Aleksandra Dębska-Cenian

Gdyński model profilaktyki bezdomności jako przejawinnowacji w pomocy społecznej

Wprowadzenie

Projekt „Rodzina bliżej siebie” ko-jarzony jest głównie z asystowaniem. I rze-czywiście, stanowi ono oś centralną podej-mowanych działań. Patrząc szerzej, możnajednak powiedzieć, że ten projekt systemo-wy realizowany w MOPS Gdynia jest inku-batorem innowacji oraz polem testowaniawielu nowych idei z obszaru pomocy spo-łecznej. Z pewnością dzieje się tak w zakre-sie pracy z osobami bezdomnymi i zagro-żonymi bezdomnością. Stąd też celem ni-niejszego artykułu jest ukazanie innowacji,których rozwój w obszarze bezdomnościwspiera Gdynia. Podjęcie tego tematu trak-tuję też jako pretekst do zachęcenia czytelnika do refleksji nad tym, czym w ogólejest innowacja i jak można na nią patrzeć w kontekście pomocy społecznej.

Od innowacji ogólnie do innowacji w pomocy społecznej

Zastanawiając się nad innowacyjnością, należy postawić przewrotne pyta-nie, czym w ogóle jest innowacja w pomocy społecznej? Czy innowacją wystarczynazwać to rozwiązanie, które uzupełnia lukę w systemie wsparcia? Czy innowacjąjest nowatorski pomysł – element, który pojawia się w pomocy społecznej, a któ-rego wcześniej nie było? Czy jest to rozwiązanie w zakresie pomocy społecznej,które „wyprzedza czas” – odpowiada nie tyle na zastaną rzeczywistość, ile na wy-zwania przyszłości? Ogólnie przyjęte definicje innowacji wiążą się raczej z takimidziedzinami jak ekonomia czy gospodarka. Nie udzielają one jednoznacznej od-powiedzi na pytanie, jak rozumieć tę kategorię w pomocy społecznej. Jednak na-wet w tych definicjach można znaleźć uniwersalne wskazówki dla myślenia o in-nowacji w pomocy społecznej. Stąd zacznę od ich krótkiego przeglądu1.

1 Szeroki przegląd materiału na temat innowacji znaleźć można w: Drucker P.F., Inno-wacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992; Świtalski W., Inno-wacje i konkurencyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2005; ChyłekE.K., Problematyka innowacji w Unii Europejskiej, Financing Polish Science, Herba

20

Przyjmuje się, że innowacja (łac. innovatio - odnowienie) stanowi nową(dla organizacji, społeczności czy cywilizacji), wprowadzoną przez człowiekawartość bądź jakość dotyczącą jej celów i/lub sposobów ich realizacji. Ze względuna zakres i skutki wprowadzonych zmian można mówić o innowacjach:

– inkrementalnych (ang. incremental), odpowiadających diagnostycznemupodejściu do organizacji i projektowania systemów,

– rewolucyjnych (eang. radical), odpowiadających podejściu prognostycz-nemu.

Uznaje się, że innowacja może mieć trzy generalne źródła: działalność ba-dawczą, zakup nowej wiedzy (w postaci patentów, licencji, usług technicznychitp.) bądź też nabycie tzw. innowacyjnej technologii (innowacyjnych urządzeńi maszyn o podwyższonych parametrach technicznych). Ciekawe spojrzenie naźródła innowacji prezentuje Komisja Europejska w programie EQUAL. Podaje onadefinicję innowacji opierającą się na typologii wynikającej z ocen programów Em-ployment i Adapt i rozróżnia trzy jej typy. Przyjmuje, że innowacje mogą:

– dotyczyć rozwoju nowych metod, instrumentów i podejść, jak równieżpoprawy metod już istniejących (innowacje zorientowane na proces),

– koncentrować się wokół formułowania nowych celów oraz podejść (inno-wacje zorientowane na cel),

– dotyczyć rozwoju systemu (np. rynku pracy) i odnosić się do struktur poli-tycznych i instytucjonalnych (innowacje zorientowane na kontekst).

Można zapytać, czy innowacja jest tożsama z faktyczną nowością? Nieko-niecznie. O innowacjach rzeczywistych mówimy wówczas, gdy jest to pierwsze naświecie rozwiązanie (przedsięwzięcie, projekt) o określonym charakterze. Inno-wacje pozorne to takie, w których nowość jest naśladownictwem, "zapożycze-niem" (benchmarking) rozwiązań z innych dziedzin życia, branż lub krajów.Wdzięcznym i powszechnie znanym przykładem jest Coca-Cola – pochodna mik-stury aptekarskiej.

Można zapytać, czy innowacja jest tożsama z faktyczną nowością? Nieko-niecznie. O innowacjach rzeczywistych mówimy wówczas, gdy jest to pierwsze naświecie rozwiązanie (przedsięwzięcie, projekt) o określonym charakterze. Inno-wacje pozorne to takie, w których nowość jest naśladownictwem, "zapożycze-niem" (benchmarking) rozwiązań z innych dziedzin życia, branż lub krajów.Wdzięcznym i powszechnie znanym przykładem jest Coca-Cola – pochodna mik-stury aptekarskiej.

Polonica, vol. 52, 2006.; Muszyński M., Traktaty o Unii Europejskiej, o funkcjonowaniuUnii Europejskiej, EURATOM. Teksty skonsolidowane po zmianach wprowadzonychTraktatem z Lizbony, STO, Warszawa 2008; Dwojacki Piotr, Hlousek Jerzy: Zarządza-nie innowacjami. Gdańsk: Centrum Badawczo Rozwojowe ENERGA, 2008.

21

Uznaje się, że innowacje powstają jako wynik ludzkiej kreatywności, zaśich zastosowanie zależy od innych ludzi: nabywców bądź użytkowników. Stądproces ich rozprzestrzeniania się ma charakter społeczny, występują w nim conajmniej następujący interesariusze: innowator, inicjator, popularyzator, decy-dent, menedżer i beneficjent. Zwraca się również uwagę na różnicę między inno-wacją a innowacyjnością (analogicznie do różnicy miedzy „twórcą” a „tworzy-wem”). Przyjmuje się, że innowacyjność jest zdolnością zastosowania aktu kre-atywności, nowych idei, wynalazków, dążeniem do lepszego wykorzystania ist-niejącego potencjału, czego wynikiem jest innowacja.

Warto również podkreślić, że narodziny innowacji są częścią procesu. Tenproces organizowania innowacji musi charakteryzować się trzema elementami:

– koncentrować się na pozytywnych zmianach,– prowadzić do znalezienia najbardziej odpowiedniego podejścia do wpro-

wadzania tych zmian,– umożliwić zaimplementowanie najlepszego z możliwych rozwiązań.

Realizacja tego procesu, co ukazuje poniższy diagram, wymaga koniecz-ności określenia trzech wymiarów:

– zestawu wyzwań (na zamieszczonej grafice “a portfolio of challenges”),– zestawu rozwiązań (na zamieszczonej grafice “a portfolio of solutions”),– zestawu wdrożonych projektów (na zamieszczonej grafice “a portfolio of

projects”).

Schemat organizowania innowacji

Źródło: http://www.steveshapiro.com/2009/07/06/how-to-create-a-culture-of-innovation/

22

Przenosząc, poprzez analogię, zaprezentowane stanowiska na pole pomo-cy społecznej można powiedzieć, że innowacja stanowi nową (dla organizacji,społeczności, środowiska lokalnego czy kraju) wprowadzoną wartość bądź jakośćdotyczącą polityki społecznej - jej celów i/lub sposobów ich realizacji. Innowacjemogą wynikać zarówno z diagnostycznego podejścia do organizacji i projektowa-nia (systemów wsparcia, polityki społecznej), jak i podejścia prognostycznego.Przy obu tych założeniach dużą rolę odgrywa wątek badawczy – umiejętność do-konywania przez osoby odpowiedzialne za pomoc społeczną diagnozy skuteczno-ści obecnego systemu wsparcia, potrzeb klientów oraz prognozowania zmian,które mogą nastąpić – zarówno w kategorii wyzwań, jakie staną przed pomocąspołeczną, jak i w populacji samych odbiorców pomocy. Odwołując się dalej do tejanalogii, również w odniesieniu do pomocy społecznej można przyjąć, że innowa-cja może mieć trzy generalne źródła. Po pierwsze może być inspirowana działal-nością badawczą – w zakresie wyżej opisanego diagnozowania i prognozowania.Po drugie może wynikać z „zakupu” nowej wiedzy. Samo sformułowanie „zakup”nie jest może zbyt trafnym określeniem w odniesieniu do pomocy społecznej.Można je jednak utożsamiać z pojęciem zasobów inwestowanych w zdobywanienowej wiedzy. Jest ono wtedy kojarzone zarówno z tworzeniem bazy wiedzy(o tym, co dzieje się zarówno wewnątrz, jak i poza organizacją) i ze znajomościąciekawych rozwiązań (w kraju i poza jego granicami), z konstruowaniem „bazydobrych praktyk”), a także z umiejętnością przyswajania tej wiedzy (poprzezszkolenia, wprowadzanie paradygmatu samouczącej się organizacji itp.). Trzecimźródłem innowacji jest nabycie tzw. innowacyjnej technologii. W przypadku po-mocy społecznej nie będą to wyłącznie „innowacyjne urządzenia i maszynyo podwyższonych parametrach”, przez co można by rozumieć wyposażanie orga-nizacji w sprzęty i tworzenie np. warunków informatycznych do tworzenia inno-wacyjnych baz danych. „Innowacyjna technologia” może oznaczać ogólnie zestawstandardów jakości usług pomocy i integracji społecznej bądź standaryzację pra-cy z konkretnymi grupami problemowymi – np. osobami bezdomnymi. Nabycietej „innowacyjnej technologii” wiąże się nie tylko z zapewnieniem dostępu dopewnych teoretycznych standardów czy modeli. Wymaga także stworzenia wa-runków do ich wdrażania – chociażby poprzez zapewnienie ekspertów i odpo-wiednie przygotowanie praktyków (zwłaszcza pracowników socjalnych) potrafią-cych skutecznie implementować te rozwiązania w warunkach lokalnych.

Warto również podkreślić, że także w pomocy społecznej innowacja możedotyczyć rozwoju nowych metod, instrumentów i podejść, jak również poprawymetod już istniejących (innowacje zorientowane na proces), koncentrować sięwokół formułowania nowych celów oraz podejść (innowacje zorientowane na cel)bądź wiązać się z rozwojem systemu wsparcia i polityki społecznej (innowacje zo-rientowane na kontekst). Odzwierciedlenie tego rozróżnienia można odnaleźćw strategicznych dokumentach określających docelowy kształt pomocy społecz-nej. Strategia Polityki Społecznej na lata 2007–2013, nakreśla pewien kontekst

23

funkcjonowania innowacji, jakim jest realizowanie „aktywnej polityki społecznej”.Podejście to zakłada, że jedną z podstawowych funkcji pomocy społecznej jestbudowanie aktywnych postaw osób i rodzin znajdujących się w trudniej sytuacji.Zmierza ono do reformy narzędzi i instrumentów aktywizacji zawodowej i spo-łecznej, co powinno prowadzić do bardziej efektywnych działań jednostek samo-rządu terytorialnego w zakresie pomocy i integracji społecznej. W priorytecie2 tejże strategii wskazywano, iż wdrożenie aktywnej polityki społecznej przypisu-je się pomocy społecznej, której należy przywrócić funkcje integracji i aktywizacjispołecznej, do tej pory skutecznie ograniczane stereotypem myślenia wyłącznieo interwencyjnym charakterze tego elementu zabezpieczenia społecznego. Prio-rytet 5 podkreśla w realizacji strategii rozwoju na poziomie lokalnym i regional-nym wagę aktywizacji i mobilizacji partnerów lokalnych, a także wskazuje na po-trzebę profesjonalizowania się służb społecznych i obywateli – poprzez systemkształcenia czy system poradnictwa obywatelskiego. W zapisach tym znajdujemyślad innowacji zorientowanych na kontekst, na cel i na proces.

Z kolei strategia rozwoju kraju na lata 2007–2015 wytyczyła kierunki roz-woju pomocy społecznej, wskazując na innowacje zorientowane na proces i okre-ślając innowacyjne metody, które będą promowane w tym okresie rozwoju pań-stwa. Wskazano w niej, że będą to instrumenty aktywnej integracji, kontrakty so-cjalne, rozwój instytucji zatrudnienia socjalnego, aktywizacja środowisk lokal-nych – zarówno budowanie publicznych zasobów społecznych, jak i rozwój sekto-ra organizacji pozarządowych.

Te trendy w myśleniu o kierunku rozwoju pomocy społecznej, odnoszącesię do trzech wymiarów innowacji, widoczne są także w dokumencie Polska 2030Wyzwania Rozwoju2. Zakłada on daleko idącą rewizję obowiązującego modelupolityki społecznej, w taki sposób, aby z jednej strony umożliwił on grupom spo-łecznym, obecnie narażonym na wykluczenie – integrację społeczną, z drugiej zaśprzygotował na nowe oblicze wykluczenia – np. wykluczenie ze względu na stanzdrowia, wykluczenie edukacyjne, cyfrowe, dziedziczenie ubóstwa. Zgodnie z za-łożeniami w wymiarze kontekstu innowacyjnego dokument ten zakłada, że nowymodel polityki społecznej powinien opierać się zarówno na dostępności do pracy,jak i na dostępności do instrumentów aktywnej integracji. W podejmowanychdziałaniach na pierwszym miejscu mają znajdować się konkretne innowacje zo-rientowane na cel – te formy wsparcia, które zwiększają aktywność otrzymują-cych je beneficjentów, odpowiadają na rzeczywiste problemy i umożliwiają ela-stycznie reagowanie na zmiany sytuacji. Ten przygotowany w 2009 r. dokumentwskazuje, że nowe podejście do polityki społecznej zmierzać powinno do efek-tywnego wydobywania potencjałów poszczególnych osób i grup, i to pomimo ichdeficytów czy dysfunkcji. Instrumenty polityki społecznej powinny być

2 Dokument przygotowany w 2009 roku przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów, podredakcją naukową Michała Boni.

24

nastawione przede wszystkim na likwidację bądź minimalizację przyczyn wyklu-czenia, co wiąże się z koniecznością zwiększania nakładów na rozwój aktywnychinstrumentów polityki społecznej – kierowanych do wykluczonych społecznie.Wskazuje on również na decydującą rolę samorządów w walce z wykluczeniem –zakłada przyjmowanie przez nie większej odpowiedzialności w zakresie rozwiązy-wania lokalnych problemów społecznych. Innowacyjne podejście do pomocy spo-łecznej, prezentowane w dokumencie, to zmiana aksjologicznego priorytetu poli-tyki społecznej – od bezpieczeństwa społecznego do partycypacji – czyli zmierza-nie w kierunku wsparcia osób/środowisk nawet kosztem ograniczenia poziomuich ochrony socjalnej. Wyraża się to w fakcie, że coraz więcej mówi się o tym, żepraca socjalna nie powinna się koncentrować na ubóstwie materialnym, ale na po-zamaterialnych czynnikach społecznej marginalizacji. Aktywizacja klientów po-winna doprowadzić do tego, aby mogli oni w sposób trwały wziąć ster życiaw swoje ręce, czyli odzyskać samodzielność i w sposób suwerenny przejąć odpo-wiedzialność za własną przyszłość. Podkreśla się również konieczność zaintereso-wania się aktywizowaniem całych społeczności lokalnych, a nie tylko prowadze-nia pracy ukierunkowanej na jednego klienta czy grupę klientów. Takie wzmac-nianie społeczności można traktować nie tylko jako formę grupowego przystoso-wania, ale także zmiany systemowe na poziomie lokalnym.

Zaprezentowane powyżej założenia są generalnym drogowskazem, zbio-rem wytycznych dla poszczególnych samorządów lokalnych w Polsce. To przedkażdą gminą stoi wyzwanie wypełnienia ich treścią – adekwatnie do lokalnychuwarunkowań. Tak więc definicja innowacji w pomocy społecznej jest bardzouzależniona od warunków miejscowych. Tym samym uwidacznia się w ogóle dużyrelatywizm pojęcia innowacji w pomocy społecznej. Samo stosowanie poszczegól-nych rozwiązań wiąże się mocno z dojrzałością lokalnych systemów wsparcia. Toco dla jednego z Ośrodków Pomocy Społecznej będzie innowacją, dla innego jużod dłuższego czasu może być standardem pracy. Z drugiej strony wprowadzenieinnowacji wymaga gotowości całego systemu – inaczej stanie się ona wyabstraho-wanym elementem i wcześniej czy później będzie skazana na samozagładę. Tenrelatywizm innowacji wiąże się także z już wcześniej opisywanym pojęciem „za-kupu nowej wiedzy” i „nabycia innowacyjnej technologii”. Zastosowane rozwiąza-nie – pionierskie w danej gminie – nie musi być innowacyjne w skali kraju, by do-ceniać jego nowatorstwo w miejscowych realiach. Poza tym na gruncie pomocyspołecznej gmina rzadko kiedy może wprowadzić dane rozwiązanie w identycznejformie jak inni – wszystko zależy od lokalnej polityki, określonych priorytetów,struktury demograficznej, potrzeb klientów itd. Stąd innowacyjne rozwiązaniastosowane w innych krajach europejskich bądź standard pracy z konkretnymigrupami problemowymi (osobami bezdomnymi, niepełnosprawnymi, ofiaramiprzemocy itd.), aby uległy zaimplementowaniu, muszą być dostosowane do wa-runków lokalnych. Jest to jak najbardziej zgodnie z założeniem, że aby wdrażaćinnowacje, należy koncentrować się na pozytywnych zmianach, pracować nad

25

znalezieniem najbardziej odpowiedniego podejścia do ich wprowadzania i wybraćdo zaimplementowania najlepsze z możliwych rozwiązań. Stosowanie tej zasadywidać chociażby po różnorodności doświadczeń we wdrażaniu asystowania w róż-nych polskich gminach. Cała trudność innowacji w pomocy społecznej polega natym, że nie można tu stosować prostej kalki…

Innowacyjne rozwiązania w obliczu bezdomności

Wszystkie działania realizowane w ramach projektu „Rodzina bliżej sie-bie” wyrastają z przekonania, że pomocy społecznej nie należy traktować jako fi-lantropii, a więc rozdawania czy rozdawnictwa, które – stosowane w okresie socja-lizmu realnego czy w okresie transformacji – utrwaliło u wielu klientów pomocyspołecznej postawy roszczeniowe i oczekiwanie na pomoc. Dotyczy to także dzia-łań planistycznych i wdrożeń w obszarze bezdomności. Lata 2008–2011 to czas dy-namicznych zmian w pracy z osobami zagrożonymi bezdomnością i bezdomnymiw Gdyni. Wprowadzanie tych zmian wiąże się ściśle z realizacją Programu Wspar-cia Osób Bezdomnych na lata 2008–2011, będącego w Gdyni dokumentem opera-cyjnym Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2008–2013. Program ten dał szanse przetestowania i wdrożenia innowacyjnych rozwią-zań w obszarze bezdomności. Stało się nią uzupełnienie systemu wsparcia osóbbezdomnych i zagrożonych bezdomnością o nowatorski w skali kraju kierunekdziałań – profilaktykę bezdomności. Sam program stanowi odzwierciedlenie za-angażowania władz miasta w rozwiązywanie problemu bezdomności. Wraz z oso-bami uczestniczącymi w kreowaniu kształtu pomocy społecznej, władze postawi-ły w nim cel strategiczny w postaci zmniejszenia liczby osób zagrożonych bez-domnością, zwiększenia liczby usamodzielnianych osób bezdomnych, poprawyjakości systemu opieki nad osobami przewlekle chorymi pozostającymi, którychdotyczy problem bezdomności. Trafnie idee całego programu oddaje wypowiedźMichała Gucia, wiceprezydenta Gdyni odpowiedzialnego za pomoc społeczną:„Po pierwsze, problem bezdomności jest na tyle złożony, że nie ma jednej i pro-stej recepty na jego rozwiązanie. Tego rozwiązania nie może szukać tylko i wy-łącznie MOPS. Po drugie, zmienia się populacja bezdomnych, zmieniają się ichpotrzeby. Dziś to głównie osoby starsze, więc z myślą o nich w systemie pomocymuszą pojawiać się funkcje opiekuńcze. Zatem, po pierwsze profilaktyka bez-domności. Po drugie – dążenie do usamodzielniania się osób, które w bezdom-ność już popadły i po trzecie – zaopiekowanie się tymi, którzy z różnych powo-dów usamodzielnić się nie mogą3”.

3 Fragment artykułu poświęconego Gdyńskiej Koalicji w Obliczu Bezdomności– A. Dylejko, „Dziennik Bałtycki” z dn. 11.10.2011 r.

26

Droga dochodzenia do gdyńskiego modelu profilaktyki bezdomności

Systematyczne prace nad zwiększeniem liczby działań w zakresie profilak-tyki bezdomności i wczesnej interwencji w MOPS Gdynia rozpoczęły się 15 kwiet-nia 2008 r. Z perspektywy czasu można powiedzieć, że każdy rok przynosił w tymzakresie zupełnie nową jakość. To, co udało się zrealizować w tym okresie, zostałozaprezentowane poniżej i w ujęciu chronologicznym przypisane do kolejnych lat4.

Rok 2008.

W przygotowania do stworzenia zrębu działań włączyły się osoby posiada-jące doświadczenie w zakresie pracy z osobami bezdomnymi – przedstawicieleZespołu ds. Bezdomnych MOPS Gdynia (Beata Świątek-Soldat, Adam Cenian,Marcin Kowalewski), rzecznik prasowy MOPS Gdynia (Cezary Horewicz) orazprzedstawiciele organizacji pozarządowych (Bogdan Palmowski – Chrześcijań-skie Stowarzyszenie Dobroczynne oraz Aleksandra Dębska-Cenian – wówczas Po-morskie Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomności). Nad całością prac, peł-niąc funkcję zarządczą, czuwał i inspirował kierunki działań zastępca dyrektoraMOPS Gdynia – Jarosław Józefczyk. W ramach pierwszego etapu prac, który obej-mował okres maj – grudzień 2008 r., podjęto następujące działania:1. Stworzono mapę miejsc/dzielnic/spółdzielni mieszkaniowych Gdyni za-grożonych bezdomnością (zebrano dane ze spółdzielni mieszkaniowych, wydzia-łu lokalowego Urzędu Miasta, z Dzielnicowych Ośrodków Pomocy Społecznej, copozwoliło określić skalę zjawiska zadłużenia lokalowego i zagrożenia eksmisją naterenie Gdyni);2. Przeprowadzono analizę dotychczasowej praktyki Miejskiego OśrodkaPomocy Społecznej w zakresie profilaktyki i pracy z osobami zagrożonymi bez-domnością (analiza form i zakresu pomocy udzielanej przez Dzielnicowe OśrodkiPomocy Społecznej), a także analizy zasobów wykorzystywanych do pracy ze śro-dowiskami zagrożonymi bezdomnością;3. Dokonano zebrania wiedzy na temat obecnego stanu zagrożenia bezdom-nością na terenie miasta Gdynia w oparciu o poziom zadłużenia lokali mieszkal-nych. Tak o tym wydarzeniu pisano w lokalnych mediach: „Jedna czwarta miesz-kańców miasta zalega z opłatami za mieszkanie. Program 'zachować dom' ma

4 Treści zaprezentowane w raporcie ewaluacyjnym, który w sposób syntetyczny zdaje re-lacje z realizacji Programu Wsparcia Osób Bezdomnych na lata 2008–2011. Stanowi onwynik pracy grupowej, prowadzonej w okresie styczeń – lipiec 2011 roku przez zespółbezpośrednio odpowiedzialny za realizację programu: Jarosław Józefczyk – ZastępcaDyrektora MOPS Gdynia ds. Wsparcia Osób Bezdomnych i Rynku Pracy, MarcinKowalewski – Kierownik Zespołu ds. Bezdomnych, Bożena Włodarczak – KierownikZespołu Opiekuńczego, Sławomir Pawłowski – Kierownik Tymczasowego OśrodkaOpiekuńczego oraz Aleksandra Dębska-Cenian – główny specjalista.

27

zapobiec ich ewentualnej eksmisji. W ten sposób Gdynia stara się zapobiegaćbezdomności. Alarmujące wyniki to efekt ankiet rozesłanych do spółdzielnii wspólnot przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni. – Badaniu podda-no ponad 50 tysięcy lokali, to blisko połowa wszystkich mieszkań w mieście –mówi Cezary Horewicz, rzecznik MOPS-u. – Chcemy wyławiać takie osoby zanimtrafią do nas jako bezdomni. Na razie udało się jedynie oszacować skalę problemu,która zaskoczyła nawet badających. Okazuje się, że osoby zadłużone rzadko zgła-szają się po pomoc. Zaledwie 10 proc. rodzin dotkniętych tym problemem szukawsparcia”5.

Rok 2009.

W ramach drugiego etapu prac, w okresie od lutego do czerwca 2009 r.:– Opracowano katalog przesłanek i grupy współwystępujących czynników

prowadzących do bezdomności, co pozwoliło w ilościowy sposób określićskalę zagrożenia problemem („skala zagrożenia bezdomnością”);

– Określono katalog działań, które mogą skutecznie odpowiadać na te prze-słanki (katalog przedsięwzięć profilaktycznych odpowiadających na kon-kretne grupy czynników prowadzących do bezdomności) – zarówno w ro-zumieniu jednostkowym, jak i systemowym;

– Przygotowano wstępną koncepcję pilotażu – konkretnych działań profi-laktycznych kierowanych do danych środowisk w Gdyni, wdrażanych w la-tach następnych.

Rok 2010.

Był to rok wdrożeń działań z zakresu profilaktyki bezdomności w charak-terze pilotażu. Pilotaż ten prowadzony był w ramach projektu systemowegowspółfinansowanego ze środków Unii Europejskiej „Rodzina bliżej siebie – PanelIII”. Obejmował on działania kierowane do III grup odbiorców: środowisk bezpo-średnio zagrożonych bezdomnością, pracowników socjalnych DzielnicowychOśrodków Pomocy Społecznej, poza obszar pomocy społecznej – zwłaszcza doobywateli i instytucji.

I. Działania skierowane bezpośrednio do środowisk zagrożonych bezdom-nością

Uruchomienie ich rozpoczęto od zdiagnozowania sytuacji konkretnychosób/środowisk zagrożonych bezdomnością, objętych wsparciem DOPS III bądź

5 http://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Gdynia-profilaktyka-bezdomnosci-n30730.html;informacja zamieszczona na portalu internetowym Trójmiasto 7 grudnia 2008 r.

28

mieszkańców Gdyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Zebrano informacje na tematśrodowisk zagrożonych bezdomnością – w oparciu o zastosowaną, ujednoliconąprocedurę – i wyłoniono grupę pilotażową 14 środowisk, przygotowując dla niejplan konkretnych działań profilaktycznych. Wyróżniono dwa źródła potencjal-nych osób zagrożonych bezdomnością: (1) osoby dotąd niekorzystające z systemupomocy, które w wyniku zaistnienia określonych czynników (zwolnienie z pracy,przewlekła choroba, utrata lokalu mieszkalnego) mogą stać się klientami pomocyspołecznej wymagającymi wsparcia w zakresie zapobiegnięcia ich w wejściuw bezdomność oraz (2) klienci korzystający ze wsparcia ośrodka pomocy społecz-nej (OPS), u których w wyniku nasilenia się trudnej sytuacji życiowej i braku za-sobów bądź też w wyniku nieodpowiedniego zdiagnozowania problemów i nie-wystarczającego wsparcia czy motywacji do zmiany, potęguje się stopień margi-nalizacji i zmierzania w stronę bezdomności.

W ramach działań:1. Pilotażowo wprowadzono asystenturę – intensywną pracę socjalną. 1 asy-stent obejmował wsparciem 7 rodzin zagrożonych bezdomnością; działania reali-zowało 2 asystentów, a w wybranych środowiskach z wsparcia bezpośredniegobądź pośredniego skorzystało łącznie 50 osób;2. Uruchomiono Instrumenty Aktywnej Integracji – do osób objętych wspar-ciem skierowano m.in. doradztwo zawodowe połączone z uruchomieniem odpo-wiednich kursów zawodowych; wsparcie psychologiczne i terapeutyczne, porad-nictwo prawne oraz cykl zajęć poświęconych gospodarowaniu środkami finanso-wymi i wychodzeniu z pętli zadłużeń; dzieci rodzin podlegających aktywizacjiobjęto opieką przedszkolną i żłobkową; zorganizowano szkołę dla rodziców;3. Uruchomiono realne wsparcie w redukcji zadłużenia (przy zaangażowa-niu środków finansowych DOPS i z tzw. „puli reintegracyjnej”; we współpracy zespółdzielniami mieszkaniowymi i przy pozyskiwaniu wsparcia z Urzędu Miasta –zwłaszcza w postaci dodatku mieszkaniowego). W wyniku tych działań 11 z 16 ro-dzin uzyskało dodatek mieszkaniowy (z czego 9 pierwszy raz w życiu), a zaległo-ści, z którymi wchodzono do projektu, zredukowano całkowicie u 11 z 16 rodzin.Na wsparcie w spłacie zadłużeń w funduszu reintegracyjnego MOPS wydał łącz-nie na 16 rodzin: 47080,00 (średnio 2943 zł rocznie na rodzinę, 245 zł miesięcz-nie), w tym: na wydatki mieszkaniowe 37153 zł (średnio 2322 zł rocznie na rodzi-nę) oraz na inne wydatki (9935 zł – średnio 620 zł rocznie). Oprócz tej kwoty dlarodzin uruchomiono 11 dodatków mieszkaniowych na łączną kwotę 16302 zł,a w przypadku 1 rodziny Urząd Miasta anulował zadłużenie wysokości 11090 zł.

Tak podejmowane działania opisywano w lokalnej prasie: „Są efekty pio-nierskiego w skali kraju programu profilaktyki bezdomności realizowanego przezgdyński Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej. Choć do grudnia pozostało jeszczetrochę czasu, to już wiadomo, że rodziny objęte programem nie trafią do schro-nisk dla bezdomnych, gdzie ich utrzymanie kosztowałoby miasto w sumie dzie-siątki tysięcy złotych miesięcznie. MOPS realizację programu rozpoczął

29

w styczniu br. w ramach unijnego projektu 'Rodzina bliżej siebie'. – Jako że niktw Polsce dotychczas czegoś takiego nie robił, najpierw musieliśmy stworzyć na-rzędzie, które pozwoliłoby nam diagnozować sytuację – mówi Jarosław Józefczyk,zastępca dyrektora MOPS w Gdyni (…)”6.

II. Działania skierowane do pracowników socjalnych DzielnicowychOśrodków Pomocy Społecznej

Obejmowały one:1. Szkolenia dla pracowników z zagadnień bezdomności i profilaktyki bez-domności (zwłaszcza przesłanek prowadzących do bezdomności i sposobówdziałania w sytuacjach zdiagnozowania zagrożenia bezdomnością);2. Wprowadzenie metodologii diagnozowania zagrożenia bezdomnością –wdrożenie wypracowanej „skali zagrożenia bezdomnością”;3. Wprowadzenie osobnej procedury finansowania środowisk zagrożonychbezdomnością (budżet na usamodzielnianie – „pula reintegracyjna”);4. Monitorowanie najbardziej efektywnego modelu zaimplementowaniaw przyszłości działań z zakresu profilaktyki w struktury MOPS (analiza barierfunkcjonującego systemu, „umykających grup docelowych”, analiza możliwościprowadzenia działań przy realizacji III poziomów pracy socjalnej – regularnej, po-głębionej i intensywnej).

III. Działania skierowane poza obszar pomocy społecznej – zwłaszcza doobywateli i instytucji

Obejmowały one1. Współpracę z mediami – objęcie działań projektowych patronatem „Pol-ska. Dziennik Bałtycki” realizowanym w postaci opisywania najważniejszych wy-darzeń i dostarczania mieszkańcom wiedzy na temat profilaktyki bezdomnościm.in. poprzez przedstawienie raportu ze stanu zadłużeń gdyńskich spółdzielni;2. Współpracę ze spółdzielnią mieszkaniową – rozpoczęcie współpracyz Gdyńską Spółdzielnią Mieszkaniową w zakresie przekazywania mieszkańcominformacji o możliwości uzyskania wsparcia, pilotażowej współpracy w tworzeniuplanu redukcji zadłużeń, monitoringu sytuacji osób/rodzin;3. Monitoring sytuacji zadłużenia w mieście – zbieranie od spółdzielnimieszkaniowych z terenu Gdyni informacji o stanie zadłużenia i ich analiza podkątem dynamiki zjawiska;4. Realizację pionierskiego w Gdyni Programu Aktywności Lokalnej, w roku

6 http://www.dziennikbaltycki.pl/wiadomosci/318199,gdynia-12-rodzin-nie-trafi-nabruk,id,t.html?cookie=1#czytaj_dalej Artykuł A. Grzegorczyk, Gdynia: 12 rodzin nietrafi na bruk, „Dziennik Bałtycki” z dn. 10.10.2010 r.

30

2010 zogniskowanego wokół Gdyńskiej Chyloni. Obejmował on m.in. przeprowa-dzenie dla 25 uczniów ostatnich klas gimnazjum cyklu zajęć w szkołach poświę-conych wykluczeniu, połączonych z wizytami uczniów w placówkach dla osóbbezdomnych oraz organizację grupy samopomocowej. W założeniach, poza wzro-stem wiedzy na temat problemów społecznych wśród bezpośrednich odbiorców –młodzieży, program miał za zadanie również łamać stereotypy na temat sektorapomocy społecznej (poprzez ukazywanie elastyczności działań, minimalizowanieformalizacji działań, otwartość na dialog).

Rok 2011.

Obecny rok to czas implementowania doświadczeń z lat poprzednichi zrealizowanych pilotaży na stałe do struktur ośrodka pomocy społecznej i roz-szerzanie ich oddziaływania.1. Stworzono mechanizm, który pozwolił przenieść doświadczenie zdobytepodczas rocznej pracy 2 asystentów skierowanych do środowisk zagrożonych bez-domnością na praktykę całego Ośrodka Pomocy Społecznej. Stało się to możliwedzięki:

a. wprowadzeniu trójstopniowego podziału pracy socjalnej, gdzie wyróżnio-no: regularną pracę socjalną (RPS), pogłębioną pracę socjalną (PPS) orazintensywną pracę socjalną (ASYSTENTURA). Celem wprowadzenia po-działu było m.in. wyspecjalizowanie działań nakierowanych na wczesnerozpoznawanie problemu zagrożenia bezdomnością i uruchamianie sku-tecznych działań w tym zakresie. Polepszenie umiejętności diagnostycz-nych pracowników dzielnicowych ośrodków pomocy społecznej i pracow-ników projektu „Rodzina bliżej siebie” połączono ze zwiększeniem wa-chlarza narzędzi dostępnych dla pracowników socjalnych w zakresie pracyz osobami (środowiskami) zagrożonymi bezdomnością. Zarówno kierow-nicy DOPS, jak i pracownicy socjalni realizujący wszystkie trzy wymiarypracy socjalnej zostali wyposażeni w narzędzia diagnozowania sytuacjizagrożenia bezdomnością – zwłaszcza w kontekście analizy zadłużeńczynszowych i zadłużeń współwystępujących. Osoby objęte PPS i asysten-turą mają dostęp do szerokiego wachlarza Instrumentów Aktywnej Inte-gracji w ramach projektu „Rodzina bliżej siebie”. Pracownicy socjalni mająrównież dostęp do „puli reintegracyjnej” – przeznaczonej do redukcji za-dłużeń klientów MOPS. Dostępność puli i praktyka wykorzystywaniaśrodków w tym zakresie poddana zostanie analizie w drugiej połowie 2011roku. Dostęp do tej puli oraz do instrumentów nakierowanych stricte napracę z osobami/rodzinami nad redukcją zadłużeń powinien być rozsze-rzany w przyszłych latach.

b. Prowadzeniu analiz i prac nad metodologią działań z konkretnymi grupa-mi zagrożonymi bezdomnością oraz przygotowywaniu dedykowanego

31

wsparcia dla każdej z nich. W ramach zespołu roboczego – składającegosię z Kierowników DOPS 2, DOPS 3 oraz Zastępcy Dyrektora MOPS Gdy-nia ds. Wsparcia Osób Bezdomnych i Rynku Pracy – ustalana jest meto-dologia pracy z osobami przebywającymi w lokalach socjalnych, bezpo-średnio zagrożonymi eksmisją. Jednocześnie prowadzona jest analiza za-dłużeń wśród klientów działań projektowych i analiza zasobów pod ką-tem zagrożenia bezdomności wśród klientów MOPS-u objętych pogłębio-ną i intensywną praca socjalną (badanie zgodnie z Matrycą Kurcmana re-alizowane we współpracy z Szkołą Wyższą Psychologii Społecznej).

2. Od stycznia 2011 r., w ramach projektu „Rodzina bliżej siebie” Gdyniawprowadziła trójstopniowy podział pracy socjalnej także w obszarze bezdomno-ści. Umożliwia on prowadzenie z osobami bezdomnymi regularnej (RPS), pogłę-bionej (PPS) i intensywnej (ASYSTENTURA) pracy socjalnej. Pracę pogłębionąprowadzi obecnie dwóch pracowników socjalnych Zespołu ds. Bezdomnych,a w ramach intensywnej pracy socjalnej pracuje 2 asystentów, w 2010 r. realizują-cych profilaktykę bezdomności. Zarówno pogłębiona, jak i intensywna praca so-cjalna (asystentura) w obszarze bezdomności nakierowane są na (re)integracjęspołeczną i zawodową osób bezdomnych i prowadzone są w oparciu o kontraktsocjalny i Indywidualny Program Wychodzenia z Bezdomności, co zapewnia oso-bom bezdomnym dostęp do Instrumentów Aktywnej Integracji (w wymiarze edu-kacyjnym, zawodowym, społecznym). Pogłębiona praca socjalna kierowana jestdo osób/rodzin posiadających zasoby i motywację do zmiany. Polega ona na wy-braniu przez pracownika socjalnego spośród swoich klientów grupy osób, z który-mi prowadzi on pogłębione działania. Podstawą jest tu przeświadczenie, że oso-ba/rodzina przy krótkotrwałym, ale zindywidualizowanym i zintensyfikowanymwsparciu jest w stanie osiągnąć bądź wzmocnić proces usamodzielnienia. Asy-stentura kierowana jest do osób bezdomnych, często posiadających minimalnezasoby i motywację do zmiany, do osób/rodzin o mało ustabilizowanej sytuacji(w wymiarze prawnym, zawodowym, psychologicznym, społecznym itd.). Wyma-ga znacznie bardziej długofalowego i intensywnego wsparcia oraz silnego zindy-widualizowania (1 asystent obejmuje wsparciem maksymalnie 10 osób bezdom-nych). Obecnie z bezpośredniego oddziaływania pogłębionej i intensywnej pracysocjalnej korzysta ponad 25 osób bezdomnych.

3. Program Aktywności Lokalnej7 zwiększył swoje bezpośrednie

7 Program Aktywności Lokalnej stara się odpowiedzieć na potrzeby młodej częścimieszkańców Gdyni, zgrupowanych w danych, lokalnych społecznościach, które sta-nowią klasy szkolne i grupy w świetlicach socjoterapeutycznych. Jego celem jest zwięk-szenie aktywności grupy społecznej, jaką jest młodzież zamieszkała w Gdyni, w podej-mowaniu wspólnych inicjatyw na rzecz rozwiązywania swoich problemów oraz pro-blemów społecznych.

32

oddziaływanie w roku 2011 do ponad 50 przedstawicieli gdyńskiej młodzieży (naprzestrzeni dwóch lat działaniami programu objętych zostało ponad 80 osób).Nadal jego sztandarowe działania to realizacja cyklu edukacyjnegodostarczającego młodym ludziom wiedzę na temat bezdomności, wykluczeniaspołecznego i systemu pomocy oraz stworzenie grupy samopomocowejwpływającej na zwiększenie umiejętności działania na rzecz osób potrzebującychi swojej dzielnicy. Działania w roku 2011 wciąż ogniskują się wokół Chyloni,a dokładnie w Klubie Apteka – sercu działań rewitalizacyjnych rejonu Zamenhofai Opata Hackiego. Młodzież objęta działaniami rekrutuje się spośród uczniówX LO w Gdyni oraz trzech świetlic socjoterapeutycznych prowadzonych przezMROWISKO – na Dąbrowie, Oksywiu i Chyloni. Młodzi mieszkańcy pochodząz większości gdyńskich dzielnic: Dąbrowy, Oksywia, Chyloni, Wiczlina,Chwarzna, Karwin, Pustek Cisowskich, Cisowej, Śródmieścia, Redłowa, Orłowa,Grabówka, Leszczynek, Witomina, Obłuża oraz Pogórza. Część osóbwspółuczestniczących w realizacji programu pochodzi także z Rumi, Redy,Chwaszczyna, Żukowa, Mostów, Kosakowa oraz Wejherowa. Podsumowując,można powiedzieć, że Program Aktywności Lokalnej realizowany na terenieGdyni cały czas jest częścią projektu systemowego „Rodzina bliżej siebie”prowadzonego przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni. Gdyński PALkierowany jest do społeczności kategorialnej8, jaką jest gdyńska młodzieżi wykorzystuje nie tylko instrumenty aktywnej integracji, ale także nieszablonoweformy pracy z młodzieżą (warsztaty audiowizualne, działania edukacyjnez zakresu profilaktyki problemów społecznych, działania nakierowane na zmianęstereotypów o pomocy społecznej itd.). Opiera się na partycypatywnym modeluwłączania młodzieży w działania na rzecz siebie samych, a także osóbwykluczonych społecznie. Stara się on wykorzystywać lokalny potencjałspołeczny (zwłaszcza działalność grupy samopomocowej, wolontariatu), a takżepracę w oparciu o dynamikę grupy.

Podsumowanie najważniejszych działań w zakresie profilaktyki bezdom-ności prezentuje znajdująca się poniżej tabela.

8 Według National Standards Board for Community Work Training & Qualification dopodmiotów, w których powinny być prowadzone działania z zakresu organizowaniaspołeczności lokalnej, należą:1. społeczności lokalne o charakterze terytorialnym zagrożone społecznym wyklucze-niem, do których można zaliczyć np. społeczności blokowisk czy też terenówpoprzemysłowych,2. społeczności/miejsca problemowe, czyli podmioty społecznie wykluczone, w któ-rych mamy do czynienia z kumulacją wielu problemów, np. bloki socjalne, terenypopegeerowskie,3. społeczności kategorialne (niepełnosprawni, dzieci, młodzież, seniorzy itp..), zeszczególnym uwzględnieniem tych, które są zagrożone społeczną marginalizacją.

33

Tabela 1. Spektrum działań z obszaru zapobiegania bezdomności, prowadzonychprzez MOPS GdyniaWymiary Prewencja celowa Prewencja systemowa Profilaktyka

GENERALNE ZAŁOŻENIAGrupydocelowe

Ludzie bezpośred-nio zagrożeni bez-domnością

Ludzie, których dotykająproblemy społeczne zwięk-szające zagrożenie/ podat-ność na bezdomność

Wszyscy obywatele

Cel Zmniejszenie ryzy-ka bezdomności

Zmniejszenie ryzyka zagro-żenia bezdomnością

Zwiększenie wiedzy i świa-domości społecznej w za-kresie bezdomności i za-grożenia nią; redukowaniezagrożenia doświadcza-niem problemów społecz-nych

GDYŃSKI MODEL PROFILAKTYKI BEZDOMNOŚCIGrupydocelowe

Gdynianie bezpo-średnio zagrożenibezdomnością

Gdynianie, których dotyka-ją problemy społeczne,zwiększające zagrożenie/podatność na bezdomność

Gdyńska młodzież

Asystentura, pogłębiona praca socjalna, regular-na praca socjalna – praca ze środowiskami za-dłużonymi, prowadzona w oparciu o kontraktsocjalny i instrumenty aktywnej integracji orazfundusz reintegracyjny

Realizacja działań z zakre-su Programu AktywnościLokalnej

Współpraca z Urzę-dem Miasta - dedy-kowane działaniakierowane do ro-dzin z zasądzonąeksmisją – zmierza-jące do zatrzymaniaosoby w środowisku

Współpraca ze Spółdziel-niami Mieszkaniowymi iUrzędem Miasta; dedyko-wane działania z zakresuredukowania zadłużeń(głównie czynszowych)

Realizacja nowatorskichi nieszablonowych formpracy z młodzieżą, prze-ciwdziałających zjawiskuspołecznego wykluczeniaoraz zwiększających wie-dzę na temat wykluczenia.

Wzrost umiejętności diagnostycznych pracow-ników socjalnych w zakresie zagrożenia bez-domnością; wzrost umiejętności pracy ze środo-wiskami zadłużonymi; prowadzenie pracyw oparciu o segmentację klientów i analizę za-dłużeń; dostęp do funduszu reintegracyjnego

Wzrost umiejętności pra-cowników do animowaniaspołeczności lokalnej(młodzież) metodą PAL

Podsumowując dotychczasowe doświadczenia z realizacji gdyńskiej profi-laktyki bezdomności można powiedzieć, że absolutnie nie wyczerpują one

34

tematu9. Wręcz przeciwnie, dopiero w momencie podjęcia aktywności na tympolu, okazało się, ile jest do zrobienia. Analiza stanu zadłużeń czynszowych i za-grożenia eksmisją w gminie wykazała, że jest to „drzemiący kolos” u wrót wspar-cia społecznego. Pomimo początkowych ambicji, aby działania profilaktyczneprowadzić głównie z partnerami zewnętrznymi i budować koalicję w obszarze po-lityki społecznej, w pierwszej kolejności należało skierować je do samej organiza-cji, przygotowując jej pracowników do aktywności na tym polu. W gdyńskiej pro-filaktyce wciąż brakuje prowadzonej na szeroką skalę współpracy ze spółdzielnia-mi mieszkaniowymi czy też doradcami finansowymi, bankami itd. Widzimy rów-nież, że nadchodzący czas trzeba poświęcić na coraz większe zacieśnianie współ-pracy z Urzędem Miasta – na zespolenie działań, uspójnienie wizji w zakresie po-lityki realizowanej w stosunku do środowisk zadłużonych/zagrożonych eksmisjąna poziomie lokalnym. Zwiastunem tych działań jest chociażby obecnie się toczą-ca bardzo ożywiona dyskusja na temat narastających zadłużeń mieszkań komu-nalnych i lokali socjalnych. Przygotowania wymaga również alternatywny systemzakwaterowań dla osób, które nie są w stanie funkcjonować w zespole tradycyj-nych działań. Zaskoczyła nas skala zapotrzebowania na rozwijające się z dużymsukcesem działania Programu Aktywności Lokalnej z gdyńską młodzieżą. Przy-szłe lata wymagają kontynuacji tej świeżej i prekursorskiej inicjatywy.

Skuteczna profilaktyka coraz częściej staje się profilaktyką problemówspołecznych i powinna swym obszarem obejmować wszystkie gałęzie pomocyspołecznej – a nie jedynie specjalistyczne działania realizowane przez zespoły po-wołane stricte do pracy z osobami bezdomnymi.

Na zakończenie chciałabym zaproponować spojrzenie na gdyński modelprofilaktyki bezdomności przez pryzmat czterech elementów świadczących o jejinnowacyjności. Przynoszą one odpowiedź nie tyle na pytanie, co zostało wdrożo-ne, ale jak. Po pierwsze, wprowadzenie profilaktyki nastąpiło poprzez dopełnie-nie istniejącego systemu wsparcia osób bezdomnych i uczynienie go komplet-nym. Po drugie – profilaktyka wdrażana była do systemu wsparcia, który był nanią gotowy. Po trzecie, gdyńska profilaktyka bezdomności była inicjatywą pio-nierską i nowatorską na danym obszarze. Po czwarte, wdrażana była poprzez po-szukiwanie jak najlepszych rozwiązań (pilotaże stanowiły podstawę do oceny po-szczególnych z nich i implementowania zmian w systemie).

IV. Wprowadzenie profilaktyki jako dopełnienie istniejącego systemuwsparcia osób bezdomnych

Działanie skierowane do osób bezdomnych można generalnie podzielić na

9 Treści wypracowane w ramach pracy nad raportem ewaluacyjnym, który w sposób syn-tetyczny zdaje relację z realizacji Programu Wsparcia Osób Bezdomnych na lata 2008–2011.

35

takie, które są nakierowane na radzenie sobie z problemem bezdomności (ukie-runkowane w większym stopniu na pomoc doraźną i zaopiekowanie się osobamibezdomnymi) i takie, które zmierzają do ograniczenia zjawiska i łagodzenia jegoskutków (profilaktyka oraz wsparcie długofalowe, ukierunkowane na integracjęspołeczną i zawodową). W pełni kompletny system wsparcia osób bezdomnychzakłada współistnienie w obszarze bezdomności profilaktyki, interwencji i inte-gracji. Ukazując kontekst tego, co obecnie dzieje się na polu pracy z osobami bez-domnymi w Polsce, można powiedzieć, że zwiększa się liczba działań, które są donich kierowane w wymiarze interwencji i integracji. Coraz bardziej się one stan-daryzują i profesjonalizują (ujednoliceniu tych działań w skali ogólnokrajowej po-święcona jest m.in. realizacja projektu systemowego „Gminny Standard Wycho-dzenia z Bezdomności”10). Brakuje jednak wciąż spisanych i przetestowanych roz-wiązań z zakresu przeciwdziałania bezdomności. Istnieją generalne wytycznedzielące działania tego typu na prewencję celową (skierowane do ludzi bezpo-średnio zagrożonych bezdomnością, w celu zmniejszenia ryzyka bezdomności),prewencję systemową (kierowaną do ludzi, których dotykają problemy społecznezwiększające zagrożenie/podatność na bezdomność, podejmowane w celuzmniejszenia ich ryzyka zagrożenia bezdomnością) oraz profilaktykę (zoriento-waną na wszystkich obywateli i mającą na celu zwiększenie ich wiedzy i świado-mości społecznej w zakresie bezdomności i zagrożenia nią, a także redukowaniaryzyka doświadczania problemów społecznych). W kraju dopiero rodzą się usys-tematyzowane działania w tym zakresie, wynikające z przeświadczenia, że taniejjest zapobiegać niż leczyć. Jednak przed gminami, które chcą wdrażać i systema-tyzować działania z tym związane, stoi wyzwanie lokalnego zaplanowania i wdro-żenia tej innowacji. Tak też było w Gdyni. Dobrze oddają to słowa: „kiedy w 2007r. na poziome planowania gdyńskiego Programu wsparcia osób bezdomnych nalata 2008-2011 rozpoczynano prace na profilaktyką bezdomności, stanowiła onacarte blanche, terra nova na polu pomocy społecznej w Gdyni. Rozpoczęcie dzia-łań było wyrazem intuicji, że jest to obszar niezbędny, wyzwanie na następne latapracy w sektorze pomocy społecznej, związane z bezdomnością”11.

Patrząc na realizację działań o charakterze profilaktycznym z perspektywyczasu, można powiedzieć, że dopełniły one w Gdyni, w sposób bardzo naturalny,

10 Projekt systemowy – 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów jakości usług pomocyi integracji społecznej” w zadaniu (nr 4) w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymiw tym: opracowanie modelu „Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności”. Ce-lem projektu jest podniesienie skuteczności systemu rozwiązywania i łagodzenia skut-ków problemu bezdomności poprzez opracowanie i wdrożenie standardów usług skie-rowanych do ludzi bezdomnych i zagrożonych bezdomnością.

11 A.Dębska-Cenian, M. Kowalewski, Profilaktyka bezdomności – doświadczenia w reali-zacji, inspiracje, kierunki dalszych działań na przykładzie Miejskiego Ośrodka PomocySpołecznej w Gdyni, (red.) Ł. Browarczyk, M.Dębski. „Forum. O bezdomności bezlęku”, 2010, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, s. 143-144.

36

realizację III wymiarów polityki społecznej, przy jednoczesnym wyostrzaniu sięróżnić w gdyńskiej interwencji, prewencji i (re)integracji. Energia poświęcona naich wdrożenie udowodniła, że gdyński system wsparcia jest daleki od myśleniawyłącznie o interwencyjnym charakterze tego elementu zabezpieczenia społecz-nego. Koncentruje się on znacznie bardziej na likwidacji bądź minimalizacji przy-czyn wykluczenia, co przekłada się na realizację aktywnej polityki społecznej.

V. Wprowadzenie profilaktyki przy gotowości na nią systemu

Implementacja innowacji w pomocy społecznej musi wynikać z gotowościsystemu pomocy społecznej do ich przyjęcia. Odnosząc się do pomorskich do-świadczeń, można powiedzieć, że w 2008r. istniał już innowacyjny „produkt”w postaci standaryzacji pracy z osobami bezdomnymi (wypracowany w ramachprojektu „Agenda Bezdomności”12). Pomimo opisanych standardów pracy w ob-szarze interwencji i (re)integracji oraz otwartości władz lokalnych największychtrójmiejskich miast i współpracujących organizacji pozarządowych, musiało mi-nąć kilka lat, zanim w gminach zostały wdrożone (często wybrane) standardy.

W tym kontekście niebagatelnego znaczenia nabiera fakt, że gdyński sys-tem pomocy społecznej był gotowy na przyjęcie innowacji, jaką było zaplanowa-nie i uruchomienie działań profilaktycznych13. Gotowość ta wiązała się z czytelno-ścią całego systemu pomocy funkcjonującego w obszarze bezdomności. Rozpo-częcie działań profilaktycznych nastąpiło w momencie, kiedy system wsparciaosób bezdomnych w Gdyni realizował trzy zespoły usystematyzowanych działań:I. tworzących osobie bezdomnej optymalne warunki funkcjonowania, II. ułatwia-jących dostęp do zasobów (do najmu mieszkań, do tanich form zakwaterowania,uczestnictwo w ŚDS), III. wzmacniających aktywności osoby w środowisku(Domy Wspólnotowe, działania nakierowane na podtrzymywanie osoby w środo-wisku). Profilaktyka zaczęła być realizowana w chwili, gdy w pełni usystematyzo-wane zostały działania z zakresu interwencji – tj. gdy była nawiązana współpracaze służbami miejskimi (strażą miejską, policją, służbą zdrowia), funkcjonowałi rozwijał się streetwork. W pełni istniał również system zabezpieczenia schronie-nia, a placówki zabezpieczające schronienie dla osób bezdomnych zaczynały się

12 Agenda Bezdomności – Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy www.ab.org.pl.Finansowanie: Program Operacyjny – Program Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL dlaPolski 2004–2006; Okres realizacji: 27.06.2005–31.03.2008; Standardy pracy z osobamibezdomnymi wypracowane i wdrożone w ramach projektu opisane zostały w podręcz-niku (red.) A. Dębska-Cenian, P. Olech Od ulicy do samodzielności życiowej. Standar-dy społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych w sześciu sferach,, Gdańsk2008.

13 Treści wypracowane w ramach pracy nad raportem ewaluacyjnym, który w sposób syn-tetyczny zdaje relacje z realizacji Programu Wsparcia Osób Bezdomnych na lata 2008-2011.

37

coraz bardziej specjalizować, tworząc hierarchiczny układ – od założonych do re-alizacji form niskoprogowych, poprzez noclegownie i schronienia, po podwalinyprojektowanego Domu dla bezdomnych. W sposób systematyczny realizowanabyła również praca na polu reintegracji – tendencję wzrostową miała liczba reali-zowanych IPWzB oraz praktyka wynajmu mieszkań i umieszczania osób w Do-mach Wspólnotowych. Istniał zarówno czytelny podział zadań, jak i systemsprawnej komunikacji między poszczególnymi organizacjami działającymi narzecz gdyńskich osób bezdomnych. Organizacje te również regularnie się ze sobąspotykały (głównie akcyjnie – przy okazji rozpoczęcia „Akcji Zima”, a także po-przez wspólny udział w badaniach socjodemograficznych) i wypracowywaływspólną wiedzę na temat pomocy w tym zakresie na terenie gminy (np. informa-cje dla osób bezdomnych, ulotki mówiące dokąd kierować takie osoby, znajomośćmiejsc niemieszkalnych). Przy tak czytelnym i sprawnie funkcjonującym systemiewsparcia w wymiarze interwencji i (re)integracji, polegającym zarówno na „za-opiekowaniu”, jak i sprawnym usamodzielnianiu osób bezdomnych, możliwe byłorozpoczęcie realizowania działań pod wspólnym szyldem „zatrzymania dopływunowych osób do bezdomności”/„nieprodukowania bezdomności”.

VI. Realizacja profilaktyki bezdomności jako inicjatywy pionierskieji nowatorskiej na danym obszarze/ w danej organizacji

Realizacja usystematyzowanych działań z zakresu profilaktyki bezdomno-ści w takim kształcie i wymiarze stała się nowością zarówno w skali województwa(a w niektórych wymiarach nawet kraju), jak i samego Ośrodka Pomocy Społecz-nej. Dobrze oddają to słowa: „po raz pierwszy na tak dużą skalę wdrażane są dzia-łania na poziomie przyczyn bezdomności, a nie skutków. Z tego co mi wiadomojest to inicjatywa pionierska w Pomorskiem. Projekt oprócz wsparcia konkretnychosób i rodzin ma również za zadanie przetestowanie i wdrożenie mechanizmów'wczesnego ostrzegania' o zagrożeniu bezdomnością. Powstał katalog konkret-nych przesłanek mówiących o tym, że dane środowisko bliskie jest konfrontacjiz bezdomnością i będzie on wykorzystywany w codziennej pracy przez pracowni-ków socjalnych”14.

Wdrażanie nowości na nowym terminie nie oznacza koniecznie danegoterytorium, ale też funkcjonowanie danej organizacji. Możliwość realizacji zakoń-czonych sukcesem działań z zakresu profilaktyki bezdomności w Gdyni wiąże sięgłównie z tym, że program wsparcia osób bezdomnych nie pretendował do tego,żeby zagospodarować wszystkie obszary związane z katalogiem przesłanek pro-wadzących do tego zjawiska15. Chociażby przeciwdziałanie przemocy zostało

14 Wypowiedź z dnia 16 grudnia 2009 r., zamieszczona na stronie ośrodka interwencjikryzysowej: http://oik.razem.org/?p=45

15 Treści wypracowane w ramach pracy nad raportem ewaluacyjnym, który w sposób

38

opisane w osobnym programie (Gminny Program Przeciwdziałania Przemocyw Rodzinie na lata 2010–2013) – tym samym podnosząc rangę działań w tym za-kresie i wyprzedzając wymogi ustawowe. W czasie realizacji Programu WsparciaOsób Bezdomnych pojawiły się również sprzyjające czynniki legislacyjne – po-wstały unormowania prawne dające nowe instrumenty do pracy w obszarze prze-mocy czy też do podejmowania działań dotyczących dziecka i rodziny. Opisanew PWOB działania profilaktyczne nie były samotną wyspą – przeciwnie, realizo-wane były, na zasadzie naczyń połączonych, interdyscyplinarnie, w powiązaniuz innymi przedsięwzięciami projektowanymi i realizowanymi przez MOPS (taki-mi jak chociażby karta usług opiekuńczych, działania projektu współfinansowa-nego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego „Rodzina bliżej siebie”,działania rewitalizacyjne rejonu Zamenhofa i Opata Hackiego). Tym samym pro-filaktyka nie pozostała jedynie domeną pionu odpowiedzialnego w strukturzeMOPS za problem bezdomności. Jej myślą przewodnią stało się stworzenie tamyzapobiegającej dopływowi osób do systemu pomoc; tamy, która działałaby wewszystkich zapalnych punktach tegoż systemu. Prowadzone systematycznie i ce-lowo działania zmierzały więc do osadzenia działań profilaktycznych na poziomiekażdego pionu problemowego MOPS, jak i wszystkich DOPS czy działań realizo-wanych projektowo, współfinansowanych ze środków zewnętrznych (głównieEFS) i prowadzenia ich w każdym wymiarze pracy socjalnej – regularnej, pogłę-bionej czy intensywnej. W latach 2008–2010 wiązało się ono ściśle ze zbudowa-niem poczucia odpowiedzialności za uruchomienie mechanizmu powstrzymaniadopływu osób bezdomnych do systemu na Dzielnicowe Ośrodki Pomocy Społecz-nej, a także ze stworzeniem warunków do realizacji profilaktyki wewnątrz organi-zacji. Przyszłe lata będą tą zależność pogłębiać.

VII. Wdrażanie profilaktyki poprzez poszukiwanie jak najlepszychrozwiązań

Generalne wskazania do wdrażania innowacji można streścić w słowach:zbadaj i przetestuj, zanim zaimplementujesz. Jak to opisywałam w części poświę-conej innowacjom w ogóle, narodziny innowacji są efektem procesu. Proces orga-nizowania innowacji musi charakteryzować się trzema elementami:

– być skoncentrowany na pozytywnych zmianach,– znaleźć najbardziej odpowiednie podejście do wprowadzania tych zmian,– zaimplementować najlepsze z możliwych rozwiązanie.

W MOPS Gdynia to pilotaże stanowiły podstawę do oceny skutecznościposzczególnych rozwiązań i implementowania zmian w systemie. Po pierwsze,

syntetyczny zdaje relacje z realizacji Programu Wsparcia Osób Bezdomnych na lata2008-2011.

39

gdyńska profilaktyka, będąc zakotwiczoną i współistniejąc w pełnej symbioziez innymi działaniami MOPS realizowanymi horyzontalnie, koncentrowała się nawyszukaniu kluczowej przestrzeni do zagospodarowania białych plam – obsza-rów niczyich w pomocy społecznej, nieobjętych dotąd oddziaływaniem innychpionów. I tak, udało się zdefiniować główne zagrożenia bezdomności (przesłankiprowadzące do bezdomności, skala zagrożenia bezdomnością), a wybrane aspek-ty zostały głębiej przeanalizowane (np. zadłużenia czynszowe – analiza na kilkupłaszczyznach: jakie jest to zadłużenie, jaka jest jego struktura, jakie są zasobyDOPS i pracowników socjalnych w pracy w obszarze zadłużeń). Wprowadzanieprofilaktyki miało i nadal ma charakter ewolucyjny i dzieje się na zasadzie stop-niowego, naturalnego i planowanego łączenia jej realizacji z rozwojem całej orga-nizacji. Poszczególne rozwiązania w zakresie profilaktyki wdrażane są w postacipilotaży, stopniowo rozszerzających zakres swojego oddziaływania. Wdrożenia tesą realizowane w sposób regularny i systematyczny, w oparciu o plan wypracowa-ny w sposób partycypatywny z osobami tworzącymi system, a wyniki pilotażupoddawane są regularnej ocenie i modyfikacji. W przyszłych latach działania temają obejmować wszystkie nowatorskie metody w obszarze pracy socjalnej (po-głębiona praca socjalna, asystentura itd.)16.

Ten sposób myślenia o wdrażaniu profilaktyki poprzez pilotaże i podda-wanie ocenie skuteczności podejmowanych działań odzwierciedlają następującesłowa, wypowiedziane w połowie wprowadzania usystematyzowanych działańz obszaru przeciwdziałania bezdomności. „Obecnie podejmowane działania pro-filaktyczne traktujemy jako pewien inkubator pomysłów – przestrzeń do rodzeniasię idei, testowania rozwiązań, stawiania sobie pytań, gdzie zaczyna się bezdom-ność, eliminowania jej źródeł i szukania narzędzi, które zmniejszą liczbę osóbzmuszonych do przeżywania sytuacji braku domu w Gdyni. Mamy poczucie, żedziałanie to realizowane jest jako kluczowe z punktu widzenia osób zarządzają-cych Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Gdyni (zwłaszcza nieoceniony wkład wi-cedyrektora, Jarosława Józefczyka) jak i władz miasta (szczególne wyrazy uznaniadla wiceprezydenta, Michała Gucia). W okresie międzywojennym i w latach po-wojennych bardzo popularny był termin 'prewentorium', odnoszący się do pre-wencji w wymiarze medycznym, oznaczający sanatorium, do którego zapobie-gawczo wysyłano osoby (zwłaszcza dzieci), zagrożone przez chorobę np. gruźlicę.Teraz termin ten stał się anachroniczny. Dobrze oddaje jednak myśl możliwą dozaimplementowania na polu pomocy społecznej. Naszą wizją jest, aby na terenieGdyni funkcjonowało sprawne 'prewentorium' w obszarze bezdomności – nie wy-magające jednak opuszczania domu – ani dlatego, aby zapobiec zjawisku, ani dla-tego, że nie można go już utrzymać. Tak postrzegamy działania profilaktyczne –

16 Tamże.

40

jako stworzenie lokalnego prewentorium – wykorzystującego wszystkie zasobygminy po to, aby jej mieszkańcy mieli szanse zachować dom”17.

Kończąc, chciałabym zostawić czytelnika z pewną myślą. W przypadkubezdomności miarą skuteczności realizowanych działań jest doprowadzenie dosytuacji, w której taka forma problemów społecznych zniknie w ogóle – aby osobybezdomne nie musiały jej doświadczać, a nowe osoby przestały dopływać do sys-temu. Wszystkie innowacje w tym obszarze powinny zmierzać do inwersji18 do-świadczenia bezdomności.

17 A. Dębska-Cenian, M. Kowalewski, Profilaktyka bezdomności – doświadczenia w reali-zacji, inspiracje, kierunki dalszych działań na przykładzie Miejskiego Ośrodka PomocySpołecznej w Gdyni, „Forum. O bezdomności bez lęku”. 2010 rok. Pomorskie Forum narzecz Wychodzenia z Bezdomności. Ł. Browarczyk, M.Dębski. s. 143-144.

18 Inwersja (łac. inversio - odwrócenie) to, ogólnie, zmiana zwykłego układu na odwrot-ny, pewnych cech na im przeciwne. Termin stosowany w wielu znaczeniach, dotyczącyodwrócenia proporcji, kolejności, tendencji, zmiany zwrotu, odwrócenia kształtu cha-rakterystyki, przeciwieństwa dotychczasowych wartości itp.