OPIS WYBRANYCH GATUNKW ROLIN ENERGETYCZNYCH POD KTEM FITOREMEDIACJI Agata Pszczkowska i Wiktor Pszczkowski LAZOWIEC PENSYLWASKI lazowiec pensylwaski (Sida hermaphrodita), od nazwy aciskiej nazywany rwnie sid, jest rolin wieloletni pochodzc z Ameryki Pnocnej. Naturalnie wystpuje w USA (DC, IN, KY, MA, MD, MI, NJ, NY, OH, PA, TN, VA, WV) i Kanadzie (ON). W kilku stanach (IN, MD, PA, TN) jest gatunkiem zagroonym wyginiciem [USDA 2011a]. W Polsce gatunek ten znany jest od ponad 50 lat, kiedy to w Akademii Rolniczej w Lublinie (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy) rozpoczto badania nad moliwoci jego uprawy i wykorzystania na cele paszowe. Na wierzchoku pdw osadzone s kwiatostany zoone z drobnych kwiatw o biaych patkach, kwitnce od czerwca do wrzenia. Kwiaty lazowca stanowi dobry poytek dla pszcz. Wydajno miodowa lazowca pensylwaskiego to 110315 kg ha-1. W kadym dojrzaym owocu wystpuje 5-8 bardzo drobnych nasion o barwie od jasno- do ciemnobrzowej, ktrych masa 1000 szt. wynosi 3-4 g [Borkowska 2006]. wiee nieuszlachetnione nasiona maj zdolno kiekowania na poziomie 5-15%. Najwysz si kiekowania osigaj po 1- lub 2-lenim okresie przechowywania [Antonowicz 2005].. lazowiec rozmnaa si z sadzonek korzeniowych, rzadziej z nasion, uprawia si w postaci plantacji o zagszczeniu 10 do 20 tys. sadzonek na hektar. W okresie jesieni i zimy nastpuje naturalne zasychanie odyg . Zbioru biomasy dokonuje si zalenie od regionu w miesicach: luty, marzec i kwiecie, ewentualnie w okresie od wystpienia pierwszych przymrozkw w listopadzie i grudniu. Wilgotno zbieranej biomasy jest na og mniejsza, w przypadku zbiorw w pniejszych terminach. W naturalnych warunkach moe ona zmniejszy si z okoo 40% w listopadzie do okoo 20% w styczniu i lutym, co umoliwia bezporednie przeznaczenie jej do paletyzacji [Borkowska 2006]. Plantacja moe by efektywnie eksploatowana przez 15 do 20 lat [Antonowicz 2005]. Ma mae wymagania glebowe, duo mniejsze ni wierzba wiciowa i miskant olbrzymi, dlatego moe by wykorzystywany do zagospodarowania gleb sabszych. Moe by uprawiany na wszystkich typach gleb do klasy V wczajc w to gleby piaszczyste. Ta waciwo lazowca jest szczeglnie istotna w przypadku wykorzystania go rekultywacji gleb zdegradowanych i zanieczyszczonych. W niekorzystnych warunkach moe wytworzy 11 t s.m. ha-1rok-1. W praktyce, pod jego upraw nadaj si gleby zaliczane do kompleksu ytniego sabego - klasy IVb i V ze zwierciadem wd podziemnych na gbokoci ponad 2

metry. W przypadku zakadania plantacji za pomoc rozmnaania generatywnego (od nasion) nie naley wykorzystywa gleb zlewnych i zaskorupiajcych si. W korzystnych warunkach uprawy gleba kl. III osiga 17 t s.m. ha-1 rok-1. Zbir biomasy powinien si odbywa w okresie zimowym (I III) kiedy ronie zawarto suchej masy w plonie. Moe by prasowany w kostki, suy do produkcji brykietu i peletu.lazowiec moe by rozmnaany generatywnie (z nasion) oraz wegetatywnie (z sadzonek korzeniowych). Nasiona lazowca wysiewa si bezporednio do gruntu w poowie kwietnia, kiedy temperatura gleby osignie okoo 10C. Do tego celu mona uywa zwykych siewnikw zboowych. Jest to najprostszy i jednoczenie obarczony najwikszym ryzykiem sposobem zakadania plantacji. Ilo nasion potrzebna do zaoenia 1 hektara plantacji wynosi od 1,5 do 6 kg w zalenoci od ich jakoci, w przypadku nasion uszlachetnionych czy otoczkowanych naley zastosowa si do zalece producenta. Nasiona naley umieci na gbokoci 1,0 1,5 cm. Odlego pomidzy rzdami powinna wynosi 60 70 cm, a pomidzy rolinami w rzdzie 40 cm. Taki ukad plantacji pozwala na wjazd maszyn rolniczych i mechaniczne zwalczanie chwastw w midzyrzdziach. Gleba przed zoeniem plantacji musi by bardzo staranie odchwaszczona uprawiona, wyrwnana i zagszczona. Czas od wysiewu do wschodw to okoo 2-3 tygodnie. W pocztkowym okresie wzrost lazowca jest powolny, co moe doprowadzi do jego zaguszenia przez chwasty. Jak na razie nie ma w Polsce herbicydw dedykowanych dla upraw lazowca. Wykorzystanie sadzonek produkowanych z nasion jest skuteczniejszym i bezpieczniejszym sposobem uzyskania zamierzonej obsady plantacji ale jest te metod bardzo pracochonn ze wzgldu na ograniczone moliwoci mechanizacji. Produkcja sadzonek rozpoczyna si w marcu w szklarniach lub tunelach foliowych. Nasiona wysiewane s po 4-5 do kadej komrki multiplantw wypenionych podoem torfowym. W fazie 4-6 lici roliny wsadza si do gruntu. Ma to miejsce w zalenoci od warunkw pogodowych na przeomie kwietnia i maja. Proces sadzenia mona zmechanizowa przy pomocy sadzarek uywanych w warzywnictwie. Optymalna obsada przy tym sposobie zakadania plantacji to rozstaw rzdw 60 75 cm, a rolin 50 60 cm (okoo 20000 sadzonek na hektar).

Przed zaoeniem plantacji bardzo wane jest wykonanie analiz chemicznych gleby w celu ustalenia potrzeb wapnowania oraz nawoenia fosforem i potasem. Na glebach o pH poniej 5,5 (silnie zakwaszonych) naley zastosowa przed wykonaniem uprawy poniwnej 2-3 t/ha nawozw wapniowych w przeliczeniu na CaO. W roku zaoenia plantacji potrzeby nawozowe lazowca s bardzo mae. Od drugiego roku zalecane dawki N:P:K na hektar wynosz: 90 kg N, 30-90 kg P2O5 i 80-150 kg K2O. Dawki azotu w wielkoci 200 kg ha-1 nie wpywaj na ilo pdw natomiast zwikszenie nawoenia fosforem z 39 do 53 kg ha-1 zwikszyo ilo pdw rednio o 1 na m2 co daje okoo 20000 dodatkowych pdw na hektar

[Borkowska 2009]. Badania wykazay, e zarwno nawoenie N:P:K w proporcji 2:1:1 i iloci 8 ton ha-1 jak i zastosowanie osadw ciekowych w dawce 10 i 20 ton ha-1 zmniejszyo ilo popiow po spaleniu biomasy do 3-3,5% w stosunku do nienawoonej kontroli (~4%). Osady ciekowe w dawce 40 ton ha-1 zwikszyy ilo popiou do okoo 5% [Kacprzak 2010]. Badania przeprowadzone na obiekcie trwaego dowiadczenia nawozowego na ktrym od prawie 90 lat stosuje si stay schemat nawozowy wykazay e lazowiec najlepiej ronie na glebie nawoonej CaNPK. Brak nawoenia mineralnego obniy plon o 25 do 45%. lazowiec jest mniej wraliwy na brak nawoenia mineralnego ni miskant. Brak nawoenia potasem obniy plon lazowca o 16-17%, a brak nawoenia fosforem o 9%. lazowiec wykazuje te stosunkowo niewielk wraliwo na zakwaszenie gleby. Uprawa na glebie o pH = 4,2 obniya plon o mnie ni 8% w stosunku do gleby o pH = 6. Waciwo ta jest szczeglnie przydatna w wojewdztwie dzkim gdzie zakwaszenie gleb jest powszechnym problemem. lazowiec pobiera mniej skalnikw pokarmowych z gleby ni wierzba i miskant [abtowicz 2010]. Z plonem lazowca wywozi si z pola mae iloci skadnikw nawozowych, gdy w czasie zasychania pdw s one przemieszczane do karp korzeniowych lub powracaj do gleby z opadajcymi limi. Biomasa lazowca zebrana w odpowiednim terminie ma nisk zawarto popiou oraz zawiera stosunkowo mao skadnikw mineralnych takich jak azot, potas i chlor std may wynos skadnikw nawozowych z plonem [Ku 2010]. Rezultaty prowadzonych do tej pory bada wskazuj na wysoki plon lignocelulozowej biomasy w porwnaniu do innych rolin energetycznych i due ciepo spalania rednio 18,4 MJ kg-1 i warto opaowa 16,6 MJ kg-1 [Szyszlak 2006, Borkowska 2006]. Rozrzut mierzonych wartoci ciepa spalania mieci si w przedziale od 17,8 do 19,2 MJ kg-1. Warto opaowa i ciepo spalania s zalene od gruboci odygi lazowca, co jest cile zwizane z obsad rolin na 1 m2. Zaleno ta moe by wykorzystana przy zakadaniu plantacji. Najwysze wartoci ciepa spalania i wartoci opaowej wynoszce odpowiednio 19,2 MJ kg-1 i 17,4 MJ kg-1 uzyskano dla pdw o gruboci od 10 do 13 mm (grubo uzyskana przy obsadzie 23 pdy na m2) [Szyszlak 2006]. Plony biomasy o wilgotnoci 2025% wynosz od 20 do 25 ton ha-1 [Denisiuk 2006]. Przy teoretycznie zaoonej 100% sile kiekowania i wysiewie 64 tysicy nasion na hektar plon tej biomasy moe osign 120 t ha-1. odygi lazowca, przy odpowiednim zagszczeniu plantacji atwo daj si zgniata i prasowa [Denisiuk 2006]. Wykorzystanie lazowca pensylwaskiego na cele energetyczne, wymaga od producentw rolnych uwzgldnienia moliwoci oddziaywania na grubo pdw, poprzez rne zagszczenie rolin na jednostce powierzchni [Szyszlak 2006]. Plon lazowca

uprawianego na glebie sklasyfikowanej, jako glina ilasta wynosi od 15-20 t s.m. ha-1 [Borkowska 2007], a w trudnych warunkach na osadach ciekowych od 9 do 11 t s.m. ha-1 [Borkowska 2003]. Podobne lub wysze plony jak dla osadw ciekowych mona uzyska w przypadku uprawy na glebach lekkich. Uprawa na glebie sklasyfikowanej jako glina lekka pylasta daa plon, w zalenoci od dawki nawozw azotowych i fosforanowych, w wysokoci 6,71-9,54 t s.m. ha-1 w drugim roku uprawy i 10,29-11,75 t s.m. ha-1 w trzecim i czwartym roku. Naley przy tym zwrci uwag, e w kadym roku trwania eksperymentu w czerwcu i lipcu, okresie najwikszego zapotrzebowania na wod, wystpoway powane deficyty opadw i susze [Borkowska 2009]. Niedobory wody zwizane s te z waciwociami gleb lekkich. W innym badaniu przeprowadzonym w roku 2005 na glebie lekkiej uzyskano plon suchej masy 20,5 t s.m. ha-1 ze wzgldu na due opady w lipcu [Ku 2010]. W przypadku zakadania upraw na takich glebach naley rozway zastosowanie dostosowanych systemw melioracyjnych. Badania przeprowadzone na rnych typach gleb wskazuj na trzy istotne cechy charakteryzujce plantacj lazowca pensylwaskiego zakadan od nasion: 1. w pierwszym roku plon jest bardzo may w stosunku do maksymalnych moliwoci produkcyjnych na danej glebie, 2. drugi rok uprawy jest rokiem przejciowym (plon jest duo wyszy ni w roku pierwszym, ale nie s to pene moliwoci produkcyjne), 3. w trzecim i czwartym roku uprawa osiga swoje pene moliwoci produkcyjne. W przypadku uprawy od sadzonek plon w drugim roku jest wikszy ni przy zakadaniu plantacji z nasion. W pierwszym roku roliny zalenie od warunkw uprawy wytwarzaj pojedyncze pdy o wysokoci 80-270 cm, ktre powinny by skoszone pn jesieni. W kolejnych latach ilo pdw zwiksza si do kilkudziesiciu [Borkowska 2009]. Biomasa lazowca moe by zbierana za pomoc sieczkarni polowych. Plon lazowca pensylwaskiego zdecydowanie zaley od obsady rolin [Faber 2007, Ku 2010]. lazowiec przy obsadzie rolin 10 tys./ha plonuje nisko, niezalenie od jakoci gleby. Na obiektach z tak obsad rolin na glebach kompleksu 8 i 4 wynosi tylko okoo 9 t/ha suchej masy i by o 20% mniejszy ni glebie lekkiej (kompleks 5), gdzie obsada rolin wynosia 20 tys./ha. Natomiast dobre jego plony uzyskano przy zwikszonej do 20 000 na hektar obsadzie rolin. Rwnie plon wynoszcy okoo 12 t s.m. ha-1, uzyskany na glebie lekkiej naley uzna za interesujcy. Pn jesieni pozyskiwano biomas o wilgotnoci poniej 30% [Faber 2007, Ku2010].

Uprawa na glebie sklasyfikowanej jako glina lekka pylasta zawierajcej metale cikie w ilociach nie przekraczajcych ich dopuszczalnej zawartoci w glebach przeznaczonych do uytku rolniczego (nie przekracza redniej naturalnej zawartoci tych metali w tym typie gleby) wykazaa, e lazowiec akumuluje podobne iloci metali cikich jak inne roliny uprawne w Polsce [Szyszlak-Bargowicz 2009]. Porwnanie wynikw bada prowadzonych w rnych orodkach (Tab. 1 i 2) wskazuje na cis zaleno pomidzy zawartoci metali cikich w biomasie a warunkami uprawy rolin energetycznych, z ktrych biomasa ta pochodzi. Roliny uprawiane na glebie z zawartoci metali cikich na poziomie Cd 5 mg kg-1, Cu 20 mg kg-1, Ni 15 mg kg-1, Pb 30 mg kg-1, Zn 50 mg kg-1 suchej masy gleby miay w pierwszym roku uprawy o 5% wiksz such mas ni roliny uprawiane na podou bez metali cikich [Antonkiewicz 2002]. Stymulujcy efekt niewielkich ste metali cikich zmniejszy si w kolejnym roku uprawy do 0,63% a w trzecim roku wynosi 3,3%. Sam plon suchej masy by wikszy w kadym kolejnym roku uprawy. Dopiero metale cikie w steniach szesnastokrotnie wyszych (Cd 80 mg kg-1, Cu 320 mg kg-1, Ni 240 mg kg-1, Pb 480 mg kg-1, Zn 800 mg kg-1 suchej masy gleby) spowodoway istotnie mniejszy przyrost biomasy odpowiednio o 47%, 36,5%, 26,5% w trzech kolejnych latach uprawy. lazowiec pensylwaski w przeciwiestwie do czterech innych rolin badanych w tym eksperymencie (sonecznik bulwiasty, kukurydza, konopie, szkarat) by w stanie rosn na glebie zawierajcej 32 (Cd 160 mg kg-1, Cu 640 mg kg-1, Ni 480 mg kg-1, Pb 960 mg kg-1, Zn 1600 mg kg-1 suchej masy gleby) i 64 (Cd 320 mg kg-1, Cu 1280 mg kg-1, Ni 960 mg kg-1, Pb 1920 mg kg-1, Zn 3200 mg kg-1 suchej masy gleby) razy wicej metali cikich, co wiadczy o duej tolerancji tej roliny na obecno tych pierwiastkw w glebie. By jednak lazowiec mg wzrasta w takich warunkach konieczne jest uycie sadzonek, a nie nasion (nasiona nie kiekuj przy tak wysokim steniu metali cikich) do zaoenia uprawy, a plon w takich warunkach jest bardzo may czynic upraw na cele energetyczne cakowicie nieopacaln [Antonkiewicz 2002]. Dowiadczenia [abtowicz 2010] przeprowadzone-1

na

polu

produkcyjnym

nawoonym osadami ciekowymi w iloci 20 t ha (Osad 1) i 40 t ha-1 (Osad 2) wykazay stosunkowo niewielki wpyw takich zabiegw na plon lazowca natomiast w znaczcy sposb zwikszyo si pobieranie metali cikich przez roliny (Tabela 3). Niewielki wpyw na plon spowodowany by najprawdopodobniej do dobrym stanem i skadem gleby, na ktrej prowadzono eksperyment i roliny lazowca nie byy w stanie wykorzysta dodatkowej puli

makro i mikroskadnikw zawartych w osadach ciekowych przy panujcych warunkach hydrologicznych [abtowicz 2010]. W badaniach [Kacprzak 2010] majcych na celu okreli zmiany zawartoci popiou w rolinach w zalenoci od stosowanego nawozu i jago dawki stwierdzono, e ilo metali w popiele jest uzaleniona nie tylko od typu nawozu i jego dawki ale rwnie od wieku plantacji. Eksperyment prowadzono na bardzo lekkiej glebie pobranej z okolic huty w Czstochowie. lazowiec w drugim roku uprawy pobiera znacznie wicej kadmu, oowiu cynku i niklu ni w pierwszym. Najwysza zawarto oowiu i cynku, zarwno w pierwszym jak i drugim roku uprawy wystpowaa w rolinach uprawianych na glebie nawoonej osadami ciekowymi w dawce 10 ton ha-1 natomiast kadmu przy nawoeniu odpadami z przemysu lenego, a niklu przy nawoeniu kompostem DANO. Przy dawce 10 ton ha-1 osadw ciekowych najbardziej bo a o ponad 100% w stosunku do nienawoonej kontroli, zwikszyo si pobieranie cynku w drugim roku uprawy. Zawarto oowiu by wiksza o 63%, kadmu o 49%, a niklu o 43% po drugim roku uprawy. Kompost DANO zwikszy zawarto niklu w popiele o 150%, a odpady z przemysu lenego zawarto kadmu o 52%. Najwysza dawka (40 ton ha-1) osadw ciekowych zmniejszya zawarto kadmu (-15%), oowiu (-16%) i cynku (-38%) w popiele. Jedynie ilo niklu zwikszya si o 42% [Kacprzak 2010]. Na terenie uaw poddano badaniom [Denisiuk 2006] wielkoobszarowe uprawy dwuletnie i trzyletnie tej roliny w zakresie potencjau masy i energii. Stwierdzono, e drobna w swej budowie martwa cz kwiatowa lazowca stanowia 30% masy cakowitej nadziemnej czci karpy. Opniajc termin zbioru mas czci kwiatowej, moemy do celw energetycznych bezpowrotnie utraci [Denisiuk 2006]. lazowiec pensylwaski uwaany by z rolin woln od agrofagw [Borkowska 2006]. Jednak badania przeprowadzone przez Instytut Ochrony Rolin w Poznaniu zaprzeczaj tej opinii. Okoo 30% rolin na plantacji byo zasiedlonych przez przdziorki i mszyce. Biorc jednak pod uwag wielko lazowca ich szkodliwo jest niewielka. Roliny lazowca byy rwnie do licznie zasiedlane przez wieloerne pluskwiaki, takie jak; wtyk straszyk (Coreus marginatus L.) i zmieniki (Lygus spp). Wzrastajca liczebno tych owadw sugeruje, e na plantacjach wieloletnich mog one stanowi zagroenie. [Mrwczyski 2007, Remlein-Starosta 2007]. lazowiec jest rwnie podatny na infekcje grzybami z rodzaju Fusarium, Sclerotinia sclerotiorum i Botritis cinerea wywoujce choroby fuzarioz, zgnilizn twardzikow i szar ple. Naley rwnie zaoy, e wzrost powierzchni gruntw obsiewanych t rolin, zwikszy zagroenia powodowane przez choroby i szkodniki. Przy

doborze chemicznych rodkw ochrony rolin, naley korzysta z Zalece Instytutu Ochrony Rolin w Poznaniu. WIERZBA WICIOWA Do rodzaju Salix naley okoo 450 gatunkw drzew i krzeww na caym wiecie. Historia wykorzystania wierzby przez czowieka siga epoki kamienia. Wspczenie wachlarz sposobw wykorzystania tej roliny znaczco si poszerzy. Wierzby wykorzystuje si midzy innymi do minimalizowania negatywnego wpywu czowiek na ekosystemy. Wykorzystuje si je do renowacji, stabilizacji i rekultywacji zaburzonych obszarw, do fitoremediacji, kontrolowania i zapobiegania erozji oraz produkcji biomasy [Kuzovkina 2005]. Wierzby s uprawiane w Irlandii Pnocnej jako drzewa krtkiej rotacji do produkcji biomasy ju od 1976 roku [Rockwood 2004]. Wierzba obok topoli i prosa rzgowatego jest najbardziej obiecujc rolin energetyczn do uprawy w czciach USA o umiarkowanym klimacie. Badania prowadzone na Uniwersytecie Stanu Nowy Jork maj na celu zoptymalizowa systemy produkcji biomasy i bioproduktw z wierzby. Stworzono tam program rozmnaania wierzb, ktrego efektem s hybrydy przeznaczone do produkcji biomasy i dendroremediacji [Kopp 2001]. Uprawa wierzby ma jednak najwiksze znaczenie w Szwecji, z ktrej pochodzi wiele odmian uprawianych rwnie w Polsce [Aronsson 2001]. Przydatn w jej uprawie cech jest przystosowanie do wzrostu w miejscach o bardzo ograniczonej dostpnoci podstawowych skadnikw odywczych. Jest to moliwe midzy innymi dziki mikoryzie, ktra zapewnie dodatkowe rda nutrietw takich jak azot i fosfor. Kolonizacja zaburzonych terenw przez wierzby stanowi zacztek przyspieszajcy rekultywacj i przyczynia si do zwikszenia biornorodnoci w takim miejscu. Zmiany jakie nastpuj po zasiedleniu przez nie obszaru to midzy innymi powstawanie humusu, poprawa struktury gleby i iloci skadnikw odywczych, zacienienie itp.. Wierzby s te stosunkowo odporne na zasolenie [Hightshoe, 1988] oraz zanieczyszczenia takie jak metale cikie (kadm, mied, cynk, ow) czy radionuklidy (cez) [Kuzovkina 2005]. Istniej te doniesienia o ich odpornoci na due zanieczyszczenie powietrza [Zvereva 1997]. Wierzba wiciowa Salix viminalis jest obecnie najbardziej przydatnym na cele energetyczne gatunkiem wierzby. Prowadzone s rwnie badania nad wykorzystaniem gatunku Salix dasyclados wierzby dugokoczystej, ktry w okrelonych warunkach daje wyszy plon suchej masy [Tworkowski 2010].

Wierzba wiciowa jest stosunkowo dobrze przebadan rolin energetyczn, dla ktrej stworzono odmiany o korzystniejszych dla uprawy cechach. Jest to rolina wieloletnia, o okresie uytkowania plantacji do 15-20 lat. Podstawow zalet w jej uprawie s tanie, w stosunku do innych rolin energetycznych i atwe do samodzielnego przygotowania, sadzonki zrzezy. W Polsce skutecznie mona uprawia wiele odmian (klonw) wierzby wiciowej pochodzcych ze Szwecji (Gudrun, Inger, Olof, Sven, Tora, Tordis, Torhild) i Danii (Gigantea) jak i polskie odmiany Start, Sprint i Turbo uzyskane przez Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie [UWM 2011]. Uprawa tylko jednej odmiany na plantacji o duej powierzchni jest przedsiwziciem obarczonym sporym ryzykiem. Bezpieczniejsze jest wykorzystanie kilku rnych odmian co powinno ograniczy rozprzestrzenienie si chorb. W przypadku uprawy na cele energetyczne najbardziej uzasadniony jest zbir wierzby co 3 lata, gdy uzyskuje si wwczas wikszy plon w przeliczeniu na rok, a w dodatku drewno ma wysz warto energetyczn, ni przy zbiorze corocznym. Uprawa w cyklach trzyletnich wymaga jednak wykorzystania specjalistycznych i kosztownych maszyn do zbioru biomasy. Szybki przyrost biomasy i zwizana z tym intensywna wymiana jonowa pomidzy korzeniami, a czsteczkami skaonej gleby czyni ten gatunek szczeglnie przydatny dla jej biologicznego wykorzystania w fitoremediacji. Wierzb rozmnaa si wegetatywnie ze zrzezw sadzonek nazywanych inaczej sztobrami. S to 20-25 cm odcinki jednorocznych lub dwuletnich pdw cite z ich dolnych i rodkowych czci. Maj grubo od 7 do 15 mm. Wane jest zachowanie kierunku wzrostu pdu. W tym celu ich wierzchoki maluje si farb. Zabieg ten chroni rwnie zrzezy przed wysychaniem. Na przyjmowanie si wierzby korzystnie wpywa namoczenie w wodzie zrzezw na bezporednio 1-2 doby przed sadzeniem. Obsada rolin zaley od czstotliwoci zbioru i doboru stosowanych maszyn. W przypadku planowania zbioru wierzby w cyklu corocznym mona stosowa rzdowe sadzenie bez cieek przejazdowych i z rozstaw rolin w rzdzie 40 cm (~33 000 zrzezw na hektar). Nie zaleca si jednak takiej obsady dla plantacji komercyjnych ale moe by ona przydatna w przypadku fitoremediacji. Dla zbioru co 3 lata najefektywniejszy wydaje si ukad dwch rzdw w odstpach 75 cm i nastpnie cieka przejazdowa o szerokoci 150 cm. Odlego pomidzy rolinami w rzdzie zaley od rodzaju gleby i wynosi od 40 do 50 cm. Przy takiej technice sadzenia obsada wynosi bdzie 22000 rolin na hektar dla gleb sabszych i od 22000 do 17600 na glebach yniejszych. Wyniki bada szwedzkich i angielskich wskazuj, e w korzystniejszych warunkach wilgotnociowych, uzasadnione jest zmniejszenie obsady rolin wierzby do 10-13 tys./ha.

[Ericsson 2009]. Nasadzenia wierzby naley rozplanowa w taki sposb, by moliwy by dojazd cikim sprztem oraz transport zebranego plonu. Wierzb zbiera si w okresie jesienno-zimowym, w ktrym gleby s zwykle silnie uwilgotnione co moe utrudni lub nawet uniemoliwi wykorzystanie niektrych maszyn. Wierzb najlepiej uprawia na niezabagnionych, wilgotnych glebach klasy III b, IV a i IV b zaliczanych do kompleksu zboowo-pastewnego mocnego oraz klasy IV b i V zaliczanych do kompleksu zboowo-pastewnego sabego. Mona j take uprawia na glebach klasy - IV b lub V wytworzonych z piaskw, zaliczanych do kompleksu ytniego dobrego z zastrzeeniem, e woda gruntowa na tych glebach powinna wystpowa nie gbiej ni 250 cm. Wierzba od poowy czerwca do koca sierpnia czyli w kresie najwikszego przyrostu biomasy wykorzystuje nawet 10 mm wody na dob. Moliwe jest zagospodarowanie gruntw sabszych, niszych klas bonitacyjnych, pod warunkiem intensywnego nawoenia i nawadniania w przypadku okresw suchych. Plantacj wierzby mona zaoy na glebach wyczonych z produkcji z powodu ich zasolenia. Na suchych glebach, w latach z ma iloci opadw uzyskuje si do 30 % mniejsze plony ni na glebach wilgotnych i uprawa wierzby jest nieopacalna. Na plonowanie wierzby wpywa wiele czynnikw: warunki glebowe i hydrologiczne, dobrana i stosowana odmiana oraz zastosowane nawoenie [Kalembasa 2006a, Rockwood 2004, Stolarski 2007 Kalembasa 2009]. Dwie odmiany wierzby uprawiane w poudniowej czci Quebec w Kanadzie i dostosowane do tamtejszych warunkw klimatycznych i glebowych daj plon na poziomie 15-20 t s.m. ha-1 rok-1 [Labrecque 1993; 1994; 1997]. Plony wierzb krzewiastych uprawianych w Polsce szacuje si przecitnie na okoo 15 ton s.m. ha-1 rok-1 [Stolarski 2003, Szczukowski 2005 a, b]. Przy obsadzie 40 000 rolin na hektar i nawoeniu 75 kg ha-1 N, 50 kg ha-1 P2O5, 75 kg ha-1 K2O na glebie kompleksu 8 (cika czarna ziemia) przy zbiorze corocznym uzyskano w pierwszym roku uprawy plony w wysokoci 10,8 ton s.m. ha-1 (klon 1054), 17,2 ton s.m. ha-1 (klon 1052), 14,1 ton s.m. ha-1 (klon 1047), 16,6 ton s.m. ha-1 (klon 1023). W drugim i trzecim roku uprawy plon wynis odpowiednio 12,4 i 11,5 ton s.m. ha-1 (klon 1054), 13,7 i 10,1 ton s.m. ha-1 (klon 1052), 12,7 i 12,8 ton s.m. ha-1 (klon 1047), 12,6 i 10,0 ton s.m. ha-1 (klon 1023). Przy takiej samej obsadzie i nawoeniu na glebie redniej kompleksu 4 uzyskano trzech kolejnych lat uprawy plony w wysokoci 14,0, 12,1, 12,7 ton s.m. ha-1 (klon 1054), 13,1, 10,8, 10,8 ton s.m. ha-1 (klon 1052), 12,7, 9,4, 11,2 ton s.m. ha-1 (klon 1047), 13,4, 11,0, 11,2 ton s.m. ha-1 (klon 1023) [Feber 2007]. W przypadku zbiorw co trzy lata na glebie kompleksu 8 (cika czarna

ziemia) uzyskano plon w wysokoci 11,7 ton s.m. ha-1 rok-1 (klon 1054), 16,0 ton s.m. ha-1 rok-1 (klon 1052), 15,8 ton s.m. ha-1 rok-1 (klon 1047), 18,3 ton s.m. ha-1 rok-1 (klon 1023), a na glebie redniej kompleksu 4 uzyskano 15,2 ton s.m. ha-1 rok-1 (klon 1054), 13,4 ton s.m. ha1

rok-1 (klon 1052), 15,2 ton s.m. ha-1 rok-1 (klon 1047), 13,6 ton s.m. ha-1 rok-1 (klon 1023)

[Feber 2007]. W przypadku kadego z badanych klonw uprawa ze zbiorem po trzech latach dala wikszy plon ni suma zbiorw corocznych. Przed posadzeniem wierzby wane jest odchwaszczenie pola oraz wykonanie analiz chemicznych gleby, aby waciwie ustali potrzeby wapnowania oraz nawoenia fosforem i potasem. W przypadku gleb o pH poniej 5,5 konieczne jest wapnowanie. Na lejszych glebach trzeba zastosowa 2-3 t ha-1, na cikich 3-5 t ha-1 nawozw wapniowych w przeliczeniu na CaO. Do nawoenia plantacji wierzby krzewiastej mog by wykorzystane nawozy mineralne, organiczne, a take osady ciekowe, przescz ze skadowisk odpadw czy woda z drugiego etapu oczyszczania w oczyszczalni ciekw, poniewa rolina ta dobrze wykorzystuje skadniki pokarmowe w nich zawarte. W roku zaoenia plantacji ze wzgldu na niewielkie potrzeby rolin w tym okresie stosuje si dawki N:P:K w iloci 20 kg N, 10-20 kg P2O5 i 20-40 kg K2O w przeliczeniu na hektar. W drugim roku zalecane dawki N:P:K wynosz: 90 kg N, 30-60 kg P2O5 i 80-120 kg K2O w przeliczeniu na hektar. Dawki fosforu i potasu naley dostosowa do zawartoci tych skadnikw w glebie. [Ku 2010] W trzecim i dalszych latach uprawy ilo nawozw mona zmniejszy o 10-20%, poniewa roliny ponownie wykorzystuj cz skadnikw odywczych zawartych w opadajcych liciach [Szczukowski 2004]. Jeeli nie dokonuje si corocznych zbiorw to w zalenoci od ich czstotliwoci w trzecim i czwartym roku moe nie by moliwoci aplikowania nawozw. Dopiero po zbiorze plonw wiosn kolejnego roku stosuje si zalecane dawki nawozw. Badania przeprowadzone na obiekcie trwaego dowiadczenia nawozowego, na ktrym od prawie 90 lat stosuje si stay schemat nawozowy wykazay e wierzba najlepiej ronie na glebie nawoonej CaNPK. Brak nawoenia mineralnego spowodowa drastyczne obnienie plonu o 42 do 60%. Wierzba jest znacznie bardziej wraliwa na brak nawoenia mineralnego ni miskant. Brak nawoenia potasem obniy plon wierzby rednio o 7% co wskazuje na mniejsz wraliwo na niedobw tego pierwiastka ni to ma miejsce w przypadku lazowca. Natomiast brak nawoenia fosforem obniy plon o 22%. Rola nawoenia fosforowego w uprawie miskanta i lazowca jest znaczco mniejsza. Wierzba wykazuje te stosunkowo niewielk wraliwo na zakwaszenie gleby. Uprawa na glebie o pH = 4,2 obniya plon o nieco ponad 7% w stosunku do gleby o pH = 6. [abtowicz 2010].

Powane zagroenie dla plantacji wierzby stanowi zarwno choroby jak i szkodniki. Choroby wywoywane przez grzyby takie jak rdza (Melampsora sp.), plamisto lici i pdw (Trichometasphaeria sp.), parch (Venturia sp.), antraknoza (Aureobasidium sp.). Grone s rwnie Venturia chlorospora, Physalospora miyabeana, Rhytisma salicinum [Baej 2007]. Obecno fitofagw w pierwszym roku wegetacji lub na jednorocznym odrocie moe spowodowa znaczne obnienie iloci i jakoci plonu wierzby, dlatego szczeglnie wana jest ochrona modych plantacji [Czerniakowski 2005]. 1) Niekrelanka wierzbwka (Erachias chlorana L.) jest Gronym szkodnikiem na uprawach wierzby,ktrego gsienice powodujce wyginanie si pdw oraz boczne odrosty tzw. miotlasto pdw. 2) Jtewka wiklinwka (Phyllodecta vitellinae L.) (larwa i dorosy owad) moe szkieletowa licie, a nawet doprowadzi do zasychania pdw. 3) Pienik wierzbowy (Aphrophora salicina Goeze) i pienik olchowiec (A. alni Fall.) s pluskwiakami mogcymi swym erowanie powodowa amliwo pdw. Wytwarzaj tylko jedno pokolenie w cigu roku. 4) Ogrodnica niszczylistka (Phyllopertha horticola L.) jest chrzszczem, ktry przy duej liczebnoci moe doprowadzi do zmniejszenia powierzchni asymilacyjnej pdw, a co za tym idzie, sabszy ich wzrost. 5) Krytoryjek olchowiec (Cryptorrhynchus lapathi L.) ktrego larwy wgryzaj si do rdzenia i dr korytarz do wierzchoka. Uszkodzone pdy s wewntrz puste, dlatego atwo si ami. Cz z owadw moe pozosta w pdach do nastpnej wiosny, doprowadzajc do zasychania pdw. 6) Rynnica topolwka (Chrysomela populi L.) i rynnica wierzbwka (Chrysomela saliceti L.) (larwy i owady dorose eruj na liciach znacznie je uszkadzajc powanie spowolni wzrost rolin zwaszcza na modych plantacjach. 7) Pryszczarek liciowiec (Dasyneura marginemtorquens Winn.) jest muchwk, ktrej larwy erujc mog powodowa skrcanie si i opadanie lici [Mrwczyski 2007]. W przypadku duego nasilenia chorb lub szkodnikw konieczne jest chemiczne ich zwalczanie, a przy doborze rodkw ochrony rolin naley korzysta z Zalece Instytutu Ochrony Rolin w Poznaniu. Wierzba jest najlepiej przebadana rolin energetyczn pod ktem wykorzystanie jej w fitoekstrakcji metali cikich w poczeniu z produkcj biomasy. Prbowano wyliczy opacalno takich przedsiwzi uwzgldniajc wiele zmiennych [Lewandowski 2006, Witters 2009]. Czynnikiem determinujcym akumulacj metali cikich jest pH, ktry dla badanego osadu mieci si w granicach 6,3 6,9 oraz stenie metali. przy warto pH osadu ciekowego poniej 6,5 nastpuje uwalnianie si wikszoci metali cikich, zgodnie ze schematem: Cd>Zn>Ni>Cu>Pb [KabataPendias 1999]. Dowiadczenia [Michalowski 2005]

na wierzbie wiciowej Salix viminalis odmiany Ulv i Yorr uprawianej z wykorzystaniem zeolitu wskazay na szybki wzrost rolin oraz redni lub intensywny poziom akumulacji kadmu, oowiu, cynku i chromu mierzony jako stosunek redniego stenia danego pierwiastka w organach roliny do ich stenia w osadzie . Akumulacja metali cikich u wierzby wystpowaa gwnie w korzeniach i odygach [Michalowski 2005]. Nawoenie plantacji wierzby osadami ciekowymi znaczco zwiksza plon biomasy, a dodatkowo jest metod utylizacji odpadw [Hytnen 1994, Labrecque 1997, Aronsson 2001]. Dowiadczenia przeprowadzone na polu produkcyjnym nawoonym osadami ciekowymi w iloci 20 t ha-1 (Osad 1) i 40 t ha-1 (Osad 2) wykazay podobnie jak w przypadku lazowca i miskanta stosunkowo niewielki wpyw takich zabiegw na plon wierzby natomiast w znaczcy sposb zwikszyo si pobieranie metali cikich przez roliny (Tabela 3). Niewielki wpyw na plon spowodowany by najprawdopodobniej do dobrym stanem i skadem gleby, na ktrej prowadzono eksperyment i zbyt krtkim czasem trwania eksperymentu by roliny mogy w peni wykorzysta zasoby makro i mikroskadnikw zawartych w osadach ciekowych [abtowicz 2010]. Biorc pod uwag wyniki innych bada osady ciekowe s bardzo dobrym i skutecznym nawozem do stosowania w uprawie wierzby i innych rolin na cele energetyczne z jednoczesnym wykorzystaniem do fitoremediacji. Osad nie tylko wnosi skadniki pokarmowe, ale take znaczco poprawia warunki fizyczne, chemiczne, wilgotnociowe i mikrobiologiczne gleby. Zalecana dawka 30-40 t ha-1 moe by zwikszona w zalenoci od warunkw glebowych. W dalszych latach uytkowania plantacje mona zasila pogwnie stosujc osad po ciciu pdw. W trzyletnim dowiadczeniu na glebie o skadzie granulometrycznym piasku gliniastego lekkiego nawoonej przed zaoeniem uprawy dawkami osadu ciekowego o zrnicowanej dawce azotu zbadano wpyw nawoenia azotowego na pobieranie metali cikich przez wierzb wiciow klon 1056 [Kalembasa 2009]. Wyniki wskazuj, e dawka 200 kg N ha-1 (najwysza zastosowana) wpyna na zwikszenie akumulacji oowiu, miedzi, kadmu i cynku. Nie wykazano znaczcych rnic zawartoci oowiu, kadmu, miedzi pomidzy rolinami uprawianymi na polu nawoonym dawk 100 i 150 kg N ha-1. Wyjtkiem okaza si cynk, ktrego zawarto w rolinach bya znacznie nisza przy zastosowaniu najniszej dawki osadu. Biorc pod uwag wikszy plon biomasy uzyskany na polach nawoonych osadem ciekowym cakowita ilo zakumulowanych metali bya wiksza (najwiksza przy zastosowaniu dawki (200 kg N ha-1) ni w eksperymencie kontrolnym. W badaniu tym obliczono, e dawka niklu wprowadzona do gleby z osadem

zostanie zakumulowana przez wierzb w cigu jednego roku uprawy, cynku w cigu dwch lat a kadmu miedzi i oowiu w cigu czterech lat. Jedynie chrom, ktrego pobieranie jest bardzo ograniczone usuwany bdzie przez okoo 30 lat uprawy [Kalembasa 2009].Wykorzystujc zdolnoci wierzby do pobierania duej iloci metali cikich, do jej nawoenia mona wczy osady ciekowe, bez obaw o nadmierne zanieczyszczenie gleby tymi pierwiastkami [Greger 1999, Kope 2002, Mathe-Gaspar 2005, Kalembasa 2006b]. Szybki przyrost biomasy i zwizana z tym intensywna wymiana jonowa pomidzy korzeniami, a czsteczkami skaonej gleby czyni ten gatunek szczeglnie przydatny dla jej biologicznego wykorzystania [Michaowski 2005].

Picioletni projekt prowadzony w Wielkiej Brytanii mia na calu zbadanie przydatnoci wierzby wiciowej do utylizacji wody spywajcej ze skadowisk odpadw i obiegu zwizkw chemicznych w niej zawartych [Alker 2002]. Przede wszystkim nawadnianie upraw wierzby takim przesczem zwikszyo plony w stosunku do pola nawadnianego wod i nienawadnianego o odpowiednie 2 i 4 t s.m. ha-1 rok-1. Naley tu rwnie zwrci uwag na rnic w plonie pomidzy polem nawadnianym wod (7 t s.m. ha1

rok-1) a nienawadnianym w ogle (5 ton s.m. ha-1 rok-1). Plantacja wierzby nawadniana

przesczem ze skadowiska odpadw wykorzystaa 41% zawartego w nim azotu, nie stwierdzono natomiast znaczcego wzrostu zawartoci metali cikich w stosunku do kontroli. Oszacowano te, e 92% chloru zwartego w przesczu spyno z pola, na ktrym uprawiano wierzb. Jest to sytuacja korzystna dla wykorzystania biomasy do spalania. Taki sposb utylizacji wydaje si odpowiedni do przesczu o niskim steniu. Stosowanie tej technologii w sezonie wegetacyjnym przynosi podwjne korzyci natomiast w okresie zimowym potrzebne jest zastosowanie innych metod. [Alker 2002, Rockwood 2004]. Badania prowadzone na polach eksperymentalnych we Francji, Grecji, Irlandii Pnocnej i Szwecji potwierdziy, e plantacje wierzby usuwaj due iloci nutrietw ze ciekw (m.in. azotu i fosforu) i maj porwnywaln efektywno z trzecim stopniem oczyszczania ciekw w konwencjonalnej oczyszczalni. Taka metoda utylizacji nie miaa negatywnego wpywu na wod gruntow w porwnaniu do nienawadnianego i nienawoonego pola kontrolnego. Badania pilotaowe prowadzone w Kagerod w Szwecji wykazay, e zastosowanie wierzb do oczyszczania ciekw z azotu i fosforu moe by skuteczniejsze ni tradycyjny system nitryfikacji/denitryfikacji i chemiczna precypitacja fosforu [Hasselgren 1998. Rockwood 2004]. Uzyskano przy tym znaczcy wzrost plonowania wierzb. Eksperymet okaza si tak udany, e powikszono go do penej skali systemu oczyszczania. Wedug doniesie 13 hektarowa plantacja wierzby, ktra powstaa oczyszcza 40 000 m3 rok-1 ciekw z drugiego

etapu oczyszczania. Taka objto stanowi 12% ciekw pochodzcych z miasteczka liczcego 1500 mieszkacw. Prowadzone za granic badania polowe wskazuj, e wierzby maj wikszy potencja akumulacji metali cikich ni niektre inne roliny uprawiane na cele energetyczne takie jak miskant, sonecznik, kukurydza czy ycica [Schmidt 2003]. Prowadzono badania na prbach gleb pochodzcych z trzech regionw republiki czeskiej o rnym stopniu zanieczyszczenia metalami cikimi (arsenem, kadmem, oowiem i cynkiem). Klon wierzby o numerze S-519, jedyny z badanych nalecy do gatunku Salix viminalis, w cigu dwch lat uprawy na najbardziej zanieczyszczonej glebie (Cd 30,5 mg kg-1, Pb 2297 mg kg-1, Zn 3718 mg kg-1 ,As 64,1 mg kg-1) akumulowa w liciach kadm w iloci 19,8-47,4 mg kg-1 rok-1 i cynk 1564-3558 mg kg-1 rok-1 a w pdach od 12,4 do 35,2 mg kg-1 rok-1 kadmu i 572-1243 mg kg-1 rok-1 cynku. Po dwch latach eksperymentu roliny zakumuloway w korzeniach 51,8-75,0 mg kg-1 kadmu i 2160-2928 mg kg-1 cynku. Klon S-519 zakumulowaa mniej kadmu w korzeniach ni 6 z pozostaych siedmiu badanych klonw co jest cech korzystna z punktu widzenia fitoremediacji. Niestety akumulacja tego metalu cikiego w liciach i pdach, bya odpowiednio nisza w 5 innych badanych klonach innych gatunkw wierzby. W przypadku cynku proporcje te s mniej korzystne ale z racji wysokiej jego zawartoci w liciach rolina ta moe by przydatna do celw fitoremediacyjnych [Tlustos 2007]. Salix viminalis S-519 w cigu trzech lat uprawy na rednio zanieczyszczonej glebie (Cd 4,73 mg kg-1, Pb 1158 mg kg1

, Zn 180 mg kg-1, As 37,5 mg kg-1,) akumulowa w liciach kadm w iloci 10,8-62,5 mg kg-1 rok-1 cynku. Po trzech latach eksperymentu roliny zakumuloway w korzeniach 6,4-9,8 mg

rok-1 i cynk 134-308 mg kg-1 rok-1 a w pdach 9,8-20,8 mg kg-1 rok-1 kadmu i 55,1-160 mg kg1

kg-1 kadmu cynk i 72,8-102,6 mg kg-1 cynku, a w drewnie 14,1-19,3 mg kg-1 kadmu i 109-117 mg kg-1 cynku. Wyniki wskazuj na korzystna dla celw fitoremediacyjnych proporcj pomidzy akumulacj kadmu i cynku w czciach podziemnych i nadziemnych roliny. Proporcja ta dla arsenu i oowiu bya bardzo niekorzystna i znaczc wikszo tych metali zostaa zakumulowana w korzeniach. Ilo pobieranych metali cikich znaczco rnia si dla poszczeglnych klonw wierzby [Tlustos 2007]. Rnice w pobieraniu kadmu w zalenoci od stosowanej odmiany wierzby zostay wykazane take w innych eksperymentach [Lewandowski 2006]. Porwnanie wynikw bada prowadzonych w rnych orodkach (Tab. 1 i 2) wskazuje na cis zaleno pomidzy zawartoci metali cikich w biomasie a warunkami uprawy rolin energetycznych, z ktrych biomasa ta pochodzi. Zarwno weksperymencie hydroponicznym jak i polowym wykazano, e wierzba bardzo sabo akumuluje

chromu w nadziemnych czciach. Ilo zakumulowanego kadmu w wielu przypadkach bya poniej poziomu detekcji wynoszcego 5mg kg-1 [Pulford 2001].

MISKANT OLBRZYMI Miscanthus x giganteus jest wieloletni traw pochodzc z Azji Poudniowo-Wschodniej. Jest jednym z 20 gatunkw Miscanthus, powstaym w wyniku naturalnego skrzyowania miskanta chiskiego (Miscanthus siniensis) z miskantem cukrowym (M. sacchariflorus). Posiada silnie rozbudowany system podziemnych kaczy i rozlegy system korzeniowy sigajcy ponad 2,5 m w gb ziemi. Taka budowa czci podziemnych moe by wykorzystywana do zapobiegania erozji [Wersocki 2008]. Prowadzi fotosyntez typu C-4. W odrnieniu od fotosyntezy C-3 jak prowadzi wikszo rolin w naszym klimacie podczas asymilacji dwutlenku wgla nie wystpuje respiracja w wyniku, ktrej z powrotem do atmosfery uwalniana jest 1/5-1/3 dwutlenku wgla [Osisko 1996]. Brak strat CO2 powoduje szybszy przyrost biomasy i wysz zawarto wgla w tkankach roliny [Wersocki 2008]. Trawa ta tworzy due kpy, a plon uytkowy stanowi grube dba wypenione gbczastym rdzeniem, ktrych moe by ponad 200 sztuk na pojedynczej rolinie. Mikanthus osiga wysoko 200-450 cm. W Europie uprawiany jest od ponad 80 lat, pocztkowo jako rolina ozdobna, a od ponad 18 lat na plantacjach energetycznych w Wielkiej Brytanii gdzie od 1990 roku prowadzone s szeroko zakrojone badania nad wzrostem i produkcj biomasy miskanta w ronych warunkach temperatury, nasonecznienia, dostpnoci wody i w ronych warunkach glebowych. [Bullard 1995, Nixon 2001, Ozimek 2009, Ku 2010]. Stwierdzono, e charakteryzuje si szybkim tempem wzrostu, wysokim plonem z jednostki powierzchni, odpornoci na niskie temperatury [Bullard 1997, Nixon 2001]. W pierwszym roku uprawy plony wynosi oko 8 t s.m. ha-1, a od drugiego roku siga 25-45 t s.m. ha-1 [Scurlock 1999, Danalatos 2007]. Jest to co najmniej 10 krotnie wicej ni mona uzyska z uprawy 1 ha lasu [Oniko 1996, Wersocki 2008]. Roczne plony w warunkach klimatycznych Anglii wynosz 12-16 t s.m. ha-1, Danii 15 25 t s.m. ha-1, Austrii 22 t s.m. ha-1 [Nixon 1997, Scurlock 1999]. W Polsce wydajno kilkuletniej plantacji dochodzi do 20 t s.m. ha-1. Okres eksploatacji plantacji miskanta wynosi od 10 do 25 lat. [Bullard 2001, Wersocki 2008]. Stwierdzono, e miskant olbrzymi ma szeroki zakres tolerancji wzgldem gleb i pH [Nixon 2001]. W warunkach klimatycznych panujcych w Polsce uprawa tej roliny powinna si koncentrowa na glebach klasy IV b nalecych do kompleksu ytniego dobrego. Budowa

systemu korzeniowego umoliwia upraw Miskanta na glebach redniozwizych klasy IV a i IV b, o niskim poziomie wd gruntowych [Kolowca 2009]. Wedug symulacji przeprowadzonych dla Europy Wschodniej na glebie bardzo dobrej mona uzyska w takich warunkach 17,7-21,8 t s.m ha-1., a na glebach dobrych 12,9-17,1 t s.m. ha-1 [Fischer 2005]. Natomiast dowiadczenia Niemieckie pokazay, e na glebach dobrych mona uzyska do 24 t s.m. ha-1 ale na glebach sabych tylko 2-10 ton s.m. ha-1[Surlock 1999]. Przy obsadzie 15 000 rolin (Miscanthus x Giganteus) na hektar i nawoeniu 75 kg ha-1 N, 50 kg ha-1 P2O5, 75 kg ha-1 K2O na glebie kompleksu 8 (cika czarna ziemia) uzyskano w cigu trzech kolejnych lat uprawy plony w wysokoci 9,0, 21,7 i 18,0 t s.m. ha-1. Przy takiej samej obsadzie i nawoeniu na glebie redniej kompleksu 4 uzyskano trzech kolejnych lat uprawy plony w wysokoci 10,4, 19,2 14,9 t s.m. ha-1[Feber 2007, Ku 2008]. Na cikiej czarnej ziemi plony suchej masy miskanta i wierzby zbieranej w cyklu 3-letnim byy zblione. Natomiast na glebie redniej miskant plonowa wyranie wyej ni wierzba. W bardzo suchym trzecim roku uprawy plony miskanta byy o okoo 50% wiksze ni jednorocznych odrostw wierzby krzewiastej [Feber 2007]. Miskant nie produkuje podnych nasion. Materia rozmnoeniowy stanowi pocite karpy korzeniowe (rizomy) lub sadzonki produkowane laboratoryjnie - metod in vitro. Obsada miskanta powinna wynosi od 10 000 do 12 000 rolin na hektar przy rozstawie rzdw 75 -100 cm i odlegoci pomidzy rolinami w rzdzie wynoszcymi 60-100cm. Zakadanie plantacji z sadzonek korzeniowych (rizomw) jest pracochonne. Po 3-4 latach uprawy z jednej dobrze rozwinitej karpy mona uzyska 50-100 sadzonek. Roliny rozwijajce si z takich sadzonek ju w pierwszym roku gbiej si ukorzeniaj przez co s odporniejsze na uszkodzenia przez niskie temperatury, ni sadzonki produkowanych metod in vitro. Biomasa miskanta moe by zbierana w okresie od listopada do grudnia, gdy jej wilgotno wynosi 35-45% lub od marca do kwietnia gdy zawarto wody spada do 25-30% i obnia si zawarto niekorzystnych z punktu widzenia energetyki pierwiastkw takich jak chlor potas i sd. Wad zbioru w drugim terminie jest obniony w wyniku opadania lici plon. Straty z tego powodu sigaj 15-20% w stosunku do zbioru pn jesieni. Wane jest wykonanie analiz chemicznych gleby, aby waciwie ustali potrzeby wapnowania oraz nawoenia fosforem i potasem. Na glebach o pH niszym ni 5,8-6,0 naley zastosowa 2-3 t ha-1 nawozw wapniowych, w przeliczeniu na CaO. W roku zaoenia plantacji potrzeby nawozowe miskanta s mae. Dawka 30 kg ha-1 N, 20 kg ha-1 P2O5 i 40 kg ha-1 K2O jest wystarczajca. Od drugiego roku zalecana jest wysza dawka N:P:K wynosz:

90 kg ha-1 N, 30 kg ha-1 P2O5 i 80 kg ha-1 K2O. W czasie zasychania pdw rolina przemieszcza due iloci skadnikw odywczych do karp korzeniowych, a z opadajcymi limi cz z nich powraca do gleby. Dziki temu z plonem biomasy wywozi si z pola mae iloci skadnikw nawozowych. Badania wykazay, e nawoenie N:P:K w proporcji 2:1:1 i iloci 8 t ha-1 nie zmienio znaczco zawartoci popiou (~3%) natomiast zastosowanie osadw ciekowych w dawce 20 t ha-1 zmniejszyo ilo popiow po spaleniu biomasy do okoo 2,5% w stosunku do nienawoonej kontroli (3%). Osady ciekowe w dawce 10 i 40 t ha-1 zwikszyy ilo popiou do odpowiednio 4 i 5% [Kacprzak 2010]. Badania przeprowadzone na obiekcie trwaego dowiadczenia nawozowego, na ktrym od prawie 90 lat stosuje si stay schemat nawozowy wykazay e miskant najlepiej ronie na glebie nawoonej CaNPK. Brak nawoenia mineralnego w pierwszym roku uprawy spowodowa obnienie plonu o okoo 25%. W kolejnych latach uprawy rola nawoenia mineralnego jest znacznie mniejsza i skutkowao obnieniem plonu 10-13% w pokonaniu z pen dawk CaNPK. Miskant jest znacznie mniej wraliwa na brak nawoenia mineralnego ni wierzba. Wynik bada wskazuj, e miskantus jest najlepiej przystosowany do wykorzystania naturalnych glebowych zasobw skadnikw pokarmowych w warunkach gleb piaszczystych o skadzie granulometrycznym piasku gliniastego. Najwikszy negatywny wpyw na plonowanie zanotowano w przypadku stosowania nawoenie CaPK. Brak azotu przy zastosowaniu dawek pozostaych skadnikw obniy plon a o 43,5% podczas gdy brak nawoenia NPK jedynie o 15,8%. Uprawa na glebie o pH = 4,2 obniya plon o nieco ponad 7% w stosunku do gleby o pH = 6. [abtowicz 2010]. W pierwszym roku uprawy podstawowy problem stanowi walka z zachwaszczeniem na plantacji. W nastpnych latach wyrwnany an miskanta ogranicza wzrost chwastw. Jak do tej pory choroby i szkodniki nie byy znaczcym zagroeniem dla uprawy miskanta. Znana jest tylko jedna choroba wirusowa powodujca zahamowanie wzrostu i chloroz. Nie przenosi si ona jednak z roliny na rolin a jej rdem s zakaone sadzonki [Wersocki 2008]. Na istniejcych w Polsce plantacjach stwierdzono wystpowanie uszkodze odyg miskanta w skutek erowania larw muchwek oraz uszkodzenia lici charakterystyczne dla erowania okasia garbatka(Zabrus tenebroides Goeze). W duszej perspektywie, przy powikszaniu areau upraw ten chrzszcz z rodziny biegaczowatych moe okaza si powanym szkodnikiem, poniewa plantacje miskanta stwarzaj mu wspaniale moliwoci rozwoju [Mrwczyski 2007].

W przypadku uprawy miskanta na glebie kompleksu ytniego dobrego, klasy bonitacyjnej IVa, o odczynie kwanym (pH = 4,1) zarwno zastosowanie osadw ciekowych (63 t ha-1) jak i nawoenia N:P:K w dawce 90:70:90 kg ha-1 oraz poowie tej dawki wpyno na popraw wzrostu rolin. Najskuteczniejsze okazao si nawoenie mineralne N:P:K w penej dawce. Zastosowanie penej dawki N:P:K wpyno na zwikszenie wysokoci rolin ich masy odpowiednio o 44,4% i 96,1%, osady ciekowe o 24,7% i 81,3%, a poowa dawki N:P:K 27,1% i 60,4% [Lisowski 2010]. Dowiadczenia przeprowadzone na polu produkcyjnym nawoonym osadami ciekowymi w iloci 20 t ha-1 (Osad 1) i 40 t ha-1 (Osad 2) wykazay podobnie jak w przypadku lazowca i wierzby stosunkowo niewielki wpyw takich zabiegw na plon miskanta [abtowicz 2010]. Wskazuje to na wysz uyteczno osadw ciekowych w uprawie na glebach sabych. Pomimo niewielkiego wpywu na plon w takich warunkach glebowych, osady ciekowe znaczco wpyny na pobieranie metali cikich przez roliny (Tabela 3) [abtowicz 2010]. W badaniach majcych na celu okreli wpyw nawoenia na zawarto popiou w rolinach stwierdzono, e ilo metali w popiele jest mniejsza gdy stosuje si nawoenie N:P:K 2:1:1 (8 t ha-1) ni w popiele pochodzcym z rolin uprawianych na nienawoonej glebie. Miskant podobnie jak lazowiec w drugim roku uprawy pobiera znacznie wicej kadmu, cynku i niklu ni w pierwszym, natomiast ilo pobieranego oowiu wzrosa w przypadku kontroli, nawoenia osadami ciekowymi w dawce 40 ton ha-1, kompostu DANO i kompostu z odpadw przemysu drzewnego oraz nawoenia N:P:K natomiast zmalaa w przypadku nawoenia osadami ciekowymi w iloci 10 i 20 ton ha-1. Najwysza zawarto kadmu (+35,4%), oowiu (+41,4%), cynku (+72,0%) i niklu (+99,1%) w stosunku do kontroli wystpowaa po zastosowaniu kompostu DANO. Druga w kolejnoci zawarto wszystkich czterech badanych metali cikich, zarwno w pierwszym jak i drugim roku stwierdzono w popiele pochodzcym ze spalania biomasy rolin uprawianych na glebie nawoonej osadami ciekowymi w dawce 20 t ha-1. Wzrost zawartoci metali cikich w stosunku do nienawoonej kontroli wynosi dla kadmu 19,3%, oowiu 13,6%, cynku 37,9%, niklu 68,9%. Zastosowanie najwyszej dawki (40 t ha-1) osadw ciekowych zmniejszyo zawarto kadmu (-41,3%), oowiu (-56,2%), cynku (-39,8%) i niklu (-41,0%) w popiele. Nawoenie N:P:K najbardziej zmniejszyo pobieranie kadmu, natomiast osady ciekowej (40 t ha-1) [Kacprzak 2010].

Tab. 1 rednia oraz zakres zmiennoci zawartoci poszczeglnych pierwiastkw w biomasie uprawianych rolin (mg kg-1) [Ku 2010]. Wierzba rednia Cd Cu Pb Zn Cl 1,04 3,60 0,18 76 122 zakres 0,88 2,60 1,72 2,34 0,11 0,34 57 91 101 153 0,10 2,66 0,40 18,5 1236 Miskant rednia zakres 0,05 0,16 1,83 3,12 0,30 0,65 14,2 35,8 694 2133 0,28 2,06 0,28 15,1 156 lazowiec rednia Zakres 0,27 0,30 2,00 2,15 0,26 0,31 11,8 18,4 106 206

Tab. 2 Zawarto metali cikich w biomasie pochodzcej z upraw SGGW w Skierniewicach i IUNG w Puawach (mg kg-1) [Winnicka 2010]. Badany materia rolinny Wierzba Wierzba (jednoroczna) Wierzba (trzyletnia) lazowiec lazowiec Miskant Pochodzenie prbki SGGW IUNG IUNG SGGW IUNG SGGW Cd 1,690 0,889 0,897 1,030 0,242 0,620 Cu 12,9 3,66 5,63 14,10 4,09 33,40 Pb 2,20 1,26 3,27 3,76 1,15 2,13 Zn 153,0 44,3 70,6 21,9 17,0 16,2

Tab. 3 Zawarto metali cikich [mg kg-1 s.m.] i ich pobieranie [mg ha-1] przez roliny energetyczne uprawiane na glebie nawoonej osadami ciekowymi w iloci 20 t ha-1 (Osad 1) i 40 t ha-1 (Osad 2) [abtowiocz 2010]. WIERZBA Zn mg kg Kontrola Osad 1 Osad 2 18,5 30,1 48,9 Zn mg kg-1 Kontrola Osad 1 20,1 30,1 g ha-1 679 1017 1,12 2,36-1

Pb g ha-1

Cd g ha 24 68 95-1

Ni g ha-1

Cu g ha 68 99 126-1

mg kg 0,98 2,36 3,11

-1

mg kg 0,08 0,19 0,28

-1

mg kg 2,82 3,45 4,12

-1

mg kg 1,15 1,84 2,18

-1

g ha-1 28 53 67

466 862 1492

1,9 5,4 8,5 Cd

MISKANT Pb mg kg-1 g ha-1 38 77 0,10 0,19 Ni g ha-1 3,4 8,0 mg kg-1 2,49 3,45 g ha-1 84 89 1,85 1,84 Cu mg kg-1 g ha-1 63 78 mg kg-1

Osad 2

48,9 Zn mg kg-1

2122

3,11 Pb

97

0,28 Cd

9,0

4,12 Ni

113

2,18 Cu

89

LAZOWIEC g ha-1

mg kg 0,89 1,39 2,45

-1

g ha 10 21 25

-1

mg kg 0,06 0,19 0,22

-1

g ha

-1

mg kg 1,56 2,61 4,23

-1

g ha 23 24 29

-1

mg kg 2,15 2,64 2,73

-1

g ha-1 17 21 23

Kontrola Osad 1 Osad 2

22,1 26,4 44,6

186 272 547

0,9 2,1 2,3

Literatura:ALKER GR, GODLEY AR, HALLETT JE, 2002. Landfill leachate management using short rotation coppice Final Technical Report. WRC Report No. CO 5126. 201 pp. http://www.wrcplc.co.uk/Final_Technical_Report_Leachate_& _SRC_CO5126.pdf. ANTONKIEWICZ J, JASIEWICZ C, 2002. The use of plants accumulating heavy metals for detoxication of chemically polluted soils electronic Journal Of Polish Agricultural Universities Enviromental development series 5 (1) http://www.ejpau.media.pl/volume5/issue1/environment/abs-01.html ANTONOWICZ J, 2005. Potencja energetyczny lazowca pensylwaskiego. AURA 3: 7-9. ARONSSON P, PERTTU K, 2001. Willow vegetation filters for wastewater treatment and soil remediation combined with biomass production. Forest Chron 77: 293299. BAE J, 2007. Nieinfekcyjne i infekcyjne czynniki chorobotwrcze krzaczastej formy wierzby (Salix viminalis l.) Uprawianej na plantacjach towarowych w wojewdztwie podkarpackim Postpy w Ochronie Rolin, 47 (4) 321-329. BORKOWSKA H, 2007. Virginia mallow and Willow coppice yield on good wheat complex soil. Fragmenta Agronomica, 2 (41), [In Polish]. BORKOWSKA H, MOLAS R, KUPCZYK A, 2009. Virginia fanpetals (Sida hermaphrodita rusby) cultivated on light soil; height of yield and biomass productivity Polish J. of Environ. Stud. 18 (4) 563-568. BORKOWSKA H, STYK B, 2006. lazowiec pensylwaski (Sida hermphrodita rusby) uprawa i wykorzystanie. AR, Lublin, pp. 67. BORKOWSKA H, STYK B, 2006. Virginia fanpetals (Sida hermaphrodita Rusby) - cultivation and use. WAR, Lublin, pp. 69, [In Polish]. BORKOWSKA H, WARDZISKA K, 2003. Some effects of Sida hermaphrodita R. cultivation on sewage sludge. Polish J. of Environ. Stud., 10 (119). BULLARD MJ, HEATH MC, NIXON PM, 1995. Shoot growth, radiation interception and dry matter partitioning in Miscanthus sinensis Giganteus grown at two densities in UK during the establishment phase Ann. Appl. Biol. 126: 365378. BULLARD MJ, METCALFE P, 2001. Estimating the energy requirements and CO2 emissions from production of the perennial grasses Miscanthus, switchgrass and reed canary grass ADAS report for the Department of Trade and Industry, UK. COSEWIC 2010 Committee of the Status of Endangered Wildlife in Canada Assessment and Status Report on the Virginia Mallow Sida hermaphrodita in Canada ENDANGERED 2010. CZERNIAKOWSKI Z, 2005. Szkodliwe owady w matecznikach wierzby energetycznej. Post. Ochr. Rolin 45: 77 81.

DANALATOS NG, 2007. Potential growth and biomass productivity of Miscanthus x gigantheus as affected by plant density and N-fertilization in central Greece, Biomass and Bioenergy, 31 (2-3) 145-152. DENISIUK W, 2006. Produkcja rolinna jako rdo surowcw energetycznych Inynieria Rolnicza 5 123-131. FABER A, STASIAK M, KU J, 2007. Wstpna ocena produkcyjnoci wybranych gatunkw rolin energetycznych Post. Ochr. Rolin 47 (4) 339-346. FISCHER G, PRIELER S, VAN VELTHUIZEN H, 2005. Biomass potentials of miscanthus, willow and poplar: results and policy implications for Estern Europe, Northern and Central Asia, Biomass and Bioenergy 28: 119-132. GREGER M, LANDBERG T, 1999. Use of willow in phytoextraction. International Journal of Phytoremediation, 1: 115-123. HASSELGREN K, 1998. Use of Municipal Wastewater in Short Rotation Energy Forestry Full Scale Application. pp. 835838. In: Biomass for Energy and Industry. 10th European Conference and Technology Exhibition 811 June, Wrzburg, Germany. HIGHTSHOE G, 1988. Native Trees, Shrubs and Vines for Urban and Rural America, John Wiey & Sons inc., New York, p. 819. HYTNEN J, 1994. Effect of fertilizer application rate on nutrient status and biomass production in short rotation plantations of willows on cut away peatland areas. Suo 45 (3): 6577. KABATAPENDIAS A, PENDIAS H, 1999. Biogeochemia pierwiastkw ladowych, PWN, Warszawa. KACPRZAK M, OCIEPA A, BIE J, 2010. The influence of soil fertilization on the amounts of ashes and contents of heavy metals in biomass ashes. Archivum Combustionis 30 (3) 126-131. KALEMBASA D, MALINOWSKA E, SIEWNIAK M, 2006a. Wpyw nawoenia na plonowanie wybranych gatunkw wierzby krzewiastej. Acta Agrofizyka 8 (1) 119-126. KALEMBASA D, SZCZUKOWSKI S, CICHUTA R, WYSOKISKI A, 2006b. Plon biomasy i zawarto azotu w wierzbie (Salix viminalis) przy zrnicowanym nawoeniu azotowym. Pam. Pu. 142 171-178. KALEMBASA S, WYSOKISKI A, CICHUTA R, 2009. Zawarto metali cikich w wierzbie (Salix viminalis) przy zrnicowanym nawoeniu azotowym Acta Agrophysica, 13 (2) 385-392. KOLOWCA J, WRBEL M, BARAN B, 2009. Model mechaniczny dba trawy Miscanthus giganteus Inynieria Rolnicza 6 (115) 149-154. KOPE M, GONDEK K, 2002. Wykorzystanie osadw garbarskich w uprawie wikliny. Acta Agrofizyka 73 167173. KU J, FEBER J, STASIAK M, KAWALEC A, 2008. Produktywno wybranych gatunkw rolin uprawianych na cele energetyczne w rnych siedliskach Studia i raporty IUNG-BIP 11 67-80. KU J, MATYKA M, 2010. Wybrane elementy agrotechniki rolin uprawianych na cele energetyczne In: Bocian P. Golec T. Rakowski Nowoczesne technologie pozyskiwania i energetycznego wykorzystania biomasy Warszawa 2010 pp. 101-120, ISBN 978-83-925924-6-4 KUZOVKINA YA, QUIGLEY MF, 2005. Willows beyond wetlands: uses of Salix pecies for environmental projects Water, Air, and Soil Pollution 162: 183204 ABTOWICZ J, STPIE W, 2010. Nawoenie rolin energetycznych (wierzba, miskant, lazowiec) In: Bocian P. Golec T. Rakowski Nowoczesne technologie pozyskiwania i energetycznego wykorzystania biomasy Warszawa 2010 pp. 89-100, ISBN 978-83-925924-6-4 LABRECQUE M, TEDODORESCU TI, BABEUX P, COGLIASTRO A, DAIGLE S, 1993. Growth patterns and biomass productivity of two Salix species grown under short rotation, intensive culture in southwestern Quebec. Biomass Bioenergy 4: 419425.

LABRECQUE M, TEDODORESCU TI, BABEUX P, COGLIASTRO A, DAIGLE S, 1994. Impact of herbaceous competition and drainage conditions on the early productivity of willows and short rotation intensive culture. Can J For Res 24: 493501. LABRECQUE M, TEDODORESCU TI, DAIGLE S, 1997. Biomass productivity and wood energy of Salix species after two years growth in SRIC fertilized with waste water sludge. Biomass Bioenergy 12: 409417. LEWANDOWSKI I, SCHMIDT U, LONDO M, FAAIJ A, 2006. The economic value of the phytoremediation function Assessed by the example of cadmium remediation by willow (Salix ssp) Agricultural Systems 89: 6889. LISOWSKI J, PORWISIAK H, 2010. Wpyw nawoenia osadami na plon miskanta (Miscanthus giganteus) Fragm. Agron. 27 (4) 94101. MTH-GSPR G., ANTON A. 2005. Study of phytoremediation by use of willow and rape. Acta Biologica Szegediensis, 49 (1-2) 73-74. MICHAOWSKI M, GOA J, 2005 Zastosowanie sorbentu rolinnego i zeolitu 13 X do eliminacji jonw metali z osadw ciekowych na przykadzie oczyszczalni Krakw-Paszw Inynieria Mineralna 1 35-44 MRWCZYSKI M, NIJAK K, PRUSZYSKI G, WACHOWIAK H, 2007. Zagroenie rolin energetycznych przez szkodniki Postpy w ochronie rolin, 47 (4) 347-350. NIXON PMI, 2001. Effects of landfill leachate on the biomass production of Miscanthus Aspects Appl. Biol. 65: 123130. NIXON PMI, BOOCOCK H, BULLARD MJ, 2001. An evaluation of planting options for Miscanthus Aspects Appl. Biol. 65: 123130. NIXON PMI, BULLARD MJ, 1997. The effect of fertiliser, variety and harvesting timing on the yield of Phalaris arundinacea L. Aspects Appl. Biol. 49: 237240. OSISKO W, 1996. Trzcinnik olbrzymi (Miscanthus sinensis Gigantheus) nowy perspektywiczny surowiec wknisty i moliwoci jego wykorzystania, Przemys drzewny 11 (47) 31-34. OZIMEK T, 2009. Wykorzystanie rolin do oczyszczania odciekw z wysypisk odpadw Wiadomoci ekologiczne LV 2: 62-74. PULFORD ID, WATSON C, MCGREGOR SD, 2001. Uptake of chromium by trees: prospects for phytoremediation Environmental Geochemistry and Health 23: 307311. REMLEIN-STAROSTA D, NIJAK K, 2007. lazowiec pensylwaski wstpne wyniki bada nad moliwociami ochrony przed agrofagami Postpy w Ochronie Rolin, 47 (4) 358-362. ROCKWOOD DL, NAIDU CV, CARTER DR, RAHMANI M, SPRIGGS TA, LIN C, ALKER GR, ISEBRANDS JG, SEGREST SA, 2004. Short-rotation woody crops and phytoremediation: Opportunities for agroforestry? Agroforestry Systems 61: 5163. RYBAK W, 2006. Spalanie i wspspalanie biopaliw staych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej. SCHMIDT U, 2003. Enhancing phytoextraction: the effect of chemical soil manipulation on mobility, plant accumulation, and leaching of heavy metals (review). Journal of Environmental Quality 32, 19391954. SCURLOCK JMO, 1999. Miscanthus: A review of European experience with A Novel Energy Crop, Enviromental Science Division, Publication 4845. STOLARSKI M, 2003. Wszystko o wierzbie. Czysta Energia, 10: 32-33. STOLARSKI M, SZCZUKOWSKI S, TWORKOWSKI J, 2007. Ocena produktywnoci wierzby (Salix ssp.) pozyskiwanej w krtkich rotacjach w dolinie dolnej Wisy. Biomasa dla elektroenergetyki i ciepownictwa, Warszawa, pp. 93-99. SZCZUKOWSKI S, STOLARSKI M, 2005. Charakterystyka biomasy wierzby wiciowej jako paliwa. Wie Jutra 7 (84) 34-35.

SZCZUKOWSKI S, TWORKOWSKI J, STOLARSKI M, 2004. Wierzba energetyczna, Plantpress Krakw pp. 46. SZCZUKOWSKI S, TWORKOWSKI J, STOLARSKI M, GRZELCZYK M, 2005a. Produktywno wierzb krzewiastych pozyskiwanych w jednorocznych cyklach zbioru. Acta Sci. Pol., Agricultura, 4 (1) 141-151. SZCZUKOWSKI S, TWORKOWSKI J, STOLARSKI M, GRZELCZYK M, 2005b. Produktywno rolin wierzby (Salix spp.) i charakterystyka pozyskiwanej biomasy jako paliwa. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 507: 495- 503. SZYSZLAK J, PIEKARSKI W, KRZACZEK P, BORKOWSKA H, 2006. Ocena wartoci energetycznych lazowca pensylwaskiego dla rnych gruboci pdw roliny Inynieria Rolnicza 6: 311-318. SZYSZLAK-BARGOWICZ J, PIEKARSKI W, 2009. Zawarto wybranych pierwiastkw metali cikich w biomasie lazowca pensylwaskiego (Sida hermaphrodita rusby) Ochrona rodowiska i Zasobw Naturalnych 40: 357364. TLUSTOS P, SZAKOVA J, VYSLOUZILOVA M, PAVLIKOVA D, WEGER J, JAVORSKA H, 2007. Variation in the uptake of Arsenic, Cadmium, Lead, and Zinc by different species of willows Salix spp. grown in contaminated soils CEJB 2 (2) 254275. TWORKOWSKI J, KU J, SZCZUKOWSKI S, STOLARSKI M, 2010. Produkcyjno rolin uprawianych na cele energetyczne In: Bocian P. Golec T. Rakowski Nowoczesne technologie pozyskiwania i energetycznego wykorzystania biomasy Warszawa 2010 pp. 34 - 49 ISBN 978-83-925924-6-4. USDA, 2011a. United States Department of Agriculture Natural Resources Conservation Service. UWM, 2011. - http://www.uwm.edu.pl/khrin/wierzba.htm. WERSOCKI S, 2008. Badania dostpnoci tlenu w higienizacji osadu czynnego nadmiernego z wykorzystaniem trzciny Miscanthus jak materiau strukturotwrczego. Rozprawa doktorska pod kierunkiem prof. dr hab. In. Jan Hupka, Politechnika Gdaska, Katedra technologii chemicznej, Gdask 2008. WINNICKA G, MATUSZEK K, WILK B, 2010. Badania waciwoci energetycznych, emisyjnych i uytkowych biopaliw uzyskanych ze zbiorw dowiadczalnych rolin energetycznych. In: Bocian P. Golec T. Rakowski Nowoczesne technologie pozyskiwania i energetycznego wykorzystania biomasy Warszawa 2010 pp: 101-120 ISBN 978-83-925924-6-4. WITTERS N, VAN SLYCKEN S, RUTTENS A, ADRIAENSEN K, MEERS E, MEIRESONNE L, TACK FMG, THEWYS T, LAES E, VANGRONSVELD J, 2009. Short-Rotation Coppice of Willow for Phytoremediation of a MetalContaminated Agricultural Area: A Sustainability Assessment Bioenerg. Res. 2: 144152. UREK G, MAJTKOWSKI W, 2009. Roliny alternatywne w fitoekstrakcji metali cikich z obszarw skaonych Problemy Inynierii Rolniczej 3: 83-89. ZVEREVA E, KOZLOV M, HAUKIOJA E, 1997. Stress responses of Salix borealis to pollution and defoliation, J. Appl. Ecol. 34: 13871396.