SKRYPTY BECKA

Wstęp do prawoznawstwa

W sprzedaży:

J. OniszczukFILOZOFIA I TEORIA PRAWA, wyd. 2Studia Prawnicze

T. MaciejewskiHISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 5Studia Prawnicze

M. Błachut, W. Gromski, J. KaczorTECHNIKA PRAWODAWCZAPodręczniki Prawnicze

W. Wołodkiewicz, M. ZabłockaPRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 6Podręczniki Prawnicze

T. MaciejewskiHISTORIA USTROJU I PRAWA SĄDOWEGO POLSKI, wyd. 4Podręczniki Prawnicze

E. Gniewek, P. Machnikowski (red.)ZARYS PRAWA CYWILNEGO, wyd. 2Studia Prawnicze

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2016

dr hab. Tatiana Chauvinadiunkt Uniwersytetu Warszawskiego

prof. dr hab. Tomasz Staweckiprofesor Uniwersytetu Warszawskiego

prof. zw. dr hab. † Piotr Winczorek profesor Uniwersytetu Warszawskiego

Wstęp do prawoznawstwa10. wydanie

poprawione i uzupełnione

Wydawca: Aneta Flisek

© Wydawnictwo C.H.Beck 2016

Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: PanDawer Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa

ISBN 978-83-255-7740-7

ISBN e-book 978-83-255-7741-4

SpiS treści

Wykaz skrótów ............................................................................................................ XIWykaz podstawowej literatury .................................................................................. XVPrzedmowa .................................................................................................................. XVII

cZĘśĆ i. prawo jako przedmiot nauk prawnych

rOZDZiAŁ i. podstawowe koncepcje prawa .......................................................... 3§ 1. Koncepcje prawnonaturalne ................................................................................ 5§ 2. Pozytywizm prawniczy i jego ewolucja ............................................................. 8§ 3. Prawo jako fakt społeczny. Realizm prawny  ...................................................... 11§ 4. Koncepcje hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne ........................ 13

rOZDZiAŁ ii. Wieloznaczność terminu „prawo” ................................................. 17§ 5. Prawo w znaczeniu prawniczym ......................................................................... 17§ 6. Podstawowe cechy prawa .................................................................................... 18§ 7. Różne sposoby użycia terminu „prawo”  ............................................................. 20

rOZDZiAŁ iii. prawo jako przedmiot badań naukowych ................................... 23§ 8. Podstawowe problemy nauk prawnych  ............................................................... 23

I. Nauki dogmatyczne ................................................................................... 25  II.  Nauki ogólnoteoretyczne – filozofia prawa, teoria prawa, 

jurysprudencja ............................................................................................ 26 III. Nauki historyczne ....................................................................................... 27 IV. Nauki empiryczne ...................................................................................... 27§ 9. Naukowość prawoznawstwa. Status wstępu do prawoznawstwa  ....................... 29§ 10. Metody badawcze w prawoznawstwie  .............................................................. 30

rOZDZiAŁ iV. prawo a inne regulatory zachowań .............................................. 32§ 11. Prawo i wartości  ................................................................................................. 32§ 12. Wielość systemów normatywnych  .................................................................... 34§ 13. Systemy normatywne inne niż prawo  ............................................................... 35

I. Normy moralne ........................................................................................... 35 II. Normy religijne ........................................................................................... 37  III.  Normy obyczaju  .......................................................................................... 37  IV.  Normy organizacji społecznych i politycznych  ......................................... 38

VI Spis treści

§ 14. Normy moralne a normy prawne – podstawowe różnice  .................................. 39§ 15. Relacje treściowe i funkcjonalne między prawem a moralnością  .................... 40

  I.  Związki treściowe (związki przedmiotowe)  .............................................. 40  II.  Związki funkcjonalne   ................................................................................ 43§ 16. Moralność, religia i obyczaje a obowiązywanie prawa  ..................................... 44§ 17. Kultura prawna .................................................................................................. 45§ 18. Etyka zawodów prawniczych  ............................................................................ 47

rOZDZiAŁ V. Sprawiedliwość jako podstawowa wartość prawa ........................ 49§ 19. Idea sprawiedliwości i jej interpretacje  ............................................................. 49§ 20. Idea sprawiedliwości w procesie stanowienia i stosowania prawa  ................... 53§ 21. Idea sprawiedliwości społecznej  ....................................................................... 56§ 22. Równość w prawie i wobec prawa  .................................................................... 57

rOZDZiAŁ Vi. prawo jako zjawisko polityczne ................................................... 60§ 23. Polityczny charakter prawa ............................................................................... 60§ 24. Określenie państwa  ........................................................................................... 61§ 25. Prawo w procesie sprawowania władzy. Związki prawa i państwa .................. 67§ 26. Współczesna krytyka państwa i jego tradycyjnej roli  ...................................... 69§ 27. Unia Europejska w procesie sprawowania władzy  ........................................... 69§ 28. Idea rządów prawa  ............................................................................................. 70§ 29. Demokratyczne państwo prawne  ...................................................................... 73§ 30. Gwarancje państwa prawnego  ........................................................................... 75

cZĘśĆ ii. prawo jako system norm

rOZDZiAŁ Vii. Język prawa .................................................................................. 79§ 31. Prawo jako zjawisko językowe  .......................................................................... 79§ 32. Język prawny i język prawniczy  ....................................................................... 80§ 33. Rodzaje wypowiedzi  ......................................................................................... 85

rOZDZiAŁ Viii. Norma prawna ............................................................................ 90§ 34. Pojęcie normy postępowania  ............................................................................. 90§ 35. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych .................................................. 91§ 36. Budowa normy prawnej .................................................................................... 93§ 37. Hipoteza normy prawnej ................................................................................... 96§ 38. Dyspozycja normy prawnej ............................................................................... 97

  I.  Czyny i czynności konwencjonalne  ........................................................... 97  II.  Sytuacje wyznaczane przez normy prawne  ............................................... 101

1.  Obowiązek  ............................................................................................. 1012. Dozwolenie ............................................................................................ 1033.  Wolności prawnie chronione  ................................................................. 1044. Uprawnienia ......................................................................................... 105

§ 39. Prawo podmiotowe ............................................................................................ 107§ 40. Kompetencja ...................................................................................................... 110§ 41. Sankcja. Rodzaje sankcji prawnych  .................................................................. 114

VIISpis treści

rOZDZiAŁ iX. rodzaje norm i przepisów. Akt normatywny ............................. 120§ 42. Przepis prawny. Norma a przepis prawny ......................................................... 120§ 43. Rodzaje norm i przepisów prawnych  ................................................................ 122

  I.  Normy prawne: reguły i zasady prawne   ................................................... 122  II.  Normy bezwzględnie i względnie wiążące   ............................................... 124  III.  Przepis ogólny i szczególny (lex generalis i lex specialis)  ........................ 126  IV.  Przepisy odsyłające i przepisy blankietowe  ............................................... 127

§ 44. Akt normatywny ............................................................................................... 128§ 45. Budowa aktu normatywnego ............................................................................. 129

  I.  Tytuł aktu normatywnego  .......................................................................... 130  II.  Przepisy merytoryczne ogólne i szczegółowe  ........................................... 130  III.  Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących  ......................................... 132  IV.  Przepisy przejściowe i dostosowujące   ...................................................... 133  V.  Przepisy końcowe  ....................................................................................... 134 VI. Podpis uprawnionego podmiotu ................................................................. 136  VII.  Załączniki  ................................................................................................... 136

rOZDZiAŁ X. System prawa ................................................................................... 137§ 46. Pojęcie i rodzaje systemów. System prawa  ....................................................... 137§ 47. Budowa systemu prawnego ............................................................................... 140§ 48. Związki między elementami systemu prawa  .................................................... 143§ 49. Zasada niesprzeczności systemu prawa  ............................................................ 145§ 50. Usuwanie sprzeczności norm – reguły kolizyjne  ............................................. 147§ 51. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie  ........................................................ 149§ 52. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego. 

Gałęzie prawa  .................................................................................................... 153  I.  Podstawowe gałęzie prawa wewnętrznego  ................................................ 155 II. Instytucje prawne ....................................................................................... 159§ 53. Policentryczność systemów prawnych  .............................................................. 159

rOZDZiAŁ Xi. Obowiązywanie prawa .................................................................. 162§ 54. Obowiązywanie prawa  ...................................................................................... 162§ 55. Sposoby użycia terminu „obowiązywanie prawa”  ........................................... 163

  I.  Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym  ...................................... 164  II.  Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym (tetycznym)  ......................... 164  III.  Realistyczne obowiązywanie prawa   ......................................................... 165§ 56. Obowiązywanie prawa w przestrzeni (obowiązywanie terytorialne)  .............. 168§ 57. Obowiązywanie prawa co do osób  .................................................................... 169§ 58. Obowiązywanie prawa w czasie  ....................................................................... 170

cZĘśĆ iii. Funkcjonowanie prawa

rOZDZiAŁ Xii. Funkcje prawa. przestrzeganie prawa ...................................... 177§ 59. Cele i funkcje prawa .......................................................................................... 178§ 60. Instrumentalny charakter prawa ....................................................................... 181§ 61. Pojęcie przestrzegania prawa  ............................................................................. 182

VIII Spis treści

§ 62. Postaci nieprzestrzegania prawa ....................................................................... 184§ 63. Znajomość prawa a jego przestrzeganie  ............................................................ 188§ 64. Ogłaszanie aktów normatywnych. Tekst autentyczny. Tekst jednolity  ............ 189§ 65. Fikcja powszechnej znajomości prawa  .............................................................. 192§ 66. Skuteczność prawa  ............................................................................................ 193

rOZDZiAŁ Xiii. tworzenie prawa ......................................................................... 195§ 67. Pojęcie tworzenia prawa  .................................................................................... 195§ 68. Źródła prawa  ...................................................................................................... 196§ 69. Sposoby tworzenia prawa (fakty prawotwórcze) w ich historycznym 

rozwoju .............................................................................................................. 197  I.  Stanowienie prawa  ...................................................................................... 197  II.  Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym  ..................................... 199  III.  Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo  ..................................... 200  IV.  Prawotwórcze orzecznictwo sądowe  .......................................................... 202  V.  Recepcja prawa obcego   ............................................................................. 204§ 70. Stanowienie prawa w państwach współczesnych – zasady ogólne  .................. 204§ 71. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski  ........................ 207§ 72. Racjonalność ustawodawcy jako postulat  ......................................................... 208§ 73. Akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego  .................................. 210

  I.  Konstytucja RP (ustawa zasadnicza)  ......................................................... 210 II. Ustawa ........................................................................................................ 211 III. Akty normatywne o randze ustawy ........................................................... 212  IV.  Umowy międzynarodowe i źródła prawa europejskiego  ........................... 213  V.  Rozporządzenie wykonawcze   ................................................................... 215§ 74. Akty prawa wewnętrznego (interna)  ................................................................. 216

rOZDZiAŁ XiV. Stosowanie prawa ........................................................................ 217§ 74. Pojęcie stosowania prawa  .................................................................................. 217§ 75. Ideologie stosowania prawa ............................................................................... 218

  I.  Ideologia decyzji związanej  ....................................................................... 218  II.  Ideologia decyzji swobodnej   ..................................................................... 219  III.  Ideologia decyzji racjonalnej i praworządnej ............................................. 220

§ 76. Typy stosowania prawa ..................................................................................... 220  I.  Sądowe stosowanie prawa   ......................................................................... 221 II. Administracyjne stosowanie prawa ........................................................... 223

§ 77. Proces stosowania prawa i jego etapy. Dowody i domniemania w prawie ....... 224  I.  Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu  .................. 224 II. Udowodnienie zaistnienia faktu ................................................................. 225

1.  Zasady rozłożenia ciężaru dowodu  ........................................................ 2252.   Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu   .......................... 2263.  Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo  .......................... 2264. Cele postępowania dowodowego   .......................................................... 227

  III.  Ustalenie norm obowiązujących   ............................................................... 230  IV.  Subsumcja i podjęcie decyzji  ..................................................................... 231 V. Wykonanie decyzji prawnej ...................................................................... 232§ 78. Alternatywne metody rozwiązywania sporów  ................................................. 232

IXSpis treści

rOZDZiAŁ XV. Wykładnia prawa i rozumowania prawnicze ............................ 234§ 79. Pojęcie wykładni prawa  ..................................................................................... 234§ 80. Cele i zakres wykładni  ...................................................................................... 235§ 81. Koncepcja racjonalności ustawodawcy jako założenie interpretacyjne  ........... 237§ 82. Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący  ................................ 239

  I.  Wykładnia autentyczna   ............................................................................. 239  II.  Wykładnia legalna   ..................................................................................... 240  III.  Wykładnia operatywna   ............................................................................. 241

1.  Wyroki zapadłe w wyniku skargi kasacyjnej  ....................................... 2422.  Uchwały w sprawie wniosków o rozstrzyganie rozbieżności 

w wykładni   ............................................................................................ 2433.  Rozstrzygnięcia zagadnień prawnych   .................................................. 244

  IV.  Wykładnia prywatna oraz doktrynalna (naukowa)   ................................... 245§ 83. Podział wykładni ze względu na sposób jej dokonania  .................................... 246

  I.  Wykładnia językowa (językowo-logiczna)  ................................................ 246  II.  Wykładnia systemowa  ................................................................................ 247  III.  Wykładnia funkcjonalna i celowościowa (teleologiczna)   ......................... 249

1.  Teoria wykładni statycznej  .................................................................... 2502.  Teoria wykładni dynamicznej (adaptacyjnej)  ....................................... 2513.  Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy”  ........................................ 251

  IV.  Wykładnia porównawcza  ........................................................................... 252 V. Dyrektywy preferencji .............................................................................. 253§ 84. Podział wykładni ze względu na wynik (zakres) wykładni  ............................. 254

  I.  Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła)   ..................................................... 254  II.  Wykładnia rozszerzająca  ............................................................................ 255  III.  Wykładnia zwężająca   ................................................................................ 255§ 85. Reguły inferencyjne. Topiki prawnicze  ............................................................ 257

rOZDZiAŁ XVi. Stosunki prawne ......................................................................... 263§ 86. Pojęcie stosunku prawnego  ............................................................................... 263§ 87. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego .............................................. 264§ 88. Podmioty stosunku prawnego ........................................................................... 267

  I.  Osoba fizyczna  ............................................................................................ 269  II.  Osoba prawna  ............................................................................................. 270  III.  „Ułomne osoby prawne”  ............................................................................ 273§ 89. Przedmiot i treść stosunku prawnego  ............................................................... 274§ 90. Rodzaje stosunków prawnych  ........................................................................... 274§ 91. Aktualizacja stosunku prawnego ...................................................................... 276§ 92. Pojęcie transakcji  ............................................................................................... 278

rOZDZiAŁ XVii. Odpowiedzialność prawna ....................................................... 280§ 93. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej  ........................................ 280§ 94. Rodzaje odpowiedzialności prawnej  ................................................................. 282

  I.  Odpowiedzialność karna  ............................................................................ 2821.  Przesłanki odpowiedzialności karnej osób fizycznych  ......................... 282

  II.  Odpowiedzialność cywilna  ........................................................................ 2841.  Odpowiedzialność deliktowa   ................................................................ 285

X Spis treści

2.  Odpowiedzialność kontraktowa   ........................................................... 2863.  Odpowiedzialność za szkodę przyjętą w drodze umowy  ..................... 2874.  Szkoda wyrządzona przy wykonywaniu władzy publicznej  ................ 287

  III.  Odpowiedzialność służbowa  ...................................................................... 288  IV.  Odpowiedzialność parlamentarna  .............................................................. 289  V.  Odpowiedzialność konstytucyjna  .............................................................. 289

indeks rzeczowy .......................................................................................................... 291

Wykaz skrótóW

1. Źródła prawaKC ���������������������������������� Kodeks cywilnyKK ���������������������������������� Kodeks karnyKonstytucja RP �������������� Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2�4�1997 r� (Dz�U� Nr 78,

poz� 483 ze zm� i ze sprost�)KP ���������������������������������� Kodeks pracyKPA �������������������������������� KodekspostępowaniaadministracyjnegoKPC �������������������������������� KodekspostępowaniacywilnegoKPK ������������������������������� KodekspostępowaniakarnegoKRO ������������������������������� KodeksrodzinnyiopiekuńczyKSH�������������������������������� KodeksspółekhandlowychTWE ������������������������������� TraktatustanawiającyWspólnotęEuropejską(wersjaskonsolido-

wana Dz�Urz� UE C 321E/2006, s� 1)

2. Publikatory i czasopismaBiul� SN �������������������������� BiuletynSąduNajwyższegoDz�U� ����������������������������� Dziennik Ustaw Dz�Urz� UE �������������������� DziennikUrzędowyUniiEuropejskiejKPP �������������������������������� KwartalnikPrawaPrywatnegoMoPod ���������������������������� Monitor PodatkowyM�P� �������������������������������� Monitor PolskiONSA ����������������������������� OrzecznictwoNaczelnegoSąduAdministracyjnegoOTK ������������������������������� OrzecznictwoTrybunałuKonstytucyjnegoOTK-A ��������������������������� OrzecznictwoTrybunałuKonstytucyjnego–SeriaAOSNAP �������������������������� OrzecznictwoSąduNajwyższegoIzbaAdministracyjnaiPracyOSNC ����������������������������� OrzecznictwoSąduNajwyższegoIzbaCywilnaOSNCP ��������������������������� OrzecznictwoSąduNajwyższegoIzbaCywilnaiPracyOSNKW ������������������������� OrzecznictwoSąduNajwyższegoIzbaKarnaOSPiKA ������������������������� OrzecznictwoSądówPolskichiKomisjiArbitrażowychPiP ���������������������������������� PaństwoiPrawoPiZS ������������������������������� PrawoiZabezpieczenieSpołecznePr� Gosp� ������������������������ Prawo GospodarczeRej� �������������������������������� Rejent

XII Wykaz skrótów

RPEiS ����������������������������� RuchPrawniczy,EkonomicznyiSocjologicznySI ������������������������������������ StudiaIuridicaSP-E ������������������������������� Studia Prawno-EkonomiczneZNUJ������������������������������ ZeszytyNaukoweUniwersytetuJagiellońskiego

3. Inne skrótyang. ��������������������������������� angielski(-a,-e)art� ��������������������������������� artykuł(-y)cz� ���������������������������������� częśćETPC ������������������������������ EuropejskiTrybunałPrawCzłowiekafr� ������������������������������������ francuski (-a, -e)gr. ����������������������������������� grecki(-a,-e)GUS �������������������������������� GłównyUrządStatystycznyitp� ��������������������������������� i tym podobnełac. ���������������������������������� łaciński(-a,-e)m�in� ������������������������������ międzyinnymin� ������������������������������������ następny(-a,-e)NATO ����������������������������� OrganizacjaTraktatuPółnocnoatlantyckiego(ang.NorthAtlantic

TreatyOrganization)NBP �������������������������������� Narodowy Bank PolskiNIK �������������������������������� NajwyższaIzbaKontrolinp� ���������������������������������� naprzykładNr ����������������������������������� numerNSA �������������������������������� NaczelnySądAdministracyjnyOECD ����������������������������� OrganizacjaWspółpracyGospodarczejiRozwoju(ang.Organi-

zation for Economic Co-operation and Development)ONZ ������������������������������� OrganizacjaNarodówZjednoczonychpkt ���������������������������������� punktp�n�e� ������������������������������� przednasząerąpor� �������������������������������� porównajpost� ������������������������������� postanowieniepoz� �������������������������������� pozycja ppkt �������������������������������� podpunktpt� ���������������������������������� podtytułemred� �������������������������������� redakcjared� nauk� ���������������������� redakcja naukowarozdz� ���������������������������� rozdziałRM ��������������������������������� Rada Ministróws� ������������������������������������ stronaSA ���������������������������������� sądapelacyjnySN ���������������������������������� SądNajwyższySN (7) ����������������������������� SądNajwyższywskładzie7sędziówtekst jedn� ���������������������� tekst jednolityTK ���������������������������������� TrybunałKonstytucyjnytj� ����������������������������������� to jesttzn� �������������������������������� to znaczy

XIIIWykaz skrótów

tzw� �������������������������������� tak zwany (-a, -e)UE ���������������������������������� Unia EuropejskaUSA �������������������������������� Stany Zjednoczoneust� ��������������������������������� ustępw� ������������������������������������ wiek (-i)w zw� ����������������������������� wzwiązkuz� ������������������������������������ zeszytze sprost� ����������������������� ze sprostowaniemze zm� ���������������������������� ze zmianamizob� �������������������������������� zobacz

Wykaz podstaWoWej literatury

A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawych. Leksykon tematyczny, wyd. 3, Warszawa 2010

I. Bogucka, Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Kraków 2000B. Brożek, J. Stelmach, Metody prawnicze. Logika – Analiza – Argumentacja – Hermeneu-

tyka, wyd. II, Kraków 2006B. Brożek, Normatywność prawa, Warszawa 2012T. Chauvin, Homo iuridicus. Człowiek jako podmiot prawa publicznego, Warszawa 2014T. Chauvin, Sprawiedliwość: między celowością a bezpieczeństwem prawnym. Ewolucja

poglądów Gustawa Radbrucha, SI 1999, Nr XXXVIIR. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998L. L. Fuller, Moralność prawa, Warszawa 1978T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a język prawniczy, ZNUJ 1972, z. 55T. Gizbert-Studnicki, Zasady i reguły prawa, PiP 1988, z. 3W. Gromski, Autonomia i instrumentalny charakter prawa, Wrocław 2000H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998F. A. von Hayek, Konstytucje wolności, Warszawa 2012H. Izdebski, Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2007J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Koszalin 1999J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1994A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa, Warszawa 2008K.J. Kaleta, A. Kotowski, Podstawy prawoznawstwa, Warszawa 2016M. Kordela, Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, Poznań 2012W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Warszawa 1996L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków

2001D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Warszawa 2000M. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian,

wyd. 4., Warszawa 2003L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. XII, Toruń 2009L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1999K. Pałecki, Prawoznawstwo – zarys wykładu. Prawo w porządku społecznym, Warszawa 2003C. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984

XVI Wykaz podstawowej literatury

T. Pietrzykowski, Wsteczne działanie prawa i jego zakaz, Kraków 2004J. Raz, Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, Warszawa 2000W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988M. Safjan, Wyzwania dla państwa prawa, Warszawa 2007R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996W. Staśkiewicz, Demokratyczne państwo prawne w Polsce lat dziewięćdziesiątych: eufunk-

cjonalność teorii i dysfunkcjonalność praktyki, [w:] Prawo i ład społeczny. Księga jubi-leuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Warszawa 2000

T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005

T. Stawecki, Precedens jako zadanie dla nauk prawnych, [w:] Precedens w polskim systemie prawa, red. A. Śledzińska-Simon, M. Wyrzykowski, Warszawa 2010

J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1995J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX w., Kraków 1999M. Szyszkowska, Teorie prawa natury XX wieku w Polsce, Warszawa 1982Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005Z. Tobor, Teoretyczne problemy legalności, Katowice 1998R. A. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia

1997 roku, Warszawa 2008P. Winczorek, Nauka o państwie, wyd. 4, Warszawa 2011P. Winczorek, Polska pod rządami Konstytucji z 1997 roku, Warszawa 2006S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej z dnia 20 czerwca

2002 r., Warszawa 2004S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wyd. III, Poznań 2007S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997J. Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław–Warszawa 1990J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, red. A. Kozak, Wrocław 2000M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, wyd. 5, Warszawa 2010Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, z. 11Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000

Przedmowa

Dziesiąte wydanie podręcznika ze wstępu do prawoznawstwa nie zostało pomyślane jako wydanie jubileuszowe. Autorzy starali się, z jednej strony, usunąć niejasności i uprosz-czenia, które znalazły się w poprzednich edycjach podręcznika, a z drugiej – uwzględnić zmiany zachodzące w prawie obowiązującym i w polskiej kulturze prawnej. Czy zamierze-nie to powiodło się, ocenią adresaci podręcznika, zwłaszcza studenci.

W pracach nad dziesiątym wydaniem podręcznika nie uczestniczył inicjator i współ-twórca poprzednich edycji, prof. dr hab. Piotr Winczorek. Nasz Nauczyciel i Przyjaciel zmarł 9 lutego 2015 r. Pozostali autorzy starali się wszakże zachować myśli i opinie prof. Piotra Winczorka, gdyż ogromna większość z nich zachowuje wciąż swoją aktualność.

Oddając do druku obecne wydanie podręcznika wyrażamy nadzieję, że czytelnicy tej pracy zdołają przy jej pomocy poznać oraz zrozumieć szczegółowe koncepcje i instytucje współczesnego prawa. Wiedza ta jest niezwykle istotna, gdyż służy rozstrzyganiu sporów i rozwiązywaniu problemów nierzadko o wielkim znaczeniu społecznym. Należy wszakże konkretne rozwiązania teoretyczne i praktyczne widzieć w kontekście dorobku nauk praw-nych, orzecznictwa sądó oraz współczesnej myśli humanistycznej. Jedynie taki szeroki kon-tekst pozwala na posługiwanie się konkretnymi rozwiązaniami prawnymi ze zrozumieniem i ogranicza traktowanie ich wyłącznie jako arbitralnych instrumentów władzy publicznej.

Tatiana Chauvin Tomasz Stawecki

CZĘŚĆ I

Prawo jako PrZedmIot nauk PrawnyCh