0

Poradnik Witryny Wiejskiej

AGEIZM

DYSKRYMINACJA ZE

WZGLĘDU NA WIEK

Iwona Raszeja-Ossowska

1

Poradnik Witryny Wiejskiej

Spis treści

Wprowadzenie ........................................................................................................................................ 2

Dlaczego problemu ageizmu nie można lekceważyć? ............................................................................. 4

Ageizm – wyjaśnienie pojęcia .............................................................................................................. 4

Dlaczego osoby starsze są dyskryminowane? ..................................................................................... 5

Przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek w prawie polskim i międzynarodowym ................ 8

Aspekty formalno-prawne ................................................................................................................... 8

Skutki dyskryminacji ze względu na wiek ............................................................................................ 9

Podstawowe przejawy dyskryminacji, z jaką na co dzień spotykają się ludzie starsi ............................ 11

Podsumowanie i rekomendacje ............................................................................................................ 23

Kto może pomóc? Gdzie szukać informacji? ......................................................................................... 27

Źródła..................................................................................................................................................... 28

2

Poradnik Witryny Wiejskiej

Wprowadzenie

Szacuje się, że na świecie żyje około 605 mln ludzi starszych. W Europie seniorzy stanowią już 20%

ogółu mieszkańców. Europa szybko się starzeje, przyrost naturalny maleje, w związku z czym

oczekuje się, że w roku 2050 statystyczny obywatel UE będzie miał „tuż pod pięćdziesiątkę”. Obecnie

najwięcej ludzi starszych żyje we Włoszech i Grecji, ale prognozy wskazują, że do roku 2020 aż 25 %

społeczeństwa UE przekroczy 65 lat1. Polskie społeczeństwo także się starzeje. Osoby w wieku

powyżej 65 roku życia stanowią obecnie ok. 14,7% populacji, a w roku 2035 - wg szacunków GUS -

będzie ich ponad 23%. Prognozy wskazują ponadto dodatkowo na wyraźny wzrost liczby osób w

późnej starości, czyli po 80 roku życia2.

Niestety bardzo często wzrost odsetka osób starszych w populacji odbierany jest jako zjawisko

problemowe. Ma to swoje odbicie w przybieraniu negatywnych postaw wobec osób starszych, a

także prowadzić może do lęku przed starością. Propagowanie kultu młodości dodatkowo odsuwa

osoby starsze na margines, co sprzyja wykluczeniu, a także ageizmowi.

Ageizm to wyrażenie niezbyt powszechnie znane, lub nie zawsze dobrze rozumiane. Termin ten

odnosimy do zjawiska społecznego, które – obok rasizmu i seksizmu – jest trzecim wielkim „izmem”,

wiązanym współcześnie ze społecznymi uprzedzeniami, dyskryminacją i odrzuceniem ludzi w

podeszłym wieku.

Chociaż nierówne traktowanie ze względu na wiek może dotyczyć osób w każdym wieku, w

niniejszym opracowaniu przyjęto wąską definicję ageizmu. Odnosi się ona do nierównego

traktowania, kierowania się uprzedzeniami i stereotypami oraz założeniem, że osoby starsze nie są

zdolne do wykonywania określonych ról społecznych, takich jak np. rola pracownika.

XXI wiek każe patrzeć na osoby starsze z perspektywy problemu. Tymczasem istnienie społeczeństwa

jest nierozerwalnie związane z obecnością w nim ludzi starszych. Powinno to skłonić do głębszej

refleksji na temat kierunku, w którym muszą zmierzać relacje z tą grupą, a także relacje samych

seniorów z otoczeniem. Miejmy na uwadze także to, że ageizm może bezpośrednio dotknąć każdego

z nas. Jest to jedynie kwestią czasu.

1 Demography Report Short Analytical Web Note 3/2015, Luxembourg: Publications Office of the European

Union, 2015, s. 8-9. 2 http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/sytuacja-demograficzna-osob-starszych-i-

konsekwencje-starzenia-sie-ludnosci-polski-w-swietle-prognozy-na-lata-2014-2050,18,1.html, dostęp: 01.08.2015 r.

3

Poradnik Witryny Wiejskiej

Warto pamiętać

Wiek określa tożsamość każdego – wszyscy jesteśmy w określonym wieku, wszyscy się starzejemy.

Wiek jest trudny do sklasyfikowania, ponieważ stanowi continuum, aczkolwiek dokonujemy

kategoryzacji, podziału ludzi ze względu na wiek.

Niniejsze opracowanie nie ma charakteru naukowego. Jego celem jest zaprezentowanie problemu

ageizmu w sposób przystępny i możliwie kompleksowy, tak aby zainspirował do dalszych działań

osoby współpracujące z seniorami, działające na rzecz seniorów, jak i samych seniorów.

Materiał powstał w oparciu o publikacje polskie, brytyjskie, amerykańskie, australijskie. W

opracowaniu wykorzystano także badania ogólnoeuropejskie.

4

Poradnik Witryny Wiejskiej

Dlaczego problemu ageizmu nie można lekceważyć?

Ageizm – wyjaśnienie pojęcia

Problem dyskryminacji ze względu na wiek nie jest nowy, ale w obliczu nowych zjawisk zachodzących

we współczesnym świecie pozostaje nadal aktualny, zarówno w kontekście globalnym, jak i lokalnym.

Dyskryminacja ze względu na wiek posiada pewną specyficzną cechę. W odróżnieniu od

dyskryminacji odnoszącej się do rasy czy płci może bezpośrednio dotyczyć każdego człowieka.

Przybiera formę adultyzmu (w przypadku ludzi młodych), bądź ageizmu (w przypadku osób

starszych).

Termin ageizm3 został wprowadzony przez Roberta Butlera w 1969 roku i oznaczał proces

systematycznego stereotypowania i dyskryminacji ludzi z powodu ich starszego wieku.

Ageizm, podobnie jak seksizm czy rasizm, to postawa i przekonania oparte na stereotypach i

uprzedzeniach - w tym wypadku odwołujące się do biologicznego zróżnicowania ludzi, zawiązanego z

procesem starzenia się, które dotyczą kompetencji i potrzeb osób w zależności od ich wieku.

Ageizm jest postawą skierowaną przeciwko ludziom starszym, którym przypisuje się cechy negatywne

(pejoratywne), takie jak np. niesamodzielność, naiwność czy powolność.

3 Termin „ageizm” w języku polskim nie ma bezpośredniego tłumaczenia. Cześć badaczy próbowała wprowadzić

do języka socjologicznego termin „wiekizm”, ale nie przyjął się on.

5

Poradnik Witryny Wiejskiej

Dyskryminacja może przybierać formy pośrednie lub bezpośrednie, być rozgraniczana na

instytucjonalną i indywidualną, a obszarem, w którym występuje, może być zarazem życie publiczne,

jak i prywatne.

Dlaczego osoby starsze doświadczają dyskryminacji ze względu na wiek? Wraz z rozwojem

technologii, zakłóceniu ulegają relacje międzyludzkie. Zmienia się struktura rodziny, a wraz z nią rola

seniorów. Uprzedzenia względem osób starszych tworzą się także przez lęki przed śmiercią oraz

nieuchronnym starzeniem się. Upływ czasu nie kojarzy się pozytywnie, przez co ludzie starsi są

utożsamiani z niedołężnością i nieprzydatnością. Świat wciąż się rozwija, a wraz z nim nowoczesne

technologie, tzw. wyznaczniki postępu. Osoby starsze są bardzo często określane jako te, które nie

dorównują nowoczesności. Brak umiejętności korzystania z nowych technologii klasyfikuje osoby w

podeszłym wieku jako mniej atrakcyjne. Kult młodości, piękno i atrakcyjność, które odgrywają istotną

rolę w obecnym świecie stoją w opozycji do starości, która kojarzy się ze zmarszczkami, brzydkim i

mało atrakcyjnym wyglądem.

Dlaczego osoby starsze są dyskryminowane?

Młodzi i starzy – obcy sobie?

Powiedzenia: „Masz tyle lat, na ile się czujesz”, „Młody duchem, stary ciałem” uzasadniają naukowy

rozdział na wiek metrykalny (inaczej kalendarzowy) i wiek biologiczny (wyznaczany poziomem zużycia

organizmu). Istnieje dodatkowo rozdział na wiek społeczny, który wyznaczany jest przez role, jakie

dana osoba pełni w strukturze społeczeństwa oraz na wiek czynnościowy odwołujący się do stanu

sprawności intelektualnej i motorycznej.

W odniesieniu do okresu starości podziały te zastępowane są odmienną klasyfikacją, a mianowicie:

wiekiem starzenia się (wczesną starością) między 60. a 74. rokiem życia, wiekiem starczym (późną

starością) między 75. a 89. rokiem życia i długowiecznością po 90. roku życia.

Powyższe cechy nie pozwalają identyfikować się osobom młodszym z grupą seniorów – pod wieloma

względami grupą obcą. A im bardziej różnimy się między grupami (grupa własna i grupa obca), tym

mniejszą sympatią się darzymy i gorzej oceniamy. Co więcej – jesteśmy bardziej skłonni doszukiwać

się podobieństw wewnątrz grup niż między przedstawicielami różnych zbiorowości4.

Tendencja ta ulega jednak stopniowej zmianie. Z badań wynika, że wiele osób wyraża neutralną

postawę wobec ludzi starych. I co równie istotne największymi ageistami bywają ludzie najstarsi -

młodsi mają prawdopodobnie coraz bardziej pozytywny obraz ludzi starszych. Można wyodrębnić

także grupę osób starzejących się, które mają pozytywny stosunek do ludzi starszych i ich

4 Tamże.

6

Poradnik Witryny Wiejskiej

społecznego funkcjonowania, ale którzy nie chcą mieć nic wspólnego ze swoimi rówieśnikami. Ich

sposób myślenia o ludziach starszych można scharakteryzować następująco: „Moi rówieśnicy są fajni

i społecznie przydatni, ale nie chcę mieć z nimi nic wspólnego”. Jest to stosunkowo nieliczna grupa

osób w okresie późnej dorosłości (około 20%), które prawdopodobnie nie czują się stare lub

podświadomie wypierają swoją starość5.

Wiek wyznacza wartość człowieka

Człowiek okazuje się być przydatny jedynie, gdy jest sprawny i w odpowiednim wieku. „Stary” ma

wydźwięk negatywny, zaś „młody” to nieomal gwarancja sukcesu. Niski status społeczny seniora

wynika ze spostrzegania jedynie negatywnych stron starości. Jeśli seniorzy nie przysparzają korzyści

samym sobie to i nie przysparzają korzyści innym: rodzinie, sąsiadom, kolegom, instytucjom.

Medycyna dla młodości

Osiągnięciem nowoczesności jest rozwój medycyny i poprawa warunków życia. Wiąże się to z większą

dostępnością do najnowszych metod leczenia i rosnącymi nakładami finansowymi na służbę zdrowia.

Jednak w rzeczywistości nowe technologie medyczne coraz częściej zmierzają do tego, by oznaki

starości ukrywać bądź korygować. Medycyna oferuje więc szerszą gamę zabiegów chirurgii

plastycznej, pozwalających przywrócić młodszy wygląd. Jednak bycie choć pozornie młodszym jest

zarezerwowane dla osób zamożnych. Rozwój medycyny może obiektywnie przyczyniać się do

poprawy dobrostanu fizycznego i psychicznego osób starszych. Nie oznacza wcale, że tak jest.

5 Por. J. Trempała, Ageizm a funkcjonowanie i rozwój ludzi starszych, Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP

w Olsztynie, http://www.kwartalnik.wsiie.olsztyn.pl/sites/default/files/kwartalnik/2014/1/Kwartalnik1_2014_2.pdf, dostęp:12.09.2015 r., Polacy wobec ludzi starszych i własnej starości, CBOS, Warszawa, listopad 2009, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_157_09.PDF, dostęp: 12.09.2015 r., J. Trempała, L. Zając –Lamparska, Postawy wobec osób starszych: różnice międzypokoleniowe, PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2007, TOM 50, Nr 4, s. 447-462.

7

Poradnik Witryny Wiejskiej

Powielanie obrazu

Porządkowanie świata według kategorii wieku powoduje, że ludzie odbierają grupę osób starszych

jako jednolitą, o cechach niepożądanych a stereotypowo przypisanych wszystkim tym osobom. W

efekcie przekazy telewizyjne, książkowe powielają obraz osoby starszej jako biernej, samotnej,

odizolowanej od społeczeństwa. Zamiast mądrości życiowej i pogody ducha – synonimem starości

stało się zgorzknienie, choroba, umieranie.

Kiedy kończy się młodość a zaczyna starość?

Nie istnieje żadna określona formalnie granica oddzielająca młodość od starości. Z uogólnionych

badań wynika, że w opinii Europejczyków starość zaczyna się w wieku 62 lat (od 55 w Turcji do 68

w Grecji). Jednocześnie Europejczycy bardzo różnie określają wiek, w którym kończy się młodość.

Dla Norwegów tym momentem jest ukończenie 34 lat, a dla Greków to 52 lata. Średnia dla krajów

Europejskich to 40 rok życia.

Oznacza to bardzo różny okres trwania tzw. wieku średniego. W Portugalii i Skandynawii trwa on

30 lat, na Cyprze i w Rumunii 15 lat, a w krajach europejskich średnio 22 lata6.

6 A Snapshot of Ageism in the UK and across Europe, Age UK, London, 2012, s.2.

8

Poradnik Witryny Wiejskiej

Przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek w

prawie polskim i międzynarodowym

Aspekty formalno-prawne

Teoretycznie prawa osób starszych w Polsce są na ogół dobrze chronione. Zastrzeżenia budzić może

praktyka.

Najbardziej niepokojące zjawiska związane z sytuacją prawną dotyczą ubezpieczeń społecznych

(emerytalnych, rentowych) i opiekuńczo-pielęgnacyjnych, ochrony zdrowia, rozwiązywania przemocy

w rodzinie7. Zjawiska niepokojące, które wynikają nie tyle z regulacji prawnych, co z praktyki życia

społecznego, obserwujemy na rynku pracy, na rynku dóbr konsumpcyjnych i usług, w funkcjonowaniu

pomocy społecznej, w dziedzinie społecznego uczestnictwa seniorów.

Dyskryminacja ze względu na wiek czasem wynika ze świadomych i zamierzonych działań, a czasem

wywodzi się z niezrozumienia potrzeb osób starszych8.

Zakaz dyskryminacji gwarantuje Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Zgodnie z art. 14 dokumentu korzystanie z praw i wolności wymienionych w Konwencji powinno być

zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język,

religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do

mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn9.

W prawie polskim zakaz dyskryminacji jest jedną z gwarancji konstytucyjnych. Art. 35 Konstytucji RP

stanowi zasadę równości wobec prawa i zakazuje dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub

gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Działania przeciw dyskryminacji prowadzi Komisja Europejska. Oprócz dwóch dyrektyw (dyrektywy w

sprawie równości rasowej i dyrektywy ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania

w zakresie zatrudnienia i pracy) Komisja Europejska przyjęła w lipcu 2008 r. komunikat

przedstawiający wszechstronne podejście do zintensyfikowania działań mających na celu

ograniczenie dyskryminacji i promowanie równych szans, jak też decyzję Komisji powołującą rządową

grupę ekspertów ds. niedyskryminacji. Potwierdzeniem podejmowania działań zmierzających do

całkowitej eliminacji zjawiska dyskryminacji ze względu na wiek są wyroki sądowe.

7 Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, red. B.Szatur – Jaworska,

Warszawa 2008, s.10. 8 J.Nicole-Urbanowicz, Ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek, „Niebieska Linia”, nr 6/2006.

9 Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.

9

Poradnik Witryny Wiejskiej

Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego osiągnięcie wieku emerytalnego i

nabycie prawa do emerytury nie może stanowić wyłącznej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę

przez pracodawcę10. Przykładem ochrony praw osób starszych jest także wyrok Trybunału Wspólnot

Europejskich w sprawie Reinharda Prigge’a przeciwko Deutsche Lufthansa AG10. Sprawa dotyczyła

klauzuli układu zbiorowego pracy, ustalającej na 60 lat granicę wieku, powyżej którego piloci byli

uznawani za nieposiadających już zdolności fizycznych potrzebnych do wykonywania zawodu.

Klauzula została uznana za sprzeczną z uregulowaniem dotyczącym zakazu dyskryminacji ze względu

na wiek, zawartym w dyrektywie UE11.

Skutki dyskryminacji ze względu na wiek

Konsekwencje ekonomiczne

Dyskryminacja, jakiej doświadczają seniorzy, ma wpływ nie tylko na sytuację pojedynczych osób, ale

także na społeczności lokalne i społeczeństwo jako całość. Im więcej osób po 50 roku życia pozostaje

poza rynkiem pracy, tym większy jest koszt zasiłków (np. zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków

socjalnych) wypłacanych przez państwo, a jednocześnie maleją wpływy z podatków.

Wykluczenie społeczne, do którego prowadzi dyskryminacja ze względu na wiek, ma ogromne,

negatywne konsekwencje ekonomiczne.

W Wielkiej Brytanii według oficjalnych danych rządowych roczne straty finansowe wynikające z

dyskryminacji ze względu na wiek (rozumiane w kategoriach utraconej produktywności ludzi

starszych) wynoszą 23 mld euro (prawie 108 mld zł), a koszt zasiłków i utraconych przychodów z

podatków to dodatkowe 6,3 mld euro (30 mld zł)12.

Wskaźniki aktywnego starzenia

Jednym ze wskaźników, który ma uchwycić dobrostan życia osób starszych, jest indeks

prezentowany cyklicznie od 2013 r. przez brytyjską organizację Help Age International zwany

globalnym indeksem oceny jakości życia seniorów (Global Age Watch Index). Uwzględnia on

bezpieczeństwo materialne, zdrowie, edukację, zatrudnienie, sprzyjające środowisko. W pierwszej

edycji prezentacji tego wskaźnika Polska zajęła 62. miejsce, tj. ostatnie w Europie, głównie w

wyniku niskiej oceny samopoczucia seniorów oraz małej aktywności zawodowej osób starszych.

10

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r., sygn. II PZP 13/08, „Biuletyn Sądu Najwyższego” 2009/1, Lex Polonica nr 1997650. 11

Dyrektywa Rady UE 2000/78/WE ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy – art. 2 ust. 5, art. 4 ust. 1 i art 6. ust. 1, (Dz.U. UE L. 03/16 z dnia 2.12.2000 r.). 12

E. Thorpe, Dyskryminacja ze względu na wiek w Unii Europejskiej, http://www.bezuprzedzen.org/doc/o_dyskryminacji_ze_wzgledu_na_wiek.pdf, s. 052, dostęp: 1.08.2015 r.

10

Poradnik Witryny Wiejskiej

Jednak w drugiej edycji – w 2014 roku – Polska znalazła się w zestawieniu wyżej, na 32 miejscu.

Stało się tak, dlatego, że zmieniła się wartość wskaźnika wykorzystywanego do oceny

samopoczucia starszych osób (tj. osoby starsze lepiej niż wcześniej oceniły chęć życia – w

porównaniu z młodszymi grupami) oraz przez większą aktywność zawodową osób w wieku 55-64

lat (tj. wzrost wskaźnika zatrudnienia w tej grupie). Także ostatni obszar „sprzyjające osobom

starszym środowisko” zanotował wzrost w rankingu z 43 pozycji na 37 w 2014 roku13.

Konsekwencje społeczne

Seniorzy dysponują doświadczeniem i wiedzą gromadzoną przez długie lata. Obejmuje ona szereg

ważnych sfer, takich jak: działalność gospodarcza, życie rodzinne, polityka i kultura. Nie angażując

ludzi starszych, wykluczając ich z życia społecznego, bezpowrotnie zaprzepaszczamy posiadaną przez

nich wiedzę. Ograniczanie udziału ludzi starszych w różnych dziedzinach życia społecznego prowadzi

także do wzrostu ich izolacji, ogranicza mobilność a to z kolei zwiększa ryzyko problemów

zdrowotnych.

13

http://zaczyn.org/jolanta-perek-bialas-polityka-senioralna-a-jakosc-zycia-osob-starszych/, dostęp: 01.08.2015 r.

11

Poradnik Witryny Wiejskiej

Podstawowe przejawy dyskryminacji, z jaką na co dzień

spotykają się ludzie starsi

Zatrudnienie i praca:

zmuszanie osób starszych do przejścia na emeryturę wbrew ich woli;

nieprzyjmowanie do pracy z powodu wieku;

zmuszanie do podjęcia nisko płatnej i tymczasowej pracy;

uniemożliwianie korzystania ze szkoleń zawodowych, w których uczestniczą młodsi

pracownicy;

odmawianie wypłaty odprawy przysługującej z tytułu redukcji personelu;

prześladowanie i poniżanie przez młodszych współpracowników.

Przykłady dyskryminacji ze względu na wiek w miejscu pracy

Rozmowa kwalifikacyjna: „Kwalifikacje Pan ma, ale PESEL nie ten.”

Ogłoszenie rekrutacyjne: „Proponujemy pracę w młodym, dynamicznym zespole.”

Ogłoszenie rekrutacyjne: „Przyjmę do pracy młodą, do lat 25.”

Zatrudniona w firmie 55-letnia kobieta otrzymuje niższe wynagrodzenie niż wykonujący

podobną pracę młodszy stażem kolega, co pracodawca tłumaczy większą

dyspozycyjnością mężczyzny.

Polecenie wydane przez właściciela restauracji menedżerowi odpowiedzialnemu za

rekrutację pracowników, by na stanowiska kelnerów przyjmował wyłącznie młodych

mężczyzn.

Pracownikowi - starszej kobiecie i przy tym osobie niepełnosprawnej nie proponuje się

szkoleń mających na celu podniesienie kwalifikacji, ponieważ jej szef woli „inwestować”

w młodych, w pełni sprawnych pracowników – mężczyzn.

Studium przypadku

Wypowiedź internauty: „Czy będąc właścicielem firmy wolelibyście zainwestować (kursy,

szkolenia itp.) w młodego, czy starego pracownika? I nie myślcie, że mnie to nie dotyczy - mam

55 lat i choć to przykre, to jednak dla mnie zrozumiałe. Już wiem, że wyżej nie podskoczę... Taka

karma”.

12

Poradnik Witryny Wiejskiej

Rzeczywiście wiele osób uzna wysłanie na szkolenie 25-letniego pracownika za lepszą,

długoterminową inwestycję dla firmy niż sfinansowanie tego samego szkolenia 55-letniemu

pracownikowi.

Podstawą takiego podejścia jest założenie, że młodszy pracownik po odbyciu szkolenia będzie

służył firmie znacznie dłużej niż starszy. Niemniej jednak można zakwestionować ten sposób

myślenia, odnosząc się do nowych realiów świata pracy. Obecnie pracownicy coraz rzadziej

skłonni są spędzać całe życie w jednej firmie. Stąd też prawdopodobieństwo, że 55-letni

pracownik będzie pracował w tej samej firmie przez kolejne 10 lat, jest o wiele większe niż w

przypadku 25-latka.

Dobra praktyka

Amerykańscy pracodawcy coraz rzadziej traktują kapitał ludzki z grupy 60+ jak produkt drugiej

kategorii. Według amerykańskiego Departamentu Pracy, przez ostatnie trzydzieści lat liczba

zatrudnionych po 65 roku życia zwiększyła się dwukrotnie, a według różnych prognoz niedługo

będą oni stanowić nawet do 10% wszystkich pracowników. Pracodawcy starają się umożliwić im

jak największą efektywność, a przede wszystkim powstrzymać ich przed odejściem do

konkurencji. Jedną z broni jaką dysponują, jest przyjazna osobom starszym architektura i design -

dostosowanie miejsca pracy do potrzeb starszego pracownika.

Jednym z pionierów tego podejścia jest amerykańska sieć drogerii CVS. Gdy niecałe 10 lat temu

ruszyła z programem Mature Workers (Dojrzali Pracownicy), mniej niż siedem procent

zatrudnionych przekroczyło 50 rok życia. Dzisiaj jedna piąta to osoby 50+, w tym aż siedem

procent to 90-latkowie. Firma, oprócz elastycznych warunków pracy (dowolne godziny albo

program podróżniczy Snowbird, w ramach którego seniorzy mogą pracować w sklepach w

różnych częściach kraju i spędzać zimy w cieplejszym klimacie), zdecydowała się na drobne

udogodnienia w wystroju wnętrz. Półki z produktami zostały obniżone i spłycone, aby pracownicy

nie nadwyrężali barków. Ceny na etykietach drukowane są dużą czcionką, a do półek

przymocowano szkła powiększające. Pracownicy mają też do dyspozycji ergonomiczne krzesła i są

zachęcani, aby co jakiś czas po prostu na nich odpocząć przed resztę zmiany. W wielu sklepach

zamiast kafli czy śliskiej podłogi z laminatu, położono wykładziny, na których po prostu trudniej

się potknąć. Drobne wypadki w pracy, takie jak złamania w wyniku upadku, to jeden z większych

problemów pracodawców stawiających na seniorów - według Centrum ds Kontroli i Zapobiegania

Chorobom (Centers for Disease Prevention and Control) jedna piąta dotyczy pracowników 55+14.

14

M. Gawrońska, BIURO PRZYJAZNE SENIOROM – JAK TO SIĘ ROBI W AMERYCE?, http://seniorzywakcji.blogspot.com/2012/08/biuro-przyjazne-seniorom-jak-to-sie.html, dostęp: 01.08.2015 r.

13

Poradnik Witryny Wiejskiej

Opieka zdrowotna:

odmawianie leczenia osób starszych uzasadniane ich zaawansowanych wiekiem;

przemilczanie problemów chorego;

umieszczanie seniorów na oddziałach i w klinikach oferujących niewystarczające,

niespecjalistyczne świadczenia zdrowotne;

utrudnianie dostępu osób starszych do określonych usług/ leków lub udzielanie niejasnych

informacji o oferowanych świadczeniach;

niestawianie u osób starszych prawdziwej diagnozy na podstawie występujących objawów,

tłumaczenie ich występowania po prostu „podeszłym wiekiem”;

bariery architektoniczne w budynkach.

Ageizm uwidacznia się także w sytuacji, w której pacjent jest traktowany mniej kompetentnie,

odbiera się mu możliwość decyzji, pomija pytania o zgodę na leczenie instytucjonalne, nie słucha jego

zdania i traktuje nadopiekuńczo lub dosłownie jak dziecko.

Personel opiekujący się osobami starszymi często stosuje w kontaktach z seniorami język infantylny,

„dziecinny”. Wśród personelu placówek opiekuńczych panuje bowiem przekonanie, że „dziecięca”

retoryka jest mile widziana i świadczy o ich trosce wobec podopiecznych. Niestety taki sposób

komunikacji utrwala sposób myślenia o osobie starszej jako o kimś bezradnym i zależnym.

Osobami dyskryminującymi pacjentów są zarówno lekarze, jak i pielęgniarki, czyli osoby, które z racji

zawodu mają częste kontakty z seniorami.

14

Poradnik Witryny Wiejskiej

Przykłady dyskryminacji ze względu na wiek w sektorze ochrony zdrowia opisane przez

pacjentów15

Osoba dyskryminująca – lekarz

1. Skierowanie na obuwie ortopedyczne nie jest już pani potrzebne, skoro ma pani tyle

lat i coraz mniej chodzi.

2. W pani wieku nie ma sensu wykonanie zabiegu.

3. W takim wieku trzeba wołać księdza, a nie lekarza.

4. Lekarz stwierdził, że już jestem za stara i nie potrzeba leków podawać, bo to jest już

koniec życia.

5. Wykryli u mnie oponiaka – a lekarz zapytał: „ile ma pani lat?” Zajrzał w kartotekę i

stwierdził, że operacja jest niepotrzebna.

Osoba dyskryminująca – pielęgniarka

1. Pielęgniarka zwracała się do mnie słowami: babciu, babcia.

2. Pielęgniarka była obojętna na moje prośby. Powiedziała, że musi się w pierwszej

kolejności zająć młodszymi pacjentami.

3. Pielęgniarka zwracała się do mnie bardzo arogancko i bezosobowo. Do młodszych

pacjentów była milsza.

4. „Wygląda pani jak koczkodan – niech Pani coś ze sobą zrobi.” Byłam po operacji i nie

mogłam się sama uczesać. Młodszym paniom na sali pomagała, a mnie nie.

5. Na oddziale urologii ja i inne pacjentki starsze dostawałyśmy środki nasenne, aby w

nocy spać i nie chodzić. Personel miał wtedy ciszę i spokój.

Seniorom odmawia się prawa do diagnostyki, w tym głównie onkologicznej, do operacji, do

kosztownego, długotrwałego leczenia, do refundacji leków i środków higienicznych. W konsekwencji

zmuszani są do rezygnacji z leczenia i rehabilitacji. Wielu nie stać na korzystanie z porad w gabinetach

prywatnych, na zakup leków, sprzętu rehabilitacyjnego, na wyjazdy do sanatorium, a czasem nawet

na usługi stomatologiczne i protetyczne (sektor usług w praktyce zupełnie skomercjalizowany).

Geriatria w Polsce

W Polsce liczba geriatrów (lekarzy specjalistów zajmujących się schorzeniami wieku podeszłego)

znacznie odbiega od średniej europejskiej: w połowie 2014 r. było jedynie 321 geriatrów, czyli

średnio 0,8 geriatry na 100 tys. mieszkańców. Tymczasem w Niemczech wskaźnik ten wynosi 2,2,

15

S. Kropińska, Dyskryminacja osób starszych ze względu na wiek w polskim systemie ochrony zdrowia, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2013, s. 48.

15

Poradnik Witryny Wiejskiej

w Czechach 2,1, w Słowacji 3,1, a w Szwecji blisko 8.

Dodatkowo z racji braku systemu i adekwatnego finansowania geriatrii nie wszyscy lekarze

geriatrzy pracują w swojej specjalności. W 2013 r. (według Naczelnej Izby Lekarskiej) w ramach

kontraktu z NFZ świadczeń udzielało jedynie 160 geriatrów, czyli zaledwie połowa wszystkich,

jakich mamy16.

Opieka społeczna:

Przed 1990 rokiem osoby starsze były najliczniejszą grupą świadczeniobiorców pomocy społecznej,

ale już w 2001 r. zaledwie co dziesiąty klient pomocy społecznej przekroczył 60 rok życia.

Najliczniejszą grupę stanowili i stanowią bezrobotni i ich rodziny. Zjawisko masowego bezrobocia i

wywołana przez nie pauperyzacja – z jednej strony, oraz regulacje prawne dotyczące zasad

przyznawania świadczeń – z drugiej, powodują usuwanie w cień potrzeb ludzi starych. Jest to także

efekt przeciętnie lepszej sytuacji materialnej gospodarstw domowych ludzi starych w porównaniu

z gospodarstwami młodszych od nich osób pozbawionych pracy i mających na utrzymaniu dzieci17.

wąski zakres usług pomocy społecznej dostępnych dla seniorów - potrzeby osób starszych są

odkładane przez samorządy na dalszy plan, gdyż w pierwszej kolejności rozwiązywane są

problemy osób bezrobotnych, niepełnosprawnych czy problemy rodzin dysfunkcyjnych;

ograniczony dostęp do usług opiekuńczych – samorządy dofinansowują usługi opiekuńcze w

niewielkim zakresie;

mechanizm „progu dochodowego” – w pomocy społecznej nie bierze się pod uwagę specyfiki

starości (np. wysokie koszty leków);

ograniczony dostęp do programów integracji społecznej i zawodowej – programy te są

głównie adresowane do osób w wieku produkcyjnym i w praktyce niedostępne dla seniorów;

izolacja osób niesprawnych ruchowo i/lub intelektualnie od osób sprawnych – instytucje

pomocy społecznej koncentrują się na usługach opiekuńczych;

bariery architektoniczne w dostępie do ośrodków pomocy społecznej – brak windy, znaczne

oddalenie od miejsca zamieszkania (np. na terenach wiejskich);

nieprzyjazne procedury – formalizm w podejściu do osoby starszej, jako petenta, mała

czcionka w dokumentach, odwoływanie się do zasobów internetowych.

16

Opieka medyczna nad osobami w wieku podeszłym, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 2015 r. 17

B. Tokarz (red.), Stop dyskryminacji ze względu na wiek, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2005, s.78.

16

Poradnik Witryny Wiejskiej

Wiek nie może być powodem udzielenia pomocy

W art. 7. ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. zamieszczona została lista 15

powodów udzielania pomocy społecznej jednostkom i rodzinom. Z zestawienia wynika, iż podeszły

wiek nie może być powodem udzielenia pomocy. Jakie zatem ryzyka socjalne znajdujące się wśród

wymienionych 15 pozycji mogą dotyczyć ludzi starych? Są to w pierwszej kolejności:

niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba oraz ubóstwo.

Dobra praktyka

Urząd Miasta w Katowicach zaprosił mieszkańców Katowic do udziału w realizacji programu z

zakresu polityki społecznej pod nazwą,: „Aktywni Seniorzy”. Celem programu jest wsparcie

katowickich seniorów poprzez zwiększenie ich aktywności i uczestnictwa w życiu społecznym.

Program skierowany jest do mieszkańców Katowic, którzy ukończyli 60 rok życia. Idea programu

polega na udzieleniu przez prywatnych przedsiębiorców i jednostki podlegające Miastu Katowice

zniżek dla seniorów, które następnie są realizowane na podstawie specjalnej Karty Programu

„Aktywni Seniorzy” wydawanej w prowadzonym przez Stowarzyszenie FAMI.LOCK, Punkcie

Konsultacyjnym Programu18.

18

http://www.aktywni-seniorzy.info/programie/, dostęp: 01.08.2015 r.

17

Poradnik Witryny Wiejskiej

Usługi finansowe:

odmawianie ludziom starszym możliwości skorzystania z niektórych usług ze względu na

założenie, że nie pokryją oni związanych z nimi kosztów w ciągu lat życia, które im jeszcze

zostały (np. w przypadku udzielania kredytów, zaciągania pożyczek);

odmawianie osobom starszym możliwości dokonywania niektórych decyzji finansowych (np.

udzielania poręczeń kredytów znajomym lub najbliższym);

nachodzenie seniorów, często w ich własnych domach, przez handlowców i akwizytorów.

Innym istotnym aspektem stawiającym starszych klientów w gorszej sytuacji jest wykluczenie

cyfrowe. Osoby starsze, bardzo rzadko korzystające z internetowej obsługi konta, pozbawione są

istotnych przewag, jakie daje taka obsługa, np. bezpłatnych przelewów czy wygodnego zarządzania

swoimi finansami bez konieczności wychodzenia z domu i stania w męczących kolejkach. Brakuje

ofert z kontami internetowymi dla osób starszych, ponieważ oferty takie kierowane są przede

wszystkim do młodych19.

Osoby starsze mają trudności w uzyskaniu pożyczek, otrzymaniu kart kredytowych, zdarza się

także, że nie mogą skorzystać z zakupów na raty. Należy zaznaczyć, że w pewnych przypadkach

odmowa udzielenia kredytu osobie starszej może być zasadna: pod uwagę brane są dochody

osoby starszej, wiek i przewidywany okres spłaty pożyczki.

Są jednak takie sytuacje, kiedy przyczyną odmowy jest tylko i wyłącznie wiek i wówczas można je

nazwać dyskryminacją. W wielu bankach stosowane są niejawne procedury wyznaczające granice

wieku w dostępie do określonych usług finansowych20.

19

Osoby starsze na rynku usług finansowych, s. 47. 20

B. Tokarz (red.), Stop .., op. cyt., s. 78.

18

Poradnik Witryny Wiejskiej

Studium przypadku

Zdarzają się sytuacje, gdzie osobie starszej z powodu jej wieku odmawia się możliwości zakupów

na raty, kredytu czy też karty kredytowej. W "Gazecie Wyborczej" ukazał się artykuł prof. Jerzego

Jedlickiego "Przepraszam, że jeszcze żyję". W tekście autor - znany 75-letni historyk - zwraca się z

prośbą do Rzecznika Praw Obywatelskich o przyjrzenie się praktykom ukrytej dyskryminacji ze

względu na wiek. Przytacza swoją historię odmowy przyznania mu przez ING Bank Śląski karty

kredytowej, pomimo oszczędności posiadanych w owym banku od 15 lat.

Ubezpieczenia:

odmawianie ubezpieczenia osób starszych na czas podróży uzasadniane ich zaawansowanym

wiekiem;

automatyczne podwyższanie stawek ubezpieczeniowych samochodu w przypadku osób

starszych niezależnie od ich dotychczasowej praktyki jako kierowców;

pobieranie wyższych składek ubezpieczenia zdrowotnego podyktowane przekonaniem o

częstych problemach zdrowotnych osób starszych.

Ubezpieczenia społeczne:

odmawianie przyznania niektórych zasiłków uzasadnione wiekiem;

utrata niektórych zasiłków po przekroczeniu wieku emerytalnego;

opodatkowanie emerytury wypłacanej przez państwową instytucję.

Dostęp do pozostałych dóbr i usług:

pojawiające się na rynku atrakcyjne oferty i okazje dotyczące zakupu dóbr i usług są bardzo

często niedostępne dla osób starszych (np. można z nich korzystać wyłącznie poprzez

internet);

ogromnym problemem jest niedostosowanie autobusów, tramwajów i innych środków

transportu do potrzeb osób niepełnosprawnych i osób mających problemy z chodzeniem

(wysokość stopni, brak poręczy itp.).

Seniorzy nie są postrzegani jako ważna grupa konsumentów. Niewiele firm zdaje sobie sprawę, że

wraz z postępującym procesem starzenia się populacji zmienia się także struktura wiekowa ich

klientów. W Polsce osoby starsze nie mają wysokich emerytur, ale ich dochody są stabilne i

regularne. Na rynku brakuje jednak produktów i usług dedykowanych seniorom i odpowiadających

ich potrzebom: sprzętu rehabilitacyjnego, ubrań, obuwia, prasy, oferty rozrywkowej. W świetle tych

19

Poradnik Witryny Wiejskiej

danych trudno nie zgodzić się z twierdzeniem, że przemysł nastawiony jest przede wszystkim na ludzi

młodych.

Warto jednak pamiętać, że na rynku funkcjonują podmioty, które próbują wykorzystać zaufanie i

niedoinformowanie osób starszych. Z badań wynika, że seniorzy przy podejmowaniu decyzji

handlowych polegają szczególnie na doradcach (w tym szczególnie finansowych), rekomendacji

znajomych i członków rodziny, a także na samej reklamie. Bezwarunkowe zaufanie do doradcy wiąże

się z większą tendencją do ulegania jego wpływowi i sugestii, a oferty prezentowane przez niego

często nie są weryfikowane. Większość osób nie czyta umów (są zbyt długie i niezrozumiałe), więc

informacje pozyskują głównie od pracownika instytucji. Seniorzy są też bardziej podatni na

emocjonalne podejście w zawieraniu transakcji. Większe znaczenie przywiązują do tego, że znają

doradcę osobiście, że jest on miły i sympatyczny. Są szczególnie podatni na działanie reguły

wzajemności – to, że ktoś poświęcił im czas, swoje zainteresowanie i życzliwość, postrzegają jako

zobowiązanie do realizacji transakcji, tak by doradca również uzyskał jakąś korzyść w wyniku

spotkania. Reklama nie wydaje się kwestią problematyczną, jeśli seniorzy traktują ją jako impuls,

pierwszy sygnał o nowym produkcie, o którym, w dalszych etapach, dowiadują się więcej. Kłopot

stanowi traktowanie reklamy jako źródła informacji – pełnowartościowej i wyczerpującej21

Wiele zdobyczy techniki upowszechniło się na przestrzeni ostatnich 10 lat, co powoduje, że

większość osób starszych nie potrafi z nich korzystać. Nieumiejętność ta ogranicza dostęp do

informacji i utrudnia codzienne funkcjonowanie. Dobrym przykładem są karty do bankomatu.

Banki często przyznają je osobom starszym, ale nie zapewniają odpowiedniego przeszkolenia. Jeśli

osoba starsza nie radzi sobie z obsługą bankomatu, zdarza się, że prosi o pomoc przypadkowych

przechodniów, udostępniając im swój PIN, co naraża ją na kradzieże22.

Seniorzy mają często problemy ze wzrokiem. Nieczytelne umowy bankowe czy ogłoszenia w

prasie, mała czcionka napisów na produktach spożywczych, na ulotkach informacyjnych

dołączanych do leków utrudnia im lub wręcz uniemożliwia dostęp do oferty handlowej.

Język codzienny i język mediów:

podkreślanie, akcentowanie negatywnych konsekwencji procesu starzenia się społeczeństw -

wzrastająca liczba ludzi starszych prezentowana jest jako zagrożenie dla stabilności i

21

Osoby starsze na rynku usług finansowych, op. cyt., s. 33 22

B. Tokarz (red.), Stop .., op. cyt., s. 85.

20

Poradnik Witryny Wiejskiej

efektywności rynków pracy, systemów zabezpieczenia społecznego oraz sfery usług

publicznych;

jednostronne prezentowanie osób starszych jako chorych, słabych, zależnych,

bezproduktywnych i żyjących na marginesie społeczeństwa;

przekazy telewizyjne, książkowe powielają obraz osoby starszej jako biernej, samotnej,

odizolowanej od społeczeństwa (zamiast mądrości życiowej i pogody ducha – synonimem

starości stało się chorowanie, umieranie);

osoby w podeszłym wieku zostały niemal wyparte z przekazów medialnych i reklamowych -

osoba starsza występuje głównie w jednej roli: biednego emeryta lub jako użytkownik protez

zębowych w reklamach.

Starsi mężczyźni stosunkowo często pojawiają się w mediach np. w roli ekspertów czy

autorytetów. Natomiast starsze kobiety pokazywane są w mediach w bardzo ograniczony sposób:

jako osoby, które opiekują się np. wnukami i wnuczkami lub osoby, którymi trzeba się opiekować.

W ten sposób dochodzi do podwójnej dyskryminacji – ze względu na wiek i płeć.

Upowszechniane informacje powinny być dostępne i zrozumiałe dla każdego. W sytuacji, kiedy

coraz więcej wiadomości przekazywanych jest za pośrednictwem nowych technologii (komputer,

internet, telefon komórkowy), należy dążyć do zapewnienia jak najszerszego dostępu do tych

urządzeń. Osoby, które nie mają możliwości korzystania ze zdobyczy techniki, powinny mieć

dostęp do alternatywnego źródła informacji. Fakt, że wiele informacji i usług dostępnych jest tylko

przez internet, w sposób szczególnie dotyka osoby starsze.

Transport publiczny:

niedostateczna liczba autobusów niskopodłogowych;

wysokie schody oraz brak poręczy w pojazdach (bariery tego rodzaju występują zwłaszcza w

prywatnych „busach”, popularnych w wielu mniejszych miejscowościach);

nieodpowiednia lokalizacja przystanków autobusowych (wiele z nich rozmieszczonych jest w

miejscach trudno dostępnych dla osób mających problemy z poruszaniem się);

kierowcy gwałtownie ruszają, nie czekając, aż starszy pasażer usiądzie – prowadzi to do

upadków i złamań;

brak kultury osobistej ze strony kierowców i innych pasażerów (przykre komentarze i

nieustępowanie miejsc).

21

Poradnik Witryny Wiejskiej

Urzędy:

bariery architektoniczne: brak wind czy poręczy przy schodach, śliskie podłogi, brak ławek/

krzeseł w poczekalniach, (na korytarzach);

brak czytelnych oznaczeń w urzędach (tablice, strzałki);

niezrozumiały język urzędowy i zawiłe procedury – często osoby starsze odchodzą z

informacją, że mają wypełnić plik formularzy, ale nie rozumieją przebiegu sprawy;

zniecierpliwienie i protekcjonalne traktowanie osób starszych przez urzędników – zdarzają się

takie sytuacje, że urzędnik, widząc, że osoba starsza ma trudności w komunikacji – już na

samym wstępie sugeruje, aby przyszła z kimś z rodziny;

odsyłanie od urzędu do urzędu – brak przystępnej informacji, jak załatwić sprawę, jakie

przysługują prawa – takie traktowanie jest szczególnie uciążliwe dla tych seniorów, którzy

mają kłopoty z poruszaniem się;

mała czcionka druków i formularzy;

nowoczesne technologie – w wielu urzędach wprowadzane są „komputerowe kolejki” czy

inne udogodnienia, jednak nie zawsze pracownicy urzędu są przeszkoleni, aby wytłumaczyć

osobie starszej obsługę tych nowych urządzeń23.

Trudności w zrozumieniu urzędniczych procedur czy w wypełnieniu formularza wywołują

zniecierpliwienie urzędników, a czasem nawet wrogie postawy względem starszych petentów.

W takich sytuacjach osoby starsze słyszą: „Proszę przyjść z córką”, „Pani i tak nie zrozumie, to po

co ja mam tłumaczyć”, „Jest pani na emeryturze, ma pani czas, więc proszę czekać”24.

Partycypacja i aktywność społeczna:

bariery architektoniczne i niedogodna lokalizacja punktów wyborczych;

niezrozumienie ze strony władz lokalnych potrzeby wspierania aktywności osób starszych

(znacznie mniejsze środki z budżetów samorządów przeznaczane są – w porównaniu do

innych grup – na wspieranie inicjatyw skierowanych do seniorów);

niski poziom konsultowania decyzji władz lokalnych ze środowiskiem osób starszych;

brak dobrego kanału przekazywania informacji o sprawach lokalnych osobom starszym

(seniorzy potrzebują zróżnicowanych form komunikacji);

mała liczba oferowanych rozwiązań kompleksowych i systemowych w zakresie aktywizacji

osób starszych.

23

Tamże, s. 84. 24

Tamże, s. 84.

22

Poradnik Witryny Wiejskiej

Na podstawie badań na temat starzenia się przeprowadzonych na University of Michigan wysnuto

wnioski, że seniorzy XXI wieku czują się młodsi przeciętnie o około 13 lat w stosunku do tego, co

pokazuje ich metryka. I pewnie dlatego w klubach sportowych w Los Angeles programy nazywane

na przykład: "Siwe tenisówki" przyciągają tłumy seniorów, często 70-latków. Oferuje się tam

specjalne zestawy ćwiczeń opracowanych tak, by bezpiecznie ćwiczyć niemłode już ciała25.

W Europie czy Stanach Zjednoczonych od kilkunastu lat podejmuje się działania służące

aktywizowaniu i zwiększaniu zatrudnienia osób powyżej 50 roku życia. Za dobry przykład mogą

służyć dwa duże rządowe programy realizowane w Wielkiej Brytanii: „New Deal 50 plus” i „Age

Positive Campaign”. Sztandarowym przykładem sukcesu jest program aktywizacji zawodowej osób

50+ zrealizowany w Finlandii. Dzięki mobilizacji wszystkich ważnych sił społecznych udało się

zwiększyć stopę zatrudnienia osób 50+ z poziomu 30 proc. na początku lat 90. do ponad 50 proc.

Wskaźnik ten w Polsce kształtuje się na poziomie 32,9 %26.

25

http://www.dziennikpolski24.pl/artykul/2543266,wspolczesni-seniorzy-mlodsi-o-okolo-13-lat-w-stosunku-do-swej-metryki,id,t.html?cookie=1, dostęp: 01.08.2015 r. 26

http://jantosmalgorzata.blox.pl/2015/02/Ageizm-czy-istnieje.html. Dostęp: 01.08.2015 r.

23

Poradnik Witryny Wiejskiej

Podsumowanie i rekomendacje

Liczba i odsetek osób starszych (powyżej 60 lat) zwiększa się w bezprecedensowym tempie, do 2050

będą oni stanowić więcej niż jedną piątą światowej populacji.

Problem dyskryminacji ze względu na wiek może być udziałem osób w różnym wieku, także młodych,

jednak osób starszych dotyka on w szczególny sposób, co może przyczynić się do wykluczania ich ze

społeczeństwa.

Dyskryminacja ze względu na wiek może przyjmować różne formy i dotyczyć różnych aspektów życia

społecznego: zatrudnienia, dostępu do opieki zdrowotnej, edukacji, usług, udziału w procesie

decyzyjnym i dialogu społecznym.

Dyskryminacja ze względu na wiek przejawia się w podkreślaniu, akcentowaniu negatywnych

konsekwencji procesu starzenia się społeczeństw. Przyczyną niewłaściwego traktowania seniorów są

przede wszystkim negatywne stereotypy na temat starości, brak wiedzy o potrzebach ludzi w

starszym wieku lub po prostu brak kultury osobistej i szacunku dla osób starszych. Głównym

założeniem, na którym bazują stereotypy dotyczące osób starszych, jest przekonanie o złym stanie

ich zdrowia, a tym samym o niesprawności i niesamodzielności, oraz postrzeganie osób starszych jako

jednorodnej grupy społecznej.

To jest czasami zwracane się bezceremonialne ‘przez ty’ w szpitalu, w urzędzie, u lekarza. To jest

pomiatanie godności. To jest upokarzanie. To jest wyłączanie, wykluczanie z badań takich jak

mammografia czy kolonoskopia, z uzasadnieniem, że już się nie opłaca. To jest odmawianie

natychmiastowego zespolenia złamanego stawu biodrowego, do czego jest absolutne prawo. Nie

domagają się tego, bo jest poczucie, że przecież nie ma na to pieniędzy. To jest zgoda często na to, że

Dziennik Ustaw jest publikowany w formie elektronicznej. Co oznacza, że osoby, które z powodu

wieku lub stanu zdrowia nie korzystają z Internetu, nie znają, nie mają swobodnego dojścia do treści

obowiązującego prawa w kraju, a to jest dyskryminacja.

Poważnym problemem jest sprawa świadomości, ponieważ ageizm to postawa zawierająca w sobie

negatywne, stereotypowe nastawienie do osób starszych. Społeczeństwa najbardziej cywilizowanych

krajów świata odwróciły się od tradycji wcześniejszych pokoleń doceniających wartość doświadczeń

ludzi starszych. Świat przewartościował wiek, który stał się balastem, a nie kumulacją mądrości. Teraz

jesteśmy w fazie powrotu do korzeni najstarszych cywilizacji: musimy docenić możliwości ludzi

starszych między innymi i z tego powodu, że coraz wyraźniejsze stają się problemy demograficzne, a

24

Poradnik Witryny Wiejskiej

ludzie żyją coraz dłużej. Może z czasem powróci i szacunek dla dojrzałości, a młodość stanie się nie

stanem permanentnym i obowiązującym, ale przejściowym, jak to kiedyś bywało.

Ostatnio zauważalny jest pewien przełom. Ludzie starsi czy też starzy są coraz bardziej dostrzegani

przez marketingowców, do których dociera to, że nie można pomijać coraz liczniejszej grupy

społecznej.

Rekomendacje

Planowanie przestrzenne i architektura

1. Projektowanie i/lub adaptowanie/ modernizowanie przestrzeni publicznej i budynków

użyteczności publicznej, a także budynków mieszkalnych w taki sposób, aby ludzie starsi mogli

bezpiecznie i swobodnie poruszać się zarówno w mieszkaniu, jak i poza mieszkaniem, tj.

mieli ułatwiony dostęp do budynków i do otwartych przestrzeni (brak barier architektonicznych);

mieli odpowiednio wyposażone tereny zielone, rekreacyjne, gdzie mogą odpoczywać;

mieli odpowiednio dużo dobrze utrzymanych i bezpiecznych obszarów zielonych (parków,

placyków) i miejsc do siedzenia oraz aktywności ruchowej na powietrzu;

Dobra praktyka:

zapewnienie w budynkach użyteczności publicznej dobrego oznaczenia na zewnątrz i

wewnątrz, wystarczającej liczby miejsc do siedzenia i toalet, łatwo dostępnych wind, ramp,

poręczy, schodów i antypoślizgowych podłóg.

2. Przystosowanie mieszkań do różnych poziomów sprawności i możliwości finansowych osób

starszych tak, by dać im poczucie bezpieczeństwa oraz możliwość niezależnego życia w miarę

zmieniających się potrzeb.

Dobra praktyka:

budowa/remont mieszkań komunalnych/towarzystwa budownictwa społecznego lub innych

form, w których osoby starsze mogą mieszkać bezpiecznie, wygodnie, mając dostęp do

opieki;

stworzenie lokalnego banku/ systemu zamiany mieszkań dla seniorów.

3. Transport

Ulepszanie systemu transportu publicznego w taki sposób, by uwzględniał ograniczone możliwości

fizyczne osób starszych.

25

Poradnik Witryny Wiejskiej

Dobra praktyka.

niskopodłogowe autobusy, duże tablice informacyjne (informacja o trasie) z dużą czcionką w

środkach komunikacji publicznej, powszechne komunikaty głosowe informujące o

przystankach;

zapewnienie dużej czcionki na rozkładach jazdy;

ustawianie ławeczek na przystankach.

Aktywizacja społeczna, zawodowa

1. Zwiększenie zaangażowania osób starszych w życie społeczności

Dobre praktyki

przygotowywanie programów aktywizacji seniorów;

proponowanie różnych form uczestnictwa seniorów w zbiorowych przedsięwzięciach: np.

spotkania tematyczne, przedsięwzięcia kulturalne, sportowe, turystyczne;

wprowadzenie programu zniżek i innych zachęt pozwalających korzystać seniorom z

gminnych wydarzeń kulturalnych, sportowych, rekreacyjnych, itp. (np. karta seniora);

włączanie seniorów w imprezy miejskie, międzypokoleniowe, poprzez dbałość o dostępność,

oświetlenie, łatwość komunikacji, dobrą, czytelną informację, przeciwdziałanie tworzeniu

enklaw dla seniorów.

2. Edukacja, informacja, komunikacja

Promowanie pozytywnego wizerunku osób starszych jako grupy twórczej, zróżnicowanej,

edukowanie służb społecznych.

Rozwijanie łatwo dostępnego i przystosowanego dla ludzi starszych systemu informacji.

Eliminowanie e-wykluczenia wśród osób starszych.

Dobre praktyki

wprowadzenie problematyki pozytywnego postrzegania seniorów do edukacji przedszkolnej i

szkolnej oraz włączanie seniorów w imprezy szkolne;

podejmowanie inicjatyw o charakterze międzypokoleniowym wzmacniających integrację

społeczną;

26

Poradnik Witryny Wiejskiej

rozwój takich sposobów informowania o wydarzeniach, decyzjach itd., by mogły one dotrzeć

do wszystkich mieszkańców, również niekorzystających z nowych technologii oraz mediów;

wprowadzenie w placówkach podległych gminie obowiązku i zachęcanie innych instytucji,

firm, organizacji do drukowania informacji (oficjalne formularze, napisy w gminnej tv, teksty

na tablicach) dużymi literami, drukowanie kluczowych informacji o jasnych nagłówkach i

tłustym drukiem;

udostępnienie komputerów i internetu za darmo lub bardzo tanio w publicznych miejscach

(biura samorządu, domy kultury, biblioteki, szkoły) oraz zorganizowanie bezpłatnych szkoleń i

pomocy dla osób, które nie potrafią skorzystać z nowych technologii);

inicjatywy międzypokoleniowe (np. Uniwersytety Międzypokoleniowe).

Opieka zdrowotna i socjalna

Zapewnienie łatwo dostępnych, kompleksowych usług zdrowotnych oraz właściwej opieki

środowiskowej.

Promowanie i ułatwianie prozdrowotnego stylu życia: zdrowego odżywiania i aktywności

fizycznej.

Dobre praktyki

tworzenie grup wsparcia aktywności fizycznej, aktywności społecznej;

promocja wspólnych zajęć rodzinnych, sąsiedzkich (międzypokoleniowych);

tworzenie miejsc aktywności (ścieżki zdrowia seniora, siłownie);

tworzenie i wspieranie systemów pomocy sąsiedzkiej;

tworzenie bezpłatnego systemu powiadamiania ratunkowego wspierającego chore osoby

samotne.

Osobom starszym nie podoba się postrzeganie, że senior to osoba specjalnej troski. Ktoś, kto nagle

kończy życie zawodowe, ma xx lat i nagle trzeba go traktować jako kogoś zupełnie innego. Kogoś,

kto przekroczył niewidzialną barierę i stał się kimś dziwnym. Seniorzy nie chcą być traktowani na

specjalnych zasadach, chcą być co najwyżej zauważalni. Ich nie można zaraz po zakończeniu kariery

zawodowej izolować, nie można zrobić miejsca tylko dla starszych ludzi tak, jak to się dzieje w

przypadku Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Oni chcieliby przebywać z młodymi ludźmi, chcieliby się

uczyć, a nie być w jakiejś oazie poza światem.

Przemysław Wiśniewski, Violetta Morawska , Fundacja Zaczyn27

27

http://rdc.pl/informacje/przemyslaw-wisniewski-seniorzy-nie-chca-byc-traktowani-na-specjalnych-zasadach-posluchaj/, dostęp: 12.09.2015 r.

27

Poradnik Witryny Wiejskiej

Kto może pomóc? Gdzie szukać informacji?

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej

ul. Nowogrodzka 1/3/5, 00-513 Warszawa

tel. (22) 661 10 00

www.mps.gov.pl

Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich

Al. Solidarności 77, 00-090 Warszawa

tel. (22) 551 77 60, (22) 551 78 11, fax (22) 827 64 53

www.brpo.gov.pl

Państwowa Inspekcja Pracy

ul. Krucza 38/42, 00-926 Warszawa

tel. (22) 661 81 11, fax (22) 625 47 70, 628 41 13

www.pip.gov.pl

Ministerstwo Sprawiedliwości

Al. Ujazdowskie 11, 00-950 Warszawa

tel.: (22) 52 12 888

www.ms.gov.pl

Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych

ul. Gałczyńskiego 4, 00-363 Warszawa

tel.: (022) 826 96 73, 661 11 53

www.mps.gov.pl

Biuro Rzecznika Praw Pacjenta

ul. Młynarska 46, 01-171 Warszawa

tel.: (22) 532 82 50

28

Poradnik Witryny Wiejskiej

Ogólnopolska bezpłatna infolinia Rzecznika Praw Pacjenta: 800 - 190 - 590

Organizacje pozarządowe realizujące projekty w ramach Rządowego Programu na Rzecz

Aktywności Społecznej Osób Starszych

- listy organizacji dostępne na stronie: www.mpips.gov.pl (SENIORZY).

Źródła

Opracowania książkowe

A Snapshot of Ageism in the UK and across Europe, Age UK, London, 2012.

Nelson TD., Ageism and discrimination, W: Birren J. (red.) Encyclopedia of Gerontology, wyd.

2. San Diego: Academic Press 2007.

Nelson TD., Psychologia uprzedzeń, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003 r.

Nicole-Urbanowicz J., Ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek, „Niebieska Linia”, nr

6/2006.

Szatur B. (red.) Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje

działań, Warszawa 2008.

Tokarz B. (red.), Stop dyskryminacji ze względu na wiek, Akademia Rozwoju Filantropii w

Polsce, Warszawa 2005.

Everyday Age Discrimination. What older people say, ISBN: 1-904528-61-9, Help the Aged,

London 2004.

Dokumenty

Dyrektywa Rady UE 2000/78/WE ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego

traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy – art. 2 ust. 5, art. 4 ust. 1 i art 6. ust. 1, (Dz.U. UE

L. 03/16 z dnia 2.12.2000 r.).

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r., sygn. II PZP

13/08, „Biuletyn Sądu Najwyższego” 2009/1, Lex Polonica nr 1997650.

http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/sytuacja-demograficzna-osob-

starszych-i-konsekwencje-starzenia-sie-ludnosci-polski-w-swietle-prognozy-na-lata-2014-

2050,18,1.html, dostęp: 01.08.2015 r.

Źródła internetowe

29

Poradnik Witryny Wiejskiej

Gawrońska M., BIURO PRZYJAZNE SENIOROM – JAK TO SIĘ ROBI W AMERYCE?,

http://seniorzywakcji.blogspot.com/2012/08/biuro-przyjazne-seniorom-jak-to-sie.html ,

dostęp: 01.08.2015 r.

http://dspace.uni.lodz.pl/xmlui/bitstream/handle/11089/3451/Stypi%C5%84ska.pdf?sequen

ce=1&isAllowed=y , dostęp: 01.08.2015 r.

http://ec.europa.eu/justice/discrimination/age/eu-action/index_en.htm

http://fozp.org.pl/pdf/5_4/01_pgp_5_4_sygit.pdf , dostęp: 01.08.2015 r.

http://www.aktywni-seniorzy.info/programie/ , dostęp: 01.08.2015 r.

http://www.alternet.org/economy/age-discrimination-workplace, dostęp: 01.08.2015 r.

http://www.dziennikpolski24.pl/artykul/2543266,wspolczesni-seniorzy-mlodsi-o-okolo-13-

lat-w-stosunku-do-swej-metryki,id,t.html dostęp: 01.08.2015 r.

http://www.encyclopedia.com/topic/Ageism.aspx

https://www.rpo.gov.pl/pliki/12228594450.pdf dostęp: 01.08.2015 r.

http://zaczyn.org/jolanta-perek-bialas-polityka-senioralna-a-jakosc-zycia-osob-starszych/ ,

dostęp: 01.08.2015 r.

Thorpe E., Dyskryminacja ze względu na wiek w Unii Europejskiej,

http://www.bezuprzedzen.org/doc/o_dyskryminacji_ze_wzgledu_na_wiek.pdf , s. 052,

dostęp: 1.08.2015 r.

Fotografie:

http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=797&langId=pl, © Unia Europejska