

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: w okresie wzrostu- nadmierny

wzrost(gigantyzm), po zakończeniu okresu wzrostu-

nieproporcjonalny rozrost(pogrubienie) kości rąk i nóg, kości żuchwy,

warg(akromegalia);

b) prolaktyna(PRL)-zapoczątkowuje laktację, hamuje wydzielanie FSH i

LH, zatrzymując owulację i menstruację w czasie karmienia piersią;

2) hormony tropowe:

a) lipotropina(LPH)- pobudza rozkład tłuszczów zapasowych, zwiększając

stężenie wolnych kwasów tłuszczowych wekowi;

b) hormon tyreotropowy(tyreotropina, FSH)- pobudza wydzielanie

hormonów przez tarczycę, zwrotnie hamuje wydzielanie hormonów

podwzgórza pobudzających czynność wydzielniczą tarczycy;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: niedoczynność tarczycy;

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: nadczynność tarczycy;

c) hormon adrenokortykotropowy(adrenokortykotropina, ACTH)- pobudza

wydzielanie hormonów przez korę nadnerczy, hamuje zwrotnie

wydzielanie hormonów podwzgórza pobudzających czynność

wydzielniczą kory nadnerczy;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: niedoczynność kory nadnerczy;

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: nadczynność kory nadnerczy;

d) hoormonluteinizujący(lutropina, LH)- u kobiet stymuluje owulację,

powstanie ciałka żółtego oraz wydzielanie estrogenów i progesteronu; u

mężczyzn stymuluje wydzielanie testosteronu;

e) hormon politropowy(FSH)- u Kobie pobudza wzrost i dojrzewanie

pęcherzyka jajnikowego oraz wydzielanie estrogenów; u mężczyzn

pobudza proces spermatogenezy;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: niedoczynność gonad;

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: nadczynność gonad.

Tylny płat przysadki mózgowej: 1) neurohormony produkowane w podwzgórzu w postaci prohormonów i

transportowane do tylnego płata przysadki mózgowej:

a) wazopresyna, hormon antydiuretyczny(ADH)- pobudza skurcze mięśni

gładkich ścian naczyń krwionośnych, powodując wzrost cisnienia krwi,

bierze udział w regulacji gospodarki wodnej organizmu;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: wzmożone pragnienie, oddawanie

bardzo dużych ilości moczu, nawet do 10 litrów w ciągu

doby(moczówka prosta);

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: obrzęki, zatrzymanie moczu; nadmiar

tego hormonu związany jest gównie z jego dodatkową produkcją w

innym miejscu, tak zdarza się m.in. w przebiegu chorób

nowotworowych;

b) oksytocyna(OC)- pobudza skurcze przewodów mlecznych, przyczyniając

się do uwalniania mleka, wyzwala skurcze macicy podczas akcji

porodowej, podczas stosunku płciowego ułatwia transport plemników w

kierunku jajowodów.

Szyszynka: 1) melatonina- wpływa na ośrodki snu i czuwania w mózgu(rytm

okołodobowy); w dzieciństwie hamuje wytwarzanie hormonów

gonadotropowych przysadki, opóźniając dojrzewanie płciowe; powoduje

agregację ziaren pigmentu, prowadząc do przejaśnienia skóry- wydzielanie

melatoniny pozostaje pod hamującym wpływem światła docierającego do

siatkówki; zmniejszona ilość światła w nocy powoduje zwiększone

wydzielanie melatoniny, co umożliwia łatwiejsze zapadanie w sen;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: opóźnienie dojrzewania płciowego;

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: przyspieszenie dojrzewania płciowego,

u osób starszych kłopoty ze snem.

Tarczyca: 1) kalcytonina- reguluje gospodarkę wodną organizmu (obniża stężenie

fosforanów i jonów wapnia we krwi, powoduje odkładanie wapnia w

kościach);

2) tyroksyna(T4), trójodotyronina(T3)- efekty wewnątrzkomórkowe: zwiększa

liczbę mitochondriów, aktywność enzymów łańcucha oddechowego, zużycia

tlenu,zwiększa tempo metabolizmu; efekty narządowe: zwiększa

zapotrzebowanie na tlen, wentylację, objętość wyrzutową serca, produkcję

moczu, wchłanianie cukrów w jelitach, pobudza wzrost, przyspiesza

dojrzewanie płciowe, warunkuje rozwój psychiczny i fizyczny;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: w młodym wieku- zahamowanie

wzrostu(karłowatość), zahamowanie rozwoju narządów płciowych i

rozwoju psychicznego(kretynizm), sucha skóra; w starszym wieku:

obrzmienia w wyniku przedostawania się płynu(substancji śluzowych)

do przestrzeni okołotkankowych(tzw. obrzęk śluzowaty);

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: osłabienie, chudnięcie przy dobrym

apetycie, zaburzenia rytmu pracy serca, potliwość, zwiększone

pragnienie, osłabienie siły mięśni, drżenie rąk, powiększenie

gruczołu(najczęściej prawego płata- tzw. wole endemiczne, wzmożona

przemiana materii, nerwowość), choroba Gravesa-

Basedowa(wytrzeszcz oczu, wrażliwość na światło.

Gruczoły przytarczyczne(przytarczyce): 1) parahormon- wpływa na przekształcenie prowitaminy D3 w witaminę D;

reguluje gospodarkę wapnia i fosforu w naszym organizmie(pobudza

uwalnianie jonów wapnia i fosforanów z kości, pobudza zwrotne wchłanianie

jonów wapnia w kanalikach nerkowych, hamuje wchłanianie zwrotne

fosforanów, zwiększa wchłanianie jonów wapnia i fosforanów w jelitach);

i) niedoczynność- skutki niedoboru: spadek poziomu wapnia we krwi,

wzrost stężenia fosforu we krwi, zwiększa pobudliwość układu

nerwowego i mięśniowego(tężyczka, czyli długotrwałe skurcze mięśni

połączone z zaburzeniami czucia kończyn, napady duszności

wywołane skurczem mięśni oddechowych, może prowadzić do

śmierci);

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: podwyższenie stężenia jonów wapnia,

a obniżenie jonów fosforu we krwi, wzrost stężenia jonów wapnia i

fosforu w moczu(powstawanie kamieni nerkowych),zwiększone

wydalanie moczu do 3-4 litrów na dobę, odwapnienie tkanki

kostnej(kości stają się łamlwe).

Grasica: 2) tyrozyna- pobudza powstawanie i przyspiesza dojrzewanie limfocytów,

kontroluje wydzielanie limfokinin i interferonu przez limfocyty, hamuje

przewodzenie impulsów nerwowych do mięśni;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: upośledzenie odporności, wzrost

siły skurczu mięśni szkieletowych;

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: zmniejszenie siły skurczu i osłabienie

mięśni, zanik komórek krwiotwórczych szpiku kostnego;

3) tymulina- pobudza powstawanie limfocytów i wytwarzanie interferonu.

Trzustka: 1) komórki alfa wysp trzustkowych Langerhansa:

a) glukagon- pobudza przemiany glikogenu w wątrobie, zwiększa poziom

cukru(glukozy) we krwi, zwiększa rozkład białek w mięśniach i

uwalnianie aminokwasóm, przyspiesza wchłanianie glukozy w jelitach;

2) komórki beta wysp trzustkowych Langerhansa:

a) insulina- pobudza procesy anaboliczne, a hamuje kataboliczne, aktywuje

syntezę glikogenu w wątrobie i mięśniach, obniża poziom cukru we krwi,

zmniejsza rozpad glikogenu, ułatwia wchłanianie glukozy, aminokwasów,

jonów potasowych i fosforanowych do komórek mięśniowych;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: hiperglikemia prowadząca do

cukrzycy typu I(insulinozależna);

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: hipoglikemia(drżenie rąk, głód, poty,

osłabienie, niepokój, zaburzenia widzenia, nudności, przyspieszenie

pracy serca).

Nadnercza: 1) kora:

a) mineralokortykoidy(gł. aldosteron)- uczestniczą w regulacji objętości

płynu zewnątrzkomórkowego krwi, utrzymaniu równowagi

elektrolitowej, zwiększają wchłanianie zwrotne jonów sodu głównie w

kanalikach dystalnych nefronu, zwiększają wydzielanie jonów K+ i H

+

przez kanaliki nerkowe;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: choroba Addisona(osłabienie i

zawroty głowy, obniżone ciśnienie, niski poziom jonów sodu i cukru

we krwi, spadek odporności, ciemnienie skóry);

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: zwiększone wydalanie

potasu(osłabienie mięśni, zaburzenie pracy serca), zatrzymanie

sodu(nadciśnienie, wzmożone pragnienie, bóle głowy, zatrzymanie

wody w tkankach), zespół Cushinga(zwiększony apetyt, osłabienie

mięśni, wysokie ciśnienie, cukrzyca, odkładanie tłuszczu w tkance

podskórnw=ej skóry twarzy);

b) glikokortykoidy(np. kortyzol, kortykosteron)- hamują syntezę

białek(ograniczenie odporności), nasilają rozkład białek( spadek masy

mięśniowej), pobudzają rozkład glikogenu i uwalnianie wapnia z

kości(osteoporoza), zmniejszają wrażliwość komórek na działanie

insuliny, wzmacniają działanie mineralokortykoidów, kontrolują

produkcję adrenaliny;

2) rdzeń:

a) androgeny(męskie hormony płciowe), np.

dehydroepiondrosteron(DHEA)- odpowiadają za zróżnicowanie i rozwój

drugorzędowych męskich cech płciowych, przyrost masy

ciała(zwiększona synteza białek), zwiększone odkładanie wapnia w

kościach;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: obniżenie syntezy białek;

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: przedwczesne dojrzewanie u

chłopców, pojawianie się II-rzędowych cech płciowych u

dziewczynek(np. niski głos);

b) adrenalina- zwęża naczynia skórne, podwyższa stężenie krwi, zwiększa

objętość wyrzutową serca, rozszerza oskrzela i zwiększa tempo

oddechów, hamuje motorykę jelit, przyspiesza rozkład glikogenu i

transport glukozy we krwi, rozszerza źrenice, poprawia przytomność

umysłu;

c) noradrenalina- powoduje skurcz wszystkich naczyń z wyjątkiem

skórnych(nie ma bezpośrednio wpływu na serce), utrzymuje wysokie

stężenie krwi, zwiększa pobudliwość nerwową.

Komórki śródmiąższowe jąder(Leidiga): 1) androgeny(gł. testosteron)- u mężczyzn: rozwój II- i III-rzędowych cech

płciowych, zwiększona erytropoeza, regulacja czynności komórek najądrza,

powstawanie, dojrzewanie i ruchliwość plemników; u kobiet: synteza białek,

zatrzymanie w organizmie wody i elektrolitów(wspólnie z androgenami kory

nadnerczy)

i) niedoczynność- skutki niedoboru: uczucie zmęczenia, bezsenność,

nerwowość, zaburzenia płodności, brak zarostu na twarzy, niski głos,

niemęska sylwetka ciała, osteoporoza, zanik mięśni, przyrost tkanki

tłuszczowej;

ii) nadczynność- skutki nadmiaru: będący wynikiem zażywania

hormonów w postaci tabletek lub zastrzyków powoduje zaburzenia

rozwoju kanalików nasiennych, bezpłodność; nadmiar testosteronu jest

przekształcany w wątrobie; część jest wydalana z moczem, a część

ulega przekształceniu do żeńskich hormonów płciowych estrogenów-

u mężczyzn nadmierne odkładanie tkanki tłuszczowej w okolicach

klatki piersiowej i rozwój charakterystycznych żeńskich

sutków(ginekomastia).

Jajniki: 1) pęcherzyki jajnikowe Graafa:

b) estrogeny: estradiol, estriol, estron- rozwój błony śluzowej macicy i

umożliwienie zapłodnienia(faza folikularna), zwiększenie wydzielania

śluzu(faza owulacyjna i lutealna), rozrost mięśni gładkich macicy i

jajowodów, zwiększenie wrażliwości na działanie oksytocyny;

i) niedoczynność- skutki niedoboru: męska budowa ciała, zaburzena

popędu płciowego i płodności;

2) ciałko żółte:

a) progesteron- rozrost pochwy i gruczołów sutkowych, zwiększenie

produkcji hormonów przez łożysko, pyzwolenie popędu płciowego;

b) relaksyna- utrzymanie ciąży, złuszczanie się błony śluzowej(gdy nie

dochodzi do zapłodnienia), hamuje skurcze macicy, rozluźnia spojenie

łonowe w czasie porodu).

Regulacje czynności wydzielniczej gruczołów dokrewnych: 1. nerwowa

2. hormonalna

3. metaboliczna

Mechanizmy kontrolujące wydzielanie hormonalne- sprzężenie zwrotne:

1. sprzężenie zwrotne dodatnie- przysadka mózgowa, wydzielając hormony

tropowe, pobudza gruczoły podległe do wydzielania hormonów;

2. sprzężenie zwrotne ujemne- zwiększone stężenie hormonów tropowych

we krwi hamuje czynność wydzielniczą przysadki.

Działanie antagonistyczne- jeden z hormonów aktywuje jakiś proces, a

drugi hormon ten proces hamuje, np. kalcytonina- parahormon, insulina-

glukagon.

Bibliografia: 1. Biologia Vademecum maturalne 2011 wyd. OPERON

2. Biologia podręcznik część 2 tom 2 wyd. WSiP

3. Biologia podręcznik tom 5 wyd. PWN

4. www.wikipedia.pl

Angelika Mielcarek kl.M-3