ACTA ELBINGENSIA - euh-e.edu.pl · prof. zw. dr hab. Krystyna Brzozowska, Wydział Zarządzania i...

Tom XXI

ACTA ELBINGENSIA

RADA NAUKOWAprof. zw. dr hab. Krystyna Brzozowska, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu

Szczecińskiegoprof. zw. dr hab. Marek Cetwiński, Instytut Historii Akademii Jana Długosza w Częstochowie,

Polska Akademia Naukprof. ZUT, dr hab. Czesława Christowa, Wydział Ekonomiczny Zachodniopomorskiego Uniwer-

sytetu Technologicznegoprof. zw. dr hab. Yury Glazunov, Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej Politech-

niki Gdańskiejprof. EUH-E, dr hab. Wiesław Golnau, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Edr Andriej A. Jarcew, dyrektor Międzynarodowego Uniwersytetu w Moskwie, Filia w Kalinin-

gradzieprof. zw. dr hab. Janusz Justyński, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Edr hab. Hanna Kędzierska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego

w Olsztynieprof. zw. dr hab. Czesław Kłyszejko, Wydział Nauk o Zdrowiu EUH-Edr Angelika Kochan, kierownik Katedry Finansów i Kredytu Międzynarodowego Uniwersytetu

w Moskwie. Filia w Kaliningradzieprof. EUH-E., dr hab. Zbigniew Korsak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. EUH-E, dr hab. Jolanta Kruk, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. UG, dr hab. Anna Machnikowska, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiegoprof. EUH-E, dr hab. Grzegorz Matuszak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. zw. dr hab. Bolesław Niemierko, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. UWM, dr hab. Joanna Ostrouch-Kamińska, Wydział Nauk Społecznych UWM w Olsztynieprof. zw. dr hab. Mieczysław Plopa, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Edr hab. Michał Pluciński, Katedra Gospodarki Światowej i Transportu Morskiego Wydział Zarzą-

dzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiegoprof. zw. dr hab. Michał Płachta, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. zw. dr hab. Stanisław Sagan, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiegoprof. Chiara Scivoletto, Wydział Prawa Uniwersytetu w Parmie, Włochyprof. zw. dr hab. Andrzej Sylwestrzak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. zw. dr hab. Dariusz Szpoper, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Ma-

zurskiegoprof. zw. dr hab. Jan Talar, Wydział Nauk o Zdrowiu EUH-Eprof. OSW, dr hab. Danuta Wajsprych, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. J. Rusieckiego w Olsztynieprof. EUH-E, dr hab. Błażej Wierzbowski, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Edr Monika Wilińska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu w Stirling, Zjednoczone Króle-

stwo (Wlk. Brytania)

ACTA ELBINGENSIA

Tom XXI Nr 2 / 2014

Redakcja naukowaIzabela Seredocha

Seria:Nauki ekonomiczne

z. 4

Elbląg 2014

Kwartalnik naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej

Komitet Redakcyjny

prof. zw. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński (przewodniczący), prof. EUH-E dr Zdzisław Dubiella, prof. EUH-E, dr Magdalena Dubiella-Polakowska,

mgr Henryk Fall, dr Izabela Seredocha; dr Kamila Zdanowicz-Kucharczyk; dr Jacek Perliński, mgr Ewa Rucińska

Redaktorzy tematyczni

prof. zw. dr hab. Krzysztof Luks – nauki ekonomiczne dr hab. prof. EUH-E Jarosław Jaszczur – nauki o zdrowiu

dr hab. prof. EUH-E Jolanta Kruk – nauki społeczne dr Izabela Seredocha – zarządzanie publiczne

prof. zw. dr hab. Andrzej Sylwestrzak – prawo, administracja

Redaktor językowy

Lidia Ciecierska

Korekta

Zofia Ciecierska

Redaktor statystyczny

dr Aleksander Denisjuk

Skład i łamanie

Wydawnictwo Edition

Projekt okładki

Wojciech Dobrzycki, Robert Malentowicz

ISSN 1730-9980

© Copyright by Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2014

Wydawca

Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna82-300 Elbląg, ul. Lotnicza 2, tel. 55 239 38 02 lub 512 543 463

www: euh-e.edu.pl

Deklaracja o wersji pierwotnej: Wersją pierwotną czasopisma jest wydanie papierowe. Po ukazaniu się nowego tomu czasopisma jego spis treści zostaje zamieszczony

na stronie internetowej Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej. Wersja elektroniczna pisma jest umieszczana dwa lata po ukazaniu się numeru.

Druk i oprawaTotem.com.pl

SPIS TREŚCI

ARTYKUŁY NAUKOWE

Krzysztof LuksOcena wariantów połączenia Zalewu Wiślanego z Bałtykiem przez szlak wodny Szkarpawy jako alternatywy dla kanału przez Mierzeję Wiślaną 9

Tadeusz Liziński, Izabela Seredocha, Anna Wróblewska Problemy ryzyka powodziowego na Żuławach delty Wisły 23

Paweł GalińskiPotencjał inwestycyjny jednostek samorządu terytorialnego z regionu Żuław Wi-ślanych 43

Karolina Ciechorska-Kulesza, Cezary Obracht-ProndzyńskiMieszkańcy Żuław czy Żuławiacy? O dylematach tożsamościowych w Delcie Wisły 63

Wojciech JanikNielegalna migracja w Polsce północnej jako potencjalne źródło zagrożenia terro-rystycznego 79

MISCELLANEA

Katarzyna KopećRola małych przedsiębiorstw w rozwoju gospodarki i tworzeniu miejsc pracy 103

RECENZJE

Wojciech JanikRecenzja książki pod redakcją Andrzeja Podrazy, Pawła Potakowskiego i Krzysz-tofa Wiaka: „Cyberterroryzm zagrożeniem XXI wieku. Perspektywa politologiczna i prawna”, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2013, ss. 293 125

KRONIKA

Ewa Rucińska, Tomasz ZimińskiZ kroniki Lions Club Elbląg 135

Andrzej SylwestrzakSprawozdanie z działalności Wydziału w roku akademickim 2013/2014 (admini-stracja, bezpieczeństwo wewnętrzne, zarządzanie) 139

Informacja o Wydawnictwie EUH-E 143

ARTYKUŁY NAUKOWE

A C T A E L B I N G E N S I AKWARTALNIK NAUKOWY ELBLĄSKIE J UCZELNI HUMANISTYCZNO-EKONOMICZNEJ

Nauki ekonomiczne z. 4 2014, t . XXI, nr 2

Krzysztof Luks*

OCENA WARIANTÓW POŁĄCZENIA ZALEWU WIŚLANEGO Z BAŁTYKIEM PRZEZ SZLAK WODNY SZKARPAWY

JAKO ALTERNATYWY DLA KANAŁU PRZEZ MIERZEJĘ WIŚLANĄ

Streszczenie: Wykorzystanie potencjału portu Elbląg oraz innych portów Zalewu Wiśla-nego jest całkowicie zależne od trwałego połączenia tego akwenu z Bałtykiem. Potencjalnie istnieją dwie możliwości:

1. Modernizacja istniejącego szlaku wodnego Zalew–Szkarpawa–Martwa Wisła–Bałtyk, 2. Zalew–kanał przez Mierzeję Wiślaną–Bałtyk.Oba warianty były szczegółowo badane przez 20 lat. Wyniki tych badań wskazują jed-

noznacznie, że właściwy, tak z punktu widzenia wielkości niezbędnych nakładów, jak i ochro-ny środowiska jest wariant b) czyli budowa kanału. Zaniechanie działania na rzecz takiego połączenia Zalewu z Bałtykiem oznacza trwałe uzależnienie całego Regionu Nadzalewowego od koniunktur politycznych i jego pełną marginalizację polityczną oraz społeczną.

Słowa kluczowe: Zalew Wiślany, kanał Szkarpawa, Bałtyk

Synopsis: Assessment of transport links between Vistula Lagoon and the Baltic through Szkarpawa waterway as an alternative to Vistula spit water channel

Development potential of Port of Elbląg as well as other ports of the Vistula Lagoon uniquely depends on its stable connection with the Baltic Sea. There are two potential possi-bilities for this connection:

* Prof. zw. dr hab., Katedra Spraw Publicznych Wydziału Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.

Krzysztof Luks10

1. reconstruction of the existing waterway: Vistula Lagoon–Szkarpawa River – Martwa Wisła River – the Baltic Sea,

2. Vistula Lagoon – water channel through Vistula Spit – the Baltic Sea.Both options have been thoroughly researched and analysed for over 20 years. The re-

sults of these studies clearly indicate that the second option, construction of the new water channel, is the most practical and viable, taking into consideration financial costs as well as environmental issues. Lack of proper decisions towards realisation of the waterway channel through Vistula Spit, evidently means dependence of the entire lagoon region on the ever-changing political affairs and its further political and social peripherisation.

Keywords: Vistula Lagoon, Szkarpawa channel, Baltic.

Wstęp

Połączenie portu Elbląg i Zalewu Wiślanego z Bałtykiem jest warunkiem pełnego wykorzystania potencjału portu Elbląg oraz innych portów Zalewu. Aby jednak tak się stało należy założyć, że połączenie to uzyska parame-try, pozwalające na żeglugę statków morskich o nośności 3–3,5 tys. DWT oraz następujących parametrach wymiarowych: zanurzenie do 4 m, długość 100–120 m, szerokość 20 m. Tak przyjęte wymiary typowego statku wyma-gają toru wodnego o głębokości 5 m. Przedstawione wyżej wielkości stano-wią warunek zasadności całego przedsięwzięcia. Rezygnacja z ich osiągnięcia oznacza pozostawienie status quo, co oznacza:

1) Port Elbląg pozostanie portem niewykorzystanym zdolnym obsługiwać jedynie tabor śródlądowy oraz statki morskie o nośności do 400–600 DWT.

2) Port Elbląg i Zalew Wiślany będą niedostępne dla statków i łodzi spor-towych innych niż polskie i rosyjskie. Obecna umowa z Federacją Rosyjską, mimo formalnej możliwości, w praktyce zamyka Zalew Wiślany dla statków bander trzecich1.

3) Port Elbląg pozostanie portem sezonowym, gdyż nie będzie możliwo-ści łamania lodu, nawet dla przewozu ładunków, których gestorzy zechcieliby ponieść stosowne koszty.

Zakładając potrzebę realizacji połączenia o podanych parametrach, od z górą 20 lat prowadzone są studia nad jego wariantami. Od początku rozpatrywane były warianty:

1 Należy dodać, że oficjalna gwarantowana w locji Federacji Rosyjskiej głębokość torów wodnych na rosyjskiej części Zalewu od toru Cieśnina Piławska – Kaliningrad wynosi 1,8 m. Jest to informacja nieprawdziwa, ale żaden armator nie zaryzykuje statku o większym zanurzeniu.

Ocena wariantów połączenia Zalewu Wiślanego z Bałtykiem… 11

a) szlak: rzeka Elbląg – Zalew Wiślany – Szkarpawa – Dolna Wisła – Mar-twa Wisła – Gdańsk;

a) szlak: rzeka Elbląg – Zalew Wiślany – Kanał przez Mierzeję Wiślaną – Zatoka Gdańska.

Wszystkie studia wskazują na przewagę drugiego ze wskazanych warian-tów. Ostatnie z takich studiów, Studium Wykonalności Budowy Kanału Że-glugowego przez Mierzeję Wiślaną wykonane na zlecenie Urzędu Morskiego w Gdyni w roku 2013 zawiera analizę omówionych poniżej opcji rozwiązań.

1. Opcja pierwsza

Pozostawienie dotychczasowych połączeń wodnych polskich portów nad Zalewem Wiślanym z Morzem Bałtyckim za pomocą istniejących śródlą-dowych dróg wodnych w Delcie Wisły oraz toru wodnego przez rosyjską część Zalewu Wiślanego i Cieśninę Pilawską dla jednostek pływających o za-nurzeniach ograniczonych do 1,8 m, traktując tę opcję, jako tzw. stan zerowy.

Opcja ta generuje ograniczenie i stagnację gospodarczych efektów ekonomicznych poprzez niewykorzystanie istniejącego potencjału technicz-no-gospodarczego Morskiego Portu w Elblągu i pozostałych portów nad Zalewem Wiślanym. Generuje także brak perspektyw rozwojowych tego atrakcyjnego krajobrazowo i turystycznie regionu na niełatwy do określe-nia czas. Okres ten uzależniony jest głównie od trudnych do przewidzenia decyzji rządowych władz rosyjskich, dotyczących możliwości i dostępności szeroko rozumianej i swobodnej żeglugi transportowej, turystycznej i spor-towej przez statki bandery polskiej i krajów trzecich. Sytuacja taka istotnie ogranicza i uniemożliwia opracowywanie oraz realizację realnych bieżących i długoterminowych (np. na kilka lat) prognoz rozwoju regionu.

2. Opcja druga

Udrożnienie istniejącej obecnie sieci śródlądowych dróg wodnych, łączą-cych Zalew Wiślany oraz Morski Port w Elblągu z Zatoką Gdańską i Morzem Bałtyckim, poprzez modernizację zapewniającą osiągnięcie parametrów technicznych istniejącej sieci śródlądowych dróg wodnych, odpowiadających wymiarom statku miarodajnego, podanym przez Zarząd Portu Morskiego w Elblągu (L = 100 m, B = 20 m, H = 4 m).

Krzysztof Luks12

Realizacja tej opcji dałaby możliwość wykorzystania aktualnego potencja-łu techniczno-gospodarczego i turystyczno-sportowego oraz dalszego rozwo-ju Portu Morskiego w Elblągu i pozostałych portów nad Zalewem Wiślanym. Opcja ta mieści się tematycznie w zakresie Programu Operacyjnego „Infra-struktura i Środowisko” i w zakresie Strategii Rozwoju Transportu 2007–2013.

Schemat aktualnie istniejącej sieci śródlądowych dróg wodnych w anali-zowanym rejonie (określanej, jako tzw. Pętla Żuław) przedstawiono na rys. 1. Obecnie istnieje następująca sieć dróg wodnych łączących Port w Elblągu i porty Zalewu Wiślanego z Zatoką Gdańską i Morzem Bałtyckim: Port w El-blągu (8 km) – Kanał Jagielloński (5,8 km) – Nogat (11 km; klasa IV) – Szkar-pawa (25,4 km; klasa II) – Wisła (4,6 km; klasa III) – Martwa Wisła (11,5 km; klasa Vb) – Zatoka Gdańska.

Rys. 1. Schemat dróg wodnych Pętli Żuław [D15]

Źródło: Materiały Instytutu Morskiego.


Łączna długość wymienionych śródlądowych dróg wodnych wynosi 66,3 km. Zakres tej modernizacji wymaga:

• poszerzenia rzek i kanałów ze zmianą promieni łuków i obudową brzegów,

• budowy 4 i przebudowy 2 mostów zwodzonych,• przebudowy 2 śluz – Gdańska Głowa i Przegalina,• zwiększenia światła przepływu pod trzema liniami energetycznymi WN.

Parametry eksploatacyjne śródlądowych dróg wodnych klasy od I do V przedstawia tabela 1.

Tab. 1. Parametry eksploatacyjne śródlądowych dróg wodnych klasy I do V

Lp. Parametry eksploatacyjne

Klasy/jedn. miary

Kl.Ia

Kl. Ib

Kl. II

Kl. III

Kl. IV

Kl. Va

Kl. Vb

1.0 Minimalne wymiary szlaku żeglownego w rzece:

1.1 Szerokość szlaku żeglownego M 15 20 30 40 40 50 50

1.2 Głębokość tranzytowa M 1,2 1,6 1,8 1,8 2,8 2,8 2,8

1.3 Promień łuku osi szlaku żeglownego M 100 200 300 500 650 650 800

2.0 Minimalne wymiary kanału:

2.1 Szerokość szlaku żeglownego M 12 18 25 35 40 45 45

2.2 Najmniejsza głębokość wody w kanale M 1,5 2 2,2 2,5 3,5 3,5 3,5

2.3 Promień łuku osi szlaku żeglownego M 150 250 400 600 650 650 800

3.0 Minimalne wymiary śluz żeglownych:

3.1 Szerokość śluzy M 3,3 5 9,6 9,6 12 12 12

3.2 Długość śluzy M 25 42 65 72 120 120 187

3.3 Głębokość na progu dolnym M 1,5 2 2,2 2,5 3,5 4 4

Źródło: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 maja 2002 roku w sprawie klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych, Dz.U. z dnia 18 czerwca 2002 roku.

Realizacja tej opcji wymaga bardzo długiego czasu (szacunkowo 8–10 lat) i wysokich nakładów finansowych. Wysokie też będą koszty eksploatacyjne

Krzysztof Luks14

kilkudziesięciokilometrowego odcinka wodnej drogi śródlądowej (szacuje się je rocznie na około 7–8 mln zł) nieporównywalnych z efektami ekonomiczny-mi, które przyniesie.

Długa na kilkadziesiąt kilometrów trasa żeglugowa i bardzo długi czas płynięcia z Portu Elbląg lub z innych portów Zalewu Wiślanego do Zatoki Gdańskiej, w porównaniu z odległością i czasem przepływu Kanałem Żeglu-gowym przez Mierzeję Wiślaną (opcja trzecia) nie przyniesie spodziewanych efektów ekonomicznych.

Oznacza to, że opcja druga nie ma szans praktycznego zrealizowania w ramach Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko”.

3. Opcja trzecia

Zbudowanie kanału żeglugowego o głębokości 5,0 m przez Mierzeję Wi-ślaną w polskiej części Mierzei oraz pogłębienie istniejących torów wodnych na Zalewie Wiślanym i rzece Elbląg (do Portu Elbląg), umożliwiających doce-lowo dostępność do Portu Morskiego Elbląg statków o zanurzeniu do 4 m, szerokości do 20 m i długości do 100 m podanych, jako miarodajne przez Zarząd Portu Morskiego Elbląg (rys. 2).

Rysunek 2. Kanał Zatoka – Zalew

Źródło: Materiały Instytutu Morskiego.


Daje to możliwość nie tylko pełnego wykorzystania aktualnego poten-cjału techniczno-gospodarczego, lecz także pełną realizację opracowanych perspektywicznych prognoz rozwoju Portu w Elblągu i pozostałych portów nad Zalewem Wiślanym.

Opcja trzecia, wpisuje się w ideę i zakres Programu Operacyjnego „Infra-struktura i Środowisko” oraz w dwa cele horyzontalne tego programu:

• budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej, mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski,

• wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich mar-ginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej,a także w ideę i zakres Strategii Rozwoju Transportu 2007–2013 oraz w dwa cele obejmujące:

• rozwój gałęzi transportu poprzez rozbudowę infrastruktury portów morskich,

• poprawę stanu połączeń międzyregionalnych poprzez rozwój koryta-rzy morsko-rzecznych.

Należy dodać i wyraźnie podkreślić, że w przeciwieństwie do opcji dru-giej, opcja trzecia jest możliwa do pełnego i praktycznego zrealizowania w ciągu 4 lat (studium zakładało lata 2007–2013, co oczywiście już jest nie-realne). Zakres prac budowlanych, realny czas ich wykonania oraz nakłady finansowe na zrealizowanie opcji trzeciej są znacznie mniejsze niż w przy-padku opcji drugiej2.

Niewiele też zmienia ewentualna zmiana opcji drugiej przez rezygna-cję z przejścia przez śluzę w Przegalinie na rzecz wyjścia na Bałtyk przez Szkarpawę i Dolną Wisłę. Jakkolwiek odpadnie potrzeba modernizacji śluzy w Przegalinie oraz toru wodnego Martwej Wisły to pozostanie konieczność modernizacji 25,4 km Szkarpawy, w tym całkowita zmiana konstrukcji mostu w Drewnicy i modernizacja śluzy w Gdańskiej Głowie. Co najbardziej istot-ne, zwłaszcza z punktu widzenia ochrony środowiska, szlak wodny Szkarpa-wy musiałby zostać pogłębiony do 5 m. Obecnie jest to droga wodna klasy II, czyli o gwarantowanej głębokości tranzytowej rzędu 1,8 m. Konieczność odłożenia tak dużej masy urobku pogłębiarskiego stwarza więc trudności trudne do przezwyciężenia. Do tego dochodzi konieczność pogłębienia rów-nież ok. 15 km toru wodnego od stawy Elbląg do ujścia Szkarpawy. Przy czym tor wodny od tejże stawy do projektowanego kanału przez Mierzeję Wiślaną

2 Studium Wykonalności Budowy Kanału przez Mierzeję Wiślaną, Gdańsk 2013, s. 81–84.

Krzysztof Luks16

będzie miał ok. 8 km3. Biorąc powyższe pod uwagę, wypada za autorami Ko-referatu do prognozy oddziaływania na środowisko programu wieloletniego „Budowa drogi wodnej łączącej Zalew Wiślany z Zatoką Gdańską” (Gdynia wrzesień 2012), przyjąć, że „poszerzenie i pogłębienie torów wodnych drogi alternatywnej przez Szkarpawę i Wisłę będzie wiązało się z prowadzeniem szeroko zakrojonych robót czerpalnych i przemieszczeń mas ziemnych oraz budowę praktycznie nowych śluz i przepraw przez zmodernizowaną drogę wodną” (s. 13). Wspomniane Studium wykonalności szacuje ilość urobku z prac czerpalnych dla przebudowy tej drogi wodnej w celu uzyskania nie-zbędnych parametrów na ok. 11,5 mln m3.

Biorąc pod uwagę obecne zagospodarowanie terenów sąsiadujących z drogą wodną Szkarpawy i Wisły (intensywne rolnictwo, turystyka, drob-ny przemysł), zawartość substancji organicznych i biogennych w osadach rzecznych będzie raczej większa niż w osadach dennych Zalewu Wiślanego. Przykładowo, zawartość materii organicznej w osadach Martwej Wisły wyno-si 10,7–17,8%, a w osadach torów wodnych na Zalewie 5,4–9,4%4. W wyni-ku prac czerpalnych zostaną więc uwolnione duże ilości materii organicznej i biogenów, które wraz z wodami Szkarpawy i częściowo Wisły Królewieckiej w znacznej części zostaną przetransportowane wraz z nurtem do ujść tych rzek w zachodniej części Zalewu Wiślanego.

Uwolnienie zanieczyszczeń z prac czerpalnych na Zalewie, prowadzo-nych w ramach budowy kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną, będzie się odbywało na systematycznie przesuwanych odcinkach wzdłuż linii torów wodnych, na rozległych powierzchniach Zalewu, na których stosunkowo szybko zachodzi spadek stężenia zanieczyszczeń w miarę wzrostu odległo-ści od źródła, w wyniku mieszania i rozcieńczania z dużymi masami wody. W przypadku ujść rzek, będziemy mieć do czynienia praktycznie z punkto-wym zrzutem zanieczyszczeń przez cały okres czasu trwania prac refulacyj-nych na trasie alternatywnej drogi wodnej na Szkarpawie, do śluzy Gdańska Głowa. Może to spowodować znaczące i długotrwałe, negatywne oddziały-wanie na jedne z najcenniejszych obszarów siedlisk i lęgów zachodniej części

3 Założono, że tor wodny od stawy Elbląg do portu Elbląg będzie musiał być pogłębiony do 5 m w obu wariantach. Jednak głębokość tego toru waha się od 2,8 (zakładane już obecnie pogłębienie odcinka krytycznego w ujściu rzeka Elbląg) do 4 m na rzece.

4 Zob. Koreferat do prognozy oddziaływania na środowisko programu wieloletniego: „Budowa drogi wodnej łączącej Zalew Wiślany z Zatoką Gdańską”, Gdynia, wrzesień 2012, s. 13.


Zalewu, praktycznie od Zatoki Kąckiej do ujścia rzeki Elbląg, w konsekwencji mogące doprowadzić do trwałych zniekształceń i zniszczenia siedlisk szu-warowych i litoralowych w tym rejonie. Szczególnie narażone byłyby rejony ujść rzek, w tym przede wszystkim rezerwat „Ujście Nogatu” i, w mniejszym stopniu, projektowany rezerwat „Zatoka Kącka” oraz wartościowe fragmenty obszarów Natura 2000: „Zalew Wiślany” (PLB280010) i „Zalew Wiślany i Mie-rzeja Wiślana” (PLH280007), w tym siedlisko priorytetowe: 1.150 laguny przy-brzeżne (którym jest praktycznie cały Zalew). Negatywne oddziaływania na te tereny mogą więc być, po dokładnej analizie, w istocie większe dla kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną.

Przebudowa śluz Gdańskiej Głowy i Przegaliny (opcjonalnie), budowa toru wodnego na Wiśle oraz ich późniejsza eksploatacja może w istotny sposób oddziaływać na cenne obszary lęgowe i siedliska w strefie brzego-wej rzeki oraz w jej ujściu, obejmujące obszary Natura 2000: „Dolina Dol-nej Wisły” (PLB040003), „Ujście Wisły” (PLB220004) i „Ostoja w Ujściu Wisły” (PLH220044) oraz rezerwat ptasi „Mewia Łacha”. Szczególną uwagę należa-łoby zwrócić na procesy hydro- i litodynamiczne (głównie zmiana charakte-rystyki ruchu rumowiska dennego), zachodzące po pogłębieniu ujścia Wisły i związane z tym ewentualne skutki, które mogłyby wpłynąć negatywnie na piaszczyste łachy znajdujące się przy jej ujściu (np. erozja brzegów lub ich przemieszczanie/zanikanie), na których znajdują się m.in. kolonie rybitw oraz będące miejscem wypoczynku fok.

Ocenie powinno również podlegać miejsce i sposób zagospodarowania refulatu z pogłębiania torów wodnych na rzekach i Zalewie oraz mas ziem-nych z poszerzania koryt rzecznych. Ma to szczególne znaczenie w związku z możliwością wymywania m.in. składników biogennych z wydobytych osa-dów i potencjalną możliwością zanieczyszczenia wód powierzchniowych lub podziemnych. W przypadku toru wodnego na Zalewie, najbardziej prawdo-podobnym rozwiązaniem jest budowa wysp, co skutkowałoby znaczącym, negatywnym oddziaływaniem na siedlisko priorytetowe: 1.150 laguny przy-brzeżne w stopniu znacznie większym, niż przy realizacji kanału żeglugowe-go przez Mierzeję Wiślaną w proponowanych wariantach „Skowronki” lub „Nowy Świat” (ok. dwukrotnie mniejsze ilości urobku).

Można więc przypuszczać, że realizacja wariantu alternatywnego „Szkar-pawa” może spowodować:

– znaczące pogorszenie stanu rzadkich siedlisk ptaków, dla których ochrony wyznaczono obszary Natura 2000 „Zalew Wiślany” (PLB280010)

Krzysztof Luks18

i „Ujście Wisły” (PLB220004) oraz może wpłynąć znacząco negatywnie na niektóre gatunki ptaków, dla których obszary te zostały wyznaczone;

– częściową likwidację lub pogorszenie stanu siedlisk przyrodniczych, dla których ochrony wyznaczono obszary Natura 2000: „Zalew Wiślany i Mie-rzeja Wiślana” (PLH280007) i „Ostoja w Ujściu Wisły” (PLH220044);

– znaczące negatywne oddziaływanie na siedlisko priorytetowe: 1.150 laguny przybrzeżne oraz może spowodować znaczące, negatywne oddziały-wanie lub likwidację części niektórych innych siedlisk;

– znaczące oddziaływanie transgraniczne.Charakter i wielkość oddziaływań dla wariantu alternatywnego wymaga

więc dogłębnej analizy.Port w Elblągu jest portem morskim na Zalewie Wiślanym, którego gra-

nice od strony lądu zostały ustalone Zarządzeniem Ministra Transportu i Go-spodarki Morskiej z dnia 12 maja 1994 r. (M.P. Nr 29, poz. 242). Usytuowanie portu morskiego na rzece, w pewnej odległości od jej ujścia do morza jest często spotykana – w Polsce są to porty w Szczecinie i Policach, a poza grani-cami kraju – np. port w Hamburgu. Obszary przyujściowe są często idealnym miejscem dla portów, przystani i stoczni, ponieważ zapewniają niezbędne schronienie dla statków oraz śródlądową drogę dostępu wzdłuż biegu głów-nych rzek.

Już w przeszłości, a dziś tym bardziej, wiele europejskich portów pełniło rolę logistycznych węzłów obsługujących ładunki z całego świata. W ciągu ostatnich 30. lat znacząco wzrosło znaczenie transportu morskiego. Prawdo-podobnie ta tendencja utrzyma się w przyszłości. Komisja Europejska wspie-ra ten rodzaj transportu poprzez swoją politykę portową oraz promocję au-tostrad morskich i żeglugi morskiej bliskiego zasięgu. Zgodnie z założeniami, port w Elblągu docelowo ma być morskim portem regionalnym, pełniącym funkcje towarzyszące i uzupełniające dla portów trójmiejskich (będących w sieci TEN-T i pełniących rolę hub`ow transportu multimodalnego), kon-centrując się na obsłudze mniejszych przewoźników, głównie z rejonu Morza Bałtyckiego. Nie wyklucza to jednak w przyszłości również obsługi transpor-tów śródlądowymi drogami wodnymi. Aby uzyskać założony cel, drogi wod-ne prowadzące do portu muszą pozwalać na ruch statków o określonych pa-rametrach, wynikających głównie z aktualnych uwarunkowań logistycznych i ekonomicznych transportu morskiego oraz doświadczeń z funkcjonowania portów podobnej wielkości.


Rozwiązanie, polegające na wykorzystaniu drogi wodnej przez Szkarpa-wę i Wisłę o długości ok. 52 km, umożliwi transport statkami dla głębokości tranzytowej max 2,8 m5 oraz znacznie wydłuży czas transportu ze względu na liczne przeszkody (mosty i śluzy). W chwili obecnej, warunki te spełnia jedynie odcinek Martwej Wisły o długości ok. 11,5 km. Dodatkowo wystą-pi większa emisja zanieczyszczeń, pochodzących ze spalania paliw, związana z nieco dłuższą trasą oraz częstymi postojami.

Nie jest dostępna informacja, czy istnieje realna możliwość przebudo-wania tej drogi wodnej w celu uzyskania parametrów określonych w „Pro-gramie…”. W „Studium wykonalności…” szacuje się, że byłyby one ok. dwu-krotnie wyższe, zarówno w kosztach inwestycyjnych, jak i eksploatacyjnych od każdego z wariantów kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną. Osiągnięcie tych parametrów jest więc praktycznie nierealne, ze względu na olbrzymi zakres koniecznych prac. W projekcie „Pętla Żuławska” zakłada się osiągnięcie co najmniej IV klasy drogi wodnej, o głębokości tranzytowej 2,8 m, a „Program…” zakłada ruch statków o zanurzeniu do 4 m, czyli prawie dwukrotnie większym.

Dodatkowo zakładając, że możliwy byłby transport tą drogą mniejszy-mi jednostkami, ale ze zwiększoną częstotliwością, bardzo prawdopodobne są utrudnienia komunikacyjne w ruchu drogowym (a nawet paraliż w okre-sie wakacyjnym) pomiędzy terenami położonymi po obydwu stronach drogi wodnej. Związane by to było z częstym zamykaniem części dróg i/lub kiero-waniem objazdami, w celu umożliwienia przepłynięcia jednostek wodnych, co wiązałoby się ze zwiększoną emisją spalin i hałasu. Możliwa jest również sytuacja odwrotna, w której wydłuża się czas transportu wodnego w związku z koniecznością zapewnienia płynności ruchu drogowego. W obydwu przy-padkach jest to sytuacja niekorzystna i mogąca potencjalnie powodować zmniejszenie ruchu drogowego (np. odpływ potencjalnych zmotoryzowanych turystów), albo ruchu towarowego i turystycznego wodami śródlądowymi.

W związku z powyższym praktycznie jedyną drogą wodną łączącą Port Elbląg z Morzem Bałtyckim byłaby trasa przez Szkarpawę i Wisłę, niespeł-niająca założonych parametrów „Projektu…”, nawet po jej zmodernizowaniu i faktyczną marginalizację Portu Elbląg i portów nadzalewowych. Wynika to

5 Najwyższa klasa drogi wodnej – Vb. Różnica między głębokością tranzytową a zanurze-niem statku lub zestawu powinna być wystarczająca dla zachowania bezpieczeństwa statku i drogi wodnej.

Krzysztof Luks20

z obecnych tendencji w transporcie morskim, dążących przede wszystkim do ograniczenia kosztów eksploatacyjnych i preferujących przewozy więk-szymi statkami. Potencjalni armatorzy zmierzający do Portu Elbląg drogą morską, będąc zmuszonymi do częściowego odlichtowania (rozładowania) statku, raczej z niego zrezygnują jako portu docelowego.

Wykorzystanie istniejących dogodnych połączeń drogowych Elbląga z Trójmiastem i Kaliningradem, ale również z Warszawą modernizowaną dro-gą krajową nr 7, jest rozwiązaniem uzupełniającym obydwa wyżej wymienione elementy wariantu alternatywnego, które może być brane pod uwagę rów-nież w przypadku kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną. Analogiczna sytuacja występuje dla istniejących połączeń kolejowych oraz w przyszłości śródlądowych dróg wodnych, jako szlaku transportu towarów dostarczonych drogą morską i rozładowywanych w Porcie Elbląg do odbiorców w głębi kraju lub w relacji odwrotnej. Będą więc stanowić przykład, preferowanego przez Unię Europejską, transportu multimodalnego.

Podsumowanie

Podsumowując, realizacja wariantu alternatywnego „Szkarpawa” może spowodować znaczące negatywne oddziaływanie na środowisko (w tym na tereny prawnie chronione i obszary Natura 2000) w potencjalnie większym stopniu i szerszym zakresie niż realizacja kanału żeglugowego przez Mie-rzeję Wiślaną w jednym z preferowanych wariantów: „Skowronki” lub „Nowy Świat”, jednocześnie nie gwarantując osiągnięcia zamierzonych celów „Pro-gramu wieloletniego pod nazwą „Budowa drogi wodnej łączącej Zalew Wi-ślany z Zatoką Gdańską”6.

Interesującym przykładem, ze względu na pewne analogie do analizo-wanego projektu, jest przedsięwzięcie, które uzyskało pozytywną opinię Ko-misji Europejskiej na podstawie art. 6(4) dyrektywy „siedliskowej”, polegające na pogłębieniu i poszerzeniu toru wodnego na Łabie, do portu w Hamburgu.

Głównym celem tego projektu jest umożliwienie obsługi przez port w Hamburgu statków morskich o zanurzeniu 14,5 m, szerokości 46 m i dłu-gości 350 m. Wymagać to będzie pogłębienia i poszerzenia toru na długości ok. 130 km – tj. od portu do ujścia rzeki. Przewidywana kubatura prac czer-

6 Koreferat, op. cit., s. 18.


palnych wyniesie ok. 42 mln m³, a w trakcie eksploatacji, ilość urobku z pod-czyszczania toru wzrośnie średniorocznie o ok. 10%.

Stwierdzono oddziaływanie projektu na 4 obszary sieci Natura 2000, w tym szczególnie siedlisko 1.130 ujścia rzek oraz gatunek priorytetowy – roślinę endemiczną Oenanthe conioides Lange. Przewidywane straty w sie-dliskach (tzw. virtual loss) oszacowano na 320,7 ha, co wpłynie znacząco na integralność 3. obszarów sieci. W związku z powyższym, w celu spełnienia wymogów art. 6(4) dyrektywy, przedstawiono m.in. 6 potencjalnych rozwią-zań alternatywnych:

1) redukcja prędkości statków i użycie holowników;2) budowa zapór z wrotami na Łabie i jej dopływach w celu podniesienia

poziomu wody;3) międzynarodowa konwencja ograniczająca wymiary statków morskich;4) ograniczenie wielkości statków wpływających do portu;5) podział ładunków i kierunków transportu poprzez współpracę z nie-

mieckimi portami;6) częściowy rozładunek kontenerów w portach usytuowanych w dole

rzeki, poniżej Hamburga.Trzy pierwsze odrzucono, jako nieefektywne lub nierealistyczne. Rozwią-

zanie 4) spowodowałoby niepowodzenie projektu ze względu na rachunek zysków i strat (wnioskodawca już wcześniej ograniczył wymiary statków, któ-re w pierwotnym założeniu miały mieć zanurzenie 15,5–16 m). Rozwiązania 5) i 6) zostały odrzucone, ze względu na długi czas trwania częściowego rozładunku w portach, a niekorzystne warunki ekonomiczne mogłyby ogra-niczyć ruch statków do Hamburga, ponieważ port będzie postrzegany jako nieatrakcyjny – ładunki byłyby rozładowywane całkowicie w portach alterna-tywnych.

Biorąc pod uwagę również wariant zerowy argumentowano więc, że transport statkami jest generalnie jednym z najbardziej zalecanych, ze względów ekonomicznych i ekologicznych. Wymiary statków i wolumen to-warów, szczególnie w transporcie morskim, ciągle rosną i jeżeli tor wodny na Łabie nie będzie dostosowywany do tych potrzeb, port w Hamburgu i cały region przestanie być konkurencyjny. Właściwe organy doszły więc do wnio-sku, że proponowane rozwiązanie jest najbardziej zrównoważone pomiędzy czynnikiem ekologicznym i ekonomicznym.

Na zakończenie warto wspomnieć o politycznym aspekcie budowy ka-nału przez Mierzeję Wiślaną. Nie chodzi przy tym o „wybijanie się Polski na

Krzysztof Luks22

niepodległość.” Kanał przez Mierzeję Wiślaną jest gwarancją, że rząd rosyjski nie zamknie swojej części Zalewu dla żeglugi, co dotyczy nie tylko firm pol-skich, ale również gospodarki obwodu kaliningradzkiego, z którą region ma coraz żywsze kontakty, chociaż umowa o małym ruchu granicznym nie ob-jęła morskich przejść granicznych, co może być wytłumaczone bezgraniczną ignorancją polskich negocjatorów. Wariant „Szkarpawa” takich możliwości nie stwarza.

Wszystko, co napisano wyżej jest znane od wielu lat, a jednak ilekroć zbli-ża się moment podjęcia decyzji o budowie kanału przez Mierzeję Wiślaną jak diabeł z pudełka wyskakuje wariant „Szkarpawa”. Jednocześnie na Szkarpawie buduje się most w Drewnicy wyraźnie utrudniający żeglugę nawet obecnie eksploatowanych statków. I Wreszcie, kiedy na początku lat dziewięćdzie-siątych Instytut Morski szacował koszty budowy Kanału doszedł do sumy ok. 400 mln zł. Obecnie studium wykonalności szacuje je na 600 mln zł. Oto cena zwłoki.

Bibliografia

Koreferat do prognozy oddziaływania na środowisko programu wieloletniego: „Budowa drogi wodnej łączącej Zalew Wiślany z Zatoką Gdańską”, Gdynia, wrzesień 2012 r.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 maja 2002 roku w sprawie klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych, Dz.U. z dnia 18 czerwca 2002 roku

Studium Wykonalności Budowy Kanału przez Mierzeję Wiślaną, Gdańsk 2013.



Tadeusz Liziński*, Izabela Seredocha**, Anna Wróblewska***

PROBLEMY RYZYKA POWODZIOWEGO NA ŻUŁAWACH DELTY WISŁY

Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie wybranych elementów teorii zarządzania ryzykiem w kontekście ryzyka powodziowego na Żuławach delty Wisły. Żuławy są permanent-nie zagrożone powodziami z racji dużego udziału terenów depresyjnych i przydepresyjnych i związanych z nimi obwałowanych cieków wodnych. Na Żuławach delty Wisły wyodrębniono trzy rodzaje ryzyka powodziowego: ryzyko od obwałowanych cieków i kanałów, ryzyko po-wodzi wewnątrzpolderowej oraz ryzyko „powodzi glebowej”. Obecnie w ograniczaniu ryzyka powodziowego w delcie Wisły dominują rozwiązania techniczne (twarde). W przyszłości musi zwiększyć się udział przedsięwzięć organizacyjno-planistycznych i edukacyjnych (miękkich).

Słowa kluczowe: ryzyko powodziowe, Żuławy delty Wisły, zarządzanie ryzykiem.

Synopsis: Flood risk problems in the Żuławy of Vistula delta

The aim of the article is to present selected elements of risk management theory in the context of flood risk on the Żuławy of Vistula delta. Żuławy are permanently threatened by floods due to the large share of land depression and near depression and related dammed waterways. Three types of flood risk were identified on the Żuławy of Vistula delta: flood risk from embanked water courses and canals, risk of inside-polder flood and risk of „soil flood”. Actually technical solutions (hard) are dominated in reducing flood risk. In the future will have to increase the share of organizational planning and educational projects.

Keywords: the risk of the flood, Żuławy of Vistula delta, risk management

* Prof. ITP, dr hab. inż., Żuławski Ośrodek Badawczy, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Elblągu.

** Doktor, adiunkt w Katedrze Spraw Publicznych Wydziału Administracji i Nauk Społecz-nych Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.

*** Magister, Żuławski Ośrodek Badawczy, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Elblągu.

Tadeusz Liziński, Izabela Seredocha, Anna Wróblewska24

Wstęp

Powodzie są często traktowane jako kataklizmy o charakterze przyrodni-czym, którym można zapobiegać głównie poprzez działania techniczne. Na Żuławach sprowadza się to najczęściej do modernizacji i rozbudowy obwało-wań, stacji pomp, sieci kanałów itp. Do chwili obecnej w ocenie ekonomicz-nej efektywności nakładów na osłonę przeciwpowodziową uwzględnia się tylko korzyści, mające bezpośrednie powiązanie z kategoriami rynkowymi, tj. straty w majątku, straty w produkcji i koszty akcji przeciwpowodziowej.

Powodzie i ograniczenia ich skutków mają nie tylko swój wymiar go-spodarczy, ale także społeczny, w tym psychologiczny, edukacyjny w powią-zaniu z systemem norm i standardów społecznych. Dyrektywa powodzio-wa UE nawiązuje w swoim układzie i treści do teorii zarządzania ryzykiem z wykorzystaniem dorobku nauk technicznych, społecznych, ekonomicznych i socjologicznych.

Celem artykułu jest przedstawienie pewnych elementów teorii zarządza-nia ryzykiem w kontekście ryzyka powodziowego na Żuławach delty Wisły. Pragniemy także krótko przedstawić strukturę działań i przedsięwzięć w re-alizowanym obecnie programie ochrony przeciwpowodziowej Żuław.

Z tego celu wynika układ artykułu. W pierwszej kolejności przedstawia-my Żuławy delty Wisły jako region ryzyka powodziowego, a następnie krótko omawiamy podstawowe kategorie ryzyka i składowe procesu zarządzania ryzykiem. W dalszej części artykułu prezentujemy identyfikację i klasyfika-cję ryzyka powodziowego na Żuławach oraz krótki rys historyczny powodzi w delcie Wisły. W końcowej części artykułu przedstawiamy główne działania zawarte w Programie „Kompleksowe Zabezpieczenie Przeciwpowodziowe Żuław do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)”. Praca jest zakończona podsumowaniem i ogólnym wnioskiem.

1. Żuławy delty Wisły jako region ryzyka powodziowego

Żuławy Wiślane w regionalizacji fizycznogeograficznej Polski w układzie dziesiętnym1 stanowią mezoregion (313.54), wchodzący w skład makroregio-nu Pobrzeże Gdańskie (313.5), podprowincji Pobrzeże Południowobałtyckie (313.) i prowincji Niż Europejski (31.). Ze względu na warunki hydrologiczne

1 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2002,, s. 450.

Problemy ryzyka powodziowego na Żuławach delty Wisły 25

Wisła i Nogat dzielą Żuławy na: Żuławy Gdańskie, Żuławy Wielkie i Żuławy Elbląskie.

Żuławy Elbląskie to obszar ok. 48.130 ha (tab. 1), leżący na prawym brze-gu rzeki Nogat i ograniczony ze wschodu Wysoczyzną Elbląską, od południa Pojezierzem Iławskim, a od północy Zalewem Wiślanym. Teren jest odwad-niany za pomocą stacji pomp obsługujących w większości małe poldery. Sieć hydrograficzna Żuław Elbląskich należy do zlewni Zalewu Wiślanego i jezio-ra Druzno, połączonych rzeką Elbląg. Na Żuławach Elbląskich można wyod-rębnić trzy układy polderowe: Zalewu Wiślanego, Fiszewki i jeziora Druzno. Układy te obejmują 177,2 km rzek, 492,9 km kanałów, 381,1 km obwałowań i 56 stacji pomp.

Żuławy Gdańskie rozciągają się na zachód od Wisły – od Tczewa do jej ujścia. Zajmują powierzchnię ok. 39.130 ha. Podsystemy mechanicznego od-wadniania (polderowe) obejmują tereny nizinne i depresyjne Żuław oraz część terytorium miasta Gdańsk. Gospodarka wodna jest realizowana w układzie składającym się z małych polderów i pompowni. Sieć hydrograficzna Żuław Gdańskich leży w całości w dorzeczu Martwej Wisły.

Ogółem na Żuławach Gdańskich znajdują się następujące urządzenia melioracji podstawowych, które jednocześnie pełniły funkcję urządzeń osło-ny przeciwpowodziowej:

• rzeki – 76,0 km,• kanały – 347,3 km,• wały przeciwpowodziowe – 183,2 km,• stacje pomp – 27 szt.,• budowle hydrotechniczne – 8 szt.Żuławy Wielkie – obszarowo największe – zajmują powierzchnię

83.120 ha, są położone w środkowej części Żuław Wiślanych, w widłach Wisły i Nogatu. Gospodarowanie na tym terenie odbywa się w układach wielkopol-derowych, powstałych po komasacji małych polderów. Sieć hydrograficzna Żuław Wielkich leży w całości w zlewisku Zalewu Wiślanego.

Na Żuławach Wielkich znajdują się następujące urządzenia melioracji wodnych podstawowych, które stanowią jednocześnie urządzenia osłony przeciwpowodziowej:

• rzeki – 78,5 km,• kanały – 580,4 km• wały przeciwpowodziowe – 152,4 km,• stacje pomp – 11 szt.


Charakterystykę mechanicznego i grawitacyjnego odwadniania Żuław z uwzględnieniem ich podziału geograficznego przedstawia tabela 1.

Tab. 1. Obszary odwadniane mechanicznie i grawitacyjnie na Żuławach

Podział geograficzny

System melioracyjny Powierzchnia

ogółempolderowy (Żuławy Niskie)

grawitacyjny (Żuławy Wysokie)

liczba pomp ha % ha % ha %

Żuławy Gdańskie 32 26 328 22 12 802 25 39 130 23

Żuławy Elbląskie 62 36 160 30 11 970 24 48 130 28

Żuławy Wielkie 9 57 472 48 25 648 51 83 120 49

Razem 103 119 960 100 50 420 100 170 380 100

% 70 30 100

Źródło: K. Cebulak, Zasady komasacji polderów i pompowni, [w:] Zasady modernizacji pol-derowych systemów melioracyjnych na Żuławach, IMUZ, Elbląg 1991, s. 57–88.

Pod względem topograficznym i wysokościowym Żuławy dzieli się na Ni-skie i Wysokie. Żuławy Niskie rozciągają się na północy delty Wisły. Obejmują tereny depresyjne i przydepresyjne, położone od 2,10 m p.p.m. do 2,50 m n.p.m. Ta część Żuław jest całkowicie spolderyzowana i jej istnienie oraz za-gospodarowanie jest możliwe wyłącznie dzięki ciągłym zabiegom, obejmu-jącym utrzymanie wałów i eksploatację pompowni oraz regulację warunków wodnych na polderach.

Żuławy Wysokie obejmują południe delty Wisły i są położone od 2,50 do 10,0 m n.p.m. Na terenie tym występują małe spadki. Jest on wyposażo-ny w rzadką sieć kanałów i rowów z naturalnym, grawitacyjnym odpływem wody. Najwyżej położoną częścią Żuław Gdańskich (rzędna terenu od 2,5 do 5,0 m n.p.m.) są tzw. Żuławy Steblewskie. Na Żuławach Wielkich najwyżej położone są Żuławy Malborskie (rzędna terenu od 2,5 do 10,0 m n.p.m.).

2. Kategoryzacja ryzyka

„Encyklopedia organizacji i zarządzania”2 podaje następujące definicje niepewności i ryzyka:

• r y z y k o – „sytuacja, gdy co najmniej jeden z elementów składają-cych się na nią nie jest znany, ale znane jest prawdopodobieństwo jego wy-

2 Encyklopedia organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa 1981, s. 672.


stąpienia (lub ich – jeżeli tych elementów jest więcej), prawdopodobieństwo to może być albo wymierne, albo tylko odczuwane przez podejmującego działanie (decyzję); warunki ryzyka występują tylko wtedy, kiedy istniejące doświadczenia z przeszłości dotyczące podobnych zdarzeń można porównać z obecną sytuacją; problemy występujące w sytuacji ryzyka można w przy-padku wymierności jej elementów rozwiązywać, wykorzystując, np. rachunek prawdopodobieństwa lub metody statystyczne”;

• n i e p e w n o ś ć – „sytuacja, gdy nie można określić, jakie elementy (lub przynajmniej część z nich) składają się na nią, jaka jest ich wartość lub jakie jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia; taka sytuacja często wystę-puje w przypadku problemów, które nie pojawiły się w przeszłości, a charak-teryzują się dużym stopniem złożoności”.

Badanie ryzyka jest szczególnie zaawansowane w działalności ubezpie-czeniowej, która jest w całości uzasadniona jego występowaniem. Idea ubez-pieczeń powstała w wyniku dążenia do ograniczenia lub wyłączenia skutków zdarzeń losowych, występujących w postaci niszczącego oddziaływania sił przyrody lub będących wynikiem działalności ludzi. Te zdarzenia losowe są konsekwencją istnienia ryzyka. Towarzystwa ubezpieczeniowe łagodzą lub likwidują niepomyślne skutki zdarzeń losowych przez rozłożenie ich ciężaru na wiele jednostek, którym takie zdarzenia zagrażają. Realizują to zadanie przez przejmowanie od klientów, w całości lub w części, ryzyka za odpowied-nią cenę zwaną składką i następnie przez wypłatę stosownych odszkodowań w przypadku realizacji danego ryzyka3.

W ryzyku ubezpieczeniowym wyróżnia się dwa główne czynniki, tzw. fak-tory ryzyka4:

– niebezpieczeństwo, – hazard.

Niebezpieczeństwo jest identyfikowane z przyczyną i źródłem straty, a jego cechą, wg Montkiewicza5, są następujące relacje czasowe:

– niebezpieczeństwo potencjalne,

3 T. Liziński, Problemy zarządzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na przykładzie delty Wisły. Wydawnictwo IMUZ, Rozprawy Naukowe i Monografie Nr 21, s. 171.

4 A. Śliwiński, Ryzyko ubezpieczeniowe taryfy – budowa i optymalizacja, Wyd. Poltext, War-szawa 2002, s. 272.

5 J. Montkiewicz, Podstawy ubezpieczeń, t. 1: Mechanizmy i funkcje, Poltext, Warszawa, 2005, s. 401.


– akt (realizacja niebezpieczeństwa), – efekt (skutki niebezpieczeństwa).

Hazard, jako drugi czynnik ryzyka ubezpieczeniowego, wpływa na wiel-kość strat wynikających z efektu realizacji niebezpieczeństwa. W teorii ryzyka ubezpieczeniowego hazard jest utożsamiany z okolicznościami wpływający-mi na akt realizacji niebezpieczeństwa. Wyróżnia się kilka kategorii hazardu6:

– hazard fizyczny, – hazard moralny, – hazard duchowy.

Hazard fizyczny grupuje cechy fizyczne możliwe do rozpoznania i dia-gnozy, mające wpływ na powstanie i nasilenie przyczyn strat. Mogą to być cechy konstrukcyjne obiektów, ich stan techniczny lub lokalizacja, np. stan techniczny urządzeń polderowych.

Hazard moralny stanowi zespół warunków podmiotowych danej oso-by, wyrażających się w negatywnych tendencjach charakterologicznych czy osobowościowych, takich jak: nieuczciwość lub skłonność do defraudacji. Hazard moralny jest trudny do rozpoznania, może być jednak eliminowany przez środki prawne i techniczno-ubezpieczeniowe.

Hazard duchowy jest związany z negatywną reakcją ubezpieczonego na fakt posiadania ochrony ubezpieczeniowej. W odróżnieniu od hazardu moral-nego jego cechy ujawniają się w momencie zawarcia umowy ubezpieczenio-wej. Jego przykładem może być mniejsza dbałość o bezpieczeństwo obiektu.

W zależności od ilości i jakości informacji (prawdopodobieństwa poja-wienia się ryzyka) mówi się o stopniach ryzyka oraz określa jego klasy7:

– ryzyko normalne – takie, które trzeba podjąć, bo jest ono naturalne dla procesów gospodarczych;

– ryzyko dopuszczalne, takie, na które możemy sobie pozwolić; – ryzyko niedopuszczalne – przekraczające poziom dopuszczalny; – ryzyko niezbędne – takie, na które nie można sobie nie pozwolić.

Powyższy podział wynikający z prawdopodobieństwa pojawienia się ry-zyka wydaje się niewystarczający do jego oceny. O charakterze każdego ro-dzaju ryzyka decydują trzy podstawowe składniki8:

6 A. Śliwiński, Ryzyko ubezpieczeniowe taryfy – budowa i optymalizacja, Wyd. Poltext, War-szawa 2002, s. 272.

7 J. Bizon-Górecka., Inżynieria niezawodności i ryzyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Ofic. Wydaw. Ośr. Post. Organiz., Bydgoszcz 2001, s. 152.

8 C.L. Pritchard, Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, WIG – PRESS War-szawa 2002, s. 7–45.


– zdarzenie, – prawdopodobieństwo zdarzenia, – skutki (dotkliwości) zdarzenia.

Ustalenie poziomu ryzyka w organizacji projektu, czy innym działaniu, nie budzi większego sprzeciwu, jeżeli zmienną kwalifikuje się w następujący sposób:

– małe prawdopodobieństwo oraz niezbyt dotkliwe skutki oznaczają małe ryzyko;

– duże prawdopodobieństwo oraz bardzo dotkliwe skutki oznaczają duże ryzyko;

– duże prawdopodobieństwo niezbyt dotkliwych skutków oznacza małe ryzyko (dla ostatecznego powodzenia projektu).

Przedstawione powyżej kategorie i rodzaje ryzyka mogą występować na obszarach polderowych i mogą być przydatne do ich bardziej szczegółowej identyfikacji. Biorąc pod uwagę specyfikę obszarów polderowych za szcze-gólnie ważny i przydatny dla nich uznajemy dorobek zarządzania ryzykiem w zakresie jego:

– identyfikacji, – klasyfikacji, – pomiaru, – metod reagowania na nie.

3. Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka powodziowego na Żuławach delty Wisły

Korzystając z analizy pojęcia ryzyka i jego kategorii, ryzyko polderowe można zdefiniować jako możliwość wystąpienia strat w wyniku niekorzyst-nych warunków meteorologicznych (hydrometeorologicznych) na specyficz-nym – pod względem hydrograficznym i glebowym – obszarze Żuław delty Wisły. Straty mogą dotyczyć istnienia przestrzeni polderowej jako przestrzeni zagospodarowanej oraz lokalnych zasobów naturalnych i antropogenicz-nych, a także realizowanej tu produkcji. Mogą też być skutkiem specyficznych powodzi lub nadmiernego uwilgotnienia gleb żuławskich. Zidentyfikowanie nośników ryzyka żuławskiego wymaga dokładniejszego rozpoznania przy-czyn oraz źródeł powodzi i podtopień9.

9 T. Liziński, Problemy zarządzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na przykładzie delty Wisły. Wydawnictwo IMUZ, Rozprawy Naukowe i Monografie Nr 21, s. 171.


W „Słowniku języka polskiego”10 powódź jest zdefiniowana jako zalanie przez wodę terenów nisko położonych, zwykle nadbrzeżnych, głównie w wy-niku wezbrania rzeki, powodujące znaczne szkody gospodarcze i społeczne. Podobnie jest określana powódź w „Wielkiej encyklopedii powszechnej”11, ale jej opis jest poszerzany o przyczyny wezbrań. Powodzie na obszarze Polski ze względu na przyczynę dzielimy na: roztopowe (wiosenne), opadowe (letnie), sztormowe ( jesienno-zimowe) i zatorowe (zimowe). Jako obszary zagrożo-ne powodziami sztormowymi encyklopedia wymienia Żuławy i ujścia rzek przymorskich. W międzynarodowym słowniku hydrologicznym powódź (ang. flooding, innudation) jest to wylanie się wody poza normalne granice koryta rzeki, powodujące straty gospodarcze12.

Przestrzeń żuławska jest w części przestrzenią depresyjną i przydepresyj-ną z obwałowanymi rzekami, kanałami i zbiornikami wodnymi utrzymującymi okresowo lub stale poziom lustra wody powyżej rzędnych terenu. Na Żuła-wach delty Wisły definiuje się więc powódź jako zalanie terenu na zawalu, głównie wskutek przerwania wału przeciwpowodziowego13. W przypadku tego rodzaju powodzi nośnikiem ryzyka są obwałowania przeciwpowodzio-we, a ściślej ich parametry techniczne. Cechą powodzi żuławskich jest to, że woda po przerwaniu wału nie wraca w całości do cieku lub źródła, na-wet po opadnięciu spiętrzenia czy przejściu fali powodziowej. Wynika z tego, że zasypywanie przerw w wałach w pierwszej fazie akcji powodziowej jest możliwe tylko z wody lub powietrza. Jest też konieczne wypompowywanie wody z terenów położonych niżej niż otaczające je obwałowane cieki i zbior-niki wodne. Z tej przyczyny zalanie terenów depresyjnych, z których woda nie odpływa samoistnie, proponuje się nazywać nie powodzią, lecz topielą14.

Wały przeciwpowodziowe jakkolwiek są nośnikami ryzyka, to jednak same w sobie nie stanowią zagrożenia. Źródłami zagrożenia powodziowego są wody, przed którymi obwałowania chronią obszary depresyjne i przyde-presyjne, a więc obwałowane akweny, rzeki i kanały. Należy zaznaczyć, że nie generują one zagrożeń stałych i o takim samym natężeniu. Poziom zagroże-

10 Słownik języka polskiego, t. 2, PWN, Warszawa 1979, s. 1088. 11 Wielka encyklopedia powszechna, t. 9, PWN, Warszawa 1966, s. 856.12 Międzynarodowy słownik hydrologiczny, PWN, Warszawa 2001, s. 252.13 Kompleksowy regionalny program ochrony przeciwpowodziowej doliny rzeki Wisły,

RZGW, Gdańsk 1999, s. 121.14 Kompleksowy regionalny program ochrony przeciwpowodziowej Żuław Elbląskich

i nizinno-depre syjnej części Elbląga, Żuławski Ośr. Bad. IMUZ, Elbląg 2001, s. 68.


nia zależy od stanu wód w obwałowanych ciekach i zbiornikach oraz od re-lacji między tym stanem a parametrami technicznymi obwałowań. Poziom zagrożenia wynika więc z układu przyrodniczo-technicznego i zależy od oby-dwu elementów tego układu, przy czym za wiodące należy uznać przyczy-ny techniczne, czyli same obwałowania. Losowy charakter wezbrań wody w ciekach przyjmuje się za stan naturalny w przyrodzie, a decydując się na zagospodarowanie obszarów depresyjnych i przydepresyjnych chronionych obwałowaniami trzeba te obwałowania traktować dwojako: jako urządzenia ochronne, ale i nośnik zagrożenia. Tak samo należy traktować inne urządze-nia polderowe, jak: pompownie, kanały, śluzy itp.

Naturalnymi, a dokładniej hydrometeorologicznymi przyczynami kształ-towania wezbrań mogą być: wiatry, układy niżowe, spiętrzenia sztormowe, deszcze, gwałtowne topnienie śniegu, zatory lodowe. Bardzo często różne przyczyny zagrożeń występują jednocześnie. Rośnie wtedy poziom zagroże-nia i prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi.

Źródła zagrożenia (obwałowane cieki i akweny) w wielu wypadkach są ze sobą powiązane. Zagrożenie wygenerowane przez pojedyncze lub nakłada-jące się na siebie czynniki hydrometeorologiczne może być przenoszone po połączonych ciekach Żuław.

W systematyce zagrożeń powodziowych i powodzi wymienia się też zjawiska wewnątrzpolderowe, które są spowodowane dużymi opadami (nawalnymi, rozlewnymi) lub gwałtownym topnieniem śniegu połączonym z opadami15. Spływy wody do pompowni przekraczają wtedy ich wydajność. Powódź wewnątrzpolderowa może też być skutkiem awarii stacji pomp lub ich zasilania, a także złego stanu sieci rowów i kanałów, który nie zapewnia sprawnego spływu wód do pompowni. Źródłem ryzyka w przypadku tego typu powodzi jest sama przestrzeń polderowa wymagająca mechanicznego odwadniania, a urządzenia polderowe jawią się jako jego nośnik.

Cechą charakterystyczną rolniczej przestrzeni produkcyjnej Żuław są też potencjalne straty w rolnictwie, wynikające z reakcji mad na opady (powódź glebowa). Wyraża się to głównie spadkiem plonów, zakłóceniem terminów agrotechnicznych, ale także stratami finansowymi, wynikającymi ze zwiększo-nych nakładów na prace polowe wykonywane poza stanem optymalnej ob-

15 W. Mioduszewski, Metody ochrony przeciwpowodziowej ze szczególnym uwzględnieniem Żuław, [w:] Żuławy Elbląskie. Zabezpieczenie przeciwpowodziowe i uwarunkowania rozwoju. Mater. konf. Zarz. Woj. Warmińsko-Mazurskiego, Elbląg, ŻOB IMUZ, Olsztyn 2001, WFOŚiGW, s. 1–15.


rabialności gleb. Dotyczy to zarówno obszarów odwadnianych grawitacyjnie, jak i mechanicznie. Źródłem ryzyka są tu gleby polderowe, a jego nośnikiem ich właściwości fizyczne, zwłaszcza wrażliwość na nadmierne uwilgotnienie.

Specyficzne warunki polderowe, z perspektywy zarządzania ryzykiem, można więc przedstawić w trzech płaszczyznach: ryzyka powodzi od obwa-łowanych cieków, ryzyka powodzi wewnątrzpolderowej i ryzyka powodzi gle-bowej (rys. 1).

W ujęciu zasobowym i strumieniowym można przyjąć, że straty powo-dziowe mogą wystąpić w trzech obszarach:

1) życia ludzkiego (kapitał ludzki),2) zasobów kapitału antropogenicznego i naturalnego,3) działalności produkcyjnej i usługowej.Zasoby kapitału antropogenicznego, czyli wytworzonego przez czło-

wieka, można uszczegółowić zgodnie z powszechnie stosowaną klasyfikacją środków trwałych (KST). Szacowanie potencjalnych strat musi obejmować wartość majątku na danym terenie i ustalenie współczynnika strat powo-dziowych dla każdej wyodrębnionej grupy środków trwałych16.

Wśród strat w działalności produkcyjnej szczególnie ważne i jednocze-śnie złożone są straty w sferze działalności rolniczej. Mogą one dotyczyć, za-równo produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej. W ujęciu ekonomicznym wynikają one zwykle ze zmniejszenia wartości produkcji lub większych kosztów jej uzy-skania albo obu tych czynników jednocześnie. Mogą one wystąpić również w innych gałęziach wytwórczych, które można identyfikować i analizować według europejskiej klasyfikacji działalności (EKD).

Uzasadnioną wydaje się także klasyfikacja strat powodziowych oparta na nieco szerszym rozumieniu zasobów i ich użyteczności. Nawiązuje ona w ja-kimś stopniu do koncepcji zrównoważonego rozwoju i obejmuje następujące rodzaje strat:

– materialne, – czasu, – psychiczne, – środowiskowe (ekologiczne)17.

16 H. Manteuffel, Ekonomiczna ocena koncepcji zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej Żuław Wiślanych. Falenty: IMUZ 1984, maszynopis, s. 73.

17 T. Liziński, Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka polderowego na przykładzie delty Wisły. Woda Środ. Obsz. Wiej. t. 6 z. 2 (18), Falenty 2006.s. 213–229.


RYZ

YKO

PO

LDE

RO

WE

W D

ELC

IE W

ISŁY

Obw

ałow

ania

(noś

nik

ryzy

ka)

Obw

ałow

ane

akw

eny

i cie

ki(ź

ródł

a ry

zyka

)

Wi

at

ry

Za

to

ry

Ro

zt

op

y

Op

ad

y

Oso

bne

lub

nakł

adając

e się

czyn

niki

hyd

rom

eteo

rolo

gicz

ne

Urząd

zeni

a po

lder

owe

(noś

nik

ryzy

ka)

Właśc

iwoś

ci fi

zycz

ne g

leb

–re

akcj

a na

na

dmie

rne

uwilg

otni

enie

(noś

nik

ryzy

ka)

Ryz

yko

pow

odzi

od

obw

ałow

anyc

h ci

eków

i ka

nałó

wR

yzyk

o po

wod

zi

wew

nątrz

-po

lder

owej

Ryz

yko

„pow

o-dz

i gle

bow

ej”

Prz

estrzeń

pol

dero

wa

(źró

dło

ryzy

ka)

Gle

by p

olde

row

e (ź

ródł

o ry

zyka

)

Przyczyny zagrożenia



Rys.

1. S

chem

at p

owst

awan

ia r

yzyk

a po

lder

oweg

o w

del

cie

Wis

ły

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e


Straty materialne można traktować jako tożsame ze stratami w zasobach kapitału antropogenicznego i naturalnego. Straty czasu mogą przejawiać się w dwóch zasadniczych formach: pierwsza wynika z konieczności prowadze-nia akcji przeciwpowodziowej i usuwania skutków powodzi, druga związana jest głównie z powodziami wewnątrzpolderowymi lub tylko „glebowymi”, które ograniczają możliwość wykonywania prac polowych, między innymi na skutek specyficznych właściwości gleb. Straty czasu w pierwszym przypadku można oszacować jako straty, wynikające z przerwania lub ograniczenia pro-cesów produkcyjnych. W drugim przypadku kalkulacja jest bardziej złożona i wymaga długiego okresu zbierania informacji pierwotnych, czyli pochodzą-cych z bezpośrednich pomiarów i obserwacji.

Należy przyjąć, że obszary polderowe są środowiskiem przetworzonym, czyli dostosowanym do potrzeb człowieka z zachowaniem wybranych funkcji przyrodniczych. Straty w zasobach i funkcjach przyrodniczych, tzw. środo-wiskowe, mogą być wyceniane metodami stosowanymi w ekonomice śro-dowiska i zasobów naturalnych. Niektóre z tych metod, np. metodę wyceny warunkowej lub cen hedonicznych, można stosować również do wyceny strat psychicznych. Za uzasadnione należy przyjąć założenie, że wartością jest po-czucie bezpieczeństwa u osób zagrożonych powodzią. Utrata poczucia bez-pieczeństwa lub jego ograniczenie jest stratą psychiczną. Wartość poczucia bezpieczeństwa nie ma ceny rynkowej, można ją jednak wycenić, posługując się wymienionymi metodami18.

4. Powodzie na Żuławach delty Wisły

Na Żuławach Wiślanych szczególnie wiek XVIII/XIX obfitował w katastro-falne w swych skutkach powodzie, spowodowane częstym przerywaniem wałów, które zwykle zdążano naprawić bez zmian w ich konstrukcji i bez do-datkowego wzmocnienia czy zmiany rozstawu przed następnym większym wezbraniem19.

18 T. Liziński, Problemy oceny ekonomicznej melioracji polderowych. W: Problemy i metody oceny ekonomicznej i ekonomiczno-ekologicznej przedsięwzięć melioracyjnych. Bibl. Wiad. IMUZ 94, Falenty 2000, s. 68–76.

19 Program: Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030, KZGW, RZGW, Gdańsk 2010, s. 227.


Tab. 2. Zestawienie częstości przerwań wałów Wisły na odcinku pomorskim wraz z jej ujściowymi ramionami w poszczególnych stuleciach od XIV do XX wieku

Liczba lat, w których wystąpiło przerwania wałów

WiekNa Wiśle

na Szkarpawie na Nogacieniepodzielonej podzielonej Gdańskiej

XIV 3 2 1 – 2

XV 2 8 2 – 16

XVI 4 11 3 – 3

XVII – 6 – 6 26

XVIII 10 1 1 9 20

XIX 2 8 4 1 20

XX – 2 – – –

Suma 21 38 11 16 87

Źródło: zestawienie według J. Makowskiego (1997), uzupełnione i zmienione przez K. Ce-bulaka (2001), Program: Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015) zwany „Programem Żuławskim – 2030, KZGW, RZGW, Gdańsk 2010, s. 227.

Pierwsza wielka powódź wystąpiła w 1813 r., kiedy podczas wojen napo-leońskich, w czasie oblężenia Gdańska przez Prusaków i Rosjan, zostały celo-wo przerwane wały wiślane w okresie przepływu wielkiej wody i na kilka lat zalano Żuławy Gdańskie. Powódź, która pojawiła się w roku 1829 objęła swym zasięgiem niziny całej Wisły Pomorskiej, z wyjątkiem Żuław Malborskich i El-bląskich. Wystąpiła ona po bardzo mroźnej, długotrwałej i obfitej w opady śniegu zimie. Odwilż tamtego roku wystąpiła ze znacznym opóźnieniem, dla-tego przebieg roztopów i przybór wód następował wyjątkowo gwałtownie. W dniu 9 kwietnia doszło do przerwania wału Wisły w miejscowości Ptaszniki i w pobliżu miejscowości Giemlice, na łącznej długości 375 m. Ta najtragicz-niejsza w swych skutkach w historii Gdańska powódź spowodowała zalanie 47 wsi. Pod wodą znalazło się około 340 km2 powierzchni Żuław Gdańskich, które w tym czasie zamieszkiwało około 16.700 mieszkańców. Większość z nich (około 11 tysięcy osób) pozostała bez dachu nad głową. Zatopionych zostało 6 tysięcy sztuk bydła i prawie cały drobny inwentarz. Zniszczeniu uległ również cały system odwadniający: rowy, kanały i pompownie.

Ciężka klęska powodziowa wystąpiła również w 1840 r. w wyniku utwo-rzenia się zatoru lodowego w rejonie Wiślinki. Spiętrzone wody przerwały wtedy pasmo wydm nadbrzeżnych, tworząc nowe ujście zwane dziś Wisłą Śmiałą. W XIX wieku wystąpił jeszcze szereg powodzi zatorowych. W wyniku


tego w 1895 r. podjęto decyzję o wykonaniu przekopu, odcinając śluzami jednocześnie Wisłę Gdańską (obecnie zwana Martwą Wisłą) w Przegalinie, Szkarpawę w Gdańskiej Głowie i Nogat w Białej Górze. W ten sposób unik-nięto dalszych powodzi od koryta Wisły na Żuławach Gdańskich.

Powódź w 1855 r. również objęła swoim zasięgiem niziny całej Wisły Pomorskiej z wyjątkiem Żuław Gdańskich i Elbląskich. Wystąpiła także po bardzo mroźnej, długotrwałej i obfitej w opady śniegu zimie, w czasie któ-rej Wisłę pokryła gruba pokrywa lodowa dochodząca do 90 cm grubości, a zaśnieżone drogi na Żuławach Wiślanych przez wiele tygodni pozostawały nieprzejezdne. Odwilż tego roku, podobnie jak w 1829 r., następowała ze znacznym opóźnieniem (na Żuławach Wiślanych dopiero nocą z 26/27 mar-ca), dlatego należało się spodziewać, że przebieg roztopów i przybór wód w Wiśle następować będzie wyjątkowo gwałtownie.

Kolejna wielka powódź XIX wieku wystąpiła wiosną 1888 r., zalaniu ule-gła wówczas Nizina Otorowska, część Niziny Świeckiej koło Świecia i część Niziny Sartowsko-Nowskiej naprzeciw Grudziądza. Najtragiczniejsze jednak skutki tej powodzi wystąpiły na Żuławach Elbląskich, niejako dla podkreśle-nia, że największego pogwałcenia praw natury (przy spływie wód i lodów) na Dolnej Wiśle dokonano, przekopując Wielką Kępę tarasu zalewowego koło Białej Góry, przez co sztucznie stworzono niekorzystne, trwałe połą-czenie Wisły i Nogatu. Wskazało to także, co należy uczynić, by powrócić do bezpiecznych naturalnych warunków spływu sprzed 335 lat (odciąć Nogat od pochodu lodów i wielkich wód Wisły).

W wyniku powodzi w 1945 r. zatopienie Żuław spowodowano przerwa-niem wałów Wisły przez cofające się wojska niemieckie, objęło ono całą ni-zinno-depresyjną część Żuław Gdańskich, Żuław Wielkich i Żuław Elbląskich. Powódź ta spowodowała zalanie i zapiaszczenie około 100 tys. ha żyznych gruntów, zniszczenie większości urządzeń melioracyjnych i technicznych. Osuszenie tych terenów trwało prawie 4 lata.

W styczniu 1983 roku doszło do rzadko spotykanego przyboru wód Bał-tyku, co w połączeniu z silnym sztormem przy niekorzystnym kierunku wiatru doprowadziło do podniesienia się poziomu wód Zalewu Wiślanego w rejonie ujścia Nogatu i rzeki Elbląg do rzędnych, odpowiadających w przybliżeniu wo-dzie 100-letniej. W nocy z 19 na 20 stycznia nastąpiło przerwanie Wału Północ-nego i Wału Wschodniego. Powstała wyrwa o szerokości około 150 m w Wale Północnym i szereg mniejszych wyrw w Wale Wschodnim o łącznej szerokości około 420 m. Ogólna szerokość przelewu w końcowej fazie wynosiła około


570 m. Woda przedostawała się na Wyspę Nowakowską również przez koronę wału, której rzędne na obniżonych odcinkach wynosiły 6,30–6,40 m.

Poważne zagrożenie powodziowe na Żuławach Gdańskich wystąpiło w 2001 r. w wyniku intensywnego opadu deszczu silnie skoncentrowane-go na zurbanizowanym obszarze zlewni Kanału Raduni. Miało ono zupełnie inny charakter niż poprzednie powodzie. W 2001 r. w wyniku 80 mm opadu w ciągu 4 godzin dopływ ze wzgórz morenowych spowodował taki przepływ w Kanale Raduni, że woda przelała się przez jego prawobrzeżny wał i prze-rwała go w 5 miejscach, powodując zalanie niżej położonych dzielnic po prawej stronie Traktu Św. Wojciecha.

Kolejna powódź, która dotknęła tereny przymorskie w dniach 13–15.10.2009 r., była typową powodzią sztormową. Przyczyną jej powstania był wzrost poziomu wód przybrzeżnych, generowany silnym sztormowym wia-trem dolądowym i oddziaływujący na wody przejściowe.

W okresie bezpośrednio poprzedzającym powódź, stan wód na rzekach, na terenach objętych powodzią, układał się w strefie stanów średnich i ni-skich, Wisłą nie przemieszczała się fala powodziowa, nie wystąpiły rozto-py, a zanotowane opady były zbyt słabe, by spowodować wzrost poziomu wody w rzekach. Pomimo takich dogodnych uwarunkowań dla hydrologii śródlądowej, powódź sztormowa z października 2009 spowodowała olbrzy-mie straty, sięgające daleko w głąb lądu na skutek cofki, zaś na części Żuław doprowadziła do ewakuacji ludności. Podczas powodzi na 2 posterunkach poziom wody przekroczył poziom wód 200-letnich. W czasie powodzi ewa-kuowano 100 osób zamieszkujących Wyspę Nowakowską. Skutki powodzi odczuło kilka miejscowości, między innymi: Nowy Dwór Gdański, Kąty Rybac-kie, Rubno, Elbląg i Gdańsk20.

5. Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław do 2030 roku (z uwzględnieniem etapu 2015)

Głównym celem programu pn. Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpo-wodziowe Żuław do 2030 roku jest zwiększenie skuteczności ochrony prze-ciwpowodziowej wpływającej bezpośrednio na wzrost potencjału dla zrów-noważonego rozwoju Żuław Wiślanych. Jego realizacja następować będzie poprzez:

20 Program: Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław…, op. cit., s. 227.


• poprawę rozpoznania zagrożenia powodziowego i możliwości prze-ciwdziałania mu, przy wykorzystaniu najlepszych dostępnych technologii i narzędzi oraz zgodnie z wymaganiami prawodawstwa wspólnotowego i krajowego;

• zwiększenie znaczenia „naturalnych” metod ochrony przeciwpowo-dziowej;

• zwiększenie świadomości społeczności lokalnych oraz przedstawicieli administracji i instytucji w zakresie zagrożenia powodziowego i przeciwdzia-łania jego występowaniu;

• poprawę struktur organizacyjnych ochrony przeciwpowodziowej i za-rządzania ryzykiem powodziowym na szczeblu regionalnym i lokalnym;

• przebudowę, odbudowę i budowę przeciwpowodziowych urządzeń technicznych21.

W ramach Projektu Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej realizuje 6 zadań:

1) przebudowa ujścia Wisły,2) odbudowa ostróg na Wiśle,3) przebudowa koryta rzeki Motława,4) przebudowa koryta rzeki Wąska,5) przebudowa koryta rzeki Dzierzgoń,6) system monitoringu ryzyka powodziowego.W wyniku realizacji przedmiotowego Projektu Zarząd Melioracji i Urzą-

dzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku planuje uzyskać na-stępujące wskaźniki produktu:

– odbudowę wałów przeciwpowodziowych – 6 odcinków o łącznej dłu-gości 44,53 km

– przebudowę stacji pomp – 18 szt. – budowę nowej stacji pomp – 1 szt.

Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu realizuje w ra-mach Programu następujące zadania:

1. przebudowa wałów przeciwpowodziowych 31.4 km, w tym: – wały czołowe jeziora Drużno 7 odcinków – wały rzeki Wąskiej – 4 odcinki – wały rzeki Elbląg – 2 odcinki

2. odbudowa koryta rzeki Babica – 0,3 km – likwidacja kolektora – rurociągu

21 Ibidem.


3. przebudowa stacji pomp – szt. 104. budowa stacji pomp – szt. 1

– połączenie polderów, likwidacja 1 stacji pomp.W powiecie gdańskim w ramach Projektu wykonana zostanie komplek-

sowa przebudowa Kanału Raduni na odcinku od granicy miasta Gdańska (km 9+815) do mostu przy ulicy Raciborskiego (km 11+573). Zakres rzeczowy projektu obejmuje m.in. poszerzenie i umocnienia brzegów Kanału Radu-ni, uszczelnienie obwałowania, podwyższenie i poszerzenie korony obwało-wania, przebudowę i likwidację istniejących wylotów kanalizacji deszczowej. Realizacja projektu będzie miała wpływ na zwiększenie bezpieczeństwa po-wodziowego terenu powiatu gdańskiego, przede wszystkim miasta i gminy Pruszcz Gdański, a także miasta Gdańska.

„Przebudowa Kanału Raduni na terenie Gdańska” realizowana jest w ra-mach projektu „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – Etap I – Miasto Gdańsk”. W ramach Projektu przewiduje się przebudowę Kanału Raduni na terenie Gdańska na odcinku o długości 7,1 km. Celem in-westycji jest zapobieżenie powodzi spowodowanej przerwaniem wałów ka-nału, jak miało to miejsce w czasie katastrofalnych opadów deszczu w lipcu 2001 roku. Prace obejmują budowę umocnień obu brzegów kanału, przebu-dowę wału przeciwpowodziowego, budowę drogi eksploatacyjnej na koronie wału, zagospodarowanie terenów wzdłuż kanału po obu jego stronach, prze-budowę bądź usunięcie kolidujących elementów technicznej infrastruktury miejskiej i budowę kładek dla pieszych.

W ramach Projektu miasto Elbląg realizuje następujące zadania: 1. Przebudowa systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu rzeki

Elbląg – rejon od rzeki Fiszewki oraz Polder Nowe Pole – Zatorze; w ramach zadania przebudowany zostanie system przeciwpowodziowy na prawym brzegu rzeki Elbląg:

– w rejonie od ujścia rzeki Babicy do granicy miasta: zbudowana zo-stanie pompownia ze zbiornikiem retencyjnym oraz przebudowane, a także zbudowane rowy odwadniające,

– w rejonie od rzeki Fiszewki do mostu w Al. Tysiąclecia: zbudowane zostaną ścianki szczelne z oczepem; przebudowane zostanie nabrzeże – ro-zebrane zostaną istniejące elementy betonowe, które zostaną zastąpione wypraskami stalowymi (grodzice) zakończonymi oczepem betonowym; po-wstanie mobilny system ochrony przeciwpowodziowej. Segmentowe ele-menty aluminiowe ustawiane będą doraźnie podczas wysokiego stanu wód


i ryzyka zalania terenów przyległych; zbudowana zostanie kanalizacja desz-czowa wraz z pompowniami i systemem podczyszczającym oraz klapami zwrotnymi;

2. Wykonanie Lokalnego Systemu Monitorowania i Wspomagania Re-agowania na Zagrożenie Powodziowe:

– monitoring powodziowy – Lokalny System Monitorowania i Wspoma-gania Reagowania na Zagrożenia Powodziowe ma funkcjonować w oparciu o Elbląski System Informacji Przestrzennej. Jednym z podstawowych elemen-tów tego systemu będzie Moduł Prognozowania Powodzi, który na podsta-wie danych otrzymywanych z 10 telemetrycznych stacji pomiarowych, zlo-kalizowanych na monitorowanym obszarze, z odpowiednim wyprzedzeniem będzie określał ryzyko wystąpienia powodzi. System ten będzie podstawo-wym narzędziem monitorowania i reagowania służb zarządzania kryzysowe-go na zagrożenia powodziowe występujące na terenie Elbląga oraz całych Żuław Elbląskich. Będzie on spójny z systemem monitorowania zagrożeń po-wodziowych dla całego obszaru Żuław Wiślanych.

Do rozwiązań nietechnicznych z zakresu ograniczania ryzyka powodzio-wego należy zaliczyć:

– system monitoringu ryzyka powodziowego – zadanie realizowane przez RZGW w Gdańsku,

– monitoring powodziowy – Lokalny System Monitorowania i Wspoma-gania Reagowania na Zagrożenia Powodziowe – zadanie realizowane przez ŻZMiUW w Elblągu.

Zadania stanowią razem 1,2% całkowitej wartości Projektu.

Podsumowanie

Reasumując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że:• Żuławy delty Wisły z racji dużego udziału obwałowanych obszarów

depresyjnych i przydepresyjnych permanentnie narażone są na powodzie od obwałowanych cieków wodnych;

• rolnicza przestrzeń produkcyjna z dużym udziałem gleb ciężkich (mad) jest narażona dodatkowo na powodzie wewnątrzpolderowe i glebowe;

• z powyższym zagrożeniem jest związane ryzyko, które można obliczyć jako iloczyn prawdopodobieństwa wystąpienia niekorzystnych zjawisk (po-wodzi) i rozmiaru strat powodziowych;


• ryzyko żuławskie wynika z układu warunków przyrodniczo-klimatycz-nych, stanu technicznego urządzeń przeciwpowodziowych (wały, pompow-nie, kanały itp.), zagospodarowania przestrzennego obszarów polderowych, organizacji i zarządzania akcjami przeciwpowodziowymi oraz świadomości i roli mieszkańców regionu w ograniczaniu ryzyka powodziowego;

• obecnie w ograniczaniu ryzyka powodziowego dominuje udział czyn-nika technicznego (wały, pompownie, regulacje kanałów itp.);

• w przyszłych rozwiązaniach należy zwiększać udział czynników poza-technicznych (miękkich), jak:

– planowanie i zagospodarowanie przestrzeni, – posadowienie budynków i budowli, – struktura użytków rolnych, – edukacja młodych i dorosłych, – system monitoringu i wczesnego ostrzegania, – organizacja służb przeciwpowodziowych.

Bibliografia

Bizon-Górecka J., Inżynieria niezawodności i ryzyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydaw. Ośr. Post. Organiz., Bydgoszcz 2001.

Cebulak K., Zasady komasacji polderów i pompowni, [w:] Zasady modernizacji polderowych sys-temów melioracyjnych na Żuławach, IMUZ, Elbląg 1991.

Encyklopedia organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa 1981.

Kompleksowy regionalny program ochrony przeciwpowodziowej doliny rzeki Wisły, RZGW, Gdańsk 1999.

Kompleksowy regionalny program ochrony przeciwpowodziowej Żuław Elbląskich i nizinno-depre syjnej części Elbląga, Żuławski Ośr. Bad. IMUZ, Elbląg 2001.

Kondracki J., Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2002.

Liziński T., Problemy oceny ekonomicznej melioracji polderowych, [w:] Problemy i metody oceny ekonomicznej i ekonomiczno-ekologicznej przedsięwzięć melioracyjnych. Bibl. Wiad. IMUZ 94, Falenty 2000.

Liziński T., Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka polderowego na przykładzie delty Wisły. Woda Środ. Obsz. Wiej. t. 6 z. 2 (18), Falenty 2006.

Liziński T., Problemy zarządzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na przykła-dzie delty Wisły, Wydawnictwo IMUZ, Rozprawy Naukowe i Monografie Nr 21, Falenty 2007.

Manteuffel H., Ekonomiczna ocena koncepcji zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej Żuław Wiślanych, IMUZ, Falenty 1984, maszynopis.


Międzynarodowy słownik hydrologiczny, PWN, Warszawa 2001.

Mioduszewski W., Metody ochrony przeciwpowodziowej ze szczególnym uwzględnieniem Żuław, [w:] Żuławy Elbląskie. Zabezpieczenie przeciwpowodziowe i uwarunkowania rozwoju. Ma-ter. konf. Olsztyn: Zarz. Woj. Warmińsko-Mazurskiego, Elbląg, ŻOB IMUZ, WFOŚiGW. Olsz-tyn 2001.

Montkiewicz J., Podstawy ubezpieczeń, t. 1: Mechanizmy i funkcje, Poltext, Warszawa, 2005.

Pritchard C.L., Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, WIG-PRESS Warszawa 2002.

Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględ-nieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030”, KZGW, RZGW, Gdańsk 2010.

Słownik języka polskiego, t. 2, PWN, Warszawa 1979.

Śliwiński A., Ryzyko ubezpieczeniowe taryfy – budowa i optymalizacja, Wyd. Poltext, Warszawa 2002.

Wielka encyklopedia powszechna, t. 9, PWN, Warszawa 1966.



Paweł Galiński*

POTENCJAŁ INWESTYCYJNY JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

Z REGIONU ŻUŁAW WIŚLANYCH

Streszczenie: W artykule scharakteryzowano potencjał inwestycyjny jednostek samorzą-du terytorialnego z regionu Żuław Wiślanych. W tym celu omówiono wskaźniki finansowe, m.in. określające znaczenie nadwyżki operacyjnej w budżetach tych jednostek oraz wielkości generowanego tam długu w kontekście funkcjonujących limitów zadłużenia. Starano się za-tem określić zdolności badanych jednostek do finansowania inwestycji, zarówno ze środków własnych, jak i obcych. Analiza ta została poprzedzona przedstawieniem znaczenia i specyfiki inwestycji realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego w Polsce. Ponadto scharak-teryzowano różnorodne klasyfikacje tych inwestycji, szczególnie w perspektywie problematyki funkcjonowania regionu Żuław Wiślanych.

Słowa kluczowe: inwestycje, finanse, Żuławy Wiślane

Synopsis: Investment capability of local governments in the region of Vistula Plains

The article characterizes the investment capability of local governments in the region of Vistula Plains. Therefore, the financial indicators are discussed, including the significance of operating surplus in the budgets of these units and the size of the debt in the context of the existing debt limits there. Hence, the paper aims at determining the ability of the units to finance investments via own and extraneous funds. This analysis was preceded by a presenta-tion of importance and character of investments of local governments in Poland. Furthermore, it is presented various classifications of these investments, particularly in view of the functio-ning of the region Vistula Plains.

Keywords: investments, finance, Vistula Plains

* Doktor, adiunkt w Katedrze Zarządzania Wydziału Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.

Paweł Galiński44

Wstęp

W literaturze i w praktyce funkcjonowania jednostek samorządu teryto-rialnego (JST) podkreśla się istotne znaczenie prowadzonych tam inwestycji, głównie w obszarze projektów infrastrukturalnych. Inwestycje te i możliwości ich realizacji należy w rezultacie rozpatrywać w kontekście sytuacji finansowej tych jednostek. Wynika to w dużej mierze z decentralizacji władzy i nada-nia JST pewnego zbioru uprawnień w zakresie samodzielnego gromadzenia i rozdysponowywania środków budżetowych. Sytuacja finansowa tych jed-nostek oddziałuje zatem, zarówno na wielkość, jak i kierunki wydatkowanych tam środków na różnorodne przedsięwzięcia gospodarcze. Uwarunkowania budżetu JST stają się szczególnie istotne w regionach charakteryzujących się znaczącymi i nietypowymi potrzebami w zakresie rozwoju infrastruktu-ry, do których zalicza się region Żuław Wiślanych. Stąd celem artykułu jest scharakteryzowanie potencjału inwestycyjnego JST zlokalizowanych na tym obszarze. Ponadto omówione zostały znaczenie i specyfika inwestycji JST w Polsce w kontekście problemów Żuław Wiślanych.

1. Znaczenie inwestycji JST

Wydatkowanie środków na inwestycje przez JST stanowi istotny czynnik kształtowania tam ładu przestrzennego. Wspomaga również przeobrażenia strukturalne na ich obszarze1. Działalność ta dotyczy w szczególności wydat-kowania środków na rozbudowę infrastruktury, która jest istotnym czynnikiem rozwoju2. Potrzeby inwestycyjne JST są w rezultacie ściśle związane z rozmia-rami tzw. luki infrastrukturalnej. Wynika ona z wieloletniego niedostosowania rozbudowy i modernizacji infrastruktury do wzrostu potrzeb o charakterze bytowym, gospodarczym i narastającej dekapitalizacji dotychczas funkcjo-nujących urządzeń. Stąd mówi się często o niedoinwestowaniu określonych obszarów w stosunku do wymagań lokalnej wspólnoty samorządowej3. In-

1 M. Zioło, Modelowanie źródeł finansowania inwestycji komunalnych a efektywność wy-datków publicznych, CeDeWu, Warszawa 2012, s. 13.

2 K. Piotrowska-Marczak, Zagrożenia rozwoju jednostek samorządu terytorialnego – aspekt finansowy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Ekonomiczne Problemy Usług” 2011, nr 76, s. 193.

3 J. Sierak, Potrzeby i wydatki inwestycyjne w samorządzie terytorialnym a możliwości i źródła ich finansowania, [w:] H. Sochacka-Krysiak (red.), Gospodarka finansowa jednostek sa-

Potencjał inwestycyjny jednostek samorządu terytorialnego z regionu Żuław… 45

westycje JST traktowane są zatem jako podstawowy element determinujący wzrost gospodarczy na ich terenie. Należą one również do podstawowych czynników wpływających na konkurencyjność regionu4. Inwestycje JST od-działują ponadto na szereg innych sfer funkcjonowania lokalnej i regionalnej gospodarki, tj.5:

– właściwie zaplanowane inwestycje, w tym głównie infrastrukturalne, determinują powstawanie kolejnych inicjatyw gospodarczych (np. uzbrojenie terenów pod budownictwo przyciąga inwestorów prywatnych);

– inwestycje finansowane przez JST tworzą popyt na dobra i usługi na lokalnym rynku, stąd aktywizują tam działalność gospodarczą;

– inwestycje tworzą miejsca pracy, a więc przyczyniają się do ogranicza-nia bezrobocia;

– inwestycje JST podnoszą standard życia mieszkańców; – bez zrealizowania pewnych inwestycji rozwój niektórych dziedzin dzia-

łalności gospodarczej nie jest możliwy; – brak niezbędnych inwestycji w dziedzinie ochrony środowiska jest

barierą zrównoważonego rozwoju i może ograniczać poprawę jakości życia mieszkańców;

– brak inwestycji w niektórych dziedzinach (np. w budownictwie miesz-kaniowym) powoduje, że niezaspokojone zostają podstawowe potrzeby mieszkańców, co wywołuje u nich niezadowolenie.

Ponadto zrealizowane inwestycje przez JST stwarzają szansę do gene-rowania w przyszłości wyższych dochodów własnych, głównie w postaci udziałów w podatkach, stanowiących dochód budżetu państwa, w wyni-ku zwiększenia przedsiębiorczości na danym obszarze. Dodatkowo w na-stępstwie zmniejszenia stopy bezrobocia mogą pozytywnie oddziaływać na zmniejszenie wydatków budżetowych jednostki w zakresie pomocy spo-łecznej i przeciwdziałania bezrobociu. Jednakże z drugiej strony oddanie do użytkowania nowo powstałej infrastruktury powoduje wzrost wydatków bieżących w budżecie JST w związku z jej eksploatacją. W wielu przypadkach

morządu terytorialnego w warunkach decentralizacji zarządzania sektorem publicznym, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008, s. 177.

4 E. Barej, Znaczenie wydatków majątkowych w budowaniu konkurencyjności miast (na przykładzie wybranych miast województwa zachodniopomorskiego), „Folia Pomeranae Univer-sitatis Technologiae Stetinensis. Seria Oeconomica” 2011, nr 291, s. 8.

5 K. Witkowski, Inwestycje infrastrukturalne w realizacji usług publicznych, „Studia Lubu-skie” 2011, t. VII, s. 271–272.

Paweł Galiński46

wydatki te nie mają pokrycia w uzyskiwanych środkach z tytułu użytkowa-nia tego majątku6.

W literaturze funkcjonuje również pogląd, iż brak inicjatywy inwestycyj-nej ze strony JST, w niektórych obszarach funkcjonowania lokalnego ryn-ku, może również stanowić element świadomego sterowania jej rozwojem7. Realizacja pewnych przedsięwzięć gospodarczych przez JST może bowiem ograniczać inicjatywę inwestycyjną ze strony podmiotów prywatnych. Stąd inwestycje tych jednostek realizowane w ramach określonej polityki powinny być nakierowane, jak twierdzi E. Wojciechowski, na wywołanie tzw. efektu kuli śnieżnej, który polega na wzroście strumienia przychodów. Chodzi tu głów-nie o pobudzenie rozwoju lokalnej przedsiębiorczości8.

Można w konsekwencji zauważyć, iż działalność inwestycyjna JST znacz-nie odbiega od inwestycji realizowanych przez podmioty gospodarcze, szczególnie w kontekście ich celu i sposobu określania efektywności. W ra-mach tych przedsięwzięć oceniany jest głównie poziom realizacji usług pu-blicznych. Mniejsze znaczenie ma często okres zwrotu czy możliwości samo-finansowania w przyszłości powstałej w ten sposób infrastruktury9.

2. Pojęcie i rodzaje inwestycji JST

Przez inwestycje JST rozumie się w praktyce różnorodne działania ukie-runkowane na zwiększenie wartości ich zasobów materialnych, związane z nakładami finansowymi, przeznaczonymi na tworzenie, zwiększenie i mo-dernizowanie majątku10. Chodzi tu najczęściej albo o wydatek pieniężny, któ-ry ma przynieść dochód, bądź o proces, w którym następuje przekształcenie zasobów pieniężnych w inne dobra11. Liczne definicje inwestycji akcentują głównie chęć osiągnięcia określonych strumieni pieniężnych w wyniku re-

6 W. Misterek, Zewnętrzne źródła finansowania działalności inwestycyjnej jednostek samo-rządu terytorialnego, Difin, Warszawa 2008, s. 35–36.

7 M. Kamba-Kibatshi, Kształtowanie inwestycji lokalnych w Polsce jako jeden z warunków jej rozwoju przed przystąpieniem do strefy wspólnej waluty, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przy-rodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria: Administracja i Zarządzanie” 2012, nr 93, s. 106.

8 E. Wojciechowski, Zarządzanie w samorządzie terytorialnym, Difin, Warszawa 2012, s. 224.9 Ibidem.10 M. Smoleń, L. Urban, Inwestycje w procesie kreowania rozwoju gospodarki regionu,

„Przedsiębiorstwo i Region” 2010, nr 2, s. 26.11 J. Różański, Inwestycje rzeczowe oraz procesy fuzji i przejęć w przedsiębiorstwie, [w:]

J. Różański (red.), Difin, Inwestycje rzeczowe i kapitałowe, Warszawa 2006, s. 13.


alizacji przedsięwzięć gospodarczych12. Jednakże problematyka funkcjo-nowania JST, jako podmiotów publicznych, wymaga dostosowania pojęcia inwestycji do specyfiki ich działalności, zakresu realizowanych zadań publicz-nych czy ram prawnych, w których funkcjonują. Wynika to bowiem z faktu, że celem inwestycji JST powinno być przede wszystkim zaspokojenie potrzeb społeczności lokalnej bądź regionalnej, a nie dążenie do osiągania wyłącznie korzyści o charakterze finansowym. Według niektórych autorów inwestycje JST, jako rodzaj inwestycji publicznych, mają charakter niedochodowy13 bądź nie generują zysków14.

W budżetach JST wydatki na inwestycje wynikają z realizowanych tam wydatków majątkowych. Te ostatnie rozumiane są bowiem jako15:

– inwestycje i zakupy inwestycyjne, – zakupy i objęcie akcji i udziałów, – wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego.

Wydatki inwestycyjne służą w konsekwencji powiększeniu majątku JST lub innych samorządowych osób prawnych. Tym samym przyczyniają się do wspomnianego rozwoju gospodarczego jednostki16.

Jednakże z punktu widzenia klasyfikacji wydatków budżetowych JST, kwalifikowanie pewnych wydatków jako inwestycyjnych może powodować pewne trudności. W literaturze przedmiotu można bowiem odnaleźć pogląd, iż realizowanie działań restytucyjnych w celu odtworzenia zużytego fizycznie lub „moralnie” majątku jest przejawem działalności inwestycyjnej. Jednakże w sektorze finansów publicznych wydatki ponoszone na utrzymanie istnie-jącego majątku zaliczane są do wydatków bieżących, nawet jeżeli związane są z wymianą zużytych części infrastruktury na nowe. W wielu przypadkach problemem staje się zatem rozgraniczenie pomiędzy nakładami na remon-ty a nakładami na modernizację środków trwałych, tj. ich unowocześnienie. W tym zakresie przydatne stają się postanowienia w sprawie interpretacji

12 Szerzej: A. Michalak, Finansowanie inwestycji w teorii i praktyce, Wydawnictwo Nauko-we PWN, Warszawa 2007, s. 13–14.

13 M. Jastrzębska, Polityka inwestycyjna jednostek samorządu terytorialnego, „Samorząd Terytorialny” 2005, nr 9, s. 16.

14 A. Michalak, op. cit., s. 141.15A. Borodo, Formy, źródła i granice wydatków inwestycyjnych budżetu państwa oraz bu-

dżetów jednostek samorządu terytorialnego, [w:] L. Etel, M. Tyniewicki (red.), Finanse publiczne i prawo finansowe – realia i perspektywy zmian, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2012, s. 57.

16 A. Borodo, Samorząd terytorialny. System prawnofinansowy, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2008, s. 228.

Paweł Galiński48

prawa podatkowego wydawane przez urzędy skarbowe. Według jednego z nich, różnica pomiędzy nakładami na remonty a nakładami inwestycyjny-mi polega na tym, że pierwsze z nich zmierzają do podtrzymania, czy od-tworzenia wartości użytkowej środków trwałych (np. konserwacja, naprawy). Natomiast celem drugich, tj. nakładów inwestycyjnych, jest podjęcie bądź rozszerzenia działalności i to nie tylko w drodze wytworzenia nowego środka trwałego, ale też poprzez jego rozbudowę, ulepszenie, przebudowę. W tym przypadku dochodzi zatem do zmiany istotnych cech użytkowych funkcjonu-jącej infrastruktury17.

Z kolei z punktu widzenia ustawy o rachunkowości, pod pojęciem inwe-stycji JST należy rozumieć ten obszar działań, który określany jest jako środki trwałe w budowie, tj. środki trwałe w okresie ich budowy, montażu bądź też ulepszenie już istniejących środków trwałych18. Należy bowiem zaznaczyć, że w tej ustawie jako inwestycje traktuje się posiadane aktywa (np. aktywa finansowe, nieruchomości) w celu osiągnięcia określonych korzyści ekono-micznych19. Stąd określenie „wydatki inwestycyjne” JST nie należy rozumieć jako synonim słowa: „inwestycje” – scharakteryzowanego w wyżej wspomnia-nej ustawie, ale jako wydatki, związane ze skalą potrzeb danej społeczności, służące ich zaspokajaniu.

Inwestycje można grupować według różnorodnych kryteriów, a ich kla-syfikacja porządkuje proces inwestycyjny, począwszy od powstawania po-mysłów poprzez studia wykonalności, aż do ich realizacji. Do podstawowych kryteriów podziału inwestycji zalicza się20:

– sposób oddziaływania inwestycji, – forma przejawiania się efektów z tytułu realizacji inwestycji, – rola inwestycji z punktu widzenia strategicznych celów organizacji, – rodzaj rzadkich zasobów, których użycia wymaga realizowana inwe-

stycja, – branża, której inwestycja dotyczy, – stopień niezbędności dla powodzenia określonego przedsięwzięcia

gospodarczego.

17 Postanowienie w sprawie interpretacji prawa podatkowego z dnia 22.02.2007 r., Sygn. PDDG/415–12/06/9014/07, Urząd Skarbowy w Sopocie.

18 A. Syguda, Inwestycje jednostek samorządowych, „Finanse Publiczne” 2008, nr 12, s. 10.19 Art. 3 Ust 1 Pkt 17, Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r., Dz.U. 2009 Nr

152, poz. 1223, poz. 591 ze zm.20 M. Smoleń, L. Urban, op. cit., s. 26.


Inwestycje najogólniej dzieli się na rzeczowe i finansowe21. Powszechnie funkcjonuje również ich podział na inwestycje materialne i inwestycje niema-terialne. Przez inwestycje materialne często rozumie się inwestycje w infra-strukturę, wśród których można wyróżnić trzy podstawowe grupy, tj.22:

– inwestycje w infrastrukturę społeczną, związane z zakupem, budową i modernizacją urządzeń i instytucji umożliwiających świadczenie usług z za-kresu administracji, prawa, oświaty, służby zdrowia i opieki społecznej;

– inwestycje w infrastrukturę drogową, która obejmuje nakłady finan-sowe przeznaczone na budowę, remonty i modernizację dróg na obszarze samorządu terytorialnego;

– inwestycje w infrastrukturę ochrony środowiska, a więc środki prze-znaczane na rozbudowę oczyszczalni ścieków oraz kanalizacji sanitarnej.

Pewne problemy może jednak powodować kwalifikowanie wydatków jako majątkowych, które ponoszone są na inwestycje niematerialne, np. kup-no oprogramowania komputerowego, różnorodnych licencji, czy organizację koncertów muzycznych, bądź innych imprez kulturalnych przez JST. Kwalifi-kowane są one w konsekwencji jako wydatki bieżące, gdyż, ze swojej natury, nie mają charakteru rzeczowego (materialnego) lub wynikają z konieczności realizowania ustawowych zadań tych jednostek. Powstaje zatem dylemat czy wydatkowanie środków na organizację niektórych imprez, w wielu przypad-kach o charakterze incydentalnym i fakultatywnym, mogłoby zostać zaliczo-nych jako inwestycyjnych, w przypadku poprawy jakości życia mieszkańców, bądź oddziałujących na rozwój przedsiębiorczości w regionie.

Inny podział inwestycji JST wskazuje na organ publiczny, w którego imie-niu JST realizuje dane przedsięwzięcie. Stąd wyróżnia się inwestycje własne oraz inwestycje obce (zlecone bądź powierzone), których wykonanie wynika z przepisów prawa, bądź z zawartego porozumienia z określonymi podmio-tami publicznymi.

Inwestycje JST można również podzielić według kryterium finansowego obciążenia podmiotów wykorzystujących środki trwałe oddane do użytkowa-nia w wyniku realizacji przedsięwzięć gospodarczych. W tym przypadku wy-różnia się inwestycje, których użytkowanie jest płatne bądź bezpłatne. Podział

21 K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje. Instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria fi-nansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 15.

22 A. Krakowiak-Bal, Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych w gminach wiejskich na przykładzie gminy Spytkowice, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2008, nr 8, s. 180–181.

Paweł Galiński50

ten łączy się również z faktem, że JST mogą realizować własne przedsięwzię-cia gospodarcze samodzielnie lub wspólnie z innymi podmiotami publiczny-mi bądź prywatnymi, wykorzystując przy tym koncepcję partnerstwa publicz-no-prywatnego.

Uwzględniając zatem ich dochodowość można dokonać kolejnego po-działu inwestycji JST, tj. na23:

– inwestycje przynoszące bezpośredni dochód z ich eksploatowania; – inwestycje wpływające na zwiększenie dochodów budżetu jednostki

w wyniku wykorzystania efektów w kontekście intensyfikacji działalności go-spodarczej;

– inwestycje nieprzynoszące bezpośrednio określonego dochodu.Z punktu widzenia funkcjonowania JST istotny wydaje się także podział

na: inwestycje celu publicznego oraz pozostałe inwestycje. Przez inwestycje celu publicznego rozumie się te działania o znaczeniu lokalnym (gminne), ponadlokalnym (powiatowe, wojewódzkie i krajowe) lub krajowym (obej-mujące również inwestycje międzynarodowe i ponadregionalne), które sta-nowią realizację celów określonych w ustawie z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami24. Zakwalifikowanie danej inwestycji jako inwestycji celu publicznego ułatwić może jej realizację (np. poprzez ułatwienia w uzyska-niu wymaganych pozwoleń), w tym zaplanowanie źródeł jej finansowania (np. pozyskanie środków unijnych). Takie inwestycje dotyczą obiektów infra-struktury społecznej i technicznej służących społeczeństwu lub władzy pu-blicznej do realizacji jej ustawowych zadań. W konsekwencji określenie lo-kalizacji inwestycji celu publicznego uzasadnia na przykład wywłaszczenie nieruchomości25. Warto również wspomnieć, że inwestycje celu publicznego mogą być realizowane przez JST przy współudziale podmiotów i kapitału prywatnego, co niewątpliwie stanowi ich dodatkową przewagę w procesie konstrukcji struktury ich finansowania.

Ponadto, w praktyce funkcjonowania JST możliwy jest także podział na inwestycje w obszarach szczególnych i inwestycje podejmowane na pozo-stałych terenach. Na pewnych obszarach, z uwagi na ich szczególne cechy,

23 K. Witkowski, op. cit., s. 268.24 Art. 6, Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2004

Nr 261, poz. 2603 ze zm. oraz art. 2, pkt 5, Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i za-gospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2003 Nr 80, poz. 717 ze zm.

25 Lokalizacja inwestycji celu publicznego, [w:] Załącznik do Komunikatu z XII Posiedzenia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Budowlanego w dniu 20 marca 2013 roku.


wymaga się odrębnych regulacji w zakresie procesu inwestycyjno-budow-lanego. Odrębność ta polega na udziale właściwych rzeczowo podmiotów w procesie podejmowania rozstrzygnięć planistycznych i realizacyjnych, jak również na przejęciu przez te podmioty władztwa planistycznego oraz wła-ściwości dotyczącej kwestii ich realizacji. W rezultacie inwestycje w obszarach szczególnych można dodatkowo podzielić na te wymagające współdziałania oraz inwestycje, w których rozstrzygnięcia w zakresie procesu inwestycyjno--budowlanego w całości lub w znacznej części są podejmowane przez wy-specjalizowane podmioty. Do pierwszej z wymienionych podgrup inwestycji w obszarach szczególnych, zalicza się przedsięwzięcia dotyczące obszarów zdegradowanych, obiektów kultury współczesnej, obszarów zagrożonych powodzią, osuwisk, terenów górniczych, terenów objętych ochroną konser-watorską, terenów objętych ochroną przyrody, uzdrowisk, gruntów rolnych, ujęć wody oraz terenów udokumentowanych złóż. Natomiast druga w wy-mienionych podgrupy odnosi się do inwestycji w ramach pasów drogi gra-nicznej, terenów zarządzanych przez Ministerstwo Obrony Narodowej i inne „resorty siłowe”, obszarów i wód śródlądowych, specjalnych stref ekonomicz-nych, terenów byłych obozów zagłady i obszarów zagrażających zdrowiu26. Można zatem zauważyć, iż niektóre z tego typu inwestycji mogą mieć miejsce w regionie Żuław Wiślanych.

3. Wskaźniki oceny potencjału inwestycyjnego JST

Realizacja projektów inwestycyjnych przez JST wymaga wyboru źródeł ich finansowania. Najogólniej źródła te można podzielić na własne i obce. Pierwsze z nich rozumiane są jako środki pochodzące z tytułu pozyskiwanych dochodów własnych. Natomiast do źródeł obcych należą: źródła krajowe w postaci transferów z budżetu państwa (subwencje, dotacje) oraz środków zwrotnych (kredyty i pożyczki, środki z emisji papierów wartościowych itp.), jak również źródła zagraniczne, tj. przede wszystkim dotacje w ramach wyko-rzystywanych środków europejskich27.

Na proces wyboru określonego źródła finansowania inwestycji wpływa wie-le czynników, głównie o charakterze prawnym, ekonomicznym i finansowym.

26 Lokalizacja inwestycji w obszarach szczególnych, Załącznik do Komunikatu z XII Posie-dzenia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Budowlanego w dniu 20 marca 2013 roku.

27 E. Chojna-Duch, Polskie prawo finansowe. Finanse publiczne, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 233–293.

Paweł Galiński52

Czynniki prawne wynikają w dużej mierze z funkcjonowania ustaw ustrojo-wych czy ustawy o finansach publicznych, w której określono m.in. dopusz-czalny poziom zadłużania się JST. W ustawie o finansach publicznych pod-kreślono także znaczenie nadwyżki operacyjnej (dodatnia różnica pomiędzy dochodami bieżącymi i wydatkami bieżącymi) w procesie konstruowania projektu budżetu danej jednostki, a w konsekwencji dla sposobu finansowa-nia inwestycji28. Z kolei czynniki ekonomiczne wynikają głównie z potencjału rozwojowego jednostki, który charakteryzowany jest m.in. przez stan jej ma-jątku jednostki i infrastruktury. Natomiast czynniki finansowe determinowa-ne są m.in. przez wysokość i strukturę dochodów budżetowych jednostki, czy jej relacje względem wysokości realizowanych tam wydatków majątkowych, w tym inwestycyjnych. Znaczenie ma tu również ocena wspomnianego za-dłużenia jednostki i kosztów jego obsługi. W konsekwencji można wyróżnić pewną grupę podstawowych wskaźników finansowych, które określają moż-liwości finansowania inwestycji przez JST. Wyróżnia się tu zatem wskaźniki29:

– udziału dochodów własnych w dochodach ogółem (%), który stanowi istotny miernik oceny samodzielności finansowej JST30. W rezultacie im wyż-sza jego wartość, tym jednostka posiada większy wpływ na osiągane docho-dy i kreowanie własnej polityki wydatkowej, w tym w sferze inwestycji;

– udziału nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem (%), określający stopień, w jakim jednostka mogłaby realizować wydatki majątkowe bądź za-ciągnąć nowe zobowiązania w stosunku do osiąganych dochodów. Zatem wzrost wartość tego wskaźnika oddziałuje na poprawę zdolności w tym za-kresie. Jego ujemna wartość wskazuje zaś na niewypracowywanie nadwyż-ki operacyjnej. tj. dochody bieżące nie wystarczają na pokrycie wydatków bieżących. Stąd jednostka zmuszona jest do ich pokrycia za pośrednictwem emisją długu bądź sprzedażą posiadanego majątku;

– „samofinansowania”, który wyliczany jest jako udział nadwyżki ope-racyjnej i dochodów ze sprzedaży majątku w wydatkach majątkowych (%).

28 Organ stanowiący JST nie może uchwalić budżetu, w którym planowane dochody bie-żące wraz z nadwyżką budżetową z lat ubiegłych i wolnymi środkami nie pokrywają w pełni wydatków bieżących, tj. w praktyce nie planuje się nadwyżki operacyjnej, Art. 242 ust 1, Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych, Dz.U. 2009 nr 157, poz. 1240 ze zm.

29 Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego w latach 2010–2012, Ministerstwo Finansów, Warszawa.

30 E. Markowska-Bzducha, Samodzielność finansowa polskich gmin, Politechnika Radom-ska, Radom 2004, s. 136–137.


W konsekwencji obrazuje on stopień, w jakim JST finansuje inwestycje środ-kami własnymi;

– udziału zobowiązań ogółem w dochodach ogółem (%), bez zadłużenia na projekty unijne, którego wzrost, przy maksymalnym limicie 60%, może zwiększać ryzyko niewypłacalności jednostki.

Ponadto w kontekście nowych wymogów w zakresie zadłużenia możliwa jest ocena jego limitu według przepisów art. 243 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierp-nia 2009 r. o finansach publicznych. Od 2014 roku limit ten szacowany jest bowiem indywidualnie dla każdej jednostki i zależy w praktyce od średniej arytmetycznej udziału nadwyżek operacyjnych powiększonych o dochody ze sprzedaży majątku w dochodach ogółem z trzech ostatnich lat31.

Ocena powyższy wskaźników umożliwia w konsekwencji określenie zdol-ności do inwestowania przez JST. Pojawiają się one w momencie posiadania nadwyżki operacyjnej (bądź wolnych środków) oraz możliwości do pozyski-wania środków o charakterze zwrotnym, tj. zaciągania długu32. W literaturze wskazuje się również, że wielkość generowanej nadwyżki operacyjnej i jej re-lacje w stosunku do innych kategorii budżetu jednostki determinują jej wła-sny potencjał inwestycyjny. Potencjał ten określa się z kolei jako możliwości finansowania inwestycji, zarówno ze źródeł własnych, jak i obcych33.

4. Specyfika regionu Żuław Wiślanych

W regionalizacji fizycznogeograficznej Polski Żuławy Wiślane stano-wią mezoregion, wchodzący w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie. Ze względu na warunki hydrologiczne, rzeki Wisła i Nogat dzielą ten obszar na: Żuławy Gdańskie, Żuławy Wielkie i Żuławy Elbląskie34. Został on ukształ-towany w wyniku świadomego i konsekwentnego działania wielu pokoleń osadników holenderskich, niemieckich i polskich na obszarze naturalnie

31 Art. 243 ust 1, Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. 2009 Nr 157, poz. 1240 ze zm.

32 J. Hermaszewski, Istota inwestycji lokalnych i ich rola w rozwoju gminy, [w:] M. Adamo-wicz, Rola samorządu w zarządzaniu rozwojem lokalnym i regionalnym, Wydawnictwo PWSZ w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2006, s. 134.

33 T. Lubińska, S. Franek, M. Będzieszak, Potencjał dochodowy samorządu w Polsce, Difin, Warszawa 2007, s. 79–81.

34 T. Liziński, Problemy zarządzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na przykładzie delty Wisły, Wydawnictwo IMUZ, Falenty 2007, s. 66.

Paweł Galiński54

funkcjonującego ekosystemu. W konsekwencji powstał tam zawiły system kanałów, obwałowań i pompowni, którego celem było utrzymanie równowa-gi hydrodynamicznej w kontekście wykorzystywania żyzności gleb do inten-sywnej produkcji rolnej i ochrony tych terenów przed zagrożeniem corocz-nych powodzi. Zatem wszelkie zahamowania w działaniu tego układu lub jego uszkodzenie uruchamiają proces niszczenia gospodarczej przestrzeni Żuław Wiślanych i powrotu do pierwotnego środowiska wodnego i bagien-nego. Żuławy Wiślane stanowią w konsekwencji obszar o szczególnej wrażli-wości na zagrożenia środowiska przyrodniczego35. Pomimo tego pełnią one ważne funkcje gospodarcze, stanowiąc jeden z najważniejszych obszarów rolniczych w Polsce. Znajdują się tam ważne zakłady przemysłowe z punktu widzenia rozwoju polskiej gospodarki (np. GRUPA LOTOS S.A.) oraz obszary charakteryzujące się dużymi możliwościach rozwoju turystyki, o czym prze-sądza sąsiedztwo Zatoki Gdańskiej i Mierzei Wiślanej36. Ponadto w regionie tym zlokalizowane są liczne parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody i szlaki turystyczne37. Przez Żuławy Wiślane przebiegają istotne szlaki komunikacyj-ne, m.in. droga krajowa nr 7 oraz linia kolejowa Trójmiasto–Warszawa, zaś obszar dolnej Wisły stanowi korytarz transportowy dla przemieszczania pa-liw. Z drugiej strony region ten charakteryzuje się relatywnie wysoką stopą bezrobocia, a infrastruktura społeczna nie zaspokaja w pełni potrzeb spo-łeczności lokalnych38. Z kolei zapewnienie bezpieczeństwa powodziowego, sanitarnego oraz zasad zrównoważonego rozwoju wymaga ponoszenia tam często dużo większych, w stosunku do innych regionów Polski, wydatków na utrzymania i modernizację infrastruktury technicznej. Stąd wpływa to na konieczność realizowania przez zlokalizowane na tych terenach JST licznych inwestycji dotyczących infrastruktury. W wielu przypadkach zakres tych in-westycji przekracza możliwości finansowe tych jednostek39. Ponadto region Żuław Wiślanych nie jest jednolity pod względem funkcjonalnym, bowiem

35 J. Bocheński, Potrzeba zintegrowanego zarządzania obszarem ekosystemu delty Wisły, [w:] Żuławy delty Wisły na przełomie tysiącleci, Fundacja ECOBALTIC, Gdańsk 2001, s. 7–9.

36 Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030”, Krajowy Zarząd Go-spodarki Wodnej, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Gdańsk 2010, s. 54.

37 B. Lipińska, Żuławy Wiślane – ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu, Stowa-rzyszenie Żuławy, Nowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011, s. 9–10.

38 Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław…, op. cit., s. 54.39 J. Bocheński, op. cit.


zlokalizowane są tam obszary o różnej, jak wspomniano, charakterystyce go-spodarczej (np. obszary produkcyjne, turystyczne, mieszkaniowe) i typie JST (metropolia, gminy miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie). W niektórych z nich jedynie część terenów zlokalizowana jest na tym obszarze. Z kolei w litera-turze i w praktyce funkcjonowania różnorodnych organizacji można napo-tkać niekiedy na odmienne definiowanie tego regionu40. Na obszarze Żuław Wiślanych widoczne są także wysiłki na rzecz integracji w zakresie wspól-nych działań JST w celu rozwoju tego regionu. Przykładem tej aktywności jest funkcjonowanie Stowarzyszenia Żuławy, którego członkami są gminy i po-wiaty z tej części kraju.

5. Ocena potencjału inwestycyjnego JST z regionu Żuław Wiślanych

Analizując potencjał inwestycyjny JST zlokalizowanych na terenie Żuław Wiślanych, można zauważyć w latach 2010–2012 wysoki poziom udziału do-chodów własnych w dochodach ogółem, w samorządach terytorialnych silnie zurbanizowanych, charakteryzujących się znaczącą intensyfikacją działalności gospodarczej, np. miasto Gdańsk, bądź w obrębie tych obszarów, np. gmina wiejska Pruszcz Gdański, jak również na obszarach o rozwiniętej infrastruk-turze turystycznej, np. w gminach wiejskich Sztutowo i Stegna. Jednocześnie wskaźnik ten przewyższał tam, poza miastem Gdańsk w 2012 roku, średnią jego wartość dla poszczególnych typów jednostek w kraju. Podobna sytuacja występowała w zakresie kształtowania się udziału nadwyżki operacyjnej w do-chodach ogółem (tabela 1). Ponadto w latach 2010–2011 wspomniana gmina Sztutowo charakteryzowała się bardzo wysokim wskaźnikiem „samofinanso-wania”, co przy niskim (2010 rok), bądź braku zadłużenia (2011 rok) oznaczało jej bardzo wysoką zdolność do finansowania inwestycji ze środków własnych. W tym kontekście należy także podkreślić bardzo wysoką wartość wskaźni-ka „samofinansowania” w 2012 roku w gminie wiejskiej: Ostaszewo, która jako jedyna w całym analizowanym okresie nie posiadała długu (tabela 1 i 2).

40 Stąd przedmiotem badania w dalszej części artykułu będą JST zlokalizowane na terenie Żuław Wiślanych według: Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław…, op. cit., s. 46, które są członkami Stowarzyszenia Żuławy według stanu na dzień 1 kwietnia 2013 roku, http://www.stowarzyszeniezulawy.org.pl/#czlonkowie (z dnia 24.04.2014r.). Dla przykładu inaczej zdefiniowany jest region Żuław Wiślanych w: B. Lipińska, op. cit., s. 9–10.

Paweł Galiński56

Tab. 1. Wskaźniki charakteryzujące potencjał inwestycyjny poszczególnych typów JST z regionu Żuław Wiślanych w latach 2010–2012 na tle średniej krajowej (w %)

Wyszczególnienie

Udział dochodów własnych w dochodach

ogółem

Udział nadwyżki ope-racyjnej w dochodach

ogółem

Wskaźnik„samofinansowania”

2010 2011 2012 2010 2011 2012 2010 2011 2012

Metropolie

Gdańsk 69,1 67,6 50,1 8,5 10,3 5,2 75,6 48,7 96,9

śr. krajowa 64,3 65,2 62,3 4,8 5,9 4,7 60,9 60,1 74,1

Miasta na prawach powiatu

Elbląg 43,9 44,7 43,9 1,0 4,4 0,1 65,9 86,6 47,5

śr. krajowa 53,1 52,5 52,1 4,5 4,8 4,9 65,4 76,1 95,6

Powiaty

Nowodworski 31,8 26,2 25,8 2,3 4,5 0,6 60,3 133,5 81,5

Malborski 26,9 20,1 25,1 –1,4 5,8 4,8 167,1 70,0 67,8

Gdański 41,5 42,9 50,4 7,5 10,8 10,4 77,5 93,8 161,4

śr. krajowa 27,4 27,0 28,2 3,6 5,5 4,9 76,9 95,4 127,5

Gminy miejskie

Tczew 57,7 52,3 55,0 4,8 2,1 1,7 39,0 52,8 92,2

Malbork 51,2 53,5 53,7 –4,5 4,2 5,8 26,6 87,3 69,0

śr. krajowa 56,1 56,2 57,0 3,2 5,3 5,4 66,5 91,9 106,8

Gminy miejsko-wiejskie

Nowy Dwór Gd. 33,5 36,9 39,9 –3,0 2,0 6,4 40,9 88,7 163,8

Nowy Staw 39,5 47,3 46,1 –5,2 5,5 0,3 30,1 71,3 133,3

śr. krajowa 41,7 42,7 43,7 4,9 6,0 6,9 60,6 84,8 131,2

Gminy wiejskie

Sztutowo 67,5 79,7 60,3 38,8 58,1 5,1 239,0 130,0 78,6

Suchy Dąb 35,4 26,0 30,7 –4,5 –1,3 –2,1 –0,9 59,1 66,2

Stegna 47,7 43,1 50,8 10,1 3,3 6,4 36,7 66,0 194,5

Stare Pole 44,4 45,8 46,1 13,1 14,4 15,0 63,6 152,6 60,2

Pruszcz Gdański 65,2 63,5 63,1 26,2 20,3 16,5 84,6 70,2 105,2

Ostaszewo 38,7 37,8 38,4 7,4 3,5 9,8 64,1 58,0 520,8

Gronowo El. 30,2 31,3 32,4 –4,5 2,4 5,3 15,5 66,9 255,7

Elbląg 49,0 48,8 49,1 4,4 3,3 5,0 37,6 93,9 65,9

Cedry Wielkie 50,7 41,7 36,2 6,2 2,2 6,6 82,3 52,5 56,1

śr. krajowa 32,9 34,0 35,2 7,4 7,2 8,6 63,4 101,3 153,0

Źródło: Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego w la-tach 2010–2012 (załączniki), Ministerstwo Finansów, Warszawa.


Tab. 2. Wskaźniki charakteryzujące zadłużenie JST z regionu Żuław Wiślanych w latach 2010–2013 na tle średniej krajowej (%)

WyszczególnienieUdział zobowiązań

w dochodach ogółem

Limit zadłużenia według „nowej”

formuły2010 2011 2012 2013

Metropolie

Gdańsk 42,3 54,2 47,9 11,2

śr. krajowa 44,1 50,9 49,7 x

Miasta na prawach powiatu

Elbląg 15,3 22,8 39,6 4,9

śr. krajowa 30,0 33,3 34,1 x

Powiaty

Nowodworski 34,0 30,6 30,5 5,2

Malborski 20,4 34,7 39,4 6,7

Gdański 21,0 21,7 21,3 9,6

śr. krajowa 23,2 24,9 25,7 x

Gminy miejskie

Tczew 40,0 46,8 39,6 9,1

Malbork 25,5 40,1 45,9 5,7

śr. krajowa 29,6 32,6 33,1 x

Gminy miejsko-wiejskie

Nowy Dwór Gd. 44,2 45,5 44,1 2,8

Nowy Staw 59,9 57,0 59,3 7,2

śr. krajowa 28,8 32,2 32,0 x

Gminy wiejskie

Sztutowo 2,6 0,0 0,0 35,5

Suchy Dąb 39,1 45,8 33,2 –0,4

Stegna 13,4 40,7 40,6 8,1

Stare Pole 2,2 0,5 0,0 14,5

Pruszcz Gdański 5,3 15,4 18,2 21,7

Ostaszewo 0,0 0,0 0,0 7,8

Gronowo Elb. 56,1 55,1 49,6 1,6

Elbląg 50,6 47,4 52,0 5,0

Cedry Wielkie 15,8 32,8 34,7 11,4

śr. krajowa 22,2 25,1 24,9 x

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jedno-stek samorządu terytorialnego w latach 2010–2012 (załączniki), Ministerstwo Finansów, War-szawa.

Paweł Galiński58

W latach 2010–2012 na uwagę zasługuje również poprawa własne-go potencjału inwestycyjnego w gminach miejsko-wiejskich: Nowy Dwór Gdański i Nowy Staw, które z ujemnej wysokości nadwyżki operacyjnej w 2010 roku przeszły do jej wartości dodatniej w kolejnych analizowa-nych latach. Ponadto w 2012 roku zaobserwowano tam wyższy w stosun-ku do średniej krajowej wskaźnik „samofinansowania” (tabela 1). W gminie Nowy Staw niepokojącym zjawiskiem był jednak wzrost jej długu do usta-wowych jego granic (tabela 2). Z kolei w całym analizowanym okresie w gminie wiejskiej Suchy Dąb wystąpiła ujemna relacja nadwyżki opera-cyjnej do dochodów ogółem. Warto również wspomnieć, iż w większości analizowanych jednostek w 2012 roku zaobserwowano pogorszenie bądź utrzymanie udziału dochodów własnych w dochodach ogółem, który, jak wspomniano, jest podstawową miarą określania ich samodzielności finan-sowej. W latach 2010–2012 w grupie badanych powiatów najwyższy udział nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem wystąpił w powiecie gdańskim. W latach 2011–2012 jednostka ta charakteryzowała się również niższym poziomem zadłużenia w relacji do dochodów ogółem oraz wyższą samo-dzielnością finansową, mierzoną udziałem dochodów własnych w docho-dach ogółem (tabela 1 i 2).

Należy zauważyć, że wskaźnik udziału zobowiązań w dochodach ogó-łem, to w 2012 roku jego wartość powyżej średniej dla poszczególnych typów jednostek Żuław Wiślanych wystąpiła w mieście na prawach powiatu Elbląg, w powiatach: nowodworskim i malborskim, w gminach miejskich: Tczew i Malbork, we wszystkich gminach miejsko-wiejskich oraz w gminach wiejskich: Suchy Dąb, Stegna, Gronowo Elbląskie, Elbląg i Cedry Wielkie (tabela 2). Sytuacja ta mogła zatem wpływać tam na wyższe koszty zacią-gania nowych zobowiązań w stosunku do jednostek charakteryzujących się niskim poziomem długu. Gdyby zaś już w 2013 roku uwzględnić nowe, wspomniane wcześniej, ograniczenia w zakresie limitacji długu to najko-rzystniejsza sytuacja wystąpiłaby w gminach wiejskich: Sztutowo, Pruszcz Gdański i Stare Pole, zaś najmniej korzystna w gminach: Suchy Dąb, Grono-wo Elbląskie i Nowy Dwór Gdański (tabela 2). Widać zatem, iż pod wzglę-dem kondycji finansowej JST z regionu Żuław Wiślanych są zróżnicowane, co niewątpliwie wynika z ich typu, sytuacji społeczno-ekonomicznej, funkcji gospodarczych i położenia geograficznego.


Podsumowanie

Przedstawione w artykule rozważania potwierdzają istotne znaczenie inwestycji JST w procesie rozwoju poszczególnych obszarów kraju. Jednak-że w wielu przypadkach posiadają one inną specyfikę w stosunku do inwe-stycji przedsiębiorstw. Dotyczy to głównie celu ich realizacji oraz oczekiwa-nego poziomu dochodowości. Ponadto, nie zawsze przedsięwzięcia, które powszechnie uważane są za inwestycje, będą do tej grupy zaliczane w JST. Wynika to z prawnych uwarunkowań klasyfikacji wydatków majątkowych, do których należą wydatki na inwestycje. Pewne wątpliwości budzi bowiem uwzględnianie tam środków finansujących przedsięwzięcia o charakterze niematerialnym. Z treści artykułu wynika także, że JST z regionu Żuław Wiśla-nych, ze względu na swoją specyfikę, mogą realizować liczne inwestycje celu publicznego. To z kolei może ułatwić im planowanie i realizację tego procesu, w tym konstrukcję montażu finansowego przedsięwzięcia gospodarczego. Dodatkowo, z uwagi na specyfikę tego obszaru, mogą tam mieć miejsce in-westycje w obszarach szczególnych.

Należy stwierdzić, że potencjał inwestycyjny JST z regionu Żuław Wiśla-nych, jest zróżnicowany. Wydaje się, iż pod względem finansowym najlep-sze możliwości do finansowania inwestycji występują, jak opisano w pracy, w jednostkach silnie zurbanizowanych, charakteryzujących się funkcjami pro-dukcyjnymi bądź w ich otoczeniu (funkcje mieszkaniowe), jak również na ob-szarach turystycznych. Jednostki o tej charakterystyce generują tam bowiem w ramach swoich budżetów wysokie udziały nadwyżki operacyjnej w do-chodach ogółem, która jest podstawą do określania ich potencjału inwe-stycyjnego. W konsekwencji posiadają one także relatywnie niższe poziomy zadłużenia, co determinuje ich wyższą zdolność do finansowania inwestycji ze środków zwrotnych. Sytuacja ta występuje w konsekwencji, jak przedsta-wiono, w wielu gminach wiejskich z regionu Żuław Wiślanych.

Bibliografia

Barej E., Znaczenie wydatków majątkowych w budowaniu konkurencyjności miast (na przykła-dzie wybranych miast województwa zachodniopomorskiego), „Folia Pomeranae Universi-tatis Technologiae Stetinensis. Seria Oeconomica” 2011, nr 291.

Bocheński J., Potrzeba zintegrowanego zarządzania obszarem ekosystemu delty Wisły, [w:] Żuła-wy delty Wisły na przełomie tysiącleci, Fundacja ECOBALTIC, Gdańsk 2001.

Paweł Galiński60

Borodo A., Formy, źródła i granice wydatków inwestycyjnych budżetu państwa oraz budżetów jednostek samorządu terytorialnego, [w:] L. Etel, M. Tyniewicki (red.), Finanse publiczne i prawo finansowe – realia i perspektywy zmian, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2012.

Borodo A., Samorząd terytorialny. System prawnofinansowy, Wydawnictwo Prawnicze Lexi-sNexis, Warszawa 2008.

Chojna-Duch E., Polskie prawo finansowe. Finanse publiczne, LexisNexis, Warszawa 2004.

Hermaszewski J., Istota inwestycji lokalnych i ich rola w rozwoju gminy, [w:] M. Adamowicz, Rola samorządu w zarządzaniu rozwojem lokalnym i regionalnym, Wydawnictwo PWSZ w Bia-łej Podlaskiej, Biała Podlaska 2006.

http://www.stowarzyszeniezulawy.org.pl/#czlonkowie (z dnia 24.04.2014r.).

Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje. Instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Jastrzębska M., Polityka inwestycyjna jednostek samorządu terytorialnego, „Samorząd Teryto-rialny” 2005, nr 9.

Kamba-Kibatshi M., Kształtowanie inwestycji lokalnych w Polsce jako jeden z warunków jej roz-woju przed przystąpieniem do strefy wspólnej waluty, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria: Administracja i Zarządzanie” 2012, nr 93.

Krakowiak-Bal A., Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych w gminach wiejskich na przykła-dzie gminy Spytkowice, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2008, nr 8.

Lipińska B., Żuławy Wiślane – ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu, Stowarzyszenie Żuławy, Nowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011.

Liziński T., Problemy zarządzania ryzykiem w kształtowaniu przestrzeni polderowej na przykła-dzie delty Wisły, Wydawnictwo IMUZ, Falenty 2007.

Lokalizacja inwestycji celu publicznego, [w:] załącznik do Komunikatu z XII Posiedzenia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Budowlanego w dniu 20 marca 2013 roku.

Lokalizacja inwestycji w obszarach szczególnych, załącznik do Komunikatu z XII Posiedzenia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Budowlanego w dniu 20 marca 2013 roku.

Lubińska T., Franek S., Będzieszak M., Potencjał dochodowy samorządu w Polsce, Difin, Warsza-wa 2007.

Markowska-Bzducha E., Samodzielność finansowa polskich gmin, Politechnika Radomska, Ra-dom 2004.

Michalak A., Finansowanie inwestycji w teorii i praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2007.

Misterek W., Zewnętrzne źródła finansowania działalności inwestycyjnej jednostek samorządu terytorialnego, Difin, Warszawa 2008.

Piotrowska-Marczak K., Zagrożenia rozwoju jednostek samorządu terytorialnego – aspekt fi-nansowy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Ekonomiczne Problemy Usług” 2011, nr 76.

Postanowienie w sprawie interpretacji prawa podatkowego z dnia 22.02.2007 r., Sygn. PDDG/415–12/06/9014/07, Urząd Skarbowy w Sopocie.


Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030 (z uwzględ-nieniem etapu 2015)” zwany „Programem Żuławskim – 2030”, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Gdańsk 2010.

Różański J., Inwestycje rzeczowe oraz procesy fuzji i przejęć w przedsiębiorstwie, [w:] J. Różański (red.), Difin, Inwestycje rzeczowe i kapitałowe, Warszawa 2006.

Sierak J., Potrzeby i wydatki inwestycyjne w samorządzie terytorialnym a możliwości i źródła ich finansowania, [w:] H. Sochacka-Krysiak (red.), Gospodarka finansowa jednostek samorzą-du terytorialnego w warunkach decentralizacji zarządzania sektorem publicznym, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008.

Smoleń M., Urban L., Inwestycje w procesie kreowania rozwoju gospodarki regionu, „Przedsię-biorstwo i Region” 2010, nr 2.

Syguda A., Inwestycje jednostek samorządowych, „Finanse Publiczne” 2008, nr 12.

Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r., Dz.U. 2009 Nr 152, poz. 1223, poz. 591 ze zm.

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2004 Nr 261, poz. 2603 ze zm. oraz art. 2, pkt 5, Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2003 Nr 80, poz. 717 ze zm.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych, Dz.U. 2009 nr 157, poz. 1240 ze zm.

Witkowski K., Inwestycje infrastrukturalne w realizacji usług publicznych, „Studia Lubuskie” 2011, Tom VII.

Wojciechowski E., Zarządzanie w samorządzie terytorialnym, Difin, Warszawa 2012.

Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samorządu terytorialnego w latach 2010–2012, Ministerstwo Finansów, Warszawa.

Zioło M., Modelowanie źródeł finansowania inwestycji komunalnych a efektywność wydatków publicznych, CeDeWu, Warszawa 2012.



Karolina Ciechorska-Kulesza*, Cezary Obracht-Prondzyński**

MIESZKAŃCY ŻUŁAW CZY ŻUŁAWIACY? O DYLEMATACH TOŻSAMOŚCIOWYCH W DELCIE WISŁY

Streszczenie: Żuławy są miejscem specyficznym i wyjątkowym nie tylko ze względu na ukształtowanie terenu i bliskość wody. Cechy te mają znaczący wpływ na procesy społeczne i kulturowe. Tożsamość przestrzenna (regionalna) konstytuuje się w oparciu o czynniki obiek-tywne, wynikające ze swoistości terytorium i mieszkańców, które zestawiane są z elementami subiektywnymi. Na dylematy identyfikacyjne mieszkańców Żuław warto spojrzeć z perspekty-wy historycznej, biorąc pod uwagę przede wszystkim wymianę ludności po II wojnie światowej. Niewątpliwie czynnikiem bardzo silnie kształtującym regionalną tożsamość Żuław jest specy-ficzne środowisko przyrodnicze. Potencjał tożsamości żuławskiej jest duży, co wynika przede wszystkim ze swoistości i spójności krajobrazu fizjograficznego, a także dziedzictwa kulturowe-go, eksponowanego i rozwijanego przez lokalnych liderów.

Słowa kluczowe: tożsamość społeczna, przestrzeń społeczna, region, Żuławy

Synopsis: Residents of Zulawy or Zulawians? The dilemmas of identity in the Vistula Delta.

Zulawy is a specific and unique place not only because of landform features and proximity to water. These characteristics have a significant impact on social and cultural processes. Spa-cial (regional) identity is constituted on the basis of objective factors resulting from the speci-ficity of territory and population, which are compiled with subjective elements. The dilemmas of Zulawy inhabitants’ identification should be analyzed from a historical perspective, taking into account the exchange of population after World War II. Undoubtedly, specific natural environment is a factor strongly influencing regional identity of Zulawy. Potential of Zulawy identity is large, which results mainly from the specificity and consistency of the physiographic landscape, and cultural heritage, exposed and developed by local leaders.

Keywords: Social identity, social space, region, Zulawy

* Magister, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego.** Prof. zw. dr hab., prorektor Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.

Karolina Ciechorska-Kulesza, Cezary Obracht-Prondzyński64

Wstęp

Żuławy są miejscem specyficznym i wyjątkowym nie tylko ze względu na krajobraz naturalny. Ukształtowanie terenu, bliskość i znaczenie wody miały i nadal mają znaczący wpływ na organizowanie się ludzi, a także, co widoczne jest szczególnie współcześnie, na procesy tożsamościowe, zarówno jednost-kowe, jak i zbiorowe. Na dylematy identyfikacyjne warto spojrzeć z perspek-tywy historycznej, biorąc pod uwagę przede wszystkim przerwanie ciągłości społecznej i kulturowej po II wojnie światowej. Stawanie się Żuławiakiem jest procesem powolnym, trwającym kilka pokoleń. Odzwierciedla z jednej strony specyfikę tego niezwykłego, ale i „trudnego” terenu, a także szersze zmiany zachodzące w sferze kulturowej i społecznej w Polsce, a także w Europie.

1. O tożsamości i dylematach z nią związanych

Pojęcie tożsamości w ostatnich dekadach stało się jednym z najważniej-szych pojęć w naukach społecznych i humanistycznych. Zauważył to już dość dawno Bronisław Misztal pisząc, że tożsamość „awansowała” „z terminu nie-gdyś peryferyjnego i posiłkowego w dyskursie socjologicznym, wprzęgnięte-go w analizy roli społecznej, do centralnego dzisiaj i autonomicznego poję-cia, które odgrywa kluczową rolę w wyjaśnianiu procesów współczesności”1. To samo podkreślał Zbigniew Bokszański, stwierdzając, że „w opiniach wielu autorów wydaje się niezbędnym, a może nawet zasadniczym, narzędziem pojęciowym w analizach sytuacji człowieka w społeczeństwie współczesnym i próbach wyjaśniania bądź zrozumienia kluczowych fenomenów społecz-nych naszych czasów”2. Oczywistym jednak jest, że taki „awans” pociągnął za sobą także szereg problemów, czego skutkiem jest fakt, iż badaniom tożsamości społecznej towarzyszą zazwyczaj trudności, czy nawet dylematy związane przede wszystkim z charakterem elementów składających się na nią (a i sama próba wyliczenia tychże składowych zawsze wzbudza sporo kontrowersji). Widać to dokładnie także kiedy chce się badać specyficzny typ tożsamości, a mianowicie tożsamość przestrzenną, szczególnie w odniesie-niu jej do kontekstu regionalnego.

1 B. Misztal, Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, Universitas, Kraków 2000, s. 143. 2 Z. Bokszański, Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii

socjologicznej, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1989, s. 6.

Mieszkańcy Żuław czy Żuławiacy? O dylematach tożsamościowych… 65

W bardzo uproszczonej formule można powiedzieć, że tożsamość prze-strzenna (regionalna) konstytuuje się w oparciu o czynniki obiektywne, wy-nikające ze swoistych cech terytorium i mieszkańców, które muszą zostać zestawione z elementami subiektywnymi. Wyrażają się one przede wszystkim w autoidentyfikacjach oraz w definicjach i charakterystykach regionu, a także w wyobrażeniach o nim, jakie formułują mieszkańcy danego regionu.

W przypadku Żuław kwestia ta jest szczególnie złożona. Oczywistym bo-wiem jest, że odwoływanie się do jakichkolwiek obiektywnych wyróżników mieszkańców tegoż regionu w warunkach powojennej wymiany ludności nie ma wielkiego sensu. Nie wyróżniają tej populacji bowiem żadne cechy języ-kowe, religijne, obyczajowe, normatywne etc.

Niewątpliwie natomiast czynnikiem bardzo silnie kształtującym regio-nalną tożsamość Żuław jest specyficzne środowisko przyrodnicze, czy może szerzej zestaw wyróżników fizycznogeograficznych. Jest to o tyle istotne, że w bodaj największym stopniu właśnie te elementy wpływają na subiek-tywne charakterystyki regionu przez jego mieszkańców.

Ale przecież kwestia tożsamości jest bardziej złożona niż „prosta” kom-binacja cech obiektywnych i subiektywnych. Dodać choćby należy całą sferę praktyk społecznych, kulturowych, politycznych, ekonomicznych i in. Inny-mi słowy niezwykle ważny czynnik działaniowy, który w przypadku Żuław ma wprost znaczenie egzystencjalne, bo jest to region, który powstał niemal w całości dzięki aktywnej postawie człowieka. I tylko dzięki niej ma szansę uniknąć katastrofy powodziowej. Tak więc jest to takie miejsce, które zakłada zdolność zamieszkującej go wspólnoty do organizacji zbiorowego wysiłku, co przez stulecia współkształtowało tożsamość regionu. Po wojnie uległo to w zdecydowanym stopniu destrukcji i dopiero ostatnie lata przynoszą pewne próby odwołania do dawnego etosu.

Stan taki związany był oczywiście z powojenną wymianą ludności. To zaś każe zastanawiać się, czy i na ile możemy mówić o wypełnieniu trzech kry-teriów tożsamościowych, które choć zwykle odnoszone są do jednostek, to mogą jednak zostać przywołane w kontekście wspólnoty regionalnej.

Pierwszym jest poczucie odrębności podmiotu, czyli przekonanie o po-siadaniu cech dla siebie charakterystycznych. Czy na Żuławach takie poczucie odrębności, wykraczające poza charakterystykę środowiska przyrodniczego i specyficzny krajobraz, istnieje?

Drugim kryterium jest poczucie ciągłości (stałości) w czasie i przestrzeni, czyli powtarzalność zachowania i przeżywania jednostki. Gdyby to odnieść


do wymiaru zbiorowego – wspólnoty regionalnej, to należałoby stwierdzić, że z powodów powojennych przekształceń trudno mówić o poczuciu ciągło-ści. Ale być może sytuacja jest na tyle dynamiczna, że mamy już do czynienia ze społecznością stabilizującą się i kształtującą (kreującą) poczucie ciągłości?

Trzecim jest poczucie spójności, integralności, a więc postrzeganie siebie jako spójnej całości3. W sensie społecznym na Żuławach bardzo trudno jest mówić o istnieniu „wspólnoty”, choć – znowu – być może jesteśmy świadkami intensywnych działań (animacyjnych, politycznych, partycypacyjnych…), któ-re mają doprowadzić do wytworzenia takiej spójnej, społecznej całości.

To ostatnie kryterium dobrze koresponduje z innym, ale zbliżonym, ty-pologicznym rozróżnieniem, w którym zwraca się uwagę, iż w odniesieniu do tożsamości można wyróżnić dwa sposoby jej rozumienia: jako odrębność i jako podobieństwo. Pierwsze rozumienie, nazywane relacyjnym, podkreśla opozycję: w przypadku tożsamości indywidualnej – „ja – inny”, a w przypadku tożsamości zbiorowej – „my – oni”. Drugie odnosi się bezpośrednio do defi-nicji, która oznacza „bycie tym samym co”4.

I znowu – w przypadku Żuław należałoby pytać: kto jest „my”, a kim są „oni”? Czy dotyczy to układów przestrzennych: my-mieszkańcy – oni-osoby spoza Żuław? I odpowiednio – czy my-mieszkańcy jesteśmy „tożsami”, a więc „tacy sami”, czy może raczej ciągle więcej ich dzieli niż łączy? (Może zresztą to przeświadczenie o fundamentalnych podziałach jest istotnym komponentem regionalnej tożsamości?)

Na powyższe pytania nie ma łatwych odpowiedzi, tym bardziej że ciągle badania społeczne na Żuławach są w zalążkach. Dlatego też chyba istotnym jest fakt, że głównym materiałem badawczym, wykorzystanym i przedstawio-nym w tym artykule, są wywiady z mieszkańcami wybranych miejscowości Żuław Wiślanych i Mierzei Wiślanej, szczególnie z lokalnymi liderami spo-łecznymi, kształtującymi tożsamościowy dyskurs publiczny5. Jednym z waż-niejszych celów badań było skonfrontowanie wyobrażeń mieszkańców na temat regionu oraz tożsamości przestrzennych, szczególnie regionalnych, z praktykami społecznymi, głównie mobilności. Dodatkowo, obiektywne ka-

3 H. Mamzer, Tożsamość w podróży. Wielokulturowość a kształtowanie tożsamości jednost-ki, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2002, s. 50–59.

4 M. Lewicka, Psychologia miejsca, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012, s. 360–361. 5 Wywiady przeprowadzała Karolina Ciechorska-Kulesza oraz studenci socjologii Uniwer-

sytetu Gdańskiego podczas badań terenowych na Mierzei Wiślanej oraz wyjazdów studyjnych do Nowego Dworu Gdańskiego i okolic w latach 2011–2013.


tegorie podziałów przestrzeni, takich, jak: administracyjne, fizycznogeogra-ficzne, wodne, zestawiane były w badaniach z wyobrażeniami mieszkańców na temat przestrzeni, w postaci map mentalnych regionu(ów). Wybór liderów był ponadto motywowany chęcią sprawdzenia, czy i w jaki sposób wpływa-ją oni (czy to przez własne działania, czy to przez kreowane wyobrażenia i opinie o regionie) na proces konstruowania poczucia odrębności, ciągłości i spójności.

2. Żuławy – przestrzeń „poszatkowana”

Jednak analizę debaty nad różnymi wymiarami żuławskiej tożsamości wypada zacząć od stwierdzenia, że współczesna specyfika Żuław ma swoje głębokie korzenie historyczne. Nie ma w tym miejscu potrzeby, aby tę hi-storię dokładnie rekapitulować i przedstawiać. Warto jednak zwrócić uwagę na kilka cech, które przesądziły o odrębności tego regionu i które czynią go poznawczo oraz osadniczo atrakcyjnym. Z drugiej zaś strony, o czym przeko-nuje analiza współczesnego dyskursu publicznego, trzeba o nich pamiętać, bowiem są dziś źródłem różnego rodzaju ambiwalencji i niejednoznaczności.

Kwestią podstawową, wynikającą ze specyfiki przyrodniczej miejsca, o którym jest mowa, jest fakt, że Żuławy wymagały zawsze ogromnego wy-siłku. Zagospodarowanie „trudnego” i wymagającego terenu z jednej strony mobilizowało zasoby ludzkie, ale z drugiej stanowiło istotną barierę osadni-czą. Choć najstarsze ślady ludzkiej działalności pochodzą już z okresu schyłku paleolitu: IX/VIII w p.n.e., to jednak dość typowe dla tego terenu (wraz z jego zmieniającym się obliczem terytorialnym) było okresowe wyludnianie, silne migracje, powodowane trudnymi warunkami środowiskowymi i bytowymi, czy też słabnięcie działalności gospodarczej (rolniczej) w wyniku katastrof naturalnych (czyli powodzi).

Ograniczając się już tylko do bliższych epok osadniczych, można stwier-dzić, że od czasów wczesnego średniowiecza daje się wyróżnić kilka faz roz-woju osadnictwa na Żuławach („wyspy osadnicze”) i związane z tym ścieranie się kultur6. W fazach tych odmiennie przebiegały nie tylko procesy osadnicze i kulturowe (w tym religijne), ale w ślad za tym także (a może przede wszyst-

6 Np. B. Lipińska, Tajemnica postaci krajobrazu delty Wisły, [w:] A. W. Brzezińska i J. Po-czobut (red.) Zachować podcień. Zapisane w krajobrazie i pamięci, Wyd. Jasne, Gdańsk–Pruszcz Gdański 2010, s. 119–127.


kim) ekonomiczne. W dodatku periodyzacja ta jest silnie podporządkowana zmianom politycznym, a każde z dominujących w danym okresie centrum polityczne (czy też polityczno-cywilizacyjne) realizowało na tym terenie wła-sne cele:

– okres przedkrzyżacki (czasy książąt pomorskich) do 1308 roku, dla którego charakterystyczne było ukształtowanie się na tym terytorium pogra-nicza słowiańskiego Pomorza i bałtyjskich Prusów;

– okres krzyżacki oznaczający intensywną akcję osadniczą, zagospoda-rowanie Żuław i ekonomizację;

– okres olęderski (czasy „polskie”, do ok. 1772 roku), traktowany jako ca-łość, ale o dość zróżnicowanej sytuacji, związanej zwłaszcza w XVII i XVIII wie-ku z licznymi wojnami, natomiast z bardzo ważnym wyróżnikiem, jakim było osadnictwo olęderskie, przyczyniające się do bardzo silnej intensyfikacji życia gospodarczego na Żuławach;

– okres rozbiorów (czasy państwa pruskiego), który przyniósł z jednej strony silne ruchy migracyjne (m.in. emigrację Olędrów), będące – z drugiej strony – efektem silnych procesów modernizacyjnych w państwie prusko- -niemieckim;

– okres osadnictwa najnowszego w I poł. XX wieku (Republika Weimar-ska i III Rzesza, Wolne Miasto Gdańsk), który to okres charakteryzował się brakiem dużych akcji kolonizacyjnych;

– i wreszcie czasy po II wojnie światowej. Trzeba podkreślić, że II wojna światowa przynosi kres funkcjono-

wania na tym terenie społeczności, która kształtowała się przez stule-cia. Z ok. 105 tys. mieszkańców Żuław zostało mniej niż 3 tys., z czego do 1956 roku jeszcze połowa opuściła Polskę. Można powiedzieć, że w isto-cie pozostały tu nieliczne jednostki, reprezentujące dawny etos żuławski. Ale kwestia – w przeciwieństwie do innych terenów Ziem Zachodnich i Pół-nocnych – nie sprowadzała się do „prostej” wymiany ludności. Tak specy-ficzny teren, jakim są Żuławy, wymagał specjalnych zdolności do działań wspólnotowych, skoordynowanych o silnych regulacjach normatywnych (zarówno stanowionych, jak i zwyczajowych). Ochrona wałów, która była warunkiem sine qua non życia na Żuławach oznaczała, że mieszkający tu ludzie musieli potrafić i chcieć ze sobą współpracować. Ten system, który kształtował się przez setki lat, wraz z rokiem 1945 legł w gruzach. Napływa-jący na ten teren osadnicy nie tylko nie znali specyfiki fizjograficznej Żuław, ale tym bardziej nie znali wymogów, jakie rządziły gospodarowaniem na


ich obszarze. W dodatku osadnicy ci wywodzili się właściwie z wszystkich stron ziem polskich – z warszawskiego, bydgoskiego, poznańskiego, z po-łudniowo-wschodniej Polski, kresowiacy, repatrianci, osadnicy z pobliskie-go Pomorza. W 1947 roku na Żuławy trafiła też spora grupa przesiedleńców z Akcji Wisła. Zniszczone przez działania wojenne i w dużej mierze zalane Żuławy wymagały ogromnego wysiłku. Działania ówczesnych władz skon-centrowały się przede wszystkim na naprawie zniszczonych polderów i ca-łego systemu zabezpieczenia powodziowego oraz przywrócenia terenów rolnych pod uprawę. Był to trudny proces i z racji unikatowości sytuacji na Żuławach, i z racji tego, że nowi zarządcy musieli się dopiero uczyć, jak gospodarować Żuławami, robili to w skrajnie trudnej sytuacji powojennej biedy, rozlicznych deficytów, jak również w realiach politycznej opresji. Kto wie jednak, czy najistotniejszą barierą nie były czynniki społeczne, przede wszystkim poczucie tymczasowości. Wystarczy powiedzieć, że w latach 1957–1962 ponad 34 tys. mieszkańców opuściło Żuławy. Życie nie było tu łatwe, a ukształtowane w warunkach powojennych społeczeństwo cecho-wało się wszystkimi „przypadłościami” społeczności typu postmigracyjne-go, a więc właśnie niską stabilnością osiedleńczą, słabymi więziami spo-łecznymi, podwyższoną podatnością na zjawiska patologiczne, dziś byśmy też powiedzieli, że niskim kapitałem społecznym oraz niskim poziomem zaufania.

Istotną zmianę przynosi przełom demokratyczny lat 1989–1990, szcze-gólnie związany z odbudową lokalnego samorządu oraz upodmiotowie-niem obywatelskim. Ale równie ważna była też zmiana pokoleniowa i ro-dzący się w tym okresie „boom” żuławski, czyli wzmożone zainteresowanie przeszłością Żuław, ich kulturową i cywilizacyjną specyfiką, podkreślający unikatowość tego terenu. Świadectwem tegoż boomu, a więc pojawienia się w dyskursie publicznym zupełnie nowych akcentów, akceptujących dzie-dzictwo żuławskie, są bardzo liczne inicjatywy, przedsięwzięcia, działania podejmowane przez samorządy, organizacje pozarządowe, instytucje kul-tury, media etc. Zawsze w takich przypadkach istotną rolę odgrywają lo-kalni liderzy, którzy ten dyskurs kreują i podejmują różnorodne inicjatywy (realizują jakieś nowe praktyki kulturowe). Stąd też chęć bliższego zbadania ich opinii, również po to, aby uchwycić istniejącą nadal na Żuławach pewną ambiwalencję i niejednoznaczność, która zresztą dynamizuje proces tożsa-mościowy.


3. Tożsamość in statu nascendi i jej komponenty

a. Granice i podziały administracyjne

Jednym z najważniejszych komponentów tożsamości przestrzennej są granice. Znalazło to także odzwierciedlenie w wypowiedziach liderów, co dzi-wić nie powinno, skoro granice administracyjne dzielą Żuławy Wiślane na dwa województwa: większa część, razem z Mierzeją Wiślaną, od 1999 roku nale-ży do województwa pomorskiego, a mniejsza – do warmińsko-mazurskiego:

Dla Żuław na pewno jest ta strata, że nie są znowu jednym organizmem, bo część Żuław znajduje się w województwie warmińsko-mazurskim. I to jest dla Żuław… no, trudno pro-wadzić wspólną politykę w Europie… w Europie regionów, gdzie województwa są tymi regionami… dla takiego regionu specyficznego, jakim są Żuławy. W województwie war-mińsko-mazurskim Żuławy są marginesem. W województwie pomorskim też w pewnym sensie, bo tam to Kaszuby7.

To odczucie zmarginalizowania, będącego efektem podziału administra-cyjnego, jest podkreślane przez wielu respondentów, ale co ciekawe, niektó-rzy z nich wskazywali, że nie jest to nowa sytuacja, bo podziały administracyj-ne zawsze były dla Żuław mało sprzyjające, a już na pewno w całym okresie powojennym:

Żuławy mają ten pech, że od czasów krzyżackich nie są w jednym organizmie administra-cyjnym.

b. Ukształtowanie i specyfika terenu, cechy fizjograficzne

Żuławy Wiślane są regionem „bezproblemowym” w tym sensie, że ce-chuje je wyrazistość i spójność pod względem fizycznogeograficznym i przy-rodniczym. Granica Żuław jest łatwa do zakreślenia, co dość zgodnie przy-znają mieszkańcy: „Wielu określa (…) za pomocą poziomic geograficznych, po prostu. Fizycznie, jako teren położony poniżej pewnej wysokości nad po-ziomem morza”. Cechy fizycznogeograficzne sprawiły, że „Żuławy są jednoli-tym organizmem gospodarczo-przyrodniczo-wodnym.

Ważnym elementem definiującym Żuławy jest bezsprzecznie woda. „Je-żeli Wenecja jest miastem na wodzie – to można by tu o Żuławach powie-

7 W tekście używamy wypowiedzi i określeń zaczerpniętych z materiału zebranego pod-czas badań ujęto w cudzysłowie.


dzieć: że Żuławy są krajem na wodzie” – napisał w XIX wieku Wincenty Pol, cytowany współcześnie niemal w każdym przewodniku czy opracowaniu na temat tego obszaru. Żuławy Wiślane to rozległa równina deltowa, której granicami jest Wisła i jej rozwidlenie – Nogat. Kraina „pomiędzy wodą”, „na wodzie”, „wydarta wodzie”, „poprzecinana” kanałami i rzeczkami. Mieszkań-cy bardzo często podkreślają, że to jedyne w Polsce miejsce, którego samo istnienie uzależnione jest od ciągłych zabiegów ze strony ludzi. Sieć wodna Żuław z jednej strony wydaje się pełnić funkcję „małych” granic, dzielących region na małe kawałki. Z drugiej strony cechy fizjograficzne, a szczególnie Wisła czy delta Wisły pełnią funkcję łącznika, spoiwa regionu.

Granice nawiązujące do cech fizycznogeograficznych, w postaci sieci wodnych, mają swoje mocne uzasadnienie w przeszłości opisywanych ziem. To właśnie woda, co podkreślają liderzy, była podstawą organizacji prze-strzennych. Zagadnienie to poruszane jest szczególnie w kontekście dzi-siejszych podziałów administracyjnych, szczególnie Zalewu Wiślanego, ale przede wszystkim Żuław Wiślanych: „Niemcy mieli tutaj podział administra-cyjny ściśle według… podziałów wodnych. Świętą rzeczą był kanał meliora-cyjny. Towarzystwa wałowe… Holendrzy mają taką samą organizację. Woda tam wyznacza organizację, a nie czy komuś się należało, czy nie”.

c. Krajobraz kulturowy

Nieodłącznym elementem kultury, określającej w dużej mierze cechy i swoistość Żuław, jest charakterystyczny i specyficzny krajobraz naturalny. Opisywanie krajobrazu kulturowego bez uwzględnienia zasobów naturalnych wydaje się niemożliwe. Ważnym elementem „czytania krajobrazu żuławskie-go” są pozostałości materialne takie, jak: wały, terpy, kanały, związane z „wal-ką” z wodą czy „przetrwaniem” ludzi w trudnych warunkach. Liderzy pod-kreślają bogactwo i różnorodność żuławskiego krajobrazu, niewidocznego gołym okiem, a wynikającego z ciekawej i bogatej przeszłości terenu:

Bo to jest krajobraz dla konesera (uśmiech). To trzeba dopiero poznać. I mogę pokazać, tu była wieś, tam wał, tu wał, wieś była otoczona ze wszystkich stron wałami. Jaki był układ rowów wewnątrz tych wałów, gdzie stały wiatraki. To jest obszar, w którym jest duża wie-dza ukryta. Dla koneserów oczywiście. Nie dla przeciętnych zjadaczy chleba. O, jeszcze taki przykład, jak zawsze mówię Kaszubom. Kaszuby to piękna kraina: las jezioro, górki, jeleń na rykowisku (uśmiech), a Żuławy są dla konesera (3).

Zaznaczane w dyskursie publicznym cechy krajobrazu kulturowego nawiązują do przedwojennej świetności miejsca, etosu pracy, zaradności


i współpracy ludności oswajającej od kilku wieków żuławską ziemię. Podkre-ślany jest także fakt obecności licznych przybyszów z różnych stron świata, którzy osiedlali się na tych terenach, tak jak osadnicy powojenni. Wielokul-turowość, będąca „efektem burzliwych losów (…) tej zadziwiającej krainy”, łączy w sobie bogate dziedzictwo pomorskie, pruskie, krzyżackie, polskie, mennonickie, holenderskie, szwedzkie, niemieckie8. Szczególnie częste są na-wiązywania do osadników holenderskich, głównie mennonitów.

d. Sąsiedzi, „inni”

Ważnym elementem badania tożsamości społecznej jest spojrzenie z perspektywy „swojskości” i „obcości”. Zaznaczane granice i tym samym określanie „innych” i sąsiadów, wskazują na bardziej lub mniej znaczą-ce punkty odniesienia, a także ich zabarwienie emocjonalne. W przypad-ku Żuław Wiślanych ważną granicą, mającą wpływ na relacje mieszkańców regionu z sąsiadami, jest Wisła. Najdłuższą rzekę Polski można analizować z punktu widzenia całego kraju. Wisła bowiem wrosła w dzieje i podziały Polski i jest świetnym przykładem na „tożsamościową”, choć niejednoznacz-ną naturę rzek9. Zachodnia strona Wisły, w tym głównie Gdańsk, czy szerzej Trójmiasto, jest pozytywną grupą odniesienia dla mieszkańców tak zwanego „Zawiśla” – terenów „za” Wisłą, czyli na wschodzie województwa pomorskie-go, czy szerzej – Polski. Ukazuje to „siłę” rzeki jako granicy, także pod wzglę-dem symbolicznym i tożsamościowym. W perspektywie centroperyferyjnej Żuławy z Mierzeją jawią się jako obszar próbujący nadganiać Pomorze po drugiej stronie rzeki, jako teren mniej znany mieszkańcom centrum. Opi-sywanie Żuław polega często na przeciwstawieniu ich bądź porównywaniu z Kaszubami i rzadziej z Kociewiem. Mieszkańcy podkreślają, że wszystkie są regionami bądź subregionami województwa pomorskiego lub dużego regionu, jakim jest Pomorze:

No, jest to Pomorskie. Tak trzeba to określić. Ale tak, jak mają swój podregion Kaszubi, tak mają i Żuławiacy. Kaszubi mają już od wieków taki podregion tworzony, rozwijany; bardzo go pielęgnują, szanują i rozwijają ten temat. Natomiast obecni Żuławiacy, którzy są na tych terenach sześćdziesiąt lat, to się dopiero zaczyna tworzyć.

8 M. Mierzwiński, Żuławy – kraina osobliwa, [w:] M. Grosicka (red.), Jesteśmy stąd. Dom na Żuławach, Starostwo Powiatowe, Malbork 2008, s. 19.

9 A. Posern-Zieliński, Rzeka jako element tożsamości kulturowej, [w:] Rzeki. Kultura – cywi-lizacja – historia, t. 9, Katowice 2000.


Częścią Żuław według większości zapytanych liderów jest Mierzeja Wi-ślana. Choć zauważają jej pewną odrębność, choćby pod względem geogra-ficznym, to powszechne

wydaje się uznawanie jej za subregion Żuław. Jest to argumentowane wspólną przeszłością, dawnymi oraz współczesnymi podziałami administra-cyjnymi oraz połączeniami komunikacyjnymi:

Ja jestem urodzony na Żuławach. A ściślej mówiąc Stegna, to już jest Mierzeja, bo to geo-graficznie to nie jest to samo, ale mówiąc o Żuławach, jakby, nawet nie używa się często. Tutaj miejscowi nie używają określenia »Mierzeja«, tylko »pas«, »pas nadmorski«.

Badania na Mierzei Wiślanej wskazują jednak na, co prawda dość „nie-śmiałe”, próby tworzenia (sub)regionu Mierzeja Wiślana. Odrębność Mie-rzei w stosunku do Żuław wynika przede wszystkim, według mieszkańców, z odmienności zasobów i walorów naturalnych. Kreowanie czy wzmacnianie identyfikacji z tym terytorium odbywa się wokół inicjatyw odświętnych zwią-zanych z wodą, a dokładniej z Morzem Bałtyckim i Zalewem Wiślanym (m.in. Święto Muszelki, połowy bursztynu i inne imprezy nawiązujące do tego, Dni Rybaka, imieniny Piotra i Pawła) oraz wokół pamięci społecznej, szczególnie eksponującej wodne, rybackie i wypoczynkowe tradycje miejsca.

Odniesienia mieszkańców Żuław do pozostałych sąsiadów jest mniej wyraziste. Wynika to przede wszystkim z „nieoczywistości” tych miejsc. Na wschodzie, w okolicach zachodniego i południowego brzegu Zalewu Wi-ślanego trudno jest mówić o „mocnym”, nazwanym regionie. Wydaje się, że przestrzeń ta tworzy z Elblągiem dość ważne, choć nienazwane pograni-cze Żuław. Na południu Żuławy graniczą z Powiślem, regionem mniej wyrazi-stym niż regiony po drugiej stronie Wisły. Pomimo różnic obu regionów, tak pod względem kulturowym, jak i społecznym, niektórzy liderzy widzą w nich pewną całość (czego przykładem jest pismo kulturalno-społeczne „Prowin-cja” Żuław i Dolnego Powiśla). Nawiązują przy tym do współczesnych po-dobieństw obu terytoriów, wynikających z sytuacji społecznej, kulturowej, gospodarczej, a także administracyjnej. Dodatkowo, dla niektórych liderów, szczególnie z Malborka, ważnym punktem odniesienia w historii jest istnienie województwa malborskiego z czasów I Rzeczpospolitej:

Kiedyś Powiśle to było województwo malborskie przecież. To w dużym stopniu ma pod-stawy historyczne. To myślenie wspólne o tych miejscowościach (…) Historycznie to kie-dyś była całość: Żuławy Wielkie, Powiśle to historycznie była całość, pod jednym zarzą-dem administracyjnym, przez kilkaset, można powiedzieć, lat (20).


4. Kalejdoskop tożsamości

Choć według mieszkańców Żuławy są regionem „oczywistym”, co prze-jawia się przede wszystkim w bezproblemowej odpowiedzi na pytanie „w ja-kim regionie mieszkasz?”, to kwestia tożsamości i autoidentyfikacji sprawia im więcej problemów. Badani dość jednoznacznie stwierdzają, że „mieszkają na Żuławach”. Jednakże nazwanie siebie „żuławiakiem” nie jest tak częste i oczywiste. Mieszkańcom Żuław towarzyszy szeroka gama tożsamości prze-strzennych, nawiązujących do regionu(ów), subregionu(ów), lokalności. To co je łączy, to proces ich kształtowania, tworzenia, wzmacniania. Tożsamości in statu nascendi wynikają z krótkiego trwania społeczności na omawianych terenach. Trudne budowanie tożsamości przestrzennych rozpoczęło się do-piero po II wojnie światowej, kiedy nastąpiła prawie całkowita wymiana lud-ności.

O tożsamości żuławskiej mówią głównie liderzy, podkreślając swoistość regionu, a także swoje przywiązane do miejsca oraz dziedzictwa kulturowego:

Tak, tożsamość regionalna… Czuję się Żuławiakiem.

I, kiedy zacząłem poznawać właśnie historię, to Żuławy jeszcze bliższe mi się stały.

Oprócz miejsca zamieszkania, a dokładniej regionu, jako podstawowego wyznacznika autoidentyfikacyjnego, pojawia się także odniesienie do postaw wobec Żuław, a dokładniej do zainteresowania regionem:

No, bycie Żuławiakiem, to ja nie wiem, czy jest aż takie ważne. Czasami, jak jestem na jakiś konferencjach, to pytają się mnie, czy jestem historykiem, czy jakieś tam inne dziedziny… Regionalistą jestem. Regionalistą. Hobby takie. I to jest tyle… interesuję się… jestem świa-domym mieszkańcem. A czy tam Żuławiakiem… no, niech będzie, że żuławiakiem.

Bycie „żuławiakiem” to dla wielu zaangażowanych liderów, regionali-stów, pasjonatów (nierzadko „na odległość”) poznawanie, a także działanie na rzecz regionu, również na zewnątrz. Niektórzy badani przyznają jednak, że regionalny „boom” tożsamościowy, sprzed kilkunastu lat, powoli maleje. Z jednej strony oddolne spontaniczne działania i inicjatywy zostały zinstytu-cjonalizowane i sprofesjonalizowane (czego przykładem jest Żuławski Park Historyczny, dla wielu będący wizytówką regionu), a z drugiej mówi się o nie-wykorzystanych szansach regionu i dużych barierach, dzielących działaczy regionalnych i mieszkańców. Żuławy pod wieloma względami są „trudnym


terenem”, tak pod względem społecznym, jak i kulturowym. Zawiłe losy miej-sca i mieszkańców, liczne migracje, zniszczenia dziedzictwa materialnego nie ułatwiają pielęgnowania i wzmacniania działań regionalistycznych i tożsamo-ści regionalnych. „Żuławy dla konesera” z jednej strony są szansą, a z drugiej, co przyznają liderzy, okazują się znaczącą barierą.

Opisywanie Żuław polega często z jednej strony na przeciwstawieniu re-gionu bądź porównywaniu z Kaszubami i rzadziej z Kociewiem. Z drugiej, podkreślana jest szersza niż żuławska tożsamość pomorska, łącząca prze-ciwstawne sobie (sub)regiony województwa pomorskiego. Co ciekawe, dla mieszkańców części Żuław znajdującej się w województwie warmińsko-ma-zurskim, ważnym nawiązaniem okazało się Pomorze, traktowane szerzej niż terytorium pomorskiego. Choć „duże Pomorze” lub województwo pomor-skie jest znaczącą częścią autoidentyfikacji mieszkańców Żuław, to wydaje się, że to drugie określenie jest dla nich ważniejsze.

Węższą, choć dla wielu mieszkańców najważniejszą identyfikacją, jest mniejsza niż województwo jednostka administracyjna. Możemy mówić o „kurczących się” regionach, a tym samym – tożsamościach. Część bada-nych nazwała terytorium Żuław zbiorem wysp, nawiązując przede wszystkim do granic wodnych w postaci rzek, kanałów, rowów. Wyspy to głównie gminy lub, rzadziej, odizolowane, na uboczu sołectwa. Choć wielu mówi o powol-nym budowaniu tożsamości lokalnych, to bardzo często podkreśla się trud-ności tego procesu oraz permanentny stan dezintegracji i braku identyfikacji nawet z „wyspami”.

Mieszkańcy podkreślają brak integracji, poczucia wspólnoty kulturowej czy symbolicznej. To pierwsze wynika bezpośrednio z trudności w mobil-ności mieszkańców, czego przyczyną są bariery komunikacyjne, czy szerzej – problemy społeczno-ekonomiczne. Marazm społeczny (samo)wyklucze-nie, niski poziom aktywności społecznej według badanych, szczególnie li-derów, wynika z postmigracyjnego charakteru miejscowości. Podkreśla się przy tym „wykorzenienie” ludności i powolne, napotykające wiele trudno-ści, tworzenie tożsamości lokalnych i regionalnych. Innym wytłumaczeniem braku aktywności, a nawet niechęci do zaangażowania społecznego, choć niewykluczającym się z cechą postmigracyjności badanych wsi, jest ich do-świadczenie PRL-u, w tym głównie zaznaczana mentalność popegeerowska części mieszkańców, a także niechęć do prac społecznych. Ponadto postmi-gracyjność społeczności Mierzei i Żuław Wiślanych przejawia się w „pustce kulturowej”, związanej z długimi i trudnymi procesami oswajania krajobrazu


kulturowego, „uczenia” się symboli i tradycji związanych z przedwojennym charakterem miejscowości i regionu, a także ich odtwarzania, a nawet two-rzenia na nowo.

„Dużą wyspą”, którą można wyodrębnić na „poszatkowanych” terytorium Żuław, choć jeszcze niedostatecznie integrującą mieszkańców, jest powiat nowodworski. To właśnie ten obszar jest „bezproblemowy” pod względem identyfikacji Żuław, a także wyodrębnienia względnie spójnej całości prze-strzennej oraz jej centrum. Nowy Dwór Gdański jako miasto powiatowe spa-ja powiat, jest miejscem mobilności mieszkańców z różnych części powiatu, także Mierzei Wiślanej. To właśnie w Nowym Dworze Gdańskim powstaje większość inicjatyw regionalnych, tak pod względem społecznym, infrastruk-turalnym, jak i kulturowym.

Wydaje się, że dla wielu „zwykłych” mieszkańców określenie tożsamo-ści przestrzennej nie jest przedmiotem refleksji lub ujawnia problematycz-ność w jej nazwaniu. Badani, szczególnie spoza Nowego Dworu Gdańskie-go i większych miejscowości Mierzei Wiślanej mówią, że są „stąd”, „no, po prostu”. Nie nazywając przestrzeni swojego miejsca zamieszkania, ukazują jednak „oczywistość” „swojego miejsca” i być może zakorzenienia w nim.

Szczególną kategorią mieszkańców jest młodzież, która poprzez eduka-cję regionalną w szkołach wręcz automatycznie wskazywała na Żuławy jako „swój” region. Dość duża wiedza na temat regionu pokrywa się z nazywa-niem siebie „Żuławiakiem”, „Żuławianką”. Wydaje się, że nowe pokolenie, ko-rzystające z efektów wypracowanej przez ostatnie lata polityki regionalnej, szczególnie kulturowej, na Żuławach, ujawnia tożsamość regionalną, a głów-nie jej aspekt poznawczy. Komponent emocjonalny, co ukazują mapy mental-ne regionu i miejscowości uczniów, dotyczy najbardziej swojego domu i jego okolicy, nieco rzadziej całej miejscowości.

Pomimo że historycznie Żuławy, co podkreślają liderzy, zawsze były po-dzielone i są do dnia dzisiejszego (aktualnie na dwa województwa), to wydaje się, że kryterium fizycznogeograficzne jest nadrzędne. Region domknięty jest przez granice „naturalne”, czyli ukształtowanie terenu i sieć wodną. Większe rzeki mogą pełnić funkcję łącznika między skrawkami terenów otoczonych czy inaczej – „pociętych” sieciami wodnymi. Próbą praktycznego i instytu-cjonalnego połączenia jest między innymi projekt „Pętla Żuławska”, mająca za zadanie integrację obszaru poprzez modernizację infrastruktury wodnej delty Wisły i Zalewu Wiślanego. Znaczącą kwestią jest także podkreślanie w regionalnym dyskursie publicznym niedostatecznie docenianej roli rzek,


tak w turystyce i transporcie, jak i w kształtowaniu tożsamości regionalnej. Zbiorniki wodne nie funkcjonują w próżni, to właśnie sieć rzeczna łączy oma-wianą przestrzeń z Zalewem Wiślanym i Zatoką Gdańską, a także integruje ją i „domyka”.

Żuławskie problemy i dylematy związane z tożsamością wydają się dość uniwersalne na tle Polski, a szczególnie na Ziemiach Zachodnich i Północ-nych. Sytuacja tożsamości i identyfikacji regionalnej wydaje się jednak nieco lepsza, niż „za miedzą”. Wynika to przede wszystkim ze swoistości i spójno-ści krajobrazu fizjograficznego, a także potencjału dziedzictwo kulturowego. Od okresu transformacji lokalni liderzy pokazują, że mają „pomysł” na Żuła-wy. Porównując z najbliższymi sąsiadami po prawej stronie Wisły, u których problemy identyfikacyjne, wynikające przede wszystkim z „niejednoznaczno-ści” przestrzeni, są bardziej widoczne, można śmiało stwierdzić, że potencjał tożsamości żuławskiej czy żuławskości jest bardzo duży.

Podsumowanie

Znaczącymi elementami składającymi się na tożsamość mieszkańców Żuław są z jednej strony cechy obiektywne, takie jak ukształtowanie terenu, bliskość wody, a także coraz częściej przypominana i doceniana kultura ma-terialna, silne związana ze specyfiką fizyczno-geograficzną obszaru. Z dru-giej strony na dylematy identyfikacyjne mieszkańców delty Wisły warto spojrzeć z perspektywy temporalnej, biorąc pod uwagę wymianę ludności po II wojnie światowej, a także pamięć społeczną, łączącą historię poszcze-gólnych rodzin z dalszą przeszłością, związaną z losami przedwojennych mieszkańców Żuław. Wydaje się, że w skomplikowanej historii regionu tym, co łączy przeszłych i teraźniejszych mieszkańców są migracje oraz związa-na z tym wielokulturowość, czy szerzej – różnorodność, a przede wszyst-kim praca nad „trudną” ziemią, co zawsze stanowiło i nadal stanowi duże wyzwanie. Bezsprzecznie bowiem specyficzne warunki geograficzne mają duży wpływ nie tylko na postawy jednostek, ale także na organizację spo-łeczną oraz kulturę lokalną. Proces tworzenia się tożsamości żuławskiej jest długotrwały i skomplikowany. Wydaje się jednak, że wyjątkowa i wyrazista kraina, jaką są Żuławy, ma potencjał do tego, aby mieszkańcy Żuław stawali się żuławiakami.


Bibliografia

Bokszański Z., Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjolo-gicznej, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1989.

Lewicka M., Psychologia miejsca, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012.

Lipińska B. Tajemnica postaci krajobrazu delty Wisły, w: A. W. Brzezińska i J. Poczobut (red.), Za-chować podcień. Zapisane w krajobrazie i pamięci, Wyd. Jasne Gdańsk – Pruszcz Gdański 2010.

Mamzer H., Tożsamość w podróży. Wielokulturowość a kształtowanie tożsamości jednostki, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2002.

Mierzwiński M., Żuławy – kraina osobliwa, w: Małgorzata Grosicka (red.). Jesteśmy stąd. Dom na Żuławach, Starostwo Powiatowe, Malbork 2008.

Misztal B., Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, Universitas, Kraków 2000.

Posern-Zieliński A., Rzeka jako element tożsamości kulturowej, w: Rzeki. Kultura – cywilizacja – historia, t. 9, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 2000.



Wojciech J. Janik*

NIELEGALNA MIGRACJA W POLSCE PÓŁNOCNEJ JAKO POTEN CJALNE ŹRÓDŁO

ZAGROŻENIA TERRORYSTYCZNEGO

Streszczenie: W czasach współczesnych terroryzm ogarnął niemalże cały świat. Zjawisku temu, z uwagi na jego asymetryczny charakter, należy zapobiegać kompleksowo. Pamiętać jed-nak należy przy tym, że przeciwdziałanie terroryzmowi zaczyna się od likwidacji, lub chociażby ograniczenia jego zaplecza logistycznego. Na szeroko rozumiane pojęcie zaplecza logistycz-nego współczesnego terroryzmu składa się między innymi migracja terrorystów do krajów europejskich. Proces migracyjny wpływa w bardzo wysokim stopniu na powodzenie przepro-wadzenia zamachu terrorystycznego. Przeciwdziałając skutecznie nielegalnej migracji terrory-stów na obszar Polski północnej, należy przede wszystkim zastanowić się nad wprowadzeniem odpowiednio dobranej i zrównoważonej polityki migracyjnej, co – według autora – przyczynić się może do ograniczenia zagrożenia zamachem terrorystycznym.

Słowa kluczowe: nielegalna migracja, przemyt, terroryzm islamski, zamach terrorystyczny

Synopsis: The illegal migration in Northern Poland as a potential source of terrorism

The phenomenon of migration has become in recent few year one of the major social problems for the countries of European Union. Solutions practiced for the rights and free-doms of immigrants have closed these countries in a special trap of migration. This scientific description discusses the issues of interoperability Islamic terrorists with organ ized criminal groups in the transfer terrorist into Europe. European countries can protect themselves us-ing adequate migration policy in relation to Islamic countries, considered as a bridgehead of global terrorism. Increasing globalization affects the nature of terrorism. Cooperation of

* Dr, adiunkt w Katedrze Spraw Publicznych Wydziału Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.

Wojciech J. Janik80

countries often leads to a clash of civilizations. Different economic development increases the frustration, which in conjunction with religion creates a dangerous ideology which is called fundamental ism.

Keywords: illegal migration, smuggling, islamic terrorism, terrorist attack

Wstęp

Zjawisko migracji ludności stało się w ostatnich latach, dla krajów Unii Europejskiej, jednym z głównych problemów społecznych. Rozwiązania prak-tykowane w zakresie praw i swobód dla ludności na pływowej zamknęły te państwa w swoistej pułapce migracyjnej.

Problematyka poruszona w niniejszym opracowaniu jest niezwykle zło-żona ze wzglę du na połączenie zjawiska nielegalnej migracji z współczesnym terroryzmem, utożsamianym często z terroryzmem islamskim. W opraco-waniu wskazano również możliwości współpracy zorganizowanych grup przestępczych w migracji terrorystów na teren Europy, w tym również Polski północnej.

Zdaniem autora, przed ewentualnym zamachem ze strony islamskich organizacji ter rorystycznych, kraje europejskie chronić może odpowiednia polityka migracyjna w stosunku do kra jów muzułmańskich, uważanych za przyczółek światowego terroryzmu.

Postępująca globalizacja wpły wa na charak ter terroryzmu. Współpraca państw dopro wadza często do zderzenia cywili zacji różniących się od sie-bie pod względem religii, kultury i obyczajów. Nierównomierny rozwój ekonomicz ny jeszcze bardziej pogłębia tę fru strację, któ ra w połączeniu z re-ligią two rzy niebezpieczną ideologię, jaką jest fundamentalizm, który jest podwaliną współczesnego terroryzmu islamskiego.

1. Charakterystyka zjawiska migracji

Zjawisko migracji1 sięga początku dziejów człowieka. Ludzie przemie-rzają tysiące ki lometrów szukając lepszego życia, uciekając od wojen, prze-śladowań czy katastrof ekologicz nych. Wymienione przyczyny to tylko jedne z wielu, które doprowadziły do prze mieszczania się ludności w dobie postę-

1 Migracja – wędrówka, przesiedlanie się, [w:] Popularny słownik języka polskiego PWN, Warszawa 2003.

Nielegalna migracja w Polsce północnej jako poten cjalne źródło zagrożenia… 81

pującej globalizacji i rozwoju technicznego. W latach 1950–1960 wiele krajów zachodnioeuropejskich przeżyło intensywny napływ pracowników, pocho-dzących głównie z Europy południowo-wschodniej i Afryki północnej, albo-wiem rap townie rozwijająca się gospodarka odczuwała brak rąk do pracy.

Dekolonizacja spowodowała napływ do Europy migrantów spoza konty-nentu. W la tach 1970–1980 w stosunku do nich sukcesywnie wprowadzano obostrzenia w przepisach do tyczących zasad przekraczania granicy. W wie-lu kra jach narastało napięcie pomiędzy rdzenną ludnością a wspólnotami migrantów. Większość tych krajów oczekiwała powrotu przesiedleń ców do miejsca swego pochodzenia. Część migrantów jednak pozostała, wbrew praktykom zachęcającym do wyjazdu, które stosowały kraje goszczące. Mi-gracja może być przyczyną problemów gospodarczych, społecznych i poli-tycznych, dlate go państwa zmuszone są regulować zasady pobytu cudzo-ziemców. Podpisywane są umo wy międzynarodowe, najczęściej bilateralne, regulujące status przesiedleńców w krajach osie dlenia. Wiąże się to z kwestią przyznawania obywatelstwa, azylu i ekstradycji. Zaznaczyć trzeba, że migra-cja odbywa się głównie z krajów o niższym poziomie życia do krajów o po-ziomie wyż szym. Obserwujemy również przemieszczanie się ludności wyjeż-dżającej ze swoich państw z przyczyn politycznych, religijnych czy etnicznych.

Nielegalna migracja ludności na terytorium eu ropejskie odbywa się po-przez wjazd wbrew obowiązującym przepisom prawa. Czyn ten popełniany jest w dwóch for mach. Po pierwsze, jest to posłużenie się podczas kontroli granicznej podrobionym, prze robionym lub należącym do innej osoby doku-mentem, uprawniającym do przekroczenia grani cy. Po drugie, przekraczanie granicy państwowej przez tzw. zieloną granicę, niekiedy odbywa się poprzez tzw. przekroczenie siłowe granicy państwowej w miejscu słabiej chronionym.

Współczesny świat można podzielić na kraje imigracyjne i emigracyjne. W pierw szych następuje wzrost niezadowolenia społecznego powodowany frustracją wynikłą z faktu odbierania obywatelom krajów ojczystych pracy przez cudzoziemców. Nato miast w drugich panuje przekonanie, że migra-cja złagodzi bezrobocie, zmniejszy nacisk rosnącej po pulacji na rynek pracy, a tym samym przyczyni się do rozładowania napięć spo łecznych. Do nega-tywnych czynników, które wpływają na kształtowanie poziomu zjawiska nie-legalnej migracji zaliczyć można: konflikty narodowościowe, niski stan dard życia oraz prze stępczość zorganizowaną.

Wśród cudzoziemców z krajów tzw. podwyższonego ryzyka, zatrzyma-nych w krajach europejskich, przeważają obywatele Afganistanu, Egiptu, Indii,

Wojciech J. Janik82

Iraku, Pakistanu, Tadżykistanu, czy Uzbekistanu2. Istotną kwestią są małe możliwości deportacji takich osób. Spowodowane jest to brakiem ambasad niektórych państw w kraju zatrzymania cudzoziemców (również brakiem współpracy ze stro ny pracow ników ambasady), niemożliwością ustalenia tożsamości zatrzymanych osób z po wodu braku do kumentów (w tym rów-nież celowego ich zagubienia) oraz wysokie koszty deportacji. Liczbę osób, w stosunku do których w 2012 podjęto decyzję o wydaleniu z Polski zawiera poniższa tabela.

Tab 1. Liczba osób, w stosunku do których w roku 2012 wydano decyzję o wydaleniu z te rytorium Polski

Obywatelstwo Kobiety Mężczyźni Razem

1 2 3 4

Afganistan 2 28 30

Albania – 1 1

Algieria – 4 4

Armenia 2 12 14

Bangladesz – 49 49

Bez obywatelstwa – 1 1

Białoruś 4 28 32

Chiny 8 10 18

Czad – 3 3

Egipt 1 14 15

Etiopia – 1 1

Ghana – 1 1

Gruzja 4 112 116

Gwinea – 3 3

Indie – 40 40

Irak 9 4 13

Iran – 2 2

Kamerun – 3 3

Kazachstan – 4 4

Kenia 1 – 1

Kirgistan 1 1 2

Kongo – 1 1

2 Autor dokonał analizy dokumentów, będących w posiadaniu Europejskiego Urzędu Po-licji (Europol) oraz Urzędu do Spraw Cudzoziemców.


1 2 3 4

Korea Południowa 1 2 3

Liban – 2 2

Macedonia – 1 1

Mali – 1 1

Maroko – 2 2

Mołdowa 1 15 16

Mongolia 4 3 7

Nepal – 2 2

Nieokreślone – 2 2

Nigeria 2 13 15

Pakistan 2 84 86

Palestyna – 5 5

Rosja 14 78 92

Serbia – 1 1

Sri Lanka – 1 1

Stany Zjednoczone Ameryki – 1 1

Syria 1 1 2

Tunezja – 5 5

Turcja – 20 20

Ukraina 50 185 235

Wietnam 18 96 114

Suma 125 842 967

Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk prowadzonych przez Urząd do Spraw Cudzoziemców.

Do uwarunkowań determinujących nielegalną migrację w Europie należy zaliczyć jej geopoli tyczną sytuację, która zasadniczo odróżnia świat wschodni od zachodniego. Świat za chodni jest utożsamiany z pełnią swobód obywa-telskich, a przede wszyst kim stabilną i dobrą sytuacją gospodarczą, zapew-niającą środki finansowe na za pewnienie bytu socjalnego.

Czynniki mające wpływ na przebieg procesów migracyjnych w Polsce: – sąsiedztwo Niemiec; – bliskość krajów skandy nawskich; – długi odcinek granicy państwowej z państwami spoza Unii Europej-

skiej (1.163 km); – granica morska, w tym porty towarowe; – za ostrzenie polityki azylowej w państwach Europy Zachodniej;

Wojciech J. Janik84

– powstawanie skupisk ludności pochodzenia azjatyckiego w krajach byłego ZSRR;

– zaostrzone polityki migracyjne krajów europejskich w kwestii migracji zarobkowej;

– readmisja osób, które z Polski przedostały się nielegalnie do innych krajów Europy.

Szczególne zaniepokojenie może budzić fakt, że migracja odbywa się z państw, w któ rych na wielką skalę rozwija się narkomania oraz różnego rodzaju wpływy mają islamskie or ganizacje terrorystyczne.

Na podstawie analizy głównych tras migracyjnych i składów grup migra-cyjnych można określić rodzaje kanałów przerzutowych do krajów europej-skich. Są to tzw. kanały:

• wietnamski;• pakistańsko-hinduski;• lankijsko-bangladeski;• afgański;• rumuński;• rosyjski;• chiński.Główne Trasy przerzutu nielegalnych migrantów do krajów europej-

skich to3:1. Trasy Europy Centralnej wykorzystywane przez migrantów z daw-

nych Republik Radziec kich oraz z Azji (Afganistan, Chiny, Indie, Wietnam): – trasa pierwsza: Rosja – Ukraina – Węgry – Słowacja – Czechy –

Niemcy/Austria; – trasa druga: Rosja – Białoruś – Polska – Czechy – Niemcy/Austria; – trasa trzecia: Rosja (Obwód Kaliningradzki) – Polska – Niemcy – kra-

je Beneluksu;2. Trasy bałkańskie wykorzystywane głównie przez Afgańczyków, Afry-

kańczyków, Albańczy ków, Chińczyków, Hindusów, Irakijczyków, Irańczyków, Mołdawian i Turków:

– trasa pierwsza: Turcja – Bułgaria – Rumunia – Węgry – Słowacja – Czechy – Austria/Niemcy;

– trasa druga: Albania – Bośnia i Hercegowina/Chorwacja/Słowenia – Włochy/Niemcy/Au stria;

3 Analiza powstała w oparciu o doświadczenie zawodowe autora.


3. Trasy śródziemnomorskie obejmują kraje basenu Morza Śródziem-nego, wykorzystywane głównie przez Afgańczyków, Kurdów, Pakistańczyków i Turków.

– trasa: Liban/Syria/Turcja – Grecja/Włochy/Francja;4. Trasy północnoafrykańskie obejmują kraje Maghrebu i Afryki północnej.Wykorzystywane przez mieszkańców Afryki północnej i środko wej:

– trasa: Algieria/Egipt/Etiopia/Erytrea/Dżibuti/Libia/Maroko/Maure-tania/Sudan/Tunezja – Włochy/Hiszpania.

Tabela 2 zawiera analizę liczby osób oraz ich pochodzenia, w stosunku do których w 2012 roku podjęto decyzję o odmowie wjaz du na terytorium Polski.

Tab. 2. Liczba osób, w stosunku do których wydano w 2012 roku decyzje o odmowie wjaz du na terytorium Polski

Obywatelstwo Kobiety Mężczyźni Razem

1 2 3 4

Afganistan 6 9 15

Albania – 1 1

Armenia 437 395 832

Azerbejdżan 2 12 14

Bahrajn – 1 1

Bangladesz – 3 3

Bez obywatelstwa 8 22 30

Białoruś 1250 2280 3530

Burkina Faso – 1 1

Chile – 1 1

Chiny 4 1 5

Chorwacja – 6 6

Dominikana – 2 2

Egipt – 43 43

Erytrea 1 – 1

Etiopia 1 3 4

Fidżi 1 – 1

Filipiny – 18 18

Gambia – 1 1

Ghana – 1 1

Gruzja 1497 6519 8016

Gwinea – 3 3

Wojciech J. Janik86

1 2 3 4

Honduras – 1 1

Indie 1 9 10

Irak 1 15 16

Iran 3 11 14

Izrael 1 8 9

Jordania 1 3 4

Kamerun 3 5 8

Kazachstan 50 74 124

Kirgistan 21 51 72

Kolumbia 1 2 3

Kongo – 14 14

Korea Południowa 1 – 1

Kosowo – 1 1

Kuba – 14 14

Kuwejt – 2 2

Liban – 8 8

Libia – 9 9

Madagaskar 1 – 1

Malezja – 1 1

Mauretania – 1 1

Mołdowa 62 54 116

Mongolia 5 3 8

Nigeria 2 8 10

Pakistan – 7 7

Peru 1 3 4

Republika Południowej Afryki – 3 3

Republika Zielonego Przylądka – 3 3

Rosja 1502 2047 3549

Rumunia – 1 1

Salwador – 1 1

Senegal – 14 14

Serbia – 8 8

Sri Lanka – 2 2

Stany Zjednoczone Ameryki – 5 5

Syria 33 50 83

Tadżykistan 6 19 25

Tab. 2 (cd.)


1 2 3 4

Tajlandia 1 1 2

Trynidad i Tobago 1 – 1

Turcja 1 36 37

Turkmenistan – 1 1

Ukraina 5464 9890 15354

Uzbekistan 10 37 47

Wietnam 3 5 8

Wybrzeże Kości Słoniowej – 3 3

Zimbabwe 1 3 4

Suma 10383 21755 32138

Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyk prowadzonych przez Urząd do Spraw Cudzoziemców.

2. Zagrożenie terroryzmem islamskim w Europie

Terroryzm islamski stał się jednym z największych zagrożeń po rządku światowego. Porów nać go można do tradycyjnych form konfliktu zbrojnego. Jed nak swą siłę czerpie z zastra szenia społeczności świa towej. Granica mię-dzy terroryzmem a wojną wciąż się zacie ra.

Próba stworzenia jednolitej definicji słowa terroryzm stanowi jeden z głównych pro blemów osób zajmujących się tym zjawiskiem oraz przeciw-działających niemu. Obecnie funkcjonuje blisko 300 jego definicji. Poniżej przedstawiono niektóre z nich, którymi posługują się agencje rządowe Sta-nów Zjednoczonych Ameryki:

– Departament Obrony USA: bezprawne użycie – lub groźba użycia – siły czy przemocy wobec osoby lub mienia, by wymuszać lub zastraszać rządy czy społeczeństwa, często dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych czy ide-ologicznych4;

– Departament Stanu USA: zaplanowana, umotywowana politycznie przemoc wobec ce lów nieuczestniczących w walce, stosowana przez subna-rodowe grupy czy tajnych agen tów, zwykle mająca na celu oddziaływanie na audytorium5;

4 B. Hoffman, Oblicza terroryzmu, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1999, s. 36.5 Ibidem, s. 36.

Wojciech J. Janik88

– Federalne Biuro Śledcze (FBI): bezprawne użycie siły lub przemocy wo-bec osób lub mienia, aby zastraszyć lub wywrzeć przymus na rząd, ludność cywilną albo części wy żej wymienionych, co zmierza do promocji celów poli-tycznych lub społecz nych6.

Czynnik, który wpłynął na rozwój fundamentalizmu islamskiego, przy-czyniając się do wzrostu znaczenia ekstremistycznych ugrupowań, to przede wszystkim kryzys tożsa mości w społeczeństwach muzułmańskich, powstały na sku tek nie na dążenia za unowocześnieniem niektórych państw arabskich oraz zała maniem się doktryny so cjalizmu arabskiego7.

Fundamentalizm jest wyrazem buntu części społeczeństw islamskich przeciwko za chodnim wartościom i wzorcom. Według jednego ze skraj-nych ideologów tego ruchu, Zachód uznawany jest za bezbożny i zagraża-jący islamo wi, dlatego należy zwalczać go również przy użyciu siły. Obiek-tem szczególnej wrogości ze strony fundamentalistów są Stany Zjednoczo ne utożsamiane jako centrum pogaństwa i bez bożności świata zachodniego8.

Fundamentaliści islamscy kierują się względami po litycznymi i dążą do zburzenia za chodnich sys temów politycznych i kultury. Akt terroru jest według nich wypełnieniem obo wiązku religij nego i obroną przed sekulary-zacją9 ze strony świata zachod niego.

Duży wpływ na ekspansję fundamentalizmu islamskiego mają dotacje rządowe ze strony bogatych państw arabskich (przede wszystkim Arabia Saudyjska) oraz od osób prywatnych. Dotacje te oficjalnie przeznaczane są na rozwój religii islamu.

Islamskie organizacje terrorystyczne, uzasadniając swe zamachy, powo-łują się na wer sety Koranu. Większość z tych grup pragnie zniszczyć świat niewiernych, a na jego miejscu zbudować kraj oparty na prawie szariatu10. Islam nie zna rozgraniczenia między sacrum, a pro fanum11, jak również po-między religią i polityką.

6 Ibidem, s. 36.7 T. Fryzeł, Panarabizm. Źródła i rozwój idei, Kraków 1974.8 S. S. Qutb, Milestones, Wyd. Kazi Publications, Chicago 2003.9 Sekularyzacja (zeświecczenie) – przejęcie majątku, urzędów lub innych sfer życia pu-

blicznego spod kontroli władzy kościelnej na rzecz świeckiej, [w:] Popularny słownik języka polskiego PWN, Warszawa 2003.

10 Szariat – prawo kierujące życiem muzułmanów. Islam nie uznaje rozdziału życia świec-kiego i religijnego i dlatego reguluje zarówno zwyczaje religijne, organizację władzy religijnej jak i codzienne życie muzułmanina, [w:] J. Bielawski, Islam, Wyd. Wiedza Powszechna, War-szawa 1980.

11 K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Warszawa 2005, s. 296.


3. Terroryzm islamski a przestępstwa kryminalne

Mimo cech wspólnych, terroryzm i działalność kryminalna to dwa różne zjawiska. Cele grup przestępczych są typowe: od zdobycia środków do wzbo-gacenia się, do poprawy swojego standardu życia. Terroryzm natomiast sta-wia przed sobą inne, wyższe cele. Dotyczą one zazwyczaj narodu lub okre-ślonej grupy społecznej. Terroryści mają świadomość tego, że ich działania są częścią większego planu, często do osiągnięcia którego potrzeba wie le lat.

Do chwili obecnej nie ma jednoznacznie zdefiniowanego pojęcia terro-ryzmu między narodowego. Departament Sta nu USA tłumaczy go jako anga-żujący obywateli lub terytorium więcej niż jednego kraju12. Zdaniem autora, wspomniana definicja jest nie do końca jasna, po nieważ może zna czyć bar-dzo wiele, np.:

– zakładnicy lub ofiary zamachów mogą być obywatelami innego kraju niż terroryści;

– żądania mogą być skierowane do rządu lub narodu innego państwa niż tego, z którego po chodzą terroryści;

– zamachy popełniane są poza granicami danego państwa; – organizacje terrorystyczne są rozproszone w wielu krajach i przez te

państwa wspierane finansowo; – organizacje terrorystyczne współpracują ze sobą w wielu krajach, fi-

nansują szkolenia, wymieniają doświadcze nia i wspólnie przeprowadzają swoje ataki.

Słowo terror i terroryzm mają wspólne pochodzenie. Jednak terror, a ra-czej jego poli tyka za rezerwowana została dla rządów krajów autorytarnych i totalitarnych, bowiem tylko państwo zdolne jest do ustanawiania terrory-stycznego porządku prawnego i egzekwowania go przy po mocy odpowied-niego aparatu represji13. Terroryzm określany jest jako przemoc słab szych obywateli wobec silniejszych organów państwa, zaś terror jako przemoc sil-niejszych organów państwa wobec słabszych obywateli.

4. Zagrożenie terrorystyczne w krajach europejskich

Wpływ procesów migracyjnych na przestępczość zorganizowaną i ter-roryzm między narodowy w dzisiejszych czasach ma istotne znaczenie. Prze-stępczość zorganizowana związa na z przekraczaniem lub przemieszczaniem

12 Serwis internetowy Departamentu Stanu USA, U.S. Department of State, http://www.state.gov (dostęp 16.12.2013).

13 J. Tomasiewicz, Terroryzm na tle przemocy politycznej, Wyd. APIS, Katowice 2000, s. 15.

Wojciech J. Janik90

towarów przez granicę Unii Europejskiej, jest zja wiskiem występującym w za-awansowanym stadium w całej Europie.

Założenia przyjęte przez Unię Eu ropejską w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom terrorystycznym stały się podstawą do powstania Deklaracji w sprawie Zwalczania Terrory zmu14. W dołączonym do Deklaracji Planie dzia-łania w dziedzinie zwalczania terrory zmu określono cele strategiczne Unii Europejskiej w walce z tym zagrożeniem. Do celów tych należy:

– pogłębienie międzynarodowego porozumienia i wzmocnienie mię-dzynarodowych wy siłków w walce z terroryzmem;

– ograniczenie dostępu terrorystów do finansowych i innych zasobów ekonomicznych;

– maksymalizacja zdolności instytucji UE i państw członkowskich do wy-krywania, śle dzenia i sądzenia terrorystów oraz do zapobiegania atakom ter-rorystycznym;

– zapewnienie bezpieczeństwa transportu międzynarodowego oraz skutecznego systemu kontroli granic;

– wzmocnienie zdolności UE i państw członkowskich do przeciwstawie-nia się konse kwencjom ataków terrorystycznych;

– odniesienie się do czynników, które przyczyniają się, stanowią wspar-cie lub zaplecze rekrutacyjne terroryzmu;

– ukierunkowanie działań w ramach stosunków zewnętrznych UE na te państwa trzecie, które powinny wzmocnić swe zdolności do zwalczania terro-ryzmu lub swe zobowią zania dotyczące walki z terroryzmem.

Z analizy podejścia przywódców państw europejskich do problemu terro-ryzmu na sta rym kontynencie, wyłania się pogląd o ich przekonaniu, że źró-dłem zagro żenia terrorystycznego są wyłącznie czynniki pozaeu ropejskie. Jest to poniekąd uzasad nione, jednak zdaniem au tora jest to pogląd niepeł-ny, ponieważ pomimo faktu, że klucz do rozwiązania problemu terrory zmu na kontynencie europejskim leży faktycznie poza Unią Europejską, to w isto-cie rolą służb odpowie dzialnych za bezpieczeństwo jest zwalczanie pro cesów zachodzących na ze wnątrz, jak i we wnątrz Unii. Do tych ostatnich zalicza się przede wszystkim asymilacje wspólnot muzułmańskich oraz przeciwdziałanie nielegalnej migracji z krajów tzw. podwyż szonego ryzyka.

14 Deklaracja w sprawie Zwalczania Terrory zmu – Rada Europejska, Bruksela, 25 mar-ca 2004 r., http://archiwum-ukie.polskawue.gov.pl/HLP/moint.nsf/0)F34A979215252B0C-C125710D0036E59F/$file/M E _23(96)16.pdf?Open (dostęp 10.12.2013).


Ataki bombowe w Madrycie i Londynie pokazały Europie, że istotnym zagrożeniem dla bez pieczeństwa państw europejskich będzie kolejna fala terroryzmu, zwanego ponowo czesnym. Terroryzm ten został wywołany przez fanatyków religijnych z kręgu kultury islam skiej za mieszkujących w Europie.

Z chwilą powstania Al-Ka’idy nastąpił wyraźny wzrost powiązań organi-zacyjnych i współpracy między organizacjami wchodzącymi w jej skład, przy jednoczesnym rozluźnieniu struktur wewnątrz samych organizacji. Islamiści zaczęli przenosić swe działania z dawnych obszarów swej aktywności na terytorium Unii Europejskiej oraz USA. W efekcie czego terro ryzm islamski uległ przemia nie. Stał się metodą walki w starciu między światem biedne-go i zacofanego islamu, a boga tym i chrześcijańskim Zachodem. W konse-kwencji takich działań doszło do znaczącego roz woju struktur terrorystycz-nych oraz ra dykalizacji swoich postaw wśród migrantów muzuł mańskich oraz konwertytów.

Europa stała się wylęgarnią islamskiego ekstremizmu i terroryzmu, po-nieważ kraje eu ropejskie nie potrafią zasymilować milionów muzułmanów, którzy imigrowali tam, ale wciąż mieszkają w swoich etniczno-religijnych gettach.

Podsumowując, skuteczną odpowiedzią na międzynarodową prze-stępczość zorganizo waną, związaną z nielegalnym przerzutem ludzi, w tym przez islamskie organizacje terrorystyczne, jest transgraniczna współpraca służb i instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeń stwo. Wy maga ona podej-mowania skoordynowanych przedsięwzięć w zakresie wy miany in formacji oraz współdziałania w ramach działań o charakterze prewencyjnym i po-stępowania kar nego, jak również wspólnych strategii walki z tym rodzajem przestępczości.

5. Zagrożenie terrorystyczne w Polsce północnej

Bezpieczeń stwo w Polsce północnej w coraz większym stopniu zależy od procesu glo balizacji we współczesnym świecie. Rozpatrując zaś problem zagrożenia terrorystycznego z polskiego punktu widzenia, zdaniem autora, należy najpierw zastanowić się nad realnością i charakte rem tego rodzaju zagrożenia. Zamach skierowany przeciwko Polsce i polskim oby watelom jest prawdopo dobny. Polska jako członek NATO i sojusznik USA w walce z terrory-zmem staje się potencjalnym celem ataku.

Wojciech J. Janik92

W bezpieczeństwie Polski, w tym jej północnego terytorium, punkt cięż-kości przesuwa się z zagrożeń klasycznych na za grożenia asymetryczne15, a w szczególności terroryzm, którego źródłem sta ją się trudne do identyfi-kacji podmioty pozapaństwowe. Pomimo, że w Polsce nie ma atrakcyjnych miejsc i bu dowli, będących symbolami ogólnoświatowy mi, które mogą stać się potencjalnymi celami, nie oznacza to, że zamachowcy nie mogą za-atakować innych miejsc. Szczególnie atrakcyjnymi celami lub narzę dziami ataków są statki powietrzne i infra struktura lotnicza (porty lotnicze, w tym międzynarodowe) oraz impre zy masowe.

Zdaniem autora ryzyko wystąpienia zamachów w Polsce istnieje. Jed-nak prawdopodo bieństwo ich wystąpienia jest niewielkie, co nie znaczy, że można pozwolić sobie na ignoro wanie tego zagrożenia. Siła terroryzmu tkwi w utrzymywaniu społeczeństwa w stanie niepew ności i ciągłej obawy, naruszając podstawową potrzebę każdego człowieka, czyli bezpieczeń stwo. Biorąc pod uwagę gwałtowny rozwój fundamentalizmu muzułmańskie-go w Europie, istnieje duże prawdopodobieństwo, że nastąpi wzrost liczby przyjazdów osób wyznających tę ideolo gię do Polski. Sytuacja taka sprawia, że mogą wystąpić próby przenikania aktywistów islam skich z organizacji ter-rorystycznych do legalnie działających w Polsce związków spo łeczności arab-skiej, jak też wykorzystywania przez nich działalności gospodarczej.

Dla bezpieczeństwa Polski istotne znaczenie ma praca policyjna. Cha-rakter działań po licyjnych powinien obejmować przedsięwzięcia operacyjno--rozpoznawcze, likwidacyjne i skarbo we. Czynności te należy prowadzić we współpracy ze społeczeństwem, szczególnie zwracając uwagę na środowiska zamknięte, do których utrudnione jest przedostanie się z zewnątrz (środowi-ska radykalne, pseudokibice).

6. Wpływ migracji na zagrożenie terroryzmem islamskim w Polsce północnej

Przygotowanie i przeprowadzenie zamachu wiąże się z bezpiecz nym przemieszcza niem członków organizacji terrorystycznych. Możliwość szyb-kiego podróżowania przez gra nicę poszczególnych krajów europejskich jest istotnym elementem wzajemnej komunika cji is lamskich terrorystów i sposo-

15 K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne…, op. cit., s. 291.


bem na przepływ środków finansowych przeznaczonych na pro wadzenie ich działalności.

Ideologia dżihadu16, jak również przekonanie, że muzułmanie są w za-grożonej po zycji oraz religij ny obowiązek walki w obronie islamu są pod-stawą działania islam skich organizacji terrorystycznych. Podstawą spójności tych organizacji są także kontakty osobiste. W ostatnim czasie do propago-wania swojej ideologii organizacje terrorystyczne zaczęły wykorzystywać sieć Internet i telewizję, poprzez wzywanie do współpracy na poziomie lokalnym, tzw. cyberplanning17.

Podział islamskich organizacji terrorystycznych (według poziomów): – liderzy – ograniczona grupa osób zajmujących w danej organiza cji wy-

soką pozycję. Mają oni możliwość podejmowania de cyzji strategicznych oraz operacyjnych (plano wanie zama chu). Wysoka pozycja lidera jest powiązana z autorytetem religijnym oraz zdobytą praktyką. Żyją w ukryciu, a nagrania (audio bądź video) z ich udziałem są za zwyczaj jedynym świadectwem ich aktywności;

– bojownicy – niektórzy należą do grupy płatnych zamachowców. Nato-miast szahidzi18 (zama chowcy samobójcy) sami ustalają skalę zamachu i jego dokład ność (nie wymaga opra cowania planu ucieczki). Fundamentaliści trak-tują poświęcenie życia jako akt najwyższej wiary, a ich determinacja potęguje przerażenie opinii publicznej. Zama chowcy samobójcy poddawani są spe-cjalnemu treningowi;

– zwolennicy – organizują zabezpieczenie logistyczne organizacji terrorystycz nych. Nie angażują się w bezpośredni udział w przygotowaniu i przeprowadzeniu ataku;

– rekruci – potencjalnymi członkowie organizacji terrorystycznych, z re-guły osoby nie pełnoletnie. Wysyłani są do krajów, w których uczą się islam-skiej fun damentalistycznej ide ologii, a także do obozów treningowych. Po powrocie stają się pełno wartościowymi członkami organizacji terrorystycznej.

16 Dżihad – święta wojna (z jęz. arab. – zmaganie, walka), to w kulturze islamu pojęcie pierwotnie oznaczające dokładanie starań i podejmowanie trudów w celu wzmocnienia wiary i islamu. W tradycji europejskiej termin ten często tłumaczy się jako święta wojna, [w:] J. Bie-lawski, Islam, op. cit., Warszawa 1980.

17 Cyberplanning – termin określany jest jako organizowanie się na najniższym szczeblu hierarchii w danej organizacji.

18 Szahid (z jęz. arab. świadek) – w islamie ten, który oddaje swoje życie w sprawie wiary (męczennik), za co ma obiecaną nagrodę wieczną, czyli życie w raju, [w:] J. Bielawski, Islam, op. cit. Warszawa 1980.

Wojciech J. Janik94

Podróżowanie członków organizacji terrorystycznych wymaga zdobycia dokumentów tożsamości, które mogą być legalne, nie legalne lub sfałszowa-ne. Terro ryści islamscy nie prze mieszczają się pod prawdziwą tożsamo ścią. Zdo bycie dokumentów naj częściej odbywa się przez kradzież, a następnie sfałszowanie lub podrobienie. Duża część do kumentów jest do starczana przez sympatyków z kra jów docelowych lub tranzytowych.

Islamistów wspierają islamskie organizacje pozarządowe (NGO – non-governmental organization), któ re za pewniają im: dokumenty, referencje, środki transportu i możliwość zdobycia wykształce nia. Organizują one nie tylko transport, ale również dokumenty podróży i zakwaterowanie. Terroryści wybierają zazwyczaj dokumenty z krajów niepodejrzewanych o wspieranie terro ryzmu. Szczególnym dokumentem, którym się posługują jest dowód osobisty i prawo jaz dy, które można stosunkowo łatwo sfałszować, z uwagi na fakt, że w niektórych krajach nie posiadają one zdję cia właściciela. Bez względu na pochodzenie dokumentów tzw. niebez pieczne ślady (np. stem-ple w paszporcie z podróży do Afganistanu) są usuwane.

Członkowie organizacji terrorystycznych do miejsca swego przeznacze-nia nie udają się bezpośrednio, ale podróżują przez jeden lub więcej krajów. Po powrocie podejmują próby ukrycia śladów wizyty w kraju przeznacze-nia przez zagubienie dokumentu podróży lub sfa brykowanie pieczęci wjaz-dowych. Faktem niebudzącym wątpliwości jest to, że członkowie islamskich organizacji terrorystycznych, którzy wybrali Europę, w tym Polskę północną, jako miej sce po bytu w dużej mierze zależni będą od lokalnych zwolenników. Fakt taki potwierdza chociażby przygotowanie logistyczne zamachu w Ma-drycie w 2004 r.19 oraz zamachów w Londynie w 2005 r.20

Analizując zamachy terrorystyczne przeprowadzone w Europie w ostat-nim dziesięcioleciu, można z całą stanowczością stwierdzić, że w każdym przypadku do ich zorganizowania zaangażowani byli nielegalni migranci. Fakt ten potwierdzają zamachy wskazane przez autora wyżej. Z tego też po-wodu można założyć, że również w przypadku przeprowadzenia zamachu terrorystycznego na terytorium Polski północnej nielegalni migranci odgry-wać będą aktywną rolę.

Powodem, dla którego członkowie islamskich organizacji terrorystycz-nych osiedla ją się w krajach europejskich jest udział w światowym dżihadzie.

19 Z. Jakubowska, Madryt 11 marca, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa 2005.20 M. Phillips, Londonistan, Wyd. Sprawy polityczne, Warszawa 2010.


Często potrzebu ją oni pomocy medycznej. Mają nadzieję na zasymilo wanie się ze społecznością sympatyków i braci w kraju, do którego przybywają. Pró-by asymilacji często kończą się zawarciem związku małżeńskiego, dzięki cze-mu osoby takie uzyskują obywatelstwo kraju europejskiego.

Kolejną grupą podróżującą do krajów europejskich, w tym do Polski pół-nocnej, są kurierzy. Większość z nich nale ży do grupy zwolenników. Wyko-rzystywani są oni do dostarczania dokumentów i pie niędzy lub informacji. W ten sposób terroryści nie dopuszczają do podsłuchiwania rozmów telefo-nicznych czy przechwycenia poczty elektronicznej lub transakcji bankowych. Nie wszyscy kurierzy są świadomi swej misji, która często jest tylko fragmen-tem regularnej podróży. Do następnej kategorii osób wjeżdżających do Pol-ski północnej zalicza się zamachowców-samobójców. Podró żując do celu zachowują oni szczególną ostrożność. Osoby te z reguły przebywają z dala od miej sca za machów. Podróżują samotnie i przybywają na miejsce na krótko przed planowaną datą zama chu.

Islamscy terroryści, którzy udają się do kraju docelowego zazwyczaj po-dróżować będą przez kilka krajów pośrednich, aby ukryć skąd rzeczywiście wyruszyli. W czasie podróży tranzytowej ko rzystają z pomocy zwolenników w celu wymiany dokumentów podróży, jak również w celu zmiany wyglądu. Zwolennicy utrzymują stałe kontakty ze swoimi odpowiednikami z innych krajów europejskich. Istotną rolę odgrywają tzw. dynamiczni zwolennicy, któ-rzy odpowiadają za kontak ty pomiędzy różnymi poziomami organizacji.

Członkowie islamskich organizacji terrorystycznych opuszczający kraj zamieszkania to z re guły nowo zwerbowani sympatycy. Celem ich podró-ży są obozy treningowe, miejsca walki i szkoły koraniczne. Nie podróżują bezpośrednio do celu, aby uniknąć zdemaskowania, lecz udają się do wcze-śniej przygotowanego miejsca pobytu, gdzie dopiero tam rozpoczyna się ich właściwa podróż. Podróżują z reguły przez kilka krajów. Islamscy terroryści, organizując pobyt w Polsce północnej, działać będą samodzielnie lub też korzystać z po mocy zwolenników, jak również poprzez instytucje administra-cyjne. Może się także zdarzyć, że skorzystają z prawa do azylu po litycznego, jednak takie praktyki – biorąc pod uwagę prowadzoną walkę z międzynaro-dowym terroryzmem – w obecnym czasie, są przez nich rzadko stosowane. Za ostrzona kontrola graniczna spowodowała zmniejszenie atrakcyjności azy-lu dla potencjalnych bojowni ków i zamachowców. W chwili obecnej proces jego udzielania wymaga pobrania odcisków palców i sporządzenie fotografii oraz przeprowadzenia dogłębnego sprawdzenia w otocze niu osoby ubie-gającej się o niego. Z wymienionego powodu islamiści zwracają się o azyl je dynie w nagłych wypadkach.

Wojciech J. Janik96

Ponieważ ubieganie się o azyl jest długotrwałe, stąd też wynika, że oso-ba oczekująca mieszka w danym kraju europejskim latami. Pozwolenie na pobyt może być również przyzna ne w przypadku zawar cia związku małżeń-skiego z osobą, która posiada prawo pobytu w da nym kraju europejskim – podobnie jak w przypadku próby asymilacji.

7. Udział zorganizowanych grup przestępczych w migracji terrorystów islam skich do Polski północnej

Szczegółowo opracowana polityka wjazdowa oraz kontrola graniczna spowodowały znaczny spadek masowej migracji. Do krajów europejskich nielegalnym przybyszom poma gają się przedostać zorganizowane grupy przestępcze trudniące się tym procederem. Prowadzone czynności przez Europejską Agencję Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej (Frontex) ujawniają, że większość nielegalnej migracji do Polski północnej odbywa się w spo-sób zorganizowany i z udziałem grup przestępczych. Wzmożona działal-ność grup przestępczych organizujących tzw. przerzuty osób obserwowana była w szczególności na polsko-rosyjskim oraz polsko-białoruskim odcinku granicy państwowej. Grupy przestępcze w sposób dynamiczny reagowały na zaistniałą zmianę sytuacji i możliwości przerzutu z wykorzystaniem Tras Europy Centralnej. Było to między innymi następstwem rozszerzenia sankcji unijnych nałożonych na Białoruś (2012 r.). W konsekwencji czego – działając wspólnie – służby graniczne Białorusi i Rosji zmieniły priorytety w zakresie ochrony granic z krajami UE, tj. skupiły się na kontroli ruchu wjazdowego na Białoruś oraz Rosję, dopuszczając praktycznie do braku kontroli na kierunku wyjazdowym21.

W chwili obecnej przemytnicy działają na skalę międzynarodową, robiąc to coraz bar dziej profesjonalnie. Siatki przestępcze z różnych krajów współ-pracują również ze sobą bez względu na pochodzenie swych członków, jak również osób przemycanych. Grupy te są w stanie ukryć całą drogę od kraju pochodzenia do kraju docelowego. Wśród nich działają rów nież takie, które przerzucają migrantów tylko przez część trasy. Przemytnicy migrantów utrzy-

21 Raport na temat realizacji polityki w zakresie migracji i azylu. Wkład krajowy za rok 2012, Krajowy Punkt Kontaktowy Europejskiej Sieci Migracyjnej w Polsce, Wydawnictwo Mini-sterstwo Spraw Wewnętrznych, Warszawa 2013.


mują kontakty z fundacjami religijnymi i kulturowymi. Podmio ty te zostają włączone w pomoc w przerzucie ludzi, zarówno świadomie, jak i nieświa-domie. Przedsiębiorstwa komercyjne są często wykorzystywane do uzyski-wania wiz dla mi grantów. Rejestrowane są również przedsiębiorstwa, aby wspomagać zabronioną przez prawo działalność.

Do przemytu ludzi wykorzystywany jest łączony system transportu. Tra-sy również podlegają ciągłym zmianom, co świadczy o tym, że grupy prze-stępcze starają się znaleźć spo soby na obejście kontroli granicznej (w tym, korumpując urzędników migracyjnych i granicz nych). Koszty nielegalnego przerzutu jednej osoby wynoszą 10.000–50.000 USD. Tak duże rozbieżności w opłatach uzależnione są od czynników, takich jak: długość tra sy, dostar-czenie dokumentów dla uchodźcy, rodzaju transportu, ochrony w czasie podróży, in formacji na temat luk prawnych w kraju docelowym oraz historii uchodźcy.

Islamskie siatki terrorystyczne w swoich strukturach mają grupy specjali-zujące się w organi zacji migracji swoich członków. Modus operandi przemytu przez nich ludzi jest zbliżo ny do działania zorganizowanych grup przestęp-czych. Jeżeli jednak nie są w stanie samo dzielnie za bezpieczyć trasy prze-mytu zwracają się wtedy do zorganizowanych grup przestęp czych o po moc w jego organizacji. Grupy te nie są informowane na temat osób, które są przez nich prze mycane. Terroryści zazwyczaj korzystają z dokumentów do-starczanych głównie przez zwo lenników. Osoby dostarczające podrobione lub przerobione dokumenty z reguły nie są powią zane z nimi ideologicznie.

Terrorystyczne organizacje islamskie i zorganizowane grupy przestępcze są dobrze zo rientowane w prawie migracyjnym. Pozwala to na dostosowanie strategii działania do polityki mi gracyjnej różnych krajów europejskich, a to z kolei na udzielanie odpowiednio zalegendo wanej (wymyślonej) historii oso-by przemycanej. Do ukrywania nielegalnej działalności, służącej przemytowi ludzi, zakładane są fałszywe przed siębiorstwa (tzw. przykrywki). Wykorzysty-wane są również kontakty z prywatnymi przedsiębior stwami, a także z funda-cjami kulturowymi i religijnymi, aby ułatwić działalność migracyjną.

Przemytnicza działalność zorganizowanych grup przestępczych motywo-wana jest ko rzyściami finansowymi, podczas gdy islamskie organizacje ter-rorystyczne są motywowane względa mi ideologicznymi. Grupy przestępcze są przygotowane do przemycenia każdego, kto jest w stanie za to zapłacić, natomiast islamiści przemycają głównie członków swoich organi zacji. Poza tym grupy przestępcze nie otrzymują kontaktów z migrantami po dokona-niu prze rzutu do Europy i otrzymaniu zapłaty. Odmiennie mają się kontakty

Wojciech J. Janik98

organizacji islam skich, gdzie współzależność odgrywa ważną rolę w charak-terze ich działania. Jest to jednym z głów nych powodów, dla którego zajmują się oni samodzielnie przerzutem i rzadko korzystają z usług zorganizowanych grup przestępczych. Odbywa się to m.in. w przypadku uruchomie nia nowe go kanału przerzutowego. Nie oznacza to jednak, że te grupy są zaangażowa-ne w dzia łalność terrorystyczną. Ponieważ terroryści przedstawiają się jako nielegalni migranci, w związku z tym zorganizowane grupy przestępcze nie znają prawdziwej tożsamości przemyca nych ludzi.

Minimalizacja kontaktów islamistów z zorganizowanymi grupami prze-stępczymi spo wodowana jest zachowaniem swoich działań w tajemnicy. Ma to istotne znaczenie dla konspi racji działalności. Wyłączny kontakt osobisty między członkami organizacji jest czynnikiem za pewniającym jej spójność.Terroryści są dobrze zorganizowani i elastyczni w swych działaniach. W okre-ślonej sytuacji mogą jednak korzystać z pomocy zorganizowanych grup prze-stępczych w celu prze rzutu swo ich członków do krajów europejskich. Po roku 2001 polityka migracyjna krajów eu ropejskich została zaostrzona, aby za-pobiec funkcjonowaniu tras oraz kanałów przerzutowych. Kraje europejskie wzmocniły procedury kontrolne, rozszerzono komputerowe bazy danych oraz uszczelniono granice zewnętrzne Unii Europejskiej. Służby odpowie-dzialne za bezpieczeństwo coraz częściej współpracują na szczeblu euro-pejskim w celu iden tyfikowania i zapobiegania przekraczaniu granicy przez terrorystów. Wzmożona kontrola gra nic przy wjeździe na terytorium państw Schengen zapobiega przedostaniu się ich na ten ob szar. Jednak, aby była bardziej skuteczna potrzebna jest współpraca wszystkich kra jów, dla których problem terroryzmu ma istotne znaczenie dla bezpieczeństwa.

Podsumowanie

W niniejszej opracowaniu podjęto próbę ukazania problemu nielegalnej migracji połączonej ze zja wiskiem terroryzmu, jako jednego z głównych za-grożeń bezpieczeństwa w Polsce pół nocnej. Terroryzm upodobał sobie cza-sy liberalnych demokracji, które nie są w stanie całko wicie wykorzenić tego zjawiska, terroryści zaś prowadzą swą zbrodniczą działal ność bez otwartego wypowiedzenia wojny. Z drugiej strony wszelkie środki militarne zastoso-wane w walce z tym zjawiskiem budzą mie szane uczucia wśród społeczności międzynarodo wej.


Problem nielegalnej migracji jest w Polsce północnej istotną kwestią, związa ną z bezpieczeństwem jej obywateli i terytorium. Już samo przenie-sienie problematyki migracji do tzw. filaru wspólnotowego, oznacza zmianę charakteru dowolności w kształ towaniu własnych polityk migracyjnych po-szczególnych krajów członkowskich na rzecz roz wiązań wspólnoto wych.

Istotną kwestią państw europejskich jest integracja przesie dleńców. Na-rastająca fala przybyszów i obecność mniejszości religijnych w zjednoczonej Eu ropie wywodzącej się z ob szarów, które w obecnym czasie są źródłem ter-roryzmu, tworzy określone zagrożenia na ob szarze zamieszkiwanym przez nich. Warto wspomnieć, że część zamachowców biorących udział w zama-chach w roku 2004 (Madryt) i 2005 (Londyn) urodziła się i wychowała w kra-jach europejskich. Współczesne społeczeństwo europejskie stanęło przed najbardziej niebezpiecznym za grożeniem, jakim jest możliwość wystąpienia w ich krajach ewentualnego zamachu terrory stycznego, spowodowanego przez ludzi przybywających do tych krajów w poszukiwaniu pra cy, lep szego życia czy schronienia przed prześladowaniem w kraju ojczystym. Migranci ci pchnięci na skraj nędzy, spowodowanej niemożliwością znalezienia pracy w kraju docelo wym, będą targać się na życie niewinnej ludności, często za namową radykalnych wyznaw ców religij nych.

Obecnie trudno jest stwierdzić, czy walka z terroryzmem podjęta przez społeczność między narodową jest skuteczna. Z jednej strony widoczna jest tendencja spadkowa w ilości przepro wadzonych zamachów terrorystycznych na świecie. Z drugiej zaś strony, co najbar dziej nie pokoi, wzrasta liczba ofiar, którą pochłania terroryzm. Uznanie działań antyterrory stycznych jako prio-rytetowych zadań w utrzymaniu pokoju, a tak że zgoda wszystkich państw w potępianiu terroryzmu islamskiego warunkuje, że świat wyeli minuje to zja-wisko z szero kiego arsenału metod walki.

Bibliografia

Deklaracja w sprawie zwalczania terrory zmu, Rada Europejska, Bruksela 2004.

Bielawski J., Islam, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1980.

Fryzeł T., Panarabizm. Źródła i rozwój idei, Wyd. PWN, Kraków 1974.

Hoffman B., Oblicza terroryzmu, Wyd. Świat Książki, Warszawa 1999.

Jakubowska Z., Madryt 11 marca, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa 2005.

Kubiak K., Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Wyd. TRIO, Warszawa 2005.

Phillips M., Londonistan, Wyd. Sprawy polityczne, Warszawa 2010.

Wojciech J. Janik100

Qutb Syed Shaheed, Milestones, Wyd. Kazi Publications, Chicago 2003.

Tomasiewicz J., Terroryzm na tle przemocy politycznej, Wyd. APIS, Ka towice 2000.

Popularny słownik języka polskiego PWN, Wyd. PWN, Warszawa 2003.

Raport na temat realizacji polityki w zakresie migracji i azylu. Wkład krajowy za rok 2012, Krajo-wy Punkt Kontaktowy Europejskiej Sieci Migracyjnej w Polsce, Wydawnictwo Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Warszawa 2013.

MISCELLANEA



Katarzyna Kopeć*

ROLA MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW W ROZWOJU GOSPODARKI I TWORZENIU

MIEJSC PRACY

Streszczenie: Przekształcenia systemu gospodarczego w Polsce w latach 90. XX wieku umożliwiły intensywny rozwój małej i średniej przedsiębiorczości. W ostatnich latach coraz więcej osób decyduje się na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Aż 81 % młodych Polaków wykazuje pozytywną postawę w stosunku do pracy na własny rachunek. Skłania ich do tego trudna sytuacja gospodarczo-rynkowa w Polsce, brak pracy lub niskie wynagrodzenia, tzw. umowy śmieciowe. Dla wielu ludzi założenie własnego przedsiębiorstwa jest szansą na znale-zienie satysfakcjonującego zajęcia i źródła dochodów, pozwalających na zaspakajanie potrzeb. Sektor MŚP w Polsce wytwarza 67% PKB i tworzy miejsca pracy dla około 70% wszystkich zatrudnionych. Małe przedsiębiorstwa stanowią zdecydowaną większość podmiotów działają-cych na rynku. Realizowana w Unii Europejskiej polityka gospodarcza sprzyja rozwojowi przed-siębiorczości w Polsce i zapewnia finansowe wsparcie podmiotom gospodarczym.

słowa kluczowe: sektor małych i średnich przedsiębiorstw, polityka gospodarcza, samo-zatrudnienie

Synopsis: Role of small enterprise in development of economy and creation of work-place

Transformations of economic systems have enabled development of small and medium enterprises in Poland in 90s of XX century. In last few years more and more people decides on opening of economic activity. Very Hard economically situation for Polish market, lack of work or low income – called: rubbish agreements, cause that over 81 % young polish people

* Studentka VI semestru zarządzania na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych EUH-E w roku akademickim 2013/2014 (opiekun naukowy dr Izabela Seredocha).

Katarzyna Kopeć104

it exerts relatively positive posture to work on personal account. For many people, open own company is a chance for finding satisfying occupancies and sources allow to satisfy needs. Sector of small and medium enterprise fabricates 67% GDP (gross domestic product) in Poland and it creates near 70% work-places for all employees. Small enterprises present determined majority of subjects acting on the market. Realized economic policy in European Union it pro-motes enterprise in Poland development and provide financial support for economic subjects.

Keywords: Sector of small and medium enterprise, economic policy, self employment

Wstęp

Intensywny rozwój małej i średniej przedsiębiorczości obserwuje się w Polsce od lat 90. ubiegłego wieku. Na gruncie prawa polskiego można wyróżnić trzy kluczowe formy prowadzenia działalności gospodarczej: przez osoby fizyczne, osoby cywilne oraz spółki prawa handlowego. Coraz więcej osób fizycznych decyduje się na prowadzenie własnego biznesu, poszerzając tym samym segment małych przedsiębiorstw.

Małe i średnie przedsiębiorstwa są ważnym czynnikiem rozwoju euro-pejskiej gospodarki. Sektor MŚP w Polsce wytwarza 67% PKB i tworzy miejsca pracy dla około 70% wszystkich zatrudnionych. Przykładowo, w 2008 dawał pracę dla 6.620 tys. osób. Stanowiło to 69,7% ogółu pracujących w sektorze przedsiębiorstw, co jest porównywalne z sektorem MŚP w całej Unii1. Coraz więcej młodych Polaków w prowadzeniu własnej działalności gospodarczej widzi szansę na swój rozwój i samorealizację. Rośnie rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju polskiej gospodarki. Sprzyja temu konsekwentnie realizowana polityka Unii Europejskiej, z którą wiąże się wsparcie finansowe tego typu działalności.

Celem artykułu jest analiza i ocena roli małych przedsiębiorstw w rozwo-ju gospodarki i tworzeniu miejsc pracy, w tym analiza możliwości prowadze-nia działalności gospodarczej w kontekście ustawy o swobodzie działalności gospodarczej i przy uwzględnieniu finansowych instrumentów, które zapew-nia przedsiębiorcom Unia Europejska. Realizacja celu wymagała przeglądu dostępnej literatury. W opracowaniu posłużono się metodą analizy i krytyki piśmiennictwa oraz metodą analizy i konstrukcji logicznej.

1 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, PARP, Warszawa 2010.

Rola małych przedsiębiorstw w rozwoju gospodarki i tworzeniu miejsc pracy 105

Działalność gospodarcza i jej rodzaje

Przedsiębiorstwo jest podstawową jednostką w sferze działalności gospo-darczej. Według ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, działalność gospodarcza to zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły2.

Ustawa o podatku dochodowym określa działalność gospodarczą jako działalność zarobkową (wytwórczą, budowlaną, handlowa, usługową, pole-gającą na poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu kopalin i złóż, pole-gającą na wykorzystywaniu rzeczy oraz wartości niematerialnych i prawnych), prowadzoną we własnym imieniu bez względu na jej rezultat, w sposób zorganizowany i ciągły, z której przychody nie są zaliczane do innych przy-chodów3. Według Ustawy o podatku od towarów i usług działalność gospo-darcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługo-dawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalność gospodar-cza obejmuje również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarob-kowych4. W Polsce obowiązują dwie klasyfikacje działalności gospodarczej:

• PKD – podmioty gospodarcze;• PKWiU – klasyfikowanie efektów działalności podmiotów gospodar-

czych.Prowadzenie działalności gospodarczej polega na wytworzeniu produk-

tów lub świadczeniu odpłatnych usług w sferze przemysłu, rzemiosła, handlu, budownictwa, transportu, rolnictwa, bankowości i innych dziedzinach gospo-darki. Działalność gospodarczą można podzielić na wytwórczą, np. rolnictwo, leśnictwo i usługową, np. działalność konsumpcyjna, ogólnospołeczna5.

2 Art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. 2004 Nr 173, poz. 1807)

3 Art. 10 ust. 1 pkt 1, 2 i 4–9 Ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. (Dz.U. 1991 Nr 80, poz. 350).

4 Art. 15 ust. 2 Ustawa z dnia 1 stycznia 2014 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2014 r., poz. 312)

5 E. Niedzielski, A. Łapińska, Zarządzanie firmą, WSiP, Warszawa 1999, s. 4

Katarzyna Kopeć106

W gospodarce rynkowej podstawową jednostką w sferze działalności gospodarczej jest przedsiębiorstwo, określane również jako podmiot gospo-darczy lub firma. Jest to jednostka organizacyjna wyodrębniona pod wzglą-dem organizacyjnym, prawnym i ekonomicznym. Wyodrębnienie organiza-cyjne oznacza, iż przedsiębiorstwo posiada swoją nazwę, siedzibę, strukturę organizacyjną, granice fizyczne i funkcjonalne oraz samodzielność decyzyjną. Odrębność prawna to odpowiedzialność prawna za skutki swojej działalności, a także określenie podmiotowości i ochrony prawnej. Wyodrębnienie eko-nomiczne oznacza przypisanie do firmy określonych zasobów materialnych, tj. środków trwałych i obrotowych, oraz pieniędzy na rachunku bankowym i dysponowanie tymi zasobami zgodnie z zasadami gospodarczymi. Zakres działania przedsiębiorstwa może być bardzo różny: jedne produkują dobra, inne świadczą usługi, jeszcze inne pełnią funkcję pośrednika handlowego między producentem a nabywcą, jednak głównym ich celem jest jak naj-dłuższe utrzymanie się na rynku, osiąganie zysku oraz zaspokajanie potrzeb konsumenta6. W gospodarce rynkowej różnorodność form przedsiębiorstw jest bardzo duża, wynika ona z samodzielności decyzyjnej podmiotów go-spodarczych oraz oddziaływania na nie praw rynku. Przedsiębiorstwa samo-dzielnie ustalają przedmiot i zakres działalności, dokonują wyboru technolo-gii i organizacji procesów, wybierają strategie oraz podejmują inne działania, które zapewnią im trwanie. Wpływ otoczenia i wymagania klienta wymuszają elastyczność w wyborze celów, struktury organizacyjnej, sposobów działania i innych elementów funkcjonowania firmy7.

Przedsiębiorstwo jest pojęciem ogólnym dla jednostek gospodarczych bez względu na wielkość, przedmiot działalności, organizację wewnętrzną, formę własności lub prawną. W zależności od przyjętego kryterium klasy-fikacji wyróżnia się różne formy podmiotów gospodarczych, które zostały wymienione w tabeli 1.

Według ustawy o swobodzie działalności gospodarczej przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna, niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, wykonują-ca działalność gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej8.

6 E. Niedzielski, A. Łapińska, Zarządzanie…, op. cit., s. 5.7 Ibidem, s. 8.8 Art. 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. 2004

Nr 173, poz. 1807).


Tab. 1. Podstawowe kryteria klasyfikacji przedsiębiorstw

Kryterium Rozwinięcie

Status prawny założycielaosoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna nie-posiadająca osobowości prawnej,

Forma własności prywatna, publiczna, mieszana,

Forma organizacyjno-prawnaprzedsiębiorstwa jednoosobowe, spółki prawa handlowego, spółki cywilne, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie,

Wielkość mikroprzedsiębiorstwa, przedsiębiorstwa małe, przedsiębior-stwa średnie, pozostałe przedsiębiorstwa,

Źródło: opracowanie własne na podstawie E. Niedzielski, A. Łapińska, Zarządzanie fir-mą…, s. 5.

Podejmując decyzje o rozpoczęciu działalności gospodarczej, przedsię-biorca musi ustalić, jaka forma prowadzenia działalności będzie dla niego najbardziej korzystna. Na gruncie prawa polskiego możemy wyróżnić trzy podstawowe formy prowadzenia działalności gospodarczej: przez osoby fi-zyczne, osoby cywilne oraz spółki prawa handlowego9. Wybór odpowied-niej formy ma duże znaczenie. Nie ogranicza się jedynie do określenia, czy przedsiębiorstwo ma być prowadzone samodzielne, czy we współpracy z in-nymi osobami. Przyszły przedsiębiorca musi pamiętać, że zakładanie wła-snej firmy zawsze wiąże się z koniecznością poniesienia pewnych kosztów. Procedura założenia spółki jest bardziej złożona i kosztowna niż podjęcie jednoosobowej działalności gospodarczej. Wybór formy ma również wpływ na sposób opodatkowania, bowiem w przypadku niektórych rodzajów dzia-łalności można skorzystać z uproszczonych form płacenia podatku. Niezależ-nie od tego każdy przedsiębiorca przed podjęciem decyzji o wyborze formy musi odpowiedzieć sobie na następujące pytania:

1. Jak duże przedsiębiorstwo zamierza prowadzić?2. Czy gotów jest zaryzykować cały swój majątek, czy woli oddzielić go

od spraw związanych z prowadzeniem firmy?3. Czy decyzje związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa chce podej-

mować samodzielnie, czy we współpracy z innymi osobami?Podziału przedsiębiorstw dokonuje się na podstawie cech jakościowych

(np. udziału w rynku) i ilościowych (liczba zatrudnionych, wartość majątku lub sprzedaży)10. Według ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działal-

9http://www.infor.pl/prawo/gmina/dzialalnosc-gospodarcza/252274,Formy-prowadze-nia-dzialalnosci-gospodarczej.html (dostęp 15.01.2014).

10 E. Niedzielski, A. Łapińska, Zarządzanie…op. cit, s. 6.

Katarzyna Kopeć108

ności gospodarczej o zakwalifikowaniu się do sektora MŚP decydują: zacho-wanie progu zatrudnienia, a także roczny obrót lub całkowity bilans roczny. O ile zachowanie progu zatrudnienia jest obowiązkowe, to spośród dwóch pozostałych kryteriów przedsiębiorstwo może wybrać jedno. Oznacza to, że nie musi ono spełniać obu warunków finansowych i może przekroczyć jeden z pułapów, nie tracąc swojego statusu. Takie podejście wynika z faktu, że przedsiębiorstwa działające w sektorach handlu i dystrybucji mają wyż-sze wskaźniki obrotu niż przedsiębiorstwa produkcyjne. W efekcie, na kate-gorię mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw składają się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników i których roczny obrót nie przekracza 50 milionów euro oraz/lub całkowity bilans rocz-ny nie przekracza 43 milionów euro. Do kategorii mikroprzedsiębiorstw zali-czają się firmy, które zatrudniają mniej niż 10 osób i mają roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie większe niż 2 mln euro lub suma ich aktywów bilansu na koniec poprzednie-go roku obrotowego nie przekracza 2 mln euro. Z kolei do kategorii małych przedsiębiorstw zaliczają się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 50 pracowników, a ich roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyro-bów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczają 10 mln euro (dotych-czas 7 mln) lub których suma aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczyła 10 mln euro (dotychczas 5 mln). Spełniają też kryterium niezależności. Natomiast do kategorii średnich przedsiębiorstw zalicza się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników, ich roczne przychody netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekroczyły 50 mln euro (dotychczas 40 mln) lub których suma aktywów bilansu na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczyła 43 mln euro (dotychczas 27 mln) oraz spełniają kryterium niezależności11.

1. Znaczenie małych przedsiębiorstw w rozwoju gospodarki

Rozwój małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce, datowany od lat 90. XX wieku, umożliwił przekształcenia społeczno-gospodarcze, które dopro-wadziły do stworzenia nowego, przyjaznego systemu, dzięki któremu pozy-

11 Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, Komisja Europej-ska, Wspólnoty Europejskie 2006.


cja MŚP z roku na rok stawała się coraz większa, co zapewniło tym przedsię-biorstwom należne miejsce w gospodarce rynkowej12. Polityka gospodarcza prowadzona w tym okresie wspierała sektor prywatny, w szczególności pro-mowała małą przedsiębiorczość, stwarzając jej dogodne warunki rozwoju, a także dając jej możliwość wsparcia finansowego i pozafinansowego. Prężnie rozwijająca się gospodarka wymusiła stworzenie klasyfikacji przedsiębiorstw ze względu na ich wielkość, gdyż dało to możliwość efektywnego wspierania powstających i rozwijających się firm.

Małe przedsiębiorstwa stanowią obecnie zdecydowaną większość pod-miotów działających na rynku. Obserwując je w latach 2010–2012, dostrze-gamy znaczny ich wzrost. W 2010 roku ich liczba wynosiła 1.707.655 tys., w roku 2011 zwiększyła się do 1.765.597 tys., a w 2012 roku do 1.776.256 tys. Obrazuje to rys. 1.

1 707 655

1 765 5971 776 256

1 660 000

1 680 000

1 700 000

1 720 000

1 740 000

1 760 000

1 780 000

2010 rok 2011 rok 2012 rok

Rys. 1. Liczba małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2010–2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

W roku 2012 MŚP stanowiły 99% ogólnej liczby przedsiębiorstw (w tym mikroprzedsiębiorstwa 95,8%). Zatrudniały 52,2% (w tym mikroprzedsiębior-stwa 38,7%) pracowników wszystkich jednostek gospodarczych. W przedsię-biorstwach tych zrealizowano 35,0% przychodów z całokształtu prowadzonej działalności gospodarczej (w tym w mikroprzedsiębiorstwach 20,3%). Średni poziom zysku brutto podmiotów osiągających dodatni wynik finansowy wy-niósł w przedsiębiorstwach małych 52,7% (w tym mikro 38,6%), natomiast

12 B. Piasecki, Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN,Warszawa-Łódź 1998, s. 65.

Katarzyna Kopeć110

w średnich – 14,5%, a w dużych 32,7%. Zatem można stwierdzić, że małe i mikroprzedsiębiorstwa są ważnym filarem gospodarki kraju13. Sektor MŚP w Polsce wytwarza 67% PKB i tworzy miejsca pracy dla ok. 70% wszystkich zatrudnionych.

Ze względu na rodzaj prowadzonej działalności w 2012 roku największy odsetek w analizowanej zbiorowości stanowiły podmioty działające w sekcji handel i naprawa pojazdów samochodowych (27,6%), następnie budownic-two (12,5%), działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (11,6%) oraz przemysł (9,0%)14 (rys. 2).

27,60%

12,50% 11,60%9,00%

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%handel i naprawa pojazdówsamochodowych

budownictwo

działalność profesjonalna, naukowa i techniczna

przemysł

Rys. 2. MSP według rodzaju działalności w 2012 r. (%)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Małe i średnie przedsiębiorstwa wniosły duży wkład w zmiany własno-ściowe i strukturalne polskiej gospodarki w okresie jej transformacji. Funkcja ta jest stale aktualna. Małe przedsiębiorstwa inicjują bowiem zmiany sekto-rowe oraz powodują rozwój regionalny. Podmioty z sektora MŚP mają za-zwyczaj charakter lokalny. Istnieją przy tym dwie interakcje, występujące po-między przedsiębiorstwami z sektora MŚP a lokalnym rynkiem. Po pierwsze, przedsiębiorstwa na rynku lokalnym zaopatrują się w materiały produkcyjne i korzystają z lokalnych zasobów pracy, a po drugie – przedsiębiorstwa sprze-dają na rynku lokalnym swoje produkty i usługi. Ponadto, przedsiębiorstwa łatwo dostosowują się do miejscowego otoczenia, ponieważ znajdują tam bardziej sprzyjające warunki rozwoju. Lokalny charakter małych i średnich przedsiębiorstw ma wpływ na zależność, jaka istnieje pomiędzy rozwojem tego sektora a rozwojem lokalnym i regionalnym. Wyższy poziom rozwo-

13 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PGW_Dzialalnosc_przedsieb_niefinan-s_w_2012_not_inf.pdf (dostęp 15.01.2014).

14 http://www.stat.gov.pl/gus/5840_7077_PLK_HTML.htm (dostęp 15.01.2014).


ju gospodarczego zwiększa konkurencyjność układu lokalnego, co staje się czynnikiem dalszego rozwoju gospodarczego, a ten przyczynia się do zwięk-szenia liczby miejsc pracy, zmniejszenia bezrobocia, do większego zasilania budżetów lokalnych, stanowi o konkurencyjności całego regionu i wpływa na poziom życia ludności15.

Można stwierdzić, że stan i dynamika rozwoju sektora MŚP są dla re-gionalnej gospodarki kluczowe i powinny stanowić przedmiot największego zainteresowania ze strony rządu odpowiedzialnego za instrumenty rozwo-ju gospodarki. Co istotne, przedsiębiorstwa te stanowią jeden z głównych czynników wzrostu społeczno-gospodarczego całego państwa. Ich liczba oraz potencjał są uważane za wyznacznik rozwoju gospodarczego i przejaw zdrowej konkurencji rynkowej16. Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa sta-nowią obecnie największy potencjał rozwoju regionów pragnących osiągnąć konkurencyjność na tle innych regionów kraju i Europy. MŚP kształtują tożsa-mość regionów i jednocześnie wskazują kierunki rozwoju gospodarki.

Do swojego funkcjonowania małe przedsiębiorstwa nie potrzebują szczególnych warunków infrastrukturalnych, mogą być tworzone nawet tam, gdzie dla dużych przedsiębiorstw jest to nierentowne. W zakresie zapewnia-nia zmian strukturalnych wyróżniają się wysoką zdolnością do zapełniania nisz rynkowych. Ok. 80% firm z tego sektora to przedsiębiorstwa niszowe17.

Znaczenie MŚP najcelniej określił P. Drucker, twierdząc, że są one,solą gospodarki rynkowej” i bazą demokratycznego porządku społeczno-eko-nomicznego. Często określa się je mianem filara gospodarki rynkowej, któ-rego główną cechą jest konkurencyjność. Z doświadczeń krajów mających rozwinięty ten sektor przedsiębiorstw wynika, że za najważniejsze zadania tych firm uznaje się właśnie wzmacnianie zdolności gospodarki do konku-rencji oraz tworzenie nowych stanowisk pracy18. Wiele małych i średnich

15 M. Strużycki, Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, PWE, Warszawa 2004, s. 239–241.

16B. Nogalski, J. Karpacz, A. Wójcik-Karpacz, Funkcjonowanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw,

AJG, Bydgoszcz 2004, s. 5.17 F. Kroger, A. Vizjak, A. Kwiatkowski (2006), Sukces w niszach rynkowych. Strategie uzy-

skiwania globalnej przewagi konkurencyjnej, Studio Emka, Warszawa 2006, s. 11, za: J. Jawor-ski, Rozwój i znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce polskiej, [w:] J. Jaworski (red.), Ekonomiczne i społeczno-polityczne problemy współczesnej gospodarki, Tom 9 Wyd. Cedetu.pl., Warszawa 2011, s. 161–170.

18 R. Rumiński, Współpraca kredytowa małych i średnich przedsiębiorstw z bankami komer-cyjnymi, Szczecin 2005, s. 47.

Katarzyna Kopeć112

firm współpracuje z dużymi. Są to sektory ściśle ze sobą powiązane. Co-raz częściej współpraca między dużymi i mniejszymi przedsiębiorstwami, odrywającymi rolę klientów i dostawców, przynosi jednym i drugim wiele korzyści. MŚP mogą między innymi zaopatrywać i obsługiwać duże przed-siębiorstwa w regionach, w których jest małe lub nieregularne zapotrzebo-wanie na dane towary lub usługi. Mogą też specjalizować się w działaniach o charakterze peryferyjnym dla dużych przedsiębiorstw (mała firma jest wówczas kooperantem). Umożliwia to dużym firmom koncentrowanie się na swojej podstawowej działalności, natomiast małym zapewnia zbyt dla produktów19.

Podkreślić należy, iż mali i średni przedsiębiorcy tworzą najwięcej miejsc pracy na rynku, wykazując się pomysłowością i zaangażowaniem, co też bar-dzo często owocuje wypracowaniem nowych, zaawansowanych technologii. Korzyści indywidualne, wynikające z prowadzenia działalności gospodarczej, wpływają także na korzyści dla społeczeństwa. Średnio w mikroprzedsiębior-stwach (w takiej formie najczęściej rozpoczyna się działalność) zatrudnione jest 0,78 osoby, nie licząc właścicieli i członków ich rodzin, co oznacza blisko 10-procentowy wzrost20.

Firmy z tego segmentu przyczyniają się także do rozwoju rynku global-nego. MŚP są jednak bardzo podatne na negatywne wpływy otoczenia go-spodarczego i politycznego. Niewielu przedsiębiorcom udaje się przetrwać na rynku więcej niż pięć lat. Dlatego władze wielu państw, dostrzegając znaczenie i potencjał gospodarczy MŚP, tworzą programy wsparcia, spółki i instytuty badawcze, zajmujące się analizą rozwoju i działania tego sektora. Wsparcie udzielane przez państwo pomaga utrzymać, a nawet zwiększyć za-trudnienie. Sektor MŚP w Polsce wytwarza 67% PKB21.

Firmy mikro i małe, w odróżnieniu od przedsiębiorstw dużych, mają możliwość przeprowadzania stosunkowo szybko zmian struktury produkcji, co związane jest z ich dużą elastycznością i innowacyjnością. Wpływa to rów-nież na zwiększenie elastyczności całej gospodarki danego kraju i szybkiej reakcji na nieustanną zmienność warunków panujących na rynku.

19 Ibidem, s. 48.20 Dane dotyczą okresu 2004–2009: Raport o stanie sektora małych i średnich…, op. cit., s. 44.21 http://msp-24.pl (dostęp 8.01.2014).


2. Polityka Unii Europejskiej dotycząca wspomagania przedsiębiorczości

Unia Europejska prowadzi przemyślaną i konsekwentną politykę na rzecz wsparcia przedsiębiorstw, zorientowaną na zapewnienie korzystnych warun-ków dla ich rozwoju. Wynika to z roli przedsiębiorców jako twórców zrówno-ważonego wzrostu gospodarczego oraz nowych miejsc pracy. Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) są motorem europejskiej gospodarki. W 2010 r. sta-nowiły one 99,8% wszystkich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej, zatrudniały 66,9% pracujących i przyczyniały się do wytworzenia 58,4% wartości dodanej brutto. Biorąc pod uwagę rosnącą rolę tego typu firm i ich wpływ na dobro-byt Europy i jej obywateli, tworzenie korzystnych warunków rozwoju sektora MŚP jest jednym z kluczowych elementów europejskiej polityki gospodar-czej22. Dlatego też w Unii Europejskiej podejmuje się szereg działań na rzecz, zarówno już istniejących, jak i przyszłych przedsiębiorców. Do kluczowych obszarów w tym zakresie należy zaliczyć:

• ograniczanie biurokracji poprzez znoszenie zbędnych i krępujących przedsiębiorców przepisów oraz stanowienie lepszego prawa zgodnie z za-sadą „najpierw myśl na małą skalę” (uwzględnianie wpływu projektowanej legislacji na MŚP);

• poprawę dostępu do finansowania poprzez m.in. łatwiejszy dostęp do pożyczek, zwiększenie podaży mikrokredytów, pomoc finansową Euro-pejskiego Banku Inwestycyjnego, promocję kapitału wysokiego ryzyka;

• promowanie przedsiębiorczości, w tym poprzez Europejskie Nagrody Przedsiębiorczości, program Erasmus dla Młodych Przedsiębiorców, zwięk-szanie przedsiębiorczości kobiet, działania na rzecz edukacji w zakresie przedsiębiorczości;

• poprawę dostępu do rynków, zarówno w poszczególnych państwach członkowskich (poprzez zwiększenie udziału MŚP w zamówieniach publicz-nych), jak i w państwach trzecich (internacjonalizacja działalności gospodar-czej), przy jednoczesnej promocji ochrony własności intelektualnej i norm, innowacyjności oraz narzędzi ICT23.

Prowadzona w Polsce polityka gospodarcza również ma na celu stworze-nie bardziej przyjaznego otoczenia prawno-instytucjonalnego dla tego typu

22 http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczo-sci+i+innowacyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci/Polityka+przedsiebiorczosci+w+UE (do-stęp 8.01.2014).

23 Ibidem.

Katarzyna Kopeć114

inicjatyw oraz realizację zasady „MŚP przede wszystkim”24. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku otworzyło polskim przedsiębiorcom drogę do pozyskiwania funduszy unijnych stanowiących alternatywę wobec kredytów bankowych oraz wsparcie finansowe przedsiębiorstw. W minio-nych latach w ramach programów pomocy unijnej rozdysponowano wie-le środków finansowych, co przyczyniło się do rozwoju i wzrostu polskiej gospodarki. Szczególnym elementem wspierania przedsiębiorczości w Pol-sce są współfinansowane z funduszy europejskich programy operacyjne – ogólnokrajowe i regionalne. Centralne miejsce wśród nich zajmuje Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (budżet na lata 2007–2013 wynosił 9,7 mld zł). Instrumenty uzupełniające wobec POIG są zawarte w ustawie o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej. Jednocześnie szereg działań promujących oraz projektów pilotażowych w obszarze wspie-rania przedsiębiorczości i innowacyjności prowadzi Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości25.

Polski sektor małych i średnich przedsiębiorstw ma wiele możliwości korzystania ze środków finansowych pochodzących z różnego rodzaju pro-gramów pomocowych świadczonych przez Unię Europejską26. Podstawowym zadaniem programów jest podnoszenie konkurencyjności MŚP przez dostar-czenie im różnego typu usług doradczych. Polityka Unii Europejskiej na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw zakłada wsparcie tego sektora poprzez:

• działania o charakterze prawnym, zmierzające do uproszczenia pro-cedur administracyjnych na etapie ich tworzenia, rozwoju, przekształcenia i łączenia;

• pomoc publiczną, tzn. wsparcie finansowe, pochodzące ze środków publicznoprawnych, w szczególności dotacje Unii Europejskiej na inwestycje, usługi doradcze, prace badawczo-rozwojowe i inne (środki finansowe na wy-mienione projekty i działania pochodzą głównie z funduszy strukturalnych);

• wykorzystanie instrumentów instytucjonalnych obejmujących między innymi tworzenie różnego rodzaju sieci informacyjnych dla przedsiębiorstw, których zadaniem jest głównie informowanie potencjalnych odbiorców

24 http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczo-sci+i+innowacyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci (dostęp 8.01.2014).

25 http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczo-sci+i+innowacyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci (dostęp 8.01.2014).

26 A. Skowronek-Mielczarek, Małe i średnie przedsiębiorstwa, Źródło finansowania, wyd. 2 zaktualizowane i uzupełnione, C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 115.


o dostępnych na rynku programach pomocowych, obowiązujących regula-cjach itp.27

Główna część środków pomocowych dla małych i średnich firm pocho-dzi z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Celem funduszu jest przyczynianie się do korygowania podstawowych dysproporcji regionalnych we Wspólnocie poprzez niwelowanie różnic w poziomach rozwoju oraz za-cofania rejonu. Fundusz wspomaga w szczególności środowisko produkcyjne i konkurencyjne przedsiębiorstw.

• badania naukowe i rozwój technologiczny,• ochronę środowiska,• rozwój turystyki i inwestycji kulturalnych,• rozwój społeczeństwa informacyjnego,• współprace przygraniczną28.Beneficjentami środków finansowych pochodzących z tego funduszu są

głównie mali i średni przedsiębiorcy, instytucje otoczenia biznesu i instytucje pozarządowe oraz samorządy terytorialne i instytucje badawczo-rozwojowe. Zasadnicze znaczenie w programach wspierania małych i średnich przed-siębiorstw mają środki finansowe, pochodzące z unijnych funduszy struktu-ralnych, które miały na celu rozwój polskiej gospodarki, pobudzenie przed-siębiorczości oraz likwidację wielu barier i ograniczeń rozwoju sektora MŚP w Polsce. Środki uzyskane z funduszy strukturalnych zostały rozdysponowa-ne za pośrednictwem Sektorowych Programów Operacyjnych.

Obecnie sprawą priorytetową jest efektywne wykorzystanie kolejnej transzy funduszy unijnych. Planując nowe, prawdopodobnie ostatnie tak ko-rzystne dla naszego kraju rozdanie unijnych funduszy, stwierdzono, że pol-skie firmy muszą zacząć inwestować we własne pomysły, a nie kupować go-towe rozwiązania z zewnątrz. Wydatki firm na badania i rozwój są w Polsce na bardzo niskim poziomie, dlatego w latach 2014–2020 zdecydowanie wię-cej środków przeznacza się na współpracę nauki z biznesem29. Fundusze dla przedsiębiorców dostępne będą przede wszystkim w:

• Programie Inteligentny Rozwój, którego głównym celem będzie po-budzenie innowacyjności gospodarki, np. poprzez wzmocnienie współpracy

27 J. Uryga, W. Magielski, I. Bienias, Środki unijne, Klasyfikacja, funkcjonowanie, ewidencja i rozliczenie, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia i Kadr Sp. z o. o., Gdańsk 2007, s. 13.

28 Ibidem, s. 15.29 http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/2014_2020)Strony/Co_dla_przedsiebiorcow_w_

PO1420.aspx (dostęp 16.02.2014).

Katarzyna Kopeć116

przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi w celu komercjalizacji wyników prac badawczych oraz zwiększenia wartości prywatnych nakładów na B+R (badania i rozwój);

• Programie dla Polski Wschodniej, z którego dofinansowanie trafi m.in. na wdrażanie innowacji, w tym wymagających przeprowadzenia prac B+R lub stworzenia/rozwoju istniejącego zaplecza badawczo-rozwojowego, służące-go działalności innowacyjnej oraz wsparcie tworzenia nowych firm;

• regionalnych programach, które wesprą inwestycje oraz rozwój kadr przedsiębiorstw, a także wzmocnią tzw. regionalne, inteligentne specjalizacje (czyli to, w czym dany region się specjalizuje i co będzie siłą napędową jego gospodarki).

Na działania skierowane do przedsiębiorstw planuje się przeznaczyć po-nad 12,5 mld euro, z czego prawie 7 mld euro dostępne będzie w programach regionalnych, zarządzanych przez poszczególne województwa. Dużym wyzwa-niem będzie Program Inteligentny Rozwój, który sfinansuje trudne projekty współpracy naukowców i firm, chodzi przede wszystkim o takie przedsięwzię-cia, na które przedsiębiorcy wykażą zapotrzebowanie. Prostsze projekty, ale wciąż związane z rozwojem przedsiębiorstw, dostępne będą w programach regionalnych. Planuje się także duże wsparcie dla instytucji otoczenia biznesu, takich jak inkubatory przedsiębiorczości czy parki naukowo-technologiczne.

Przedsiębiorcy będą mogli również skorzystać z funduszy unijnych w: Programie Polska Cyfrowa (dla przedsiębiorców telekomunikacyjnych na bu-dowę, rozbudowę lub przebudowę sieci dostępowych do szybkiego Inter-netu oraz dla firm chcących realizować projekty e-administracji we współ-pracy z samorządami i administracją rządową), Programie Wiedza Edukacja Rozwój (m.in. podwyższanie kompetencji kadr małych i średnich przedsię-biorców, wsparcie na zakładanie własnej firmy, programy outplacementowe, wyższą jakość usług instytucji otoczenia biznesu) oraz Programie Infrastruk-tura i Środowisko (gospodarka odpadami, gospodarka wodna, efektywność energetyczna, odnawialne źródła energii)30.

Istotne jest, aby przedsiębiorcy wiedzieli o możliwości otrzymania dofi-nansowania i z niej korzystali. Są bowiem powszechnie uznawani za motor rozwoju gospodarczego, a zwiększenie swojej konkurencyjności za pomocą bezzwrotnej dotacji jest łatwym i opłacalnym sposobem na rozwój nie tylko samego przedsiębiorstwa, lecz także całego regionu31.

30 Ibidem.31 M. Huczek, Wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przez Unię Europejską,

Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanista 2008, nr 2, s. 28.


Korzystanie z pomocy oferowanej przez fundusze unijne na pewno pozy-tywnie wpływa na rozwój przedsiębiorstw, a także na poprawę ich konkuren-cyjności. Przedsiębiorstwo jest w stanie rozwijać się o wiele szybciej i łatwiej przy niższych nakładach finansowych niż w przypadku skorzystania z innych źródeł. Finansowe wsparcie ze środków Unii Europejskie stanowi atrakcyjną zachętę dla osób mających pomysł na biznes, kreatywnych i niezależnych.

3. Działalność gospodarcza szansą na etat

Prowadzenie własnej działalności gospodarczej daje możliwość stworze-nia sobie i innym miejsc pracy. Dla wielu ludzi, którzy nie boją się ryzyka i pokonywania trudności, założenie własnego przedsiębiorstwa, samoza-trudnienie jest szansą na znalezienie satysfakcjonującego zajęcia, a przede wszystkim jest źródłem dochodów, pozwalających na zaspakajanie potrzeb. Polega ono na uruchomieniu własnej działalności gospodarczej i osobistym wykonywaniu wszelkiego rodzaju zleceń, często bez zatrudniania pracowni-ków. To działalność zarobkowa, usługowa, handlowa, wytwórcza, budowla-na prowadzona w sposób zorganizowany i ciągły we własnym imieniu bez względu na jej efekty. Rozumiana tak działalność nie jest w żaden sposób ograniczona, można ją łatwo rozszerzać lub zlikwidować. Osoba ją prowa-dząca za zaciągnięte zobowiązania odpowiada całym swoim majątkiem. Właściciel ma prawo do całości dochodów, ale też ponosi odpowiedzialność za wszystkie straty. Dla osób niezależnych, lubiących działać na własny ra-chunek samozatrudnienie to najprostszy sposób na prowadzenie działalno-ści gospodarczej oraz idealna forma na samorealizację32.

W obowiązujących przepisach prawnych brak jest definicji samozatrud-nienia, co utrudnia precyzyjne określenie tego sposobu aktywności zawodo-wej. Niemniej przyjmuje się, że przez pojęcie samozatrudnienie rozumiemy jednoosobową działalność gospodarczą prowadzoną na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej przez osobę fizyczną przedsiębiorcę, na własny rachunek i na własne ryzyko.

Obecnie kodeksową regulację samozatrudnienia stanowi art. 5a pkt 6 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, na mocy którego moż-na powiedzieć, iż samozatrudnieniem nazywamy działalność zarobkową, wy-

32 http://mojafirma.infor.pl/raport-dnia/213476,Samozatrudnienie-a-prawo-pracy.html (dostęp 8.01.2014).

Katarzyna Kopeć118

twórczą, budowlaną, handlową, usługową, polegającą na poszukiwaniu, roz-poznawaniu i wydobywaniu kopalin ze złóż, polegającą na wykorzystywaniu rzeczy oraz wartości niematerialnych i prawnych, prowadzoną we własnym imieniu bez względu na jej rezultat, w sposób zorganizowany i ciągły, z której uzyskane przychody nie są zaliczane do innych przychodów, np. takich jak: stosunek służbowy, stosunek pracy, w tym spółdzielczy stosunek pracy33.

Zasady podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej zostały określone w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospo-darczej. Znalazły się w niej zapisy dotyczące procedur związanych z podej-mowaniem, prowadzeniem, zawieszaniem i zamykaniem działalności go-spodarczej. Rozpoczynając działalność, firmy stają się podmiotami rynku, uczestnikami obrotu gospodarczego.

4. Stosunek Polaków do samozatrudnienia

Z analizy Światowego raportu o przedsiębiorczości Amway 2013, opra-cowanego przez firmę Amway we współpracy z Uniwersytetem Technicz-nym w Monachium, wynika, iż samozatrudnienie jest atrakcyjne dla młodych Polaków. 81% młodych Polaków wykazuje pozytywną postawę w stosunku do pracy na własny rachunek. Negatywny stosunek do takiej aktywności za-wodowej ma tylko 13% respondentów (rys. 3). Polacy do 30. roku życia (81%) są bardziej pozytywnie nastawieni do przedsiębiorczości niż wynosi średnia dla młodych w 24. badanych krajach (77%). Niemal co czwarty ankietowany na świecie widzi możliwość założenia własnej firmy. Respondenci z wykształ-ceniem uniwersyteckim wykazują najbardziej pozytywny stosunek do przed-siębiorczości, w Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat liczba osób z wyższym wykształceniem znacznie wzrosła34.

40% ogółu Polaków (49% osób w wieku poniżej 30 lat) jest w stanie wy-obrazić sobie rozpoczęcie pracy na własny rachunek. Szczególnie atrakcyjne wydają się badanym takie czynniki, jak: niezależność od pracodawcy (50%), samorealizacja, możliwość wdrażania własnych pomysłów (41%), możliwość

33 P. Gogojewicz, Samozatrudnienie jako alternatywa do zatrudnienia pracownika, http://gogojewicz.blox.pl/2008/04/Samozatrudnienie-jako-alternatywa-do-zatrudnienia.html (do-stęp 8.01.2014).

34Światowy raport o przedsiębiorczości Amway 2013.http://www.networkmagazyn.pl/swiatowy_raport_o_przedsiebiorczosci_amway_%20

2013 (dostęp 8.01.2014).


uzyskania własnych dochodów (37%), powrót na rynek pracy (25%), możli-wość lepszego pogodzenia pracy zawodowej z życiem osobistym, wolnym czasem (21%) – rys. 4.

81%

13%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

pozytywny negatywny

Rys. 3. Stosunek młodych Polaków do samozatrudnienia

Źródło: opracowanie na podstawie Światowego raportu o przedsiębiorczości Amway 2013, op. cit.

50%

41%

37%

25%

21%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

niezależnośćod pracodawcy

samo-realizacja

możliwośćuzyskaniawłasnych

dochodów

powrót narynek pracy

możliwośćlepszego

pogodzeniapracy

zawodowejz życiemosobistym

Rys. 4. Czynniki motywujące Polaków do samozatrudnienia


Katarzyna Kopeć120

Obawa Polaków przed niepowodzeniem stanowi podstawową przeszko-dę w podjęciu własnej działalności gospodarczej. Dotyczy ona wszystkich grup demograficznych i jest podzielana także przez respondentów z pozo-stałych 24 krajów. Badani obawiają się przede wszystkim bankructwa oraz zagrożeń związanych z kryzysem ekonomicznym.

Do głównych czynników stymulujących przedsiębiorczość w Polsce zali-czono: fundusze publiczne i pożyczki – 57% wskazań (średnia dla responden-tów z 24 krajów – 42%), nierozbudowaną biurokrację – 35% (29%), wsparcie ze strony rodziny i organizacji społecznych – 33% (23%), modele biznesowe o niskim ryzyku – 31% (23%) – rys. 5.

57%

35% 33% 31%

12%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

fundusze publicznei pożyczki

nierozbudowanabiurokracja

wsparcie ze stronyrodziny i organizacji

społecznych

modele biznesoweo niskim ryzyku

edukacja dotyczącaprzedsiębiorczości

Rys. 5. Czynniki stymulujące rozwój przedsiębiorczości w opinii Polaków


Sektor MŚP w Polsce tworzy miejsca pracy dla około 70% wszystkich za-trudnionych. Samozatrudnienie może stanowić alternatywę dla osób bezsku-tecznie poszukujących pracy, mających pomysły i zdeterminowanych. W Pol-sce obowiązuje zasada swobody podejmowania działalności gospodarczej. Oznacza ona, że każdy, na równych prawach, ma prawo podjąć działalność gospodarczą według swojego wyboru35.

Podsumowanie

Jak trafnie zauważa J. Jaworski, współczesna gospodarka charakteryzuje się dużą dynamiką zmian warunków gospodarowania. Okazuje się, że najle-piej radzą sobie z tą sytuacją małe i średnie przedsiębiorstwa. Na przestrzeni

35 M. Furtek, T. Komosa, M. Aleksandrowicz, Formy prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce opracowane przez FKA, PAIiIZ, s. 2.


ostatnich kilkudziesięciu lat zyskały one wiele na znaczeniu we wszystkich rozwiniętych gospodarkach rynkowych. Sektor MŚP stanowi najliczniejszy i najbardziej dynamicznie rozwijający się segment gospodarki globalnej. Zja-wisko to dotyczy także Polski, w której powrót do gospodarki rynkowej spo-wodował ponowny rozkwit sektora MŚP. Sektor ten stał się ważnym źródłem wzrostu gospodarczego. W gospodarce polskiej odgrywa on bardzo ważną rolę, zarówno w skali makro, jak i mikro. MŚP to największy polski pracodaw-ca, będący jednocześnie głównym źródłem konkurencji i animatorem me-chanizmu rynkowego36.

W regionach słabiej zagospodarowanych, w szczególności na obszarach wiejskich, małe przedsiębiorstwa mogą być szczególnie ważnym czynnikiem aktywizacji ludności i poprawy stopy życiowej oraz łagodzenia dysproporcji w poziomie zasobności poszczególnych warstw społeczeństwa, nie wyma-gają one bowiem tak znacznych nakładów na ich uruchomienie, jak duże zakłady pracy. Znacząca jest ich rola w łagodzeniu rozmiarów i skutków bez-robocia.

Jak pokazują badania, dla wielu Polaków możliwość prowadzenia dzia-łalności gospodarczej staje się ciekawą alternatywą dla bezrobocia. Ponadto, tworzenie miejsc pracy w firmach mikro i małych jest z reguły szybsze i mniej kosztowne niż w firmach większych. Małe i średnie przedsiębiorstwa mają istotny wpływ na rozwój gospodarki. Polityka gospodarcza państwa powinna w szczególności wspierać ten sektor, gdyż może on zapewnić harmonijny rozwój gospodarczy i społeczny kraju.

Bibliografia

Furtek M., Komosa T., Aleksandrowicz M., Formy prowadzenia działalności gospodarczej w Pol-sce opracowane przez FKA, PAIiIZ (brak roku publikacji).

Huczek M., Wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przez Unię Europejską, Zeszy-ty Naukowe Wyższej Szkoły Humanista 2008, nr 2. Niedzielski E., Łapińska A, Zarządzanie firmą, WSiP, Warszawa 1999.

Jaworski J., Rozwój i znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce polskiej, [w:] J. Jaworski (red.), Ekonomiczne i społeczno-polityczne problemy współczesnej gospo-darki, t. 9, Wyd. Cedetu.pl., Warszawa 2011.

36 J. Jaworski, Rozwój i znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce polskiej, [w:] J. Jaworski (red.), Ekonomiczne i społeczno-polityczne problemy współczesnej go-spodarki, Tom 9 Wyd. Cedetu.pl., Warszawa 2011, s. 170.

Katarzyna Kopeć122

Niedzielski E., Łapińska A., Zarządzanie firmą, WSiP, Warszawa 1999.Nogalski B., Karpacz J., Wójcik-Karpacz A., Funkcjonowanie i rozwój małych i średnich przedsię-

biorstw, AJG, Bydgoszcz 2004.Piasecki B., Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN, Warszawa–Łódź 1998.Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, PARP,

Warszawa 2010.Rumiński R., Współpraca kredytowa małych i średnich przedsiębiorstw z bankami komercyjnymi,

Szczecin 2005.Skowronek-Mielczarek A, Małe i średnie przedsiębiorstwa, Źródło finansowania, 2 wyd. zaktuali-

zowane i uzupełnione, C.H Beck, Warszawa 2005.Strużycki M., Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, PWE, Warszawa 2004.Uryga J., Magielski W., Bienias I., Środki unijne, Klasyfikacja, funkcjonowanie, ewidencja i rozli-

czenie, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia i Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2007.Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, Komisja Europejska,

Wspólnoty Europejskie 2006.

Akty prawa

Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. 2004 Nr 173, poz. 1807)

Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. (Dz.U. 1991 Nr 80, poz. 350)

Ustawa z dnia 1 stycznia 2014 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. z 2014, poz. 312)

Źródła internetowe

Gogojewicz P., Samozatrudnienie jako alternatywa do zatrudnienia pracownika, http://gogoje-wicz.blox.pl/2008/04/Samozatrudnienie-jako-alternatywa-do-zatrudnienia.html (dostęp 8.01.2014).

Światowy raport o przedsiębiorczości Amway 2013 http://www.networkmagazyn.pl/swiato-wy_raport_o_przedsiebiorczosci_amway_%202013 (dostęp 8.01.2014).

http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczosci+i+inno-wacyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci/Polityka+przedsiebiorczosci+w+UE (dostęp 8.01.2014)

http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczosci+i+innowa-cyjnosci/Polityka+przedsiebiorczosci (dostęp 8.01.2014)

http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/2014_2020)Strony/Co_dla_przedsiebiorcow_w_PO1420.aspx (dostęp 16.02.2014).

http://www.infor.pl/prawo/gmina/dzialalnosc-gospodarcza/252274,Formy-prowadzenia-dzia-lalnosci-gospodarczej.html (dostęp 15.01.2014).

http://mojafirma.infor.pl/raport-dnia/213476,Samozatrudnienie-a-prawo-pracy.html (dostęp 8.01.2014).

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PGW_Dzialalnosc_przedsieb_niefinans_w_2012_not_inf.pdf (dostęp 15.01.2014).

http://www.stat.gov.pl/gus/5840_7077_PLK_HTML.htm (dostęp 15.01.2014).

http://msp-24.pl (dostęp 8.01.2014)

RECENZJE



Wojciech J. Janik*

RECENZJA KSIĄŻKI: „CYBERTERRORYZM ZAGROŻENIEM XXI WIEKU. PERSPEKTYWA POLITOLOGICZNA I PRAWNA”,

POD REDAKCJĄ ANDRZEJA PODRAZY, PAWŁA POTAKOWSKIEGO I KRZYSZTOFA WIAKA:

Wydawnictwo Difin, Warszawa 2013, ss. 293

Autorzy publikacji Cyberterroryzm zagrożeniem XXI wieku. Perspektywa politologiczna i prawna podejmują się kompleksowego opisu zjawisk zacho-dzących w przestrzeni wirtualnej, określanych jako cyberterroryzm czy też cyberprzestępczość.

Współczesny terroryzm polega głównie na użyciu lub też groźbie użycia siły i przemocy. Wyjątkiem jest właśnie cyberterroryzm. Atak na systemy in-formatyczne może sprowadzać się do uniemożliwienia korzystania z syste-mu, fałszowania i blokowania informacji oraz manipulowania nimi, zniszcze-nia in formacji bądź systemu bez zmiany fizycznego sta nu, uzyskania haseł dostępu, wykorzysta nia niekompetencji osób mających do stęp do syste-mu, korzystania z systemu bez zezwo leń lub używania oprogra mowania z nie legalnych źródeł, zniszczenia lub uszkodzenia pro cedur mechani-zmu auto ryzacji oraz uzyska nia informacji dostępnych tylko administra-torowi systemu komputerowego. Działania takie powodują, że atakowany

* Dr, adiunkt w Katedrze Spraw Publicznych Wydziału Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.


nie ma dostępu do informacji bądź też dys ponuje błędnymi danymi, które mogą wpływać na jego proces decy zyjny. Brak podję cia dobrze zaplanowa-nego procesu przeciwdziałania cyberterroryzmowi może mieć poważne konsekwencje w szczególności, gdy atak infor matyczny jest skierowany w infrastrukturę krytyczną.

Recenzowana monografia poświęcona jest głównie analizie zjawiska cy-berterroryzmu w perspektywie politologicznej i prawnej. Autorzy kolejnych opracowań zawartych w monografii podejmują się opisu kwestii związanych z przeciwdziałaniem temu zjawisku, począwszy od definiowania pojęcia cyber-terroryzmu, określenia jego istoty oraz płynących z niego zagrożeń, poprzez opis najważniejszych zagrożeń w cyberprzestrzeni, aż do przedstawienia moż-liwości politycznego i prawnego przeciwdziałania temu zjawisku, zarówno na poziomie poszczególnych krajów, jak i organizacji międzynarodowych.

Recenzowana monografia składa się z trzech części, podzielonych na siedemnaście artykułów. Autorami tekstów są kolejno: Andrzej Podraza, Woj-ciech Gizicki, Martin Libicki, Łukasz Czebotar, Dominika Dziwisz, Stanisław Ko-smynka, Mariusz Czyżak, Paweł Fajgielski, Aleksandra Suchorzewska, Marek Grajek, Wojciech Wytrążek, Michał Skwarzyński, Małgorzata Dziewanowska, Paweł Potakowski, Krzysztof Wiak, Zuzanna Barbara Gądzik oraz Stanisław Dziwisz. W monografii przedstawiona jest analiza zjawiska cyberterroryzmu w wymiarze politycznym (część pierwsza), prawnym i instytucjonalnym (część druga) oraz prawnokarnym (część trzecia).

Część pierwszą rozpoczyna opracowanie Andrzeja Podrazy pn. Cyber-terroryzm jako wzrastające zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowe-go w XXI wieku. Opisano w nim przebieg procesu transformacji porządku międzynarodowego w świecie podwubiegunowym. Przeprowadzona zostaje próba analizy pojęcia cyberterroryzmu oraz ataku w cyberprzestrzeni. Arty-kuł wskazuje czytelnikowi zakres pojęcia bezpieczeństwa narodowego w teo-riach stosunków międzynarodo wych, tj. realizmu, liberalizmu oraz postpo-zytywizmu. A. Podraza stosuje jednak szeroko przyjęte uogólnienia w tym zakresie, co może obniżać wartość naukową tekstu. Następnym tekstem jest opracowanie Wojciecha Gizickiego pn. Państwo wobec cyberterroryzmu. W artykule opisana jest przestrzeń cybernetyczna oraz dokonana analiza głównych zagrożeń cyberterrorystycznych. Opracowanie traktuje o meto-dach i sposobach przeciwdziałania cyberterroryzmowi przez państwa oraz organizacje międzynarodowe, tj. NATO i Unię Europejską. W tym miejscu należy zaznaczyć, że stwierdzenie Autora, jakoby przeciwdziałanie skutkom

Recenzja książki: „Cyberterroryzm zagrożeniem XXI wieku…” 127

ataków cyberterrorystycznych spoczywało tylko na państwie, może mieć charakter polemiczny. Autor wskazuje na konieczność stworzenia skutecznej stra tegii przeciwdziałania zjawisku cyberterroryzmu, jednak jest to niezwykle trudne, ze względu na asymetryczność tego zagrożenia.

Martin Libicki w opracowaniu angielskojęzycznym pt. The cyberwar chal-lenge to NATO ukazuje problem tzw. cyberwojny. Według Autora, główny wysiłek jej prowadzenia spoczywa na Organizacji Traktatu Północnoatlan-tyckiego (NATO). Prowadząc swoją analizę, M. Libicki daje jasno do zrozu-mienia, że nie można traktować cyberwojny jako wojny prowadzonej, tyle że w innym wymiarze. Uważa, że tego rodzaju konflikty wymagają całkowicie nowego podejścia, które nie może być oparte na istniejących koncepcjach militarnych. Opracowanie podejmuje problem cyberwojny w kontekście mili-tarnej efektywności w ramach NATO, co może być związane z koniecznością połącze nia sieci informatycznej różnych państw członkowskich. W tekście rozważana jest możliwość przeciwdziałania atakom na dobrze chronioną sieć państwa człon kowskiego poprzez sieć innego państwa, która nie posiada od-powiednich zabez pieczeń.

Kolejnym tekstem jest opracowanie Łukasza Czebotara pt. Strategia Stanów Zjednoczo nych wobec problemu bezpieczeństwa cyberprzestrzeni. Zawiera ono genezę powstania strategii bezpieczeństwa USA, dotyczącej cyberprzestrzeni. Problem ten został pokazany z perspektywy porównaw-czej. W opracowaniu zwrócono uwagę na kompleksowy charakter regula-cji przyjętych w Stanach Zjednoczonych, jak również przedstawione zostały główne rozwiązania przewidziane w Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Cy-berprzestrzeni USA. Tekst zawiera opis obszarów najbardziej podatnych na ataki oraz analizę kluczowych priorytetów polityki USA w zakresie przeciw-działania cyberprzestępczości, tj. Narodowy System Reagowania, Narodowy Program Redukcji Zagrożeń i Wrażliwości, Narodowy Program Ostrzegania i Szkolenia, Bezpieczeństwo Cyberprzestrzeni Rządowej oraz Bezpieczeństwo Państwowe i Współpraca Międzynarodowa w Kwestii Bezpieczeństwa Cyber-przestrzeni.

Opracowanie Dominiki Dziwisz pn. Cyberbezpieczeństwo infrastruktury krytycznej – priorytet strategii obrony USA? poświęcone jest kompleksowej ana-lizie decyzji i działań podejmowanych w kolejnych kadencjach prezydenckich w USA w zakresie ochrony infrastruktury krytycznej USA. Opisano w nim skut-ki ataku na infrastrukturę krytyczną Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza zwią-zanych z systemami zaopatrzenia w energię, surowce energe tyczne i paliwa,


systemami zaopatrzenia w wodę oraz systemem ochrony zdrowia. Autor-ka stwierdza, że zagrożenia cyberterrorystyczne stanowią istotną kwestię w wyznaczeniu strategii bezpieczeństwa USA. W opracowaniu zwrócono uwagę na aktywność kolejnych administracji prezydenckich w Stanach Zjed-noczonych, zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i międzynarodowym, pokazano również mankamenty strategii amerykańskiej związane z brakiem należy tej ochrony firm sektora prywatnego, które zarządzają elementami in-frastruktury krytycznej.

Następnym opracowaniem jest tekst Stanisława Kosmynka pt. Cyber-dżihad. Wykorzystanie inter netu przez współczesny terroryzm islamistyczny. Opracowanie to jest poświęcone wykorzystaniu globalnej sieci komputero-wej Internet jako jednego ze środków komunikacji organizacji terrorystycz-nych. Autor podnosi kwestię znaczenia współczesnej cyberprzestrzeni dla rekrutacji oraz szkolenia islamskich organizacji terrorystycznych, które wyko-rzystują sieć www jako ważne narzędzie propagandowe. Opiera się przy tym na sze rokim rozumieniu cyberterroryzmu, począwszy od aktywizmu, przez haktywizm, a skończywszy na koordynacji działań terrorystów islamskich po-przez sieć Internet. S. Kosmynka wprowadza pojęcie digitalizacji dżihadyzmu. Autor w sposób spójny oraz rzeczowy próbuje przekonać czytelnika o swo-ich racjach. Podobna kwestia dotyczy wy korzystania Internetu jako narzę-dzia do rozpowszechnienia idei globalnego dżihadu. Nie można się zgodzić z kwestią wykorzystania przestrzeni www wyłącznie do działań stricte propa-gandowych oraz rozpowszechniania ekstremistycznej ideologii.

Opracowanie Mariusza Czyżaka pt. Strategie zwalczania cyberterroryzmu – aspekty prawne otwiera część drugą monografii, dotyczącą prawnych i in-stytucjonalnych środków przeciwdziałania cyberterroryzmowi. Autor definiu-je pojęcie cyberterroryzmu. Przedstawia wymiar prawny istniejących strategii związanych z przeciwdziałaniem temu zjawisku. W tekście wskazana jest ko-nieczność uwzględnienia specyfiki cyberprzestępczości w opracowaniu ak-tualnych aktów prawnych. Opracowanie wymienia podstawowe obowiązki przedsiębiorców telekomunikacyjnych związane z przeciwdziałaniem cyber-terroryzmowi w zakresie obronności państwa, bezpieczeństwa oraz porząd-ku publicznego.

Opracowanie Pawła Fajgielskiego pt. Rozwój technologii informacyj-nych i komunikacyjnych oraz związanych z nimi zagrożeń – wybrane aspekty prawne w sposób dokładny opisuje rozwój technologii informatycznej. Au-tor sprawnie precyzuje sposoby zapobiegania i reagowania na zagrożenia


cyberterrorystyczne, wprowadza pojęcie cyberterroryzmu oraz regulacje prawne odnoszące się do tego zjawiska. Autor dostrzega również zagrożenia związane z wprowadzeniem ograniczeń związanych z walką z terroryzmem. Wśród nich wymienia problemy w korzystaniu z podstawowych praw czło-wieka, w tym przede wszystkim z prawa do prywat ności.

Aleksandra Suchorzewska w tekście Ochrona prawna systemów infor-matycznych wobec zagrożenia cyberterroryzmem przedstawia najważniejsze zagrożenia sieci teleinformatycznych. Autorka opisuje zjawisko cyberterrory-zmu, dokonując przy tym analizy obowiązującego systemu prawnego, zwią-zanego z ochroną systemów teleinformatycznych. Zdaniem Autorki, z uwagi na coraz większy rozwój systemów informatycznych, niezbędne jest kom-pleksowe zabezpieczenie infrastruktury krytycznej państwa, nie tylko w sfe-rze publicznej, ale również prywatnej.

Opracowanie pt. Bezpieczeństwo teleinformatyczne – wymiar instytucjo-nalny Marka Grajka dotyczy skutecznego zabezpieczenia cyberprzestrzeni przed atakami hakerów. Autor przedstawia ograniczenia w zabezpiecze-niu sieci informatycznych. W tym miejscu nie można się jednak zgodzić ze stwierdzeniem, że wzajemne izolowanie systemów informatycznych istnie-jących w różnych instytucjach wpływa ujemnie na budowę skutecznej e-ad-ministracji. Autor zapewne nie wziął pod uwagę sytuacji, w której atak na system informatyczny zostaje przeprowadzony z wcześniej zainfekowanego systemu o mniejszym zabezpieczeniu. W opinii M. Grajka, dobrym rozwiąza-niem jest zbudowanie instytucji tzw. brokera informacji, który mógłby łączyć ze sobą niekompatybilne zasoby publiczne.

W opracowaniu pt. Wirtualna przestrzeń publiczna – szansa czy zagro-żenie dla administracji? Wojciech Wytrążek dokonuje analizy pojęć sfery pu-blicznej, sfery zadań publicznych, przestrzeni publicznej, cyberprzestrzeni oraz wirtualnej przestrzeni publicznej. Autor opisuje zagrożenia i trudności związane z funkcjonowaniem wirtualnej prze strzeni publicznej.

Tekst Michała Skwarzyńskiego pt. Prawa człowieka a wprowadzenie stanów nadzwyczajnych z uwagi na działania w cyberprzestrzeni opisuje prawa jed-nostki w związku z wprowadzeniem stanów nadzwyczajnych. Autor skupia się na gwarancjach dotyczących praw człowieka, które obowiązują w czasie wpro-wadzenia stanu wyjątkowego, stanu klęski żywiołowej oraz stanu wojennego. W tekście można znaleźć stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Czło-wieka wobec praktyki wprowadzania stanów nadzwyczajnych. Opracowanie przedstawia, choć nie do końca precyzyjnie, rodzaje stanów nadzwyczajnych


w Polsce oraz ograniczenia praw i wolności człowieka z uwagi na ich wpro-wadzenie. Według Autora, wprowadzenie stanu nad zwyczajnego w związku z działaniami w cyberprzestrzeni powinno mieć miejsce wyłącznie w sytuacji, kiedy żaden inny instrument nie jest wystar czający dla zapewnienia bezpie-czeństwa. Problem zakresu ingerencji w prawa i wolności człowieka w czasie wprowadzenia stanu nadzwyczajnego wprowadzonego z uwagi na działania w cyberprzestrzeni, jest – według Autora – potencjalnym zagrożeniem dla praw człowieka i obywatela.

Opracowanie Małgorzaty Dziewanowskiej pt. Internetowy wigilantyzm – zagro żenie czy szansa dla społeczeństwa globalnego? poświęcone jest niektó-rym zjawiskom społecznym mającym miejsce w przestrzeni wirtualnej, takim jak: wirtualne samosądy dokonywane na osobach indywidualnych, dotyczą-ce przede wszystkim ośmieszania i prześladowania; identyfikacji sprawców przestępstw; społecznej sprawiedliwości; przeciwdziałania terroryzmowi, czy też działalności przeciwko pedofilii. Zdaniem Autorki, internetowy wigilan-tyzm prowadzi często do identyfikowania osób, które dopuściły się prze-stępstw, tekst zawiera wiele przykładów, które to potwierdzają. Opracowanie opisuje metody perswazji dokonywanej w Internecie, jak również anonimo-wość w sieci oraz cybertożsamość.

Paweł Potakowski w opracowaniu pt. Czy haker może wypowiedzieć woj-nę? Kazus Wikileaks dokonuje podziału hakerów na aktywistów, przestępców i terrorystów. Tekst poświęcony jest problemowi Grupy Anonymous oraz por-talowi internetowemu Wikileaks, który odpowiedzialny jest za zamieszczenie w Internecie między innymi tajnych informacji pochodzących z armii USA. Tekst ukazuje także aktywność hakerską z perspektywy prawnej. Autor stara się kreślić przyszłe scenariusze konfliktów zainicjowanych przez hakera.

Część trzecią monografii rozpoczyna opracowanie Krzysztofa Wiaka pt. Prawnokarne środki przeciwdziałania cyberterroryzmowi. Autor dokonał w nim analizy pojęcia przestępstwa o charakterze terrorystycznym, podej-mując próbę wskazania trudności związanych z wyznaczeniem jego zakresu oraz formy. K. Wiak przekonuje, że niezbędny jest rozdział ataków cyber-terrorystycznych od protestów i innej działalności opozycyjnej, jak również działalności haktywistów, czy też zwykłej przestępczości zorganizowanej. W opracowaniu ukazane są konsekwencje popełnienia przestępstwa cyber-terrorystycznego na tle przepisów polskiego Kodeksu karnego.

Zuzanna Barbara Gądzik w opracowaniu pt. Przestępstwa przeciwko in-tegralności i dostępności do zapisu danych informatycznych jako przestęp-stwa o charakterze terrorystycznym dokonuje analizy przepisów prawnych


zawartych w polskim Kodeksie karnym, a dotyczących przestępstw przeciwko ochronie informacji. Autorka określa warunki niezbędne do nadania prze-stępstwom charakteru terrorystycznego, jednocześnie wskazuje na prawne konsekwencje ich popełnienia. Tezy wysunięte przez Z. B. Gądzik – moim zdaniem – nie do końca mają uzasadnienie w faktach. Wynika to chociażby z typologii zjawiska międzynarodowego terroryzmu oraz dokumentów nor-matywnych, którymi posługują się chociażby amerykańskie instytucje prze-ciwdziałające temu zjawisku.

Opracowanie Stanisława Dziwisza pt. Odpowiedzialność karna za prze-stępstwa o charakterze terrorystycznym popełnione w cyberprzestrzeni poświę-cone jest Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z roku 2007. Autor zdecydował się zaanalizować zjawisko cyberprzestrzeni oraz cyberterroryzmu. S. Dziwisz dokonał porównania terroryzmu i przestęp-stwa o charakterze terrorystycznym, jak również ukazał obowiązujące polskie przepisy prawne regulujące odpowiedzialność za cyberterroryzm. Opraco-wanie zawiera opis najpoważniejszych zachowań terrorystycznych popełnio-nych w cyberprzestrzeni. Autor podjął też próbę wskazania przedsięwzięć związanych z ochroną danych informatycznych o szczególnym znaczeniu dla bezpieczeństwa kraju.

Podsumowując, recenzowana monografia prezentuje opis zjawiska cy-berterroryzmu z perspektywy politologicznej i prawnej. Zawiera analizę możliwości prawnego przeciwdziałania temu zjawisku, choć nie określa form współpracy pomiędzy różnymi instytucjami. Ten aspekt rozważań z pewno-ścią podniósłby jej walory poznawcze. Nie zmienia to jednak faktu, że recen-zowaną monografię można polecić studentom bezpieczeństwa wewnętrz-nego. Będzie ona także interesującym i użytecznym opracowaniem dla funkcjonariuszy służb i instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem, walką oraz ściganiem sprawców ataków terrorystycznych. Z całą pewnością istot-ny wkład w badania nad zjawiskiem terroryzmu ma opracowanie Stanisława Kosmynka pt. Cyberdżihad. Wykorzystanie Inter netu przez współczesny terro-ryzm islamistyczny. Tekst ten odsłoni przed czytelnikiem podstawy wykorzy-stania współczesnych zdobyczy techniki przez terrorystów islamskich.

Mimo drobnych mankamentów, do których można zaliczyć czasami zbyt skrótową analizę podejmowanych problemów, monografia Cyberterroryzm zagrożeniem XXI wieku Perspektywa politologiczna i prawna jest godna po-lecenia tym wszystkim, którzy interesują się omawianą w niej problematyką. Opracowanie z pewnością zachęca do dalszego samodzielnego studiowania oraz badania zjawiska cyberterroryzmu.

KRONIKA



Ewa Rucińska*, Tomasz Zimiński**

Z KRONIKI LIONS CLUB ELBLĄG: POCZĄTKI LIONS CLUB ELBLĄG

Lions Club Elbląg powstał w 1992 roku z inicjatywy gdańszczanina Aloj-zego Bończy-Tomaszewskiego. Uroczysta inauguracja – „Charter Night” od-była się 22 maja 1993 roku na Zamku w Malborku, zgodnie z obowiązującymi procedurami. Wśród licznie zgromadzonych gości byli m.in.: Konsul Gene-ralny Niemiec w Gdańsku – Dorote Boden i wicewojewoda elbląski – An-drzej Zbudzki. Lionów reprezentowali członkowie klubów wprowadzających z L.C. Rastede (Niemcy), z Prezydentem klubu – Gunterem Kusianem i Guber-natorem Districtu 111 NB Gerdem Dallmanem oraz z L.C. Gdansk – A. B. To-maszewskim, prof. Czesławem Stobą i prof. Wiesławem Makarewiczem.

Lions Club Elbląg, zarejestrowany jako 21. klub Okręgu 121 Polska, stał się jednocześnie jednym z ponad 40 tysięcy klubów, największej pozarządo-wej, dobroczynnej organizacji na świecie – Lions Clubs International. Pierw-szym Prezydentem L.C.E. został Janusz Gierulski, a uroczyste ślubowanie zło-żyli i podpisali Kartę Klubu następujący członkowie: Tadeusz Ciemny, Adam Klupczyński, Adam Sokołowski, Czesław Dębski, Tomasz Lenartowicz, Izabela Szostak, Ryszard Ebelt, Maria Lisius-Końska, Janusz Ufnalewski, Janusz Gie-rulski, Zbigniew Łęga, Janusz Zalewski, Grzegorz Hejber, Czesław Marach,

* Specjalista ds. promocji EUH-E.** Prezydent Lions Club Elbląg. Club był współorganizatorem seminarium naukowego pn.

Żuławy Wiślane – szanse i bariery rozwoju w perspektywie interdyscyplinarnej, które odbyło się 10 stycznia 2014 roku w EUH-E.

Ewa Rucińska, Tomasz Zimiński136

Tomasz Zimiński, Józef Hryniewicz, Florian Romanowski, Rafał Kasprzycki, Waldemar Rozpiątkowski.

Członkowie L.C Elbląg wspierali rozwój ruchu Lions w Polsce. Pełnili funk-cje: Gubernatora Okręgu (PDG Józef Hryniewicz), Przewodniczącego Regio-nu (Tomasz Zimiński), Przewodniczących stref (Janusz Gierulski, Jan Klecha) oraz byli członkami gabinetu Gubernatora (J. Gierulski, T. Zimiński, J. Zalew-ski). L.C Elbląg był klubem czarterującym dla: L.C Senatus Gliwice, L.C Lębork, L.C Elbląg Truso oraz Leo Club Elbląg.

1. Kalendarium Prezydencji 1993–2014

– Janusz Gierulski 1993–1994 – Jozef Hryniewicz 1994–1995 – Janusz Zalewski 1995–1996 – Florian Romanowski 1996–1997 – Tomasz Zimiński 1997–1998 – Jerzy Jozefiak 1998–1999 – Andrzej Jarczewski 1999–2000 – Władysław Mańkut 2000–2001 – Zygmunt Kiersz 2001–2002 – Grzegorz Hejber 2002–2003 – Janusz Gierulski 2003–2004

– Wojciech Niżnik 2004–2005

– Janusz Zalewski 2005–2006

– Jan Klecha 2006–2007

– Adam Sokołowski 2007–2008

– Józef Pomiećko 2008–2009

– Edmund Robaczek 2009–2010

– Andrzej Korpacki 2010–2011

– Cezary Kuciński 2011–2012

– Jan Puchalski 2012–2013

– Tomasz Zimiński 2013–2014.

2. Działalność dobroczynna

Lions Club Elbląg swoją aktywność skupia na pomocy mieszkańcom El-bląga i okolic, głównie dzieciom. Jednocześnie, jako cząstka organizacji dzia-łającej globalnie, jest zobowiązana do współuczestnictwa we wspólnych pro-jektach i akcjach polskiej i światowej rodziny Lions: wspomagania powodzian, ofiary pożarów i innych kataklizmów, ostatnio np. poszkodowanych z Ukrainy.

Pierwsze lata działalności Klubu to pomoc dla niewidomych i niedowi-dzących, która wpisywała się w akcję Sight First LCI. Klub podjął współpracę z Polskim Związkiem Niewidomych. Dzięki lekarzom – członkom klubu, zorga-nizowano badania profilaktyczne i zakupiono specjalistyczny sprzęt dla Elblą-skiej Przychodni Okulistycznej, służący wykrywaniu wad wzroku. Największą radość i satysfakcję z tej akcji, przyniosło Lionom wsparcie dla niewidomej li-

Z kroniki Lions Club Elbląg: Początki Lions Club Elbląg 137

cealistki Agnieszki, której wieloletnie comiesięczne stypendia pomagały przez cały okres nauki, zakończonej uzyskaniem stopnia naukowego doktora na Uniwersytecie Gdańskim.

Równolegle, LCE wspierał Domy Dziecka w Elblągu (1993–1999) i Mar-wicy (1997–2012), oferując wielokierunkową pomoc. Ta najdłużej trwająca współpraca to nie tylko remonty budynków i adaptacje pomieszczeń, zakup niezbędnych sprzętów, stworzenie i wyposażenie pracowni fotograficznej, sali sportowej i boiska szkolnego, ale również wiele imprez dla dzieci. Dzię-ki osobistemu zaangażowaniu Lionów i ich rodzin, zorganizowano np. kilka obozów żeglarskich.

Inne akcje LCE: – Pomoc Gwiazdkowa Rodzinom – przekazywanie zebranej odzieży i in-

nych przedmiotów rodzinom z byłych PGR-ów woj. elbląskiego (1994–1997); – pomoc w warsztatach terapii zajęciowej dla dzieci z Poradni Rehabili-

tacyjnej (1996–1999); – wsparcie finansowe miejscowego Ośrodka Hipoterapii dla dzieci z po-

rażeniem mózgowym; – współfinansowanie specjalnego programu integracyjnego dla uzdol-

nionych artystycznie uczniów ze Szkoły Podstawowej nr 25 (2001–2007); – organizacja środowiskowych Konferencji o charakterze edukacyjnym

od 2001 – ostatnia w 2014 w EUHE, pn. Żuławy Wiślane – szanse i bariery roz-woju w perspektywie interdyscyplinarnej;

– „organizowanie i opłacanie zagranicznych wakacji zaangażowanym społecznie, zdolnym uczniom elbląskich szkół średnich z niezamożnych ro-dzin (od 2007 r., korzystając z międzynarodowego programu wymiany mło-dzieży LCI);

– coroczna pomoc indywidualna, jak w przypadku Wojtusia (2010 r.), któremu lek uratował życie czy Pauli i Danielka (2012 r.), którzy dzięki roto-rowi, zyskali możliwość skutecznej rehabilitacji w domu albo Ani i Janusza (2013 r.), którym specjalistyczne wózki ułatwiają komunikację.

3. Wspólne projekty

Poza działaniami lokalnymi (niektóre z nich wymieniono) Lions Club El-bląg wspiera finansowo akcje krajowe i międzynarodowe, zgodnie z progra-mem przyjętym przez wszystkie kluby Lions. Suma tych działań, składa się

Ewa Rucińska, Tomasz Zimiński138

na ogromną humanitarną siłę Lions Clubs International, zgodnie z pięknym mottem „We Serve”. I tak, LCE wspierał:

– program ratowania wzroku na świecie Sight Firsth (I 1995 r., II 2008 r.), – powodzian – Kędzierzyn Koźle (1997 r.), – ogólnopolskie akcje: Uśmiech Dziecka i Bratek w Barlinku (2012 r.), – Międzynarodowe Obozy Wymiany Młodzieży (2001 r. i 2007 r.), – Projekt Lionów Trójmiasta – Ośrodek Wczesnej Interwencji w Sobie-

szewie (2011r.), – ofiary huraganu Sandy w USA (2012 r.), – ofiary tajfunu Haiyan na Filipinach (2013 r.), – poszkodowanych na Ukrainie (2014 r.).

Podsumowanie

LCE ma za sobą wiele pożytecznych akcji, nie sposób wymienić wszyst-kich działań i ich beneficjentów. Nawet ogólna kwota wydatkowanych środ-ków, która sięga prawie 1 mln złotych, nie oddaje prawdziwej skali pomocy. Poza tym, zawsze można zrobić więcej. Dlatego dumą napawa Lionów, aktu-alny projekt pn. „Ogrody Zdrowia Dla Seniorów’’, realizowany wspólnie z LC Truso. Specjalny zestaw siłowni zewnętrznych w Parku im. Traugutta wsparły 2 zaprzyjaźnione kluby z Niemiec – LC Aurich i LC Rastede.

Lioni podkreślają, że RAZEM MOŻNA DOKONAĆ WIĘCEJ I POMÓC SKUTECZNIEJ!

Dlatego, z okazji Jubileuszu 20-lecia LC Elbląg, tak ważne były specjalne słowa podziękowania i wyrazy szacunku, kierowane do grona przyjaciół, darczyń-ców, sponsorów. Prezydent Klubu podkreślił, że ich otwarte serca i hojność zawsze pomagała w gromadzeniu znacznych funduszy na corocznych balach dobroczynnych, aukcjach, kwestach, konferencjach środowiskowych i przy wielu innych okazjach. Bez życzliwości władz samorządowych, lokalnych me-diów, artystów środowiska elbląskiego wiele działań zwyczajnie by się nie powiodło, a skala udzielonej pomocy byłaby mniejsza.



Andrzej Sylwestrzak*

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI WYDZIAŁU W ROKU AKADEMICKIM 2013/2014

(ADMINISTRACJA, BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE, ZARZĄDZANIE)1

W roku akademickim 2013/2014 w funkcjonowaniu Wydziału nastą-piły istotne zmiany organizacyjnej i personalne. Z dniem 1 października 2013 roku został utworzony Wydział Administracji i Nauk Społecznych. Po-wstał on z połączenia Wydziału Administracji i Ekonomii oraz Wydziału Pe-dagogiki. W ramach Wydziału oferowane są następujące kierunki kształcenia: administracja (studia I i II stopnia), pedagogika (studia I i II stopnia) zarzą-dzanie (studia I stopnia) i nowy kierunek od 2013/2014 roku – bezpieczeń-stwo wewnętrzne (studia I stopnia). Funkcję dziekana powierzono prof. zw. dr. hab. Andrzejowi Sylwestrzakowi. Prodziekanem odpowiedzialnym za administrację, zarządzanie i bezpieczeństwo wewnętrzne w lipcu 2013 roku została dr Izabela Seredocha, a prodziekanem pedagogiki dr Henryk Horba-czewski, którego w kwietniu 2014 roku zastąpiła dr Kamila Zdanowicz-Ku-charczyk. Zmiany kadrowe dotyczyły także minimum kadrowego. Z EUH-E odszedł dr hab. Krzysztof Grzelec i dr Henryk Gawroński, a zostali zatrudnie-ni: dr hab. Grzegorz Matuszak, dr Wojciech Janik.

* Prof. zw. dr hab., dziekan Wydziału Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.

1 Działalność naukowa i dydaktyczna Wydziału w zakresie pedagogiki zostanie zamiesz-czona w oddzielnym sprawozdaniu.

Andrzej Sylwestrzak140

Od momentu uzyskania uprawnień na kierunku administracja (25.06.2009 r.) tytuł zawodowy magistra uzyskało 506 absolwentów. W roku akademickim 2013/2014 na poszczególnych kierunkach studiowało:

– administracja I stopień – 87; – administracja II stopień – 181; – pedagogika I stopień – 128; – pedagogika II stopień – 162; – zarządzanie I stopień – 90; – bezpieczeństwo wewnętrzne I stopień – 57.

Kształcenie na kierunku administracja, zarządzanie, bezpieczeństwo wewnętrzne uwzględnia kluczowe elementy misji Elbląskiej Uczelni Huma-nistyczno-Ekonomicznej, działającej na rzecz upowszechniania wiedzy, bu-dowy społeczeństwa wiedzy, tworzącej lokalne i regionalne środowisko na-ukowe, otwarte na świat i nowe wyzwania poznawcze. Kształcenie to służy społeczności lokalnej i regionalnej poprzez przygotowanie absolwentów do pełnienia różnych ról zawodowych i społecznych. Jest to możliwe dzięki wyposażeniu ich w wiedzę, umiejętności i kompetencje potrzebne na współ-czesnym rynku pracy. Zgodnie z misją uczelni organizacja kształcenia na WAiNS uwzględnia potrzebę zapewniania coraz wyższego poziomu dydakty-ki i innowacyjnych metod nauczania z wykorzystaniem możliwości, jakie daje nowoczesna technologia (e-learning), co wpisuje się w realizację pierwszego celu strategicznego EUH-E, jakim jest zapewnienie wysokiej jakości kształ-cenia. Specjalności odpowiadają potrzebom studentów oraz społeczności lokalnej, a także regionalnej i są efektem prowadzonych konsultacji z przed-stawicielami środowiska administracji, biznesu. Także badania prowadzone przez studentów, będące realizacją indywidualnych projektów badawczych (prace licencjackie i magisterskie) często dotyczą lokalnych problemów życia społecznego i funkcjonowania biznesu, administracji terenowej, co wpływa na pogłębianie więzi ze społecznością lokalną i potwierdza zasadność wysił-ku intelektualnego studentów. Badania oraz udział studentów w organizo-wanych przez uczelnię konferencjach i seminariach naukowych z udziałem przedstawicieli sektora publicznego i biznesu wpisują się w trzeci prioryte-towy cel, jakim jest rozwój współpracy EUH-E ze środowiskiem lokalnym.

W analizowanym roku akademickim zarządzeniem Rektora EUH-E zo-stała powołana Rada Społeczno-Gospodarcza. Głównym celem powołania Rady jest nawiązanie współpracy pomiędzy biznesem, lokalną administracją samorządową a nauką poprzez wymianę wiedzy. Rada w założeniu ma pełnić

Sprawozdanie z działalności wydziału w roku akademickim 2013/2014 141

rolę ciała konsultacyjno-doradczego i wspierać Wydział Administracji i Nauk Społecznych w zakresie wykonywania zadań uczelni wyższej. Działalność Rady Społeczno-Gospodarczej polega na:

– wyrażaniu opinii o strategicznych kierunkach rozwoju EUH-E; – wymianie doświadczeń i poglądów na temat miejsca i roli EUH-E w jej

otoczeniu społecznym i gospodarczym oraz wspieranie jej rozwoju; – formułowaniu oczekiwań dotyczących działalności badawczej prowa-

dzonej na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych, w takich obszarach wiedzy, jak: zarządzanie, administracja, bezpieczeństwo wewnętrzne;

– współpracy z uczelnią w obszarze promowania studentów i absolwen-tów uczelni oraz ułatwianie nabycia umiejętności praktycznych w czasie stu-diów (wizyty studyjne, staże studentów, absolwentów);

– opiniowaniu planów studiów pod kątem zapotrzebowania rynku przedsiębiorców i struktur administracji publicznej; opiniowanie i ogólnie ro-zumiane doradztwo w zakresie doskonalenia programów studiów, odpowia-dającym zapotrzebowaniu na specjalistów w konkretnych sektorach i dzie-dzinach gospodarki;

– zgłaszaniu i opiniowaniu tematów prac dyplomowych do wykorzysta-nia w przedsiębiorstwach, urzędach administracji publicznej;

– pozyskiwaniu kadry menadżerskiej i kadry reprezentującej sektor pu-bliczny do prowadzenia specjalistycznych wykładów tematycznych w ramach studiów stacjonarnych, niestacjonarnych i podyplomowych;

– inicjowaniu i współorganizowaniu wykładów otwartych, seminariów, konferencji, umożliwiających wymianę doświadczeń kadry menedżerskiej przedsiębiorstw oraz sektora publicznego;

– inicjowaniu szkoleń tematycznych, studiów podyplomowych dla kadry menedżerskiej i kadry zatrudnionej w sektorze publicznym;

– wypracowaniu autonomicznych poglądów na temat najważniejszych, strategicznych zagadnień społeczno-gospodarczych w kraju i w Unii Euro-pejskiej.

W skład Rady Społeczno-Gospodarczej przy Wydziale Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej w Elblą-gu weszli:

– Mirosław Rogulski, Naczelnik Urzędu Celnego w Elblągu, – Zbigniew Orzech, Dyrektor Zarządu Komunikacji Miejskiej w Elblągu, – Józef Pomiećko, Dyrektor Elbląskiego Przedsiębiorstwa Robót Teleko-

munikacyjnych, – insp. mgr Marek Osik, Komendant Komendy Miejskiej Policji w Elblągu,

Andrzej Sylwestrzak142

– Wojciech Niżnik, Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe SONIK, – Paweł Lulewicz, Dyrektor Elbląskiego Parku Technologicznego, – Adam Jocza, Dyrektor Departamentu Organizacji i Nadzoru Urzędu

Miasta, – płk. Arkadiusz Kulik, Komendant Straży Granicznej w Elblągu.

Skład rady będzie uzupełniany o kolejnych partnerów.10 stycznia 2014 r. Wydział Administracji i Nauk Społecznych Elbląskiej

Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej zorganizował seminarium naukowe pn. Żuławy Wiślane – szanse i bariery rozwoju w perspektywie interdyscypli-narnej. Partnerem w organizacji tego przedsięwzięcia naukowego był Lions Club Elbląg, obchodzący 20. rocznicę swojej działalności.

Celem głównym seminarium naukowego było zapoznanie się ze stanem badań nad rozwojem regionu Warmii i Mazur ze szczególnym uwzględnie-niem Żuław Wiślanych i ich specyficznego położenia. Żuławy Wiślane to jed-nostka fizjograficzna wchodząca w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie. Żuławy obejmują rozległą równinę deltową Wisły, przypominającą kształt odwróconego trójkąta, którego wierzchołek znajduje się w rozwidleniu Wisły na Leniwkę i Nogat, zaś podstawa wyznaczona jest przez Mierzeję Wiślaną. Wysokość tej figury osiąga około 50 km, a podstawa – około 40 km. Po-wierzchnia Żuław wynosi ponad 1.740 km², z czego 450 km² stanowią ziemie położone poniżej poziomu morza, gdyż cechą charakterystyczną Żuław jest ich depresyjne usytułowanie. W miejscowości Raczki Elbląskie znajduje się punkt położony 1,8 m poniżej poziomu morza – najniżej w Polsce.

Celem seminarium było także podjęcie dyskusji nad szansami i zagro-żeniami dla Żuław Wiślanych w perspektywie samorządowej, transportowej, finansowej, socjologicznej, bezpieczeństwa wewnętrznego oraz organizacji pozarządowych. W spotkaniu licznie uczestniczyli przedstawiciele sektora publicznego, biznesu oraz studenci administracji i zarządzania.

Warto odnotować także sukces naszej studentki drugiego roku studiów magisterskich na kierunku administracja – specjalność planowanie i zago-spodarowanie przestrzenne. Pani Aneta Gumowska opracowała projekt do budżetu obywatelskiego miasta i gminy Pasłęk o nazwie Kreatywny Plac Zabaw. Projekt został poddany konsultacjom społecznym na terenie miasta i gminy i uzyskał 382 głosy. To dało mu drugie miejsce w ogólnym rankingu i dofinansowanie w wysokości niemal 100 tysięcy złotych. Zadanie inwesty-cyjne będzie realizowane w 2014 roku. Sukces ten jest przykładem angażo-wania się naszych studentów w życie społeczne swojej gminy.

INFORMACJA O WYDAWNICTWIE EUH-E

Uczelnia posiada wydawnictwo umożliwiające rozpowszechnianie publikacji pracow-ników uczelni zarówno w kraju, jak i zagranicą. Wydawnictwo stwarza pracownikom uczel-ni warunki do publikowania podręczników akademickich, monografii i artykułów będących rezultatem badań własnych. Owocem działalności wydawnictwa od 2002 roku jest 61 po-zycji z różnych dziedzin nauki. Są to:

1. Magdalena Dubiella-Polakowska: „Życie społeczne Elbląga w latach 1945–2000 (oświa-ta, kultura, opieka, pomoc, sport i rekreacja)”, EUH-E, Elbląg 2002, ss. 580, 24 cm.

2. „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanisty czno-Ekonomicznej”, t. 1, EUH-E, Elbląg 2003, ss. 301, 24 cm.



5. Jurij Głazunow: „Matematyka Wyższa. Zbiór zadań z analizy funkcji jednej zmiennej”, EUH-E, Elbląg 2003, ss. 284, 24 cm.

6. Norbert Michta, Jan Sobczak: „Zapomniany polemista i apostata doktryny Róży Luk-semburg. Stanisław Trusiewicz-Zalewski (1871–1918)”, EUH-E, Elbląg 2004, ss. 262, 24 cm.

7. Józef Borzyszkowski: „O Kaszubach w Kanadzie. Kaszubsko-kanadyjskie losy i dzie-dzictwo kultury”, Instytut Kaszubski, Uniwersytet Gdański, EUH-E, Gdańsk–Elbląg 2004, ss. 628, 24 cm.

8. Józef Borzyszkowski: „The Kashubs, Pomerania and Gdańsk”, Instytut Kaszubski, Uni-wersytet Gdański, EUH-E, Gdańsk–Elbląg 2004, ss. 271, 24 cm.

9. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwa-nia”, t. 1, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 588, 24 cm.

10. Mieczysław Plopa: „Psychologia rodziny. Teoria i badania”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 452, 24 cm.

11. Jurij Głazunow: „Metody wariacyjne”, EUH-E, Elbląg 2005, ss. 404, 24 cm.

12. Urszula Sokal: „Więzi uczuciowe dorosłych dzieci z rodzicami w rodzinach rozwiedzio-nych”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 212, 24 cm.

13. Jan Gancewski, Jan Sobczak (red.): „Europa a Rosja. Przeszłość, teraźniejszość, przy-szłość”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 650, 24 cm.

14. Waldemar Górski: „Cantata Elbingensis. Twórczość chóralna Janusza Jędrzejewskiego i działalność kulturalna Stowarzyszenia Miłośników muzyki Cantata w Elblągu”, EUH-E, Elbląg–Gdańsk 2005, ss. 244, 24 cm.

15. Danuta Rucińska, Henryk Horbaczewski (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w euro-pejskiej perspektywie”, EUH-E, Elbląg 2005, ss. 270, 24 cm.

Informacja o Wydawnictwie EUH-E144

16. Andrzej Sylwestrzak (red.): „Strategia i współpraca w Regionie Bałtyku”, EUH-E, Elbląg 2006, ss. 222, 24 cm.

17. Józef Borzyszkowski: „Tradycje akademickie Elbląga – dawniej i dziś. Materiały pokon-ferencyjne”: EUH-E, Elbląg 2006, ss. 135, 24 cm.


19. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, t. I, nr 1, EUH-E, Elbląg 2006, ss. 264, 24 cm.

20. Danuta Rucińska, Henryk Gawroński (red.): „Region Warmii i Mazur w zintegrowanej Europie”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 235, 24 cm.

21. Andrej Kibitkin: „Oszacowanie stabilności skomplikowanych układów ekonomicznych”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 195, 24 cm.

22. Sławomir Kapłon: „Piłkarska Olimpia. Z dziejów sekcji piłki nożnej klubu sportowego Olimpia Elbląg 1945–2006”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 305, 22 cm.


24. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, t. 2, nr 1, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 228, 24 cm.

25. Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Huma-nistyczno-Ekonomicznej”, t. 5, Prawo. Administracja Zarządzanie publiczne, nr 1, EUH--E, Elbląg 2007, ss. 328, 24 cm.

26. Izabela Seredocha: „Strategie marketingowe uczelni prywatnych w Polsce”, EUH-E, El-bląg 2007, ss. 266, 24 cm.

27. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 6, Prawo. Administracja. Zarządza-nie publiczne, nr 2, Elbląg 2008, ss. 270, 24 cm.

28. Danuta Rucińska, Michał Makowski (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elblą-skiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 7, Nauki ekonomiczne i polityczne, nr 1, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 318, 24 cm.

29. Henryk Horbaczewski, Danuta Rucińska, Tłoczyński Dariusz (red.): „Gospodarka i spo-łeczeństwo w europejskiej perspektywie. Region Warmii i Mazur w zintegrowanej Euro-pie” EUH-E, Elbląg 2008, ss. 286, 24 cm.

30. Krzysztof Kalka: „Zarys historii i filozofii”, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 164.

31. Joanna Stanisława Nowak: „Psychospołeczne uwarunkowania przestępczości nielet-nich dziewcząt”, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 184.

32. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, t. II, nr 1, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 258, 24 cm.


34. Paulus Herrmann: „Relacja o czasach polskich i rosyjskich w Elblągu od stycznia 1945 do maja 1946 roku”, Instytut Kaszubski, EUH-E Gdańsk–Elbląg 2009, ss. 127, 21 cm.

35. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy El-

Informacja o Wydawnictwie EUH-E 145

bląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 8, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 3, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 260, 24 cm.

36. Krzysztof Luks: „Port Elbląg w polityce morskiej państwa”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 278, 20 cm.

37. Józef Borzyszkowski (red.): „Pro memoria Tadeusz Polakowski (1925–2007), EUH-E, El-bląg 2009, ss. 287, 20 cm.

38. Krzysztof Kalka, Adam Musielewicz (red.): „Człowiek w zmieniającej się współczesnej kulturze”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 297, 24 cm.

39. Danuta Rucińska, Henryk Horbaczewski (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w euro-pejskiej perspektywie. Zrównoważony rozwój regionu Warmii i Mazur”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 198, 24 cm.

40. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2009, t. IV, nr 1, EUH-E, El-bląg, ss. 230, 24 cm.

41. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humani styczno-Ekonomicznej”, t. 9, Nauki ekonomiczne, nr 2, EUH-E, Elbląg 2010, ss. 363, 24 cm.

42. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2010, t. V, nr 1, EUH-E, Elbląg, ss. 160, 24 cm.

43. Bożenna Janikowska, wstęp Józef Borzyszkowski: „Dwadzieścia lat samorządu elblą-skiego (1990–2010)”, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 551, 24 cm.

44. Bogumił Przeździak: „Historia protetyki, ortotyki i pomocy lokomocyjnych”, EUH-E, El-bląg 2011, ss. 135, 24 cm.

45. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 10, Prawo. Administracja. Zarzą-dzanie publiczne, nr 4, Elbląg 2011, ss. 255, 24 cm.

46. Marzena Sobczak, Jacek Perliński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 11, Nauki o zdrowiu, nr 1, Biopsycho-spo-łeczny wymiar zdrowia rodziny, Elbląg 2011, ss. 318, 24 cm.


48. Wiesław Golnau, Izabela Seredocha (red.): Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie. Współczesne zarządzanie – uwarunkowania, kierunki rozwoju, perspek-tywy, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 474, 24 cm.

49. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2011, t. VI, nr 1, EUH-E, El-bląg, ss. 192, 24 cm.

50. Cezary Obracht-Prondzyński, Karolina Ciechorska-Kulesza (red.): „Organizacje pozarzą-dowe w Elblągu. Ludzie – działania – współpraca z samorządem”, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 185, 24 cm.

51. Kamila Zdanowicz-Kucharczyk: „Codzienność uliczna z perspektywy dziecka”, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 247, 24 cm.

52. A.W. Salikhov: „Kapitał ludzki i edukacja. Cele, środki i realia”, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 173, 24 cm.

Informacja o Wydawnictwie EUH-E146

53. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Nauko-wy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 12, Prawo. Administracja. Za-rządzanie publiczne, nr 5, Elbląg 2012, ss. 126, 24 cm.

54. Michał Wojciech Płachta, Izabela Justyńska (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Na-ukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 13, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 6, Elbląg 2012, ss. 185, 24 cm.

55. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy El-bląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 14, Nauki ekonomiczne, nr 3, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 107, 24 cm.

56. Andrzej Sylwestrzak, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 15, Prawo. Administracja. Zarzą-dzanie publiczne, nr 4, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 130, 24 cm.

57. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2012, t. VII, nr 1, EUH-E, Elbląg, ss. 194, 24 cm.

58. Joanna Nowak (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Huma-nisty czno-Ekonomicznej”, t. 16, Pedagogika, nr 1, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 100, 24 cm.

59. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek we współczesnym świecie. Zagrożenia i wyzwania: perspektywa interdyscyplinarna”, t. 5, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 480, 24 cm.

60. Henryk Gawroński, Tadeusz Liziński, Izabela Seredocha (red.): „Wpływ tymczasowego zatrudnienia wysoko wykwalifikowanej kadry na wzrost innowacyjności i konkuren-cyjności MŚP. Badanie ewaluacyjne dotyczące wpływu projektu i nowoczesnych form zatrudnienia na rozwój przedsiębiorczości w województwie warmińsko-mazurskim”, Gmina miasto Elbląg, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2013, ss. 200, 24 cm.

61. Joanna Nowak (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Huma-nisty czno-Ekonomicznej”, t. 17, Pedagogika, nr 2, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 104, 24 cm.

62. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Hu-manistyczno-Ekonomicznej”, t. 19, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 8, Elbląg 2013, ss. 128, 24 cm.

63. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2013, t. VIII, nr 1, EUH-E, Elbląg, ss. 182, 24 cm.

64. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha, „Przekształcenia Zakładów Opieki Zdrowotnej w Polsce. Raport z badań z uwzględnieniem spostrzeżeń uczestników projektu »Profe-sjonalne zarządzanie w systemie ochrony zdrowia«”, Elbląg 2014, ss. 186, 21 cm.

65. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Hu-manistyczno-Ekonomicznej” 2014, t. 20, nr 1, Prawo. Administracja. Zarządzanie pu-bliczne, z. 9, EUH-E, Elbląg 2014, ss. 158, 24 cm.

Informacje o dystrybucji wymienionych wydawnictw można uzyskać w bibliotece Uczelni:

Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna w Elbląguul. Lotnicza 2, 82-300 Elbląg

Tel. ( 48 55) 239 38 02 fax (48 55) 239 38 01http://www.euh-e.edu.pl,

ACTA ELBINGENSIA - euh-e.edu.pl · prof. zw. dr hab. Krystyna Brzozowska, Wydział Zarządzania i...

Documents

Transcript of ACTA ELBINGENSIA - euh-e.edu.pl · prof. zw. dr hab. Krystyna Brzozowska, Wydział Zarządzania i...