Agenci i Bandy Pozorowane Na Lubelszczyźnie

5/21/2018 Agenci i Bandy Pozorowane Na Lubelszczynie

1/11

Glaukopis - wydanie internetowe WWW.glaukopis.gross.pl

Przedruk za: Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)

Marek Jan Chodakiewicz

Agenci i bandy pozorowane na Lubelszynie.

Z dziejw okupacji niemieckiej w janowskiem

Niemcy utrzymywali bardzo sprawn sie agenturalnw Generalnym Gubernatorstwie.W sieci pracowao kilka kategorii agentw. Zajmiemy siprzede wszystkim kategoriagentwprofesjonalnych. Jedynie powierzchownie rozwaymy spraw rozmaitych denuncjatorw-amatorw i przygodnych informatorw policyjnych. Dziaalno agentw rozpatrzymy naprzykadzie powiatu Janw Lubelski /Kranik w wojewdztwie lubelskiem. Opiszemy tereakcj podziemia (niepodlegociowego i komunistycznego) na niebezpieczestwo stwarzane

przez niemieckagentur.Zadaniem tak zwanych konfidentw (Vertrauensmnner, V-mnner, V-Personnen) byo

odkrycie i zniszczenie podziemnych organizacji politycznych bd kryminalnych i ichwsppracownikw. Z etnicznego punktu widzenia, konfidentami byli Polacy, Niemcy,Ukraicy, ydzi, Ormianie, Gruzini, Litwini i inni. Niektrzy byli agentami otwartymi. Inniukrywali swoj dziaalno. Wikszo z nich operowaa indywidualnie, cho niektrzypracowali w grupach. Ci pojawiali si jako faszywi partyzanci, dezerterzy, czy bandyci.Wikszo z nich to nazistowscy policjanci bd cudzoziemscy pomocnicy. Wystpowali wmundurach bdw ubraniach cywilnych. Byli dobrze uzbrojeni i wyekwipowani.

Pracsibezpieczestwa bardzo umoliwiaa sieodrbnie utworzonych i prowadzonychagentur. Dziaalno agentw bya gwnie inicjowana i koordynowana przez PolicjKryminaln (Kriminalpolizei - Kripo) oraz Policj Bezpieczestwa i Sub Bezpieczestwa(Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst - Sipo und SD), a szczeglnie przez wchodzcw ichskad Tajn Policj Polityczn (Geheimestaatspolizei -- Gestapo). Jednak inne instytucje, jakarmia i administracja cywilna, rwniezajmoway sizbieraniem informacji wywiadowczych. Zjednej strony decentralizacja wysiku wywiadowczego wywoaa pewne tarcia wewntrznebowiem przynajmniej niektrzy agenci wchodzili sobie w drog. Z drugiej strony, dziaalnornych agentw dopeniaa si bowiem wikszo z nich koncentrowaa si narozpracowywaniu tych samych rodowisk: podziemia politycznego i kryminalnego. Szczeglniedotyczyo to dziaalnoci agentw Gestapo i Kripo.

Paradoksalnie, wiele cywilnych instytucji niemieckich, ktre wystawiy wasne agentury,byo penetrowanych przez szpiegw niemieckiej policji bezpieczestwa. Ponadto Sipoumieszczao swych szpiegw w szeregach andarmerii niemieckiej, Polskiej Policji iydowskiej Suby Porzdkowej. Kada z tych formacji miaa wasnych agentw inwigilujcychspoecznolokaln.1

W tym ciemnym pwiatku tajnych sub dziaali tepodwjni, a nawet potrjni agenci.Sw energi koncentrowali oni na rzecz rozmaitych niemieckich instytucji i jednoczenie wsubie polskiego podziemia. I odwrotnie. Z powodu miertelnego zagroenia jakie stanowili,polityczne i kryminalne podziemie cigao i zabijao prawdziwych i wyimaginowanych agentwniemieckich.


2/11


Przedruk za: Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)Brak solidnej bazy pozwala jedynie potwierdziistnienie sieci agentw nazistowskich w

powiecie Janw. Ale nie moemy ani nakreli zasig ich dziaania ani oszacowa ichskutecznoci. Wydaje si jednak, e policja niemiecka nie wysilaa si na utrzymywanie

permanentnej sieci profesjonalnych agentw na prowincji. Wydaje si rwnie, e poniewaadna z gwnych grup politycznych czy kryminalnych w powiecie nie unikna wpadek, agencipracowali jednak skutecznie.

Raport Armii Krajowej (AK) z lipca 1943 roku, oparty najpewniej na informacjachwywiadu uzyskanych od polskich policjantw (granatowych), wymienia tylko 9 anonimowychV-mnner w caym powiecie. Trzech z nich mieszkao w Janowie, dwch w Urzdowie, i pojednym w Annopolu, Batorzu, Modliborzycach i Zaklikowie.2Raport podziemia z kwietnia 1944roku wymienia tylko jednego rozpoznanego rzekomego agenta Gestapo w powiecie janowskiem.By nim Tomasz Poleszczuk z Trzeszkowic.3 Bezsprzecznie byo ich wicej. Jeszcze w lutym1944 roku, szef Gestapo w Kraniku przyzna, e "rni konfidenci" (verschiedene V-Personen),prawdopodobnie Polacy i ydzi, pracowali dla niego w obozie koncentracyjnym w Budzyniupod Kranikiem i w innych miejscach.4Wedug dokumentw andarmerii niemieckiej, midzylipcem 1943 a styczniem 1944, agent Wiedfold Dietrich operowaw Zaklikowie. Dietrich byczonkiem komrki tajnej policji zwanej "Volksgruppe Senon". W maju 1944 roku, przynajmniejjeden andarmski V-mann dziaa w gminie Zaklikw, a inny w gminie Zakrzwek. W lipcu1944 roku, pewna ilo agentw pojawia si w okolicy Lasw Janowskich, na przykad wHarasiukach.5

Zachoway si informacje personalne dotyczce tylko jednego agenta. Jest to zeznanieAntoniego Ligenzy, urodzonego w 1898 roku. Ten chop wyznania rzymsko-katolickiegoukoczy zaledwie trzy klasy szkoy powszechnej. Pn wiosn wstpi do pomocniczegooddziau budowlanego SS. Midzy czerwcem 1942 a grudniem 1943 Ligenza suy wBobrujsku w Rosji. Nastpnie, ewakuowano go do Warszawy, gdzie zostazwolniony ze subyw marcu 1944 roku. Niedugo potem w Lublinie zostaagentem albo Gestapo albo andarmerii.6

Ligenza przyznasi, e

"Gdy [sic, i.e. po tym jak]Niemcy wkroczyli do Polski pracowaem przez 1 1/2roku w sklepie polskim w Lublinie przy ul. witoduskiej. Nastpnie [na wiosn1941 roku] wstpiem do SS jako "Frontarbeiter" [sic! SS-Frontarbeiter] i byemtam zatrudniony jako robotnik fizyczny do dnia 9 marca [19]44 r., poczym

zostaem zwolniony. Po zwolnieniu nie majc adnego zatrudnienia zarobkowegodoszedem do porozumienia z andarmeri i przyjem funkcj szpiega.Zadaniem moim byo: ledzi i ujawniapolskie organizacje niepodlegociowe,

oddziay partyzanckie i donosi

o tym do

andarmerii. Za to obiecano mi p

aci

1500 z miesicznie. Dnia 15 marca rb. otrzymaem na konto pensji od

andarmerii 500 z. Pierwsz delegacj miaem do Niedrzwicy i tamdowiedziaem siod ludzi, ze Woniak Aleksander trudni sikradzieami, o czymdoniosem andarmerii i zabraa go. Dnia 19.III. rb przybyem do Wilkoaza,gdzie odwiedziem t.j. na Wlce (gm. Wilkoaz): 1. Samoleja Jzefa i siostrjegoKatarzyn(Jzef lat ok. 27, Katarzyna okoo 22), 2. Woniaka Aleksandra (lat 24)w Wilkoazie cz. I (nie daleko od kocioa). Ludzi tych poznaem w Lublinie na ul


3/11


Przedruk za: Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)Uniwersyteckiej w Gestapo. Osoby te trudni si szpiegowaniem na rzeczGestapo i skierowali mnie do nich Gestapowcy.andarmi mwili mi,e najgorsze

wsie s: Rudnik, Borkowizna, Kieczewice i Zakrzwek,e stam bandy ieby'ich' wyledziandarmw od gestapowcw nie odrnia [sic! wtrcenieprzesuchujcego]. Sposb mjledzenia bytaki,e chodziem po mieszkaniach izbieraem drobne kwoty jako dary na opat szpitala i przy tej okazjiobserwowaem co sie robi... 'ebranin' tak uprawiaem w Zakrzwku, wWilkoazie cz. I i w Wlce, gm. Wilkoaz. Do Aleksandra Nowaka w Zakrzwkuprzyznaem siw jakim charakterze chodz i Nowak tewyrazi zgod a raczejchwstpienia do tej samej pracy jakmam ja. Nowak ten mieszka po prawejstronie ulicy idc w stron kocioa. Nowak opowiada do mnie, tak samo iSamolej, e duo jest komunistw w Bystrzycy. Samolej mwi, e nie komunicisw Bystrzycy lecz polska organizacja. Gestapowcy proponowali mi, e gdy bdmieli wjedado jakiejmiejscowoci, ebym pierwszy wchodzii badaczy tamnie mapartyzantw, ale nie zgodziem si, bo sibaem, e mogliby mnie Polacyzabi."7

Trudno oceni na ile przypadek Ligenzy moe odzwierciedla dowiadczenia innychagentw. Wydaje si jednak pewne, e w polu amatorw takich jak Ligenza byo wicej niprofesjonalistw jak Wiedfold Dietrich. Mimo tego, oba typy agentw stanowiy miertelnezagroenie dla infiltrowanych rodowisk. Oto wybr przykadw pracy agenturalnej.

W marcu, maju i czerwcu 1940 roku fala masowych aresztw zdziesitkowaa szeregiZwizku Walki Zbrojnej w powiecie Janw. Niektrzy wiadkowie polscy wini "agentaGestapo", ktry poda si za "rotmistrza WP" jako rdo wsypy. Twierdzi si te, e sprawzamieszany by jeszcze jeden agent niemiecki: nauczyciel Bronisaw Hoess, przedwojennydziaacz Zwizku Strzeleckiego w Janowie. Jest bardzo moliwe, e siy bezpieczestwazatrudniy agentur, ale wydaje si, e wikszo aresztowaw Janowie wykonano w ramachNadzwyczajnej Akcji Oczyszczajcej (Aerordentliche Befriedungsaktion), ktra miaa miejscena caym terenie GG w tym czasie. Cz aresztowanych rozstrzelano. Wikszo zesano doobozw koncentracyjnych, gdzie wielu zmaro.8

26 sierpnia 1942 roku agent Gestapo, Wadysaw Szpyt, doprowadzi policjbezpieczestwa do komrki Polskiej Organizacji Zbrojnej w Modliborzycach. Czterechkonspiratorw POZ zastrzelono, a ponad tuzin aresztowano.9

W lato 1942 roku Gestapo ujo komunistKazimierza lusarza ("Gsiorek", "Sobota") zRadwanwki. 26 sierpnia 1942 roku lusarz zgodzisizostakonfidentem. Przez nastpne dwalata denuncjowa jedynie niepodlegociowcw. Pniej kontynuowa swojpracw szeregachkomunistycznego Urzdu Bezpieczestwa i NKWD.10

Przed wojnDominik Kowalik, sotys wsi Majdan Obleszcze, gmina Brzozwka,by czonkiem Komunistycznej Partii Polski (KPP), a jednoczenie informatorem policjipastwowej. W czasie wojny zostakonfidentem niemieckim. Jego dziaalnodoprowadzia dokilku tragedii.

31 sierpnia 1942 roku, reagujc na doniesienie zoone przez Kowalika, grupa


4/11


Przedruk za: Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)funkcjonariuszy Polskiej Policji Kryminalnej (Polnische Kripo) zjawia si we wsiWierzchowiska. Policjanci zastrzelili Stanisawa Michalczyka seniora, ktry by onierzemZWZ, a aresztowali jego syna Jana wraz z dwoma czonkami rodziny Wierzbiaskich.

25 padziernika 1942 roku Kowalik podprowadziJagdkommandoz 25 Puku Policji poddowdztwem Oberleutnanta Tornowa i Ltn. Otto Kiesowa w okolice wsi Aleksandrwka, gminaBatorz, gdzie podporucznik Wacaw Pikula i jego oddzia partyzancki POZ ustanowili swojbazlen. W walce zgino przynajmniej 6 partyzantw i 1 andarm.

Kowalik zadenuncjowatemieszkacw Wierzchowisk za pomoc partyzantom POZ. 3listopada 1942 roku andarmeria otoczya wiosk. Zabrano 17 mczyzn, a w tym AdamaKadusia, do obozu pracy przymusowej w Janowie. Po trzech miesicach wszystkich zwolnionoza apwki.

Nastpnie, Kowalik poinformowapolicjniemiecko podziemnej szkole podchorychAK. Aresztowano pewnilokursantw, a w tym Franciszka arnowskiego.

W kocu Kowalik popeni chyba najbardziej ohydn zbrodni. Wiosn 1943 rokupidziesiciopicioletnia Jzefa Gajdur z Majdanu Obleszcze znalaza w lesie porzuconmoetrzyletni dziewczynk ydowsk. Gajur zabraa dziecko do siebie. Kowalik dowiedzia si otym i zadenuncjowaju Niemcw. 1 czerwca 1943 roku 2 kompania 32 Pu ku Strzelcw Policjiokrya gospodarstwo Gajdurw. Wedug oficjalnego raportu policji, zapano 5 "pomocnikw"przy "obozie bandyckim". W rzeczywistoci, niemieccy andarmi spalili wszystkich ywcem wdomu. W pomieniach zginli: dziewczynka ydowska, Jzefa Gajur, jej dwudziestoletni synKazimierz, dziewicioletni wnuk Jzef Mieczysaw i picioletni wnuk Wadysaw.11

W lutym 1944 roku kranickie Gestapo potwierdzio, ze jego tajni agenci uniemoliwilimasow ucieczk winiw z ydowskiego obozu pracy przymusowej w Budzyniu. Za karrozstrzelano przynajmniej 72 ydw.12

16 maja 1944 roku agent donisandarmerii w Zaklikowie, e okoo 1,000 partyzantwsowieckich zakwaterowao we wsi Baraki Nowe. Chodzio o Zgrupowanie "Kowpaka" poddowdztwem pk. Piotra Werszychory.13

19 maja 1944 roku konfident poinformowa andarmeri w Zaklikowie o grupiekomunistycznej obozujcej w okolicach wsi Zimnowody i Suchodoy. 1 kompania 1 batalionu 4Puku SS-Policji (1./I-SS.Pol.4) zaskoczya przeciwnika atakiem. Rozbitopidziesicioosobowy oddzia komunistyczny. Wikszo ucieka, cho SS-mani zastrzeliliczterech PPRowcw.14

23 maja 1944 roku agent wyledzi sowiecko-polsk szesnastoosobow grup we wsiRudki w gminie Zakrzwek. Oddzia ten zaatakowaa 1./I-SS.Pol.4. Zastrzelono dziesiciupartyzantw i trzech cywilw. Dwch rannych partyzantw i jednego cywila wzito do niewoli i

przekazano SD. Niemcy zdobyli bro i amunicj

. Spalili doszcz

tnie pi

gospodarstw wRudkach.15

13 lipca 1944 roku V-Mnner zaraportowali, e Sowieci zrzucili dodatkowychdywersantw aby wesprze 4,000 zgrupowanie komunistyczne w Harasiukach w LasachJanowskich. Agenci naturalnie przesadzili wielkooddziau sowieckiego. Jak przyznajeden zniemieckich policjantw, "trudno zweryfikowa ten raport bowiem nie mona wej na tenobszar maymi siamiandarmerii."16

Faszywi partyzanci, dezerterzy i bandyci byli tak samo destruktywni jak poszczeglni


5/11


Przedruk za: Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)tajni agenci. Dziaali oni na caym obszarze Generalnego Gubernatorstwa. Najwczeniejszyprzypadek zastosowania "faszywych partyzantw" zanotowano w czerwcu 1940 roku. W tymczasie grupa specjalna skadajca si z 1 oficera i 8 andarmw z 1 kompanii 104 batalionupolicji, przebrana w "ubrania cywilne" (in Zivilkleidung) poszukiwaa "bandy" pod

Parczewem.17

Policja niemiecka stosowaa ten wybieg przez caokupacj. W listopadzie 1943 rokukomendant AK w Okrgu Lubelskim ostrzega:

"Zaszed wypadek, e pewna grupa onierzy niemieckich Ormian zjawia siwpewnej wiosce, gdzie Ormianie ci twierdzili, e uciekli (zdezerterowali) zoddziaw niemieckich i chcieli nawiza kontakt z organizacjami polskimi.Uzyskali od ludnoci pomoc w ukryciu i wyywieniu. Po tygodniu zniknli z tejwioski, a w nastpnym dniu zjawia siandarmeria niemiecka Gpo. Z wioskizabrano mczyzn, a kilku z nich rozstrzelano na miejscu.

Jak z powyszego wynika, Niemcy uywaj Ormian, Gruzinw i innychonierzy z terenw Rosji Sow. do prowokacji Polakw.

Zwracam uwag na powysze i nakazuj poinformowa wszystkichnaszych onierzy, by unikali kontaktw z onierzami 'Ost Legionu', gdyjest toprowokacja."

18

W grudniu 1943 kontrwywiad AK stwierdzi, e "jako trik stosuje G-o [Gestapo]

nast.[pujc] metod: grupa rzekomo dezerterw (Niemcw, najczciej Ormian, Ukraicwlub Rosjan) nawizuje rozmowy z ludmi majcymi kontaktz organizacjami, umawia z nimispotkania i naprowadza na nich wadze bezp.[ieczestwa]."19 Rwnie w grudniu 1943 rokuniepodlegociowcy raportowali obecnooddziau agentw Gestapo w ubraniach cywilnych wokolicy Skierniewic. Oddzia skada si z 27 osb uzbrojonych w karabiny maszynowe. Jegoczonkowie rozmawiali po polsku, niemiecku i ukraisku. 7 grudnia 1943 roku oddziaten zabikobiet i dwch mczyzn we wsi Mae ki. 8 grudnia zastrzelono nastpne 4 osoby wBartnikach. W lutym 1944 roku podobna grupa "faszywych partyzantw" pokazaa si wokolicach Siedlec.20

Midzy padziernikiem 1942 a lipcem 1944 roku "bandy pozorowane" policjiniemieckiej operoway rwniew powiecie Janw. Oto wybr przykadw.

3 padziernika 1942 roku banda pozorowana zjawia si w ssiadujcych ze sobwioskach Gwizdw i Kalenne, gmina Modliborzyce, oraz Pikule, gmina Kawczyn. Faszywipartyzanci ubrani byli w stroje cywilne. Mwili po polsku i prosili o jedzenie i przewodnikw.

Nie podejrzewajcy niczego ch

opi nakarmili przybyszw i wskazali drog

. Tym razem by

a toprowokacja. Zaraz za faszywymi partyzantami, oddzia Wehrmacht'u, najprawdopodobniej

skadajcy siz sowieckich onierzy formacji ochotniczych Ostlegionen, wmaszerowado wsi.Spalono Gwizdw, Kalenne i Pikule, mordujc wikszoludnoci. Zgino 110 kobiet, dzieci imczyzn. Resztwyapano i wysano na roboty przymusowe do Rzeszy.21

W lato 1942 roku pewna ilozbiegych sowieckich jecw znalaza ukrycie i pomoc wewiosce Otrocz, gmina Chrzanw. Niektrzy nawet dostali bro od wieniakw, ktrzy wwikszoci byli prawosawnymi pochodzenia ukraiskiego. Jednak jeden ze zbiegych jecw


6/11


Przedruk za: Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)okaza si by agentem Gestapo, ktry wnet zadenuncjowa swych dobroczycw. 8 wrzenia1942 roku wioska zostaa spacyfikowana przez Niemcw. Spalono wiele gospodarstw.Rozstrzelano 19 mieszkacw, a w tym i katolickiego ksidza. Wikszoz ofiar bya Polakami,czonkami miejscowej placwki Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW).22

Wedug raportu Batalionw Chopskich, kranickie Gestapo wysao 4 Ormian zOstlegionenna teren gminy Kosin. Przyjto ich jako dezerterw do oddziau Narodowych Si

Zbrojnych (NSZ) w Borowie. Informacje dostarczone przez Ormian Niemcom dopomogy wzorganizowaniu wielkiej operacji pacyfikacyjnej. Miaa ona miejsce 2 i 3 lutego 1944 roku. Wjej wyniku zniszczono gwn baz NSZ w powiecie. W pacyfikacji zgino ponad 800 osbcywilnych.23

Wywiad AK donis, e 26 maja 1944 roku

"Do wsi ada gm. Chrzanw pow. Kranik, przybyo kilku ludzi, podajc si zainstruktorw lenych, ktrzy majprzewiczy ludno do powstania, majcegorozpoczsiza pardni. Wiewiczya trzy dni.Po wyjedzie tych ludzi w dniu29.5. samoloty niemieckie zbombardoway wie."24

Z jasnych powodw agenci i faszywi partyzanci stali si celami atakw

niepodlegociowcw i komunistw, ktrzy reagowali gwatownie na wszelkie zagroenia wstosunku do swych organizacji. W pewnych wypadkach nie ma jednoznacznego potwierdzenia,e zlikwidowani rzeczywicie byli szpiegami. Oto wybr przykadw.

W czerwcu 1943 roku sierant policji polskiej Winiewski, komendant posterunku wPolichnie, gmina Brzozwka, zaaresztowa agenta Gestapo Dominika Kowalika pod pozoremotrzymania rozkazu przewiezienia go do Kranika. Nastpnie Winiewski zastrzeliKowalika.Sier. Winiewski byonierzem NSZ ale nie jest jasne, czy dziaana rozkaz przeoonych czyte z wasnej inicjatywy. Bez wzgldu na rdo inspiracji, Winiewski zakoczy dziaalnoczowieka, ktry pozostawipo sobie dugwstgmierci niewinnych osb (zobacz powyej).25

W drugiej poowie lipca 1943 roku kranickie Gestapo i andarmeria wypuciy pewnilo ydw do okolicznych wiosek. Rzekomo ich zadaniem byo szpiegowanie organizacjipodziemnych oraz denuncjowanie ludzi udzielajcych pomoc ydom. Dziaajc osobno,niepodlegociowcy i komunici podjli odpowiednie kroki przeciw agentom. Midzy 23 a 27lipcem 1943 roku oddzia NSZ podporucznika Henryka Figury vel Figuro-Podhorski ("Step")zastrzeliszeciu rzekomych agentw. OddziaGwardii Ludowej (GL) Tadeusza Szymaskiego("Lis") zabi nieznan ilo osb podejrzanych o szpiegostwo.26 Jak eufemistycznie stwierdzijeden z historykw komunistycznych, "po nieudanej obawie niemieckiej [i.e. Unternehemn

Wehrwolf w lipcu 1943] oddzia [Tadeusza Szyma

skiego] 'Lisa] przyst

pi

do likwidacjiszpiegw grasujcych w lesie."27

Pod koniec sierpnia 1943 roku lokalny oficer kontrwywiadu niepodlegociowego zgosisido kapitana Leonarda Szczsnego Zub-Zdanowicza ("Zb") z NSZ z problikwidacji trzechniemieckich agentw w Radomylu. Kpt. Zub-Zdanowicz posa patrol pod komendpodporucznika Ludwika Miazgi ("Winiewski", "Kurczapaa") z rozkazem wykonania zadania.Miazga zapatylko dwch agentw. Jednego z nich, waciciela restauracji pana Krajewskiegozwolniono bowiem jego aresztowanie okazao si pomyk. U drugiego porwanego, Jzefa


7/11


Przedruk za: Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)Wajmana, znaleziono tzw. Blaukarte, specjaln przepustk z policji identyfikujc go jakokonfidenta. Zastrzelono go.28

28 stycznia 1944 roku nieznani napastnicy wywodzcy siz obozu niepodlegociowegozastrzelili Niemca Wiedfolda Dietricha w Zaklikowie. Jak smutno zaraportowaa andarmeria,

"D.[ietrich] dziaajako agent od szeciu miesicy."29 6 marca 1944 roku major Konrad Szmeding ("Mot") z AK-NOW poinformowawszystkich swych podwadnych, e na prowincji na zachd od Lublina, wczajc w to powiat

Janw, Gestapo wypucio 19 kryminalistw z wizienia z zadaniem szpiegowania podziemia."Mot" wydarozkaz aby ich zastrzeli.30

21 marca 1944 roku podpukownik Edward Jasiski ("Nurt") zaalarmowa placwkiprowincjonalne w swoim Inspektoracie, e "okupant skaptowa z pord aresztowanych 275osb dla roboty szpiclowskiej w celu sparaliowania ruchu niepodlegociowego." Agentwrozkazywalikwidowa.3115 kwietnia 1944 roku rozkaz "Nurta" powtrzono w powiecie Janw:"Okupant skaptowa z pord aresztowanych 275 osb dla roboty szpiclowskiej w celusparaliowania ruchu niepodlegociowego. Nie stwierdzono, czy osoby te zostay jupuszczonew teren. W wypadku rozpoznania takich osobnikw zlikwidowa po moliwie uprzednimprzesuchaniu takowych [sic! podkrelenie w tekcie]."32Nie wiadomo ile osb zastrzelono napodstawie tego rozkazu.

22 marca 1944 roku dwch partyzantw z oddziau NSZ podporucznika LeonaCybulskiego ("Znicz") zatrzymao obcego mczyznw okolicach wsi Wlka, gmina Wilkoaz.Podczas prby ucieczki, Antoni Ligenza usiowazjeswoje dokumenty. Zapano go i odebranomu papiery. Zastpca szefa wywiadu powiatu Kranik NSZ, chory Kazimierz Pidek ("Konar")przesuchiwazapanego. Ligenza przyznasi, e jest agentem andarmerii i Gestapo. Nastpniewyda nazwiska swoich wsppracownikw w powiecie. W cigu kilku minut sd polowyoddziau "Znicza" skaza agenta na mier. Wyrok wykonano natychmiast. Po kilku dniachporwano i zastrzelono wsppracownikw Ligenzy: rodzestwo Jzefa i KatarzynSamolejw zWlki, gmina Wilkoaz. Postpiono bezlitonie szczeglnie dlatego, e rodzestwo Samolejwbyo onierzami miejscowej placwki NSZ.33

Prawdopodobnie w kwietniu 1944 roku szef Kedywu AK w powiecie Kranik zostazlikwidowany przez swoich wasnych onierzy. Podejrzewano go o kolaboracj z Niemcami.Oficer ten pochodziz Urzdowa.34

16 maja 1944 roku pod Otroczem, gmina Chrzanw, polsko-sowiecki dywersyjnyoddziaNKWD pod komendGodowskiego zapawdrownego fotografa, Stanisawa redonia.Miejscowi chopi rzekomo poinformowali Godowskiego, e redo odwiedzi ich wioskkilkakrotnie lecz nigdy nie oferowa swych usug. W czasie konsultacji o fotografie wyrazili

rwnierezerwacje partyzanci AK i AL. W ko

cu, "Go

odowski zaproponowa

mu,

eby wst

pi

w szeregi partyzanckie. redoodpowiedzia, e nie moe, bo Niemcy jego rodzinwymorduj.

Dochodzenie wykazao z ca pewnoci, e redo jest szpiegiem niemieckim. Na rozkazGoodowskiego partyzant - miner Tarasiewicz rozstrzelaszpiega."35

Niedugo potem sowiecko-polska grupa NKWD Mikoaja Kunickiego ("Mucha") zapaaniejakiego Majchrowskiego, ktry by wdrownym handlarzem tytoniem. Oddano gopartyzantom porucznika Franciszka Przysiniaka ("Ojciec Jan") z NOW-AK. Machrowskitwierdzi, e pochodzi z wioski pod Jarosawiem, lecz partyzanci, ktrzy rzeczywicie wywodzili


8/11


Przedruk za: Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)si z tej okolicy nie poznawali go. Handlarz odmwi przyznania si do winy. Mimo tegorozstrzelano go jako agenta niemieckiego.36

W poowie maja 1944, niejaki Kwiatkowski zgosi si na ochotnika do sowiecko-polskiej grupy NKWD Kunickiego. Miejscowi komunici rozpoznali go jako kolaboranta

niemieckiego. Kwiatkowski przyzna si, e jest agentem tajnej policji, e uczestniczy wkursach w zakresie wywiadu w Gestapo w Lublinie, oraz, e posano go aby otru czonkwoddziau NKWD. Kunicki pokrtnie stwierdzi, e Kwiatkowski "miejsca zamieszkania swojejrodziny nie poda. Zezna, e miaoni 2 dzieci. Nerwy Kwiatkowskiemu przy ledztwie nie

wytrzymay i umar."37

W raporcie AK dotyczcym powiatu Kranik czytamy: "1.6.44. Likwidacja rodziny (6osb) za wysanie anonimowego listu do andarmerii o dziaaczach konspiracyjnych i innych."W raporcie nie podano sposobu ustalenia winy.38

W poowie czerwca 1944 roku grupa 3 agentw niemieckich (Ukrainiec, Volksdeutscheipolski policjant) przebraa si w ubrania cywilne aby przeprowadzi wywiad w okolicymiasteczka Ulanw. Zapaa ich pocigwka z oddziau NOW-AK porucznika Bolesawa Usowa("Konar"). Agentw rozstrzelano.39

30 czerwca 1944 roku komendant II/643 rejonu AK w Urzdowie, powiat Kranik,ostrzegswych podwadnych w 11 placwkach, e:

"Dowdcy Plutonw od I-XI.-Podajdo wiadomoci, e 'Gestapo' wypucio na teren Obwodu 643 20-

tu ukraicw [sic] uzbrojonych w 'Pe.Pe.Sze', ktrych zadaniem jestprzeprowadzenie wywiadu w terenie. Wdrujc od placwki do placwki proszopomoc i udaj'naszych' zbierajc w ten sposb informacje.

Polecam dowdcom plutonu mie si na bacznoci, i roztoczy jaknajdalej idcostronow swych gromadach.

O ile zajdzie moliwo, likwidowa, przy najwikszej ostronoci."40

Obecnie nie jest moliwe ju precyzyjnie oceni ile osb zgadzio podziemie napodstawie oskareo agenturalno. Moemy szacowa, e przez pilat zastrzelono minimum50 a maksimum 400 prawdziwych czy rzekomych szpiegw. Wydaje si, e szczeglniekomunici do luno posugiwali si kategori "kolaborant" zabijajc pod tak wymwkdziaaczy niepodlegociowych.

Niepena dokumentacja sugeruje, e niemiecka sie konfidentw nie bya szeroka,

aczkolwiek bya sprawna. Nie jest jasne czy to w

anie agenci dali policji okupanta kardynaln

przewag w wojnie z podziemiem. Szeregowi agenci ryzykowali wicej ni ich przeoeni z

Sipo i SD oraz Kripo. Gdy ich zwizki z policjodkrywao podziemie, agentw bezwzgldniezabijano. Poza tym badania wstpne pokazuj, e wikszoagentw to nie Niemcy, a Polacy,Ukraicy, ydzi i inni. Ten aspekt okupacji jest do duego stopnia wci ignorowany.Przemilcza siszczeglnie implikacje, e podziemie zabijao teludzi niewinnych. Oprcz tegonie dyskutuje simoliwoci, e staa atmosfera napicia spowodowana dziaalnociagentw i"band pozorowanych" spowodowaa, e ludno polska oraz podziemie niepodlegociowe i


9/11

komunistyczne ych si w ichokolicach. O agenturalno podejrzewano wszelkiego rodzaju uciekinierw. Niestety miao totetragiczne konsekwencje rwniew przypadku ukrywajcych siydw.

byy bardzo nieufne w stosunku do wszelkich obcych znajdujc

Kwestiniemieckiej agentury naley nadal badawraz ze wszelkimi jej implikacjami.

Przypisy:1Na przykad, o agentach Gestapo w polskim Kripo zobacz Adam Hempel,Pogrobowcy klski: Rzecz o policji"granatowej" w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945(Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990),s. 130.

2Nie wiadomo na pewno czy ludzie ci byli agentami policji polskiej czy nazistowskiej suby bezpieczestwa.Wydaje si, jednak, e chodzio o pracownikw SD i Sipo czy andarmerii. Z jednej strony, poniewakierownictwo

polskiej policji pracowao dla podziemia niepodlegociowego, dostarczyoby ono do AK nazwiska swych agentw.Z drugiej strony, poniewanazwiska agentw pozostaway nieznane, jest bardzo prawdopodobne, e informacjewywiadowcze wydobyto ze rdeniemieckich i dotyczyo agentw policji niemieckiej. Miejscowa komrkakontrwywiadu AK dostaa rozkaz aby "Konfidentw tych naley rozpozna, a nazwiska ich meldowa." Zobaczodzia, Bank Handlowy, Buchalteria, L. 371, Do 90, 27 lipca 1943, Archiwum Pastwowe w Lublinie [dalejcytowane jako APL], Armia Krajowa, Okrg Lublin "Orbis", sygn. 1, t. 1, k. 68.

3W meldunku czytamy: "13. Poleszczuk Tomasz -- Trzeszkowice, pow. Kranicki." Zobacz "Czarna lista --wie," 14 kwietnia 1944, Archiwum Akt Nowych [dalej cytowane jako AAN], AK, sygn. 203/XIII-1, k. 20.

4Abschrift an den Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD fr den Distrikt Lublin, 19 Februar 1944,APL, Der SS-und Polizei Fhrer des Distrikts Lublin, Dowdca SS i Policji Okrgu Lubelskiego [dalej cytowane

jako SSPFDL], sygn. 2, k. 225-228.5

Fernschreiben, 31 Januar, 14, 20, 23 Mai, i 14 Juli 1944, APL, Der Kommandeur der Ordnungspolizei imDistrikt Lublin, Ortskommandantur I/524, Tgliche Lagemeldungen (Januar, Mai, Juli 1944) [dalej cytowane jakoKODL, OK, TL], sygn. 21, 25, 27, passim.

6Midzy dokumentami skonfiskowanymi od Ligenzy odznaczasinastpujcy dokument, z widocznymiladami zbw, bowiem agent w usiowadokument ten zje:"Bescheiningung Warschau 9.3.1944.

Es wird hiermit bescheiningt, dass er SS-Frontarbeiter Ligenca [sic] Antoni geb. 15.8.98 wohnhaft Lublin,Unicka 4 bei der Einsatzstelle der F.A.U. 136 in Bobruisk Russland-Mitte vom 14.6.1942 bis 10.11.43 eingesetztwar.Wegen aufloesung der Baustelle wurde Ligenza am 20.12.43 entlassen."Zobacz Bescheinigung, 9 Mrz 1944, Akta karne w sprawie szpiega Antoniego Ligenzy, bez daty [marzec 1944],APL, Narodowe Siy Zbrojne, sygn. 47.

7Zeznanie podejrzanego, 22 marzec 1944, Akta karne w sprawie szpiega Antoniego Ligenzy, bez daty [marzec

1944], APL, NSZ, sygn. 47.8Agent "oficer" polski miainwigilowam.in. ksidza Czesawa Dmochowskiego z Godziszowa i pana Jocka,sekretarza urzdu gminy w Kawczynie. Zobacz Andrzej acko, Archiwum Pastwowe w Lublinie, OddziawKraniku [dalej cytowane jako APLOK], Relacje ustne dotyczce faktw i zdarzez lat okupacji hitlerowskiej naterenie Janowa Lubelskiego zebrane przez Jzefa Zarb[dalej cytowane jako Zbiory Zarby], k. 4; Piotr Olejko,APLOK, Zbiory Zarby, k. 7; Konferenz, 25 Juni 1940, APL, Gouverneur des Distrikts Lublin, Urzd OkrguLubelskiego [dalej cytowane jako GDL], sygn. 63, k. 12-13; Stefan Warzynka, Aneks 14, w Czesaw Placha,"Warunki ycia mieszkacw Wierzchowisk w latach 1939-1944," (maszynopis pracy magisterskiej, UMCS,


Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)Przedruk za:


10/11


Lublin, 1981), s. 5-6 [dalej cytowane jako "Warunki"].9Gestapo zabio na miejscu Dominika Pikul, jego syna Kazimierza Pikul, Ignacego Gowackiego wraz z synem

Longinem Gowackim, ktry bystudentem Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Zobacz Tadeusz Stolarz,

"Rejon Wierzchowisk w czasie wojny 1939-1945," (maszynopis, Wesoa k/Warszawy, 10 kwietnia 1992), s. 8[dalej cytowane jako "Rejon"]; Bolesaw Stolarz, "Moja dziaalnow Armii Krajowej," (maszynopis, Warszawa,1992), s. 55-56 [dalej cytowane jako "Moja dziaalno"].

10lusarz chwalisiswoimi wyczynami na rzecz Niemcw, a przeciw "reakcjonistom" we wasnym yciorysiezoonym po wojnie. Po wejciu Sowietw zostaUBekiem. Potem zajmowaprominentne stanowiska wadministracji cywilnej i organizacji kombatanckiej. W 1974 roku lusarz zostaodznaczony Srebrnym Krzyemorderu Virtuti Militari. Zobacz Marcin Zaborski, "Dzielni chopcy AL-owcy," Gazeta Polska, 28 wrzenia 1995, s.10-11; Marcin Zaborski, rozmowa z MJCH, 10 padziernika 1995, Warszawa.

11Drugi syn Gajdur zginw Owicimiu 8 listopada 1942. Zobacz Stolarz, "Rejon," 8-10; Adam Kadu,APLOK, Zbiory Zarby, k. 3; Stolarz, "Moja dziaalno," k. 58-59; Stanisaw Speruda, "Nauczanie w okresieokupacji w powiecie kranickim (1939-1944)," (maszynopis pracy magisterskiej, UMCS, Lublin, 1968), s. 163[dalej cytowane jako "Nauczanie"]; Gwna Komisja BadaZbrodni Przeciw Narodowi Polskiemu, OkrgowaKomisja w Lublinie [dalej cytowane jako GKBZPNP OKL], Kartoteka andarmeria Lublin, sygn. 16, k. 9;

Fernschreiben, 4 Juni 1943, APL, KODL, OK, TL (Juni 1943), sygn. 14; Tadeusz Szymaski,My ze spalonychwsi...(Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej, 1965), s. 80.

12Abschrift an den Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD fr den Distrikt Lublin, 19 Februar 1944, inAPL, SSPFDL, sygn. 2, k. 225-228.

13Fernschreiben, 14 Mai 1944, APL, KODL, OK, TL (Mai 1944), sygn. 25.14Fernschreiben, 20 Mai 1944, APL, KODL, OK, TL (Mai 1944), sygn. 25.15Historycy komunistyczni faszywie podali, e najazd na Rudki zaszedw wyniku denuncjacji przez AK.

Zobacz Fernschreiben, 23 Mai 1944, APL, KODL, OK, TL (Mai 1944), sygn. 25; W. Gra i St. Wroski ed.,Byli znami: O dziaalnoci radzieckich partyzantw na ziemiach polskich(Warszawa: Wydawnictwo MinisterstwaObrony Narodowej, 1966), s. 61-62.

16("berprfung der Meldung schwierig, da Gebiet mit den wenigen Gend.-Krften nicht betreten werdenkann.") Zobacz Fernschreiben, 14 Juli 1944, APL, KODL, OK, TL (Juli 1944), sygn. 27.

17Lagebericht nach dem Stande vom 7. Juni 1940, APL, PBZ, sygn. 140, k. 5-7.18Dyrektor [Kazimierz Tumidajski ("Marcin")], Orbis [Okrg Lublin], L.II84/SS, 6 listopada 1943, AAN, AK,

sygn. 203/VII-69, k. 6.19Raport kw.[kontrwywiadu] za okres 1-31.12.1943, 15 stycznia 1944, AAN, DR, sygn. 202/III-28, k. 169.20"Zbrodniarze w przebraniu,"Agencja Prasowa, Rok V, Nr. 2/195, 12 stycznia 1944, k. 2 w APL, Prasa okresu

okupacji [dalej cytowane jako Prasa], sygn. 26, k. 66; DIP,Meldunek Terenowynr. 15/16-SIV, 27 luty 1944, AAN,DR, 202/III-22, k. 62.

21Sprawozdanie dekadowe Dowdztwa Okrgu Wojskowego o dziaalnoci i zwalczaniu partyzantki i ruchuoporu w Generalnym Gubernatorstwie w okresie 20-30.11.1942, 29 listopad 1942, Instytucie Historii UMCS wLublinie, Zbiory Profesora Zygmunta Makowskiego, Oberfeldkommando des General GouvernementsLagemeldungen (1942-1945), k. 386; Wykazy osb zamordowanych przez Niemcw 1939-1944, GKBZPNP OKL,Raporty prezydiw Gromadzkich Rad Narodowych powiatu Janw Lubelski, 1966-1970, Gromada Biaa, GromadaModliborzyce, k. 1-5, 47-48, 51 (tutaj, e pacyfikacja Pikule miaa miejsce 3 padziernika 1942, a liczba ofiarosigna 58 osb); Ankieta dotyczca przebiegu dziaawojennych oraz okupacji niemieckiej na terenie gminyModliborzyce, 25 lipca 1946, Ankieta dotyczca przebiegu dziaawojennych oraz okupacji niemieckiej, PowiatKranicki, Wojewdztwo Lubelskie, bez daty [wrzesie? 1946], Ankieta dotyczca przebiegu dziaawojennych naterenie gminy Kawczyn, 31 lipca 1946, APLOK, Starostwo Powiatowe w Kraniku, Odszkodowania wojenne,1946, sygn. 537 (tutaj, e pacyfikacja wsi Pikule miaa miejsce w lipcu 1942 i w jej rezultacie zgino 51 osb);Telefonogram Jana Rybczyskiego w Janowie Lubelskim do Ob. Starosty w Kraniku, 7 grudnia 1945, APLOK,Starostwo Powiatowe w Kraniku, Kwesty i zbirki publiczne, 1945, sygn. 130 (tutaj, e 52 osoby zginy w Pikulew 1943).

22Edward Bryczek, "O Kainie i Ablu wspomnienia," (rkopis, Olbicin, 1992, Zbiory Leszka ebrowskiego), s.

Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)Przedruk za:


11/11


Przedruk za: Radzyski Rocznik Humanistyczny nr 2 (2002)4; Speruda, "Nauczanie," s. 38; Wiktor Wonica, "Szkolnictwo w okresie okupacji w powiecie Janowskim 1939-1944," (maszynopis pracy magisterskiej, UMCS, Lublin, 1976), s. 14 [dalej cytowane jako "Szkolnictwo"].

23Uparty [Delegat powiatowy Stanisaw Bartnik], Sytuacja polityczna u p. Janickiego [pow. Janowskiego], 25

kwietnia 1944, Archiwum Zakadu Historii Ruchu Ludowego, Dokumenty Batalionw Chopskich Obwodu 2Kranik [dalej cytowane jako BCh Krasnik], sygn. IV/10; Fernschreiben, 3 Februar 1944, APL, KODL, TL(Februar 1944), sygn. 22.

24O. II, Siewywiadowcza "Marcjanna", Meldunek sytuacyjny nr. 4, bez daty [czerwiec 1944], AAN, AK, sygn.203/IV-2, k. 13.

25Stolarz, "Moja dziaalno," s. 38, 59; Placha, "Warunki," s. 27; Stolarz, "Rejon," s. 8, 10.26[Kazimierz Poray-Wybranowski], [Notatka], (rkopis, bez daty [1979?]), Zbiory Rodziny Zub-Zdanowiczw,

k. 1; Marek Jan Chodakiewicz, "Akcja Specjalna NSZ na Lubelszczynie: CzI," Wojskowy PrzegldHistorycznynr. 2 (kwiecie-czerwiec 1993): s. 66-67.

27Robert Kaczura, "Walka PPR z okupantem niemieckim w powiatach: kranickim i puawskim woj. lubelskiegow latach 1942-1944 na podstawie wspomniebyych partyzantw," (maszynopis pracy magisterskiej, UMCS,Lublin, 1957), s. 39.

28Dionizy Garbacz, Woyniak: Legenda prawdziwa(Stalowa Wola: Sztafeta, 1996), s. 15.29

("D. war seit 6 Monaten als V-Person ttig.") Fernschreiben, 31 Januar 1944, APL, KODL, OK, TL (Januar1944), sygn. 21.

30Informacja "Mota", 6 marca 1944, AAN, AK, sygn. 203/XIII-1, k. 17.31Raport "Nurta", 21 March 1944, AAN, AK, sygn. 203/XIII-1, k. 19.32Ostrzeenie z Komendy Obwodu, 15 April 1944, APL, AK, Okrg Lublin, Inspektorat Puawski, Obwd

Janw, sygn. 13, k. 37.33Anonimowy onierz AK z Wilkoaza przyznaje, e rodzestwo Samolejw byo czonkami NSZ ale

niesusznie podaje, e zostali zabici przez swmacierzystorganizacjza wsppracz komunistami. AKowskierdo rwniefaszywie podaje ich nazwiska jako Jzef i Teofila Paka. Byoby rzeczwielce niespotykan, chowcale nie niemoliw, e podziemie zabio dwie rne pary rodzestwa w tej samej wiosce w podobnym czasie.Jednake, jeli odrzucimy taki przypadek, wydaje si, e AKowiec, ktry pisapo 50 latach po wydarzeniach, le

pamita fakty. Moliwe te, e Ligenza chciaocalirodzestwo Pakw i podaich nazwiska jako Samolejowie.Zobacz Sentencja wyroku, 22 marca 1944, Akta karne w sprawie szpiega Antoniego Ligenzy, bez daty [marzec

1944], APL, NSZ, sygn. 47; Anonim, "Konspiracja organizacji Stronnictwa Narodowego na terenie powiatukra_nickiego," (maszynopis, bez daty [1993?], bez miejsca [Warszawa?]), s. 4-5.

34Stanisaw okuciewski, relacja zoona Ireneuszowi Cabanowi i Zygmuntowi Makowskiemu, 17 sierpnia1965, Michawka k/Puaw, Biblioteka im. Hieronima opaciskiego w Lublinie [dalej cytowane jako BHL],Zbiory Ireneusza Cabana i Zygmunta Makowskiego, sygn. 2079, k. 908.

35Mikoaj Kunicki,Pamitnik "Muchy"(Warszawa: Ksika i Wiedza, 1971), s. 227-228 [dalej cytowane jakoPamitnik].

36Kunicki,Pamitnik, s. 238-241.37Kunicki,Pamitnik, s. 244.38Sprawozdanie za czerwiec 1944, 30 czerwca 1944, APL, AK, Okrg Lublin, Inspektorat Puawski, sygn. 12,

tom 1, k. 471.39Stanisaw Puchalski,Partyzanci "Ojca Jana"(Stalowa Wola: wiatowy Zwizek onierzy AK - Koo w

Stalowej Woli, 1994), s. 166.40Rozkaz, Komendant Rejonu II/643 Fr. Dunin, 30 June 1944, APL, AK, Okrg Lublin "Orbis", Inspektorat

Puawski, Obwd Janw, sygn. 13, k. 20.

Agenci i Bandy Pozorowane Na Lubelszczyźnie

Documents

Transcript of Agenci i Bandy Pozorowane Na Lubelszczyźnie