ACTA ELBINGENSIA - euh-e.edu.pl · Cloud Computing w administracji publicznej, czyli przenoszenie...

Tom XXIII

ACTA ELBINGENSIA

RADA NAUKOWAprof. zw. dr hab. Krystyna Brzozowska, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu

Szczecińskiegoprof. zw. dr hab. Marek Cetwiński, Instytut Historii Akademii Jana Długosza w Częstochowie,

Polska Akademia Naukprof. ZUT dr hab. Czesława Christowa, Wydział Ekonomiczny Zachodniopomorskiego Uniwer-

sytety Technologicznegoprof. zw. dr hab. Yury Glazunov, Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej Politech-

niki Gdańskiejprof. EUH-E. dr hab. Wiesław Golnau, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Edr Andriej A. Jarcew, dyrektor Międzynarodowego Uniwersytetu w Moskwie, Filia w Kalinin-

gradzieprof. zw. dr hab. Janusz Justyński, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Edr hab. Hanna Kędzierska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego

w Olsztynieprof. zw. dr hab. Czesław Kłyszejko, Wydział Nauk o Zdrowiu EUH-Edr Angelika Kochan, kierownik Katedry Finansów i Kredytu Międzynarodowego Uniwersytetu

w Moskwie. Filia w Kaliningradzieprof. EUH-E. dr hab. Zbigniew Korsak Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. EUH-E. dr hab. Jolanta Kruk, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. UG. dr hab. Anna Machnikowska, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiegoprof. zw. dr hab. Bolesław Niemierko, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. EUH-E. dr hab. Grzegorz Matuszak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. UWM, dr hab. Joanna Ostrouch-Kamińska, Wydział Nauk Społecznych UWM w Olsztynieprof. zw. dr hab. Mieczysław Plopa, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Edr hab. Michał Pluciński, Katedra Gospodarki Światowej i Transportu Morskiego Wydział Zarzą-

dzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiegoprof. zw. dr hab. Michał Płachta, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Gdańskudr Błażej Przybylski, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawieprof. zw. dr hab. Stanisław Sagan, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiegoprof. Chiara Scivoletto, Wydział Prawa Uniwersytetu w Parmie, Włochyprof. zw. dr hab. Andrzej Sylwestrzak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Eprof. zw. dr hab. Dariusz Szpoper, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-

-Mazurskiegoprof. zw. dr hab. Jan Talar, Wydział Nauk o Zdrowiu EUH-EProf. OSW dr hab. Danuta Wajsprych, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. J. Rusieckiego w Olsztynieprof. EUH-E. dr hab. Błażej Wierzbowski, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-Edr Monika Wilińska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu w Stirling, Zjednoczone Króle-

stwo (Wlk. Brytania)

ACTA ELBINGENSIA

Kwartalnik naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej

Tom XXIII Nr 4 /2014

Redakcja naukowaIzabela Seredocha

Seria:Prawo

AdministracjaZarządzanie publiczne

z. 10

Elbląg 2014

Komitet Redakcyjny:Prof. zw. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński (przewodniczący), prof. EUH-E,

dr Zdzisław Dubiella, prof. EUH-E dr Magdalena Dubiella-Polakowska, mgr Henryk Fall, dr Izabela Seredocha, dr Kamila Zdanowicz-Kucharczyk, dr Jacek Perliński, mgr Ewa Rucińska

Redaktorzy tematyczni:Prof. zw. dr hab. Krzysztof Luks – nauki ekonomiczne

Dr hab. prof. EUH-E Jarosław Jaszczur – nauki o zdrowiuDr hab. prof. EUH-E Jolanta Kruk – nauki społeczne

Dr Izabela Seredocha – zarządzanie publiczneProf. zw. dr hab. Andrzej Sylwestrzak – prawo, administracja

Redaktor językowyLidia Ciecierska

KorektaZofia Ciecierska

Redaktor statystycznyDr Aleksander Denisjuk

Skład i łamanieOficyna Wydawnicza Edytor.org

Projekt okładkiWojciech Dobrzycki, Robert Malentowicz

ISSN 1730–9980

© Copyright by Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2014

WydawcaElbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna

Deklaracja o wersji pierwotnejWersją pierwotną czasopisma jest wydanie papierowe. Po ukazaniu się nowego tomu

czasopisma, jego spis treści zamieszczony zostaje na stronie internetowej Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej. Wersja elektroniczna pisma

jest umieszczana dwa lata po ukazaniu się numeru.

Druk i oprawaTotem.com.pl

SPIS TREŚCI

ARTYKUŁY NAUKOWE

Aleksandra LewandowskaWdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej 9

Miron KłusakSpołeczeństwo obywatelskie wobec zagrożenia kryzysem 23

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządo-wymi na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego 33

Piotr CzyżykCloud Computing w administracji publicznej, czyli przenoszenie tradycyjnych me-tod zarządczych do chmury obliczeniowej na przykładzie samooceny i doskonale-nia według modelu CAF 57

Izabela Klepacka-DunajkoZróżnicowanie przestrzenne wartości wskaźnika przedsiębiorczości na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego 73

MISCELLANEA

Wojciech JanikFundamentalizm islamski w wybranych krajach Azji Centralnej oraz jego wpływ na bezpieczeństwo europejskie 87

RECENZJE

Andrzej SylwestrzakRecenzja książki: Adam Bosiacki i Hubert Izdebski, Konstytucjonalizm rosyjski. Hi-storia i współczesność (Wyd. Arcana, Kraków 2013, ss. 560) 111

Andrzej SylwestrzakRecenzja książki: Mariusz Jagielski, Prawo ochrony danych osobowych. Standardy europejskie (Warszawa 2010, Oficyna Wolters Kluwer, ss. 255) 117

KRONIKA

Andrzej SylwestrzakSprawozdanie z pracy Wydziału Administracji i Nauk Społecznych (administracja, zarządzanie, bezpieczeństwo wewnętrzne) 127

Informacja o wydawnictwie EUH-E 131

ARTYKUŁY NAUKOWE

A C T A E L B I N G E N S I AKWARTALNIK NAUKOWY ELBLĄSKIE J UCZELNI HUMANISTYCZNO-EKONOMICZNEJ

Prawo, Administracja, Zarządzanie publiczne z. 10 2014, t . XXII I , nr 4

Aleksandra Lewandowska*

WDRAŻANIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W POLSCE I W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

Streszczenie: Celem pracy jest analiza i ocena wdrażania zrównoważonego rozwoju w Polsce oraz w krajach Unii Europejskiej w oparciu o wartości wskaźników zrównoważonego rozwoju w analizowanym okresie (2004–2013). Praca składa się z dwóch ściśle powiązanych części: teoretycznej, która opisuje genezę i ewolucję zrównoważonego rozwoju w Unii Europej-skiej oraz części, która zawiera analizę wybranych wskaźników zrównoważonego rozwoju. Po-nadto w pracy dokonano klasyfikacji państw Unii Europejskiej na podstawie wiodących wskaź-ników zrównoważonego rozwoju z wykorzystaniem danych udostępnionych przez Eurostat.

Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, wskaźniki, Polska, Unia Europejska

Synopsis: Implementation of sustainable development in Poland and in countries of Eu-ropean Union

The aim of the study is to analyze and assess the implementation of sustainable develop-ment in Poland and in the countries of the European Union based on the values of sustainable development indicators, in the analyzed period (2004–2013).

The paper consists of two closely related parts, i.e. the theoretical part, which describes the genesis and evolution of sustainable development in the European Union and the em-pirical part, which presents an analysis of some indicators of sustainable development. Fur-thermore, in study was classified linearly the values of sustainable development indicators for European Union countries, using Eurostat’s data.

Keywords: sustainable development, indicators, Poland, European Union.

* Mgr, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Aleksandra Lewandowska10

Wstęp

Koncepcja zrównoważonego rozwoju w XXI wieku jest traktowana jako remedium na kryzys ekologiczny spowodowany niepohamowanym wzro-stem gospodarczym w krajach wysokorozwiniętych i rozwijających się. W przeszłości kwestie środowiskowe nie były podejmowane przez polityków czy ekonomistów, natomiast obecnie zwraca się uwagę na zachowanie rów-nowagi pomiędzy trzema kluczowymi elementami współczesnego świata: społeczeństwem, gospodarką i środowiskiem naturalnym. Tą harmonię ma zapewnić odpowiednie wdrażanie zrównoważonego rozwoju1.

Zdarza się, że koncepcja zrównoważonego rozwoju jest analizowana wyłącznie w kategoriach ekonomicznych, jako najlepszy pomysł przezwy-ciężenia kryzysu społeczno-gospodarczego i ekonomicznego2. W wyjaśnia-niu pojęcia zrównoważonego rozwoju podkreśla się także priorytet rozwoju gospodarczego, czego wyrazem jest definicja mówiąca, że „zrównoważony rozwój (…) to wskazana społecznie, celowa ekonomicznie i pożądana eko-logicznie strategia rozwoju gospodarczego”3. Wobec powyższego, zrów-noważony rozwój i jego implementacja jest zagadnieniem wymagającym głębszego namysłu.

Celem pracy jest analiza i ocena wdrażania zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w oparciu o wartości wskaźników zrów-noważonego rozwoju z lat 2004–2013. W okresie tym Polska została zobo-wiązana do spełnienia określonych kryteriów unijnych, jak również uzyska-ła wsparcie finansowe w postaci dotacji europejskich, można zatem sądzić, że rozwój w poszczególnych komponentach zrównoważonego rozwoju od-

1 Wdrażanie zrównoważonego rozwoju odbywa się na wielu szczeblach, o czym piszą w swoich pracach m.in.: J. Carew-Reid, R. Prescott-Allen, S. Bass, B. Dalal-Clayton, Strategies for national sustainable development. A handbook for their planning and implementation, Inter-national Institute for Environment and Development (IIED), London, and World Conservation Union (IUCN), London 1994; J. Adamczyk, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Kraków 2001; K. Giordano, Planowanie zrównoważonego rozwoju gminy w praktyce, Lublin 2005; K. Kastenhofer, C. Rammel, Obstacles to and potentials of the societal implementation of sustainable development: a comparative analysis of two case studies, “Susta-inability: Science, Practice, & Policy” 2005, no. 1(2); A. Lewandowska, Koncepcja miasta zrów-noważonego i próby jej wdrożenia w europejskiej przestrzenni osadniczej, [w:] K Sadowy (red.), Miasto. Sztuka. Nauka. Gospodarka, Warszawa 2014.

2 K. Brzoska, A. Lewandowska, Wzrost gospodarczy w dobie zrównoważonego rozwoju, [w:] M. Kuczmarska, I. Pietryka (red.), Problemy gospodarki światowej, t. 3, Toruń 2013, s. 8.

3 Z. Hull, Wprowadzenie do filozofii zrównoważonego rozwoju, [w:] W. Tyburski (red.), Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Toruń 2011, s. 54.

Wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej 11

bywał się w szybszym tempie aniżeli w całej Unii Europejskiej (UE). Ponadto praca ma odpowiedzieć m.in. na takie pytania jak:

1. Czy Polska pod kątem wdrażania zrównoważanego rozwoju jest pozy-cjonowana na podobnych miejscach co kraje Unii (UE-28)?

2. Które kraje przodują w zakresie zrównoważonego rozwoju?3. Który z filarów zrównoważonego rozwoju – gospodarczy, społeczny

czy środowiskowy – jest najlepiej implementowany w Polsce i czy można wskazać czynniki, które ten fakt determinują?

4. Czy wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce odbywa się w ta-kim samym tempie, jak w Unii Europejskiej?

Pod kątem metodycznym w niniejszej pracy posłużono się wskaźnikami dostępnymi w bazie danych Eurostatu. Szczegółowej analizie zostały podda-ne wskaźniki wiodące i na ich podstawie podjęto próbę określenia, nie tyle poziomu zrównoważonego rozwoju (bo jak do tej pory nie wypracowano jednej skutecznej metody w tym zakresie), co zarysowania pewnej klasyfikacji krajów względem wielkości wartości wskaźników wiodących zrównoważone-go rozwoju. W tym celu posłużono się metodą rangowania od największej do najmniejszej wartości w odniesieniu do stymulantów rozwoju, a odwrot-nie dla destymulantów, by następnie pozycję zsumować z poszczególnych wskaźników i na ich podstawie utworzyć klasyfikację.

1. Zrównoważony rozwój w Polsce i Unii Europejskiej – uwarunkowania polityczno-prawne

Odwoływanie się do zasad zrównoważonego rozwoju w Unii Europej-skiej jest pokłosiem uregulowań międzynarodowych. Nie wchodząc tu w hi-storyczny rozwój tej koncepcji, bo nie jest to przedmiotem niniejszej pracy4, zaznaczyć należy, że zrównoważony rozwój został bezpośrednio zapisany w Deklaracji z Rio z 1992 roku5, zaś jednym z najważniejszych porozumień międzynarodowych w zakresie zrównoważonego rozwoju była Agenda 216.

4 Więcej na temat kształtowania zrównoważonego rozwoju można przeczytać m.in. w publikacjach: G. Zabłocki, Rozwój zrównoważony – idee, efekty, kontrowersje (perspektywa socjologiczna), Toruń 2002. E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalizacji gospo-darki. Podstawy teoretyczne i praktyczne, Białystok 2009. W. Tyburski (red.), Zasady kształtowa-nia postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Toruń 2011.

5 Treść Deklaracji z Rio w: Dokumenty Końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Śro-dowisko i Rozwój”, Rio de Janeiro, 3–14 czerwca 1992 r., Szczyt Ziemi, Warszawa 1993, s. 13 i nn.

6 Agenda 21, United Nations Division for Sustainable Development, 1992.


Zawierała ona ok. 2,5 tys. zaleceń skierowanych do państw i organizacji mię-dzynarodowych, lecz brakowało w niej konkretnych mechanizmów kontroli wdrażania postanowień dotyczących zrównoważonego rozwoju.

W Unii Europejskiej początków zrównoważonego rozwoju należy doszu-kiwać się w polityce ochrony środowiska. W ramach prowadzonej polityki ekologicznej w 1990 roku zrównoważony rozwój stał się zasadą ustrojową UE i jednym z fundamentalnych zadań UE7. Natomiast w 1993 roku sformu-łowano V Program, który w swoim tytule akcentował już działania na rzecz zrównoważonego rozwoju – Na drodze do zrównoważonego rozwoju. Polityka i program działania Wspólnoty Europejskiej w dziedzinie środowiska i zrów-noważonego rozwoju. Jego kontynuacją był VI Program Nasza przyszłość, nasz wybór, opracowany na lata 2001–2010, w którym zwrócono uwagę na zaangażowanie całego społeczeństwa w poszukiwanie skutecznych rozwią-zań w zakresie ochrony środowiska naturalnego8. W 2001 roku Unia Euro-pejska ustanowiła Strategią Zrównoważonego Rozwoju, zatwierdzoną przez Radę Europejską na posiedzeniu w Göteborgu, a następnie odnowiono ją w 2006 roku. Definiowała ona pożądane kierunki zmian w perspektywie spo-łecznej, gospodarczej i ekologicznej.

W Polsce zrównoważony rozwój jest natomiast zapisany w Ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska. W preambule tego dokumentu czytamy:

Rzeczpospolita Polska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju, oznaczającą dąże-nie do: – zachowania możliwości odtwarzania się zasobów naturalnych, – racjonalnego użytkowania zasobów nieodnawialnych i zastępowania ich substytutami, – ograniczenia uciążliwości dla środowiska i nieprzekraczania granic wyznaczonych jego

odpornością, – zachowania różnorodności biologicznej, – zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa ekologicznego,

tworzenia podmiotom gospodarczym warunków do uczciwej konkurencji w dostępie do ograniczonych zasobów i możliwości odprowadzania zanieczyszczeń, zapewnia ochronę i racjonalne kształtowanie środowiska stanowiącego dobro ogólno-narodowe oraz tworzy warunki sprzyjające urzeczywistnieniu prawa obywateli do rów-noprawnego korzystania z wartości środowiska9.

7 E. Mazur-Wierzbicka, Miejsce zrównoważonego rozwoju w polskiej i unijnej polityce eko-logicznej na początku XXI wieku, „Zeszyty Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2006, nr 8 (23), s. 323.

8 Ibidem.9 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o ochronie i kształtowaniu środowi-

ska oraz o zmianie niektórych ustaw; Dz.U. z 1997 r. Nr 133, poz. 885 (online: orka.sejm.gov.pl/proc2.nsf/ustawy/1484_u.htm) [dostęp 12.07.2014].


Widać zatem, jak ważna jest koncepcja zrównoważonego rozwoju, do której prawo do życia według jej zasad przysługuje wszystkim obywate-lom. Polskie dążenia do zrównoważonego rozwoju współcześnie są zawar-te w dokumencie Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku. Strategia ma służyć stymulowaniu procesów rozwoju, który w jak najmniej-szym stopniu ma oddziaływać na środowisko naturalne. Głównym założe-niem Strategii jest „utrzymanie obecnego, ok. 5% wzrostu gospodarczego, ze wskazaniem, jako docelowego, ok. czterokrotnego zwiększenia efektywności (w odniesieniu do jednostki produktu narodowego brutto) wykorzystania surowców, paliw oraz zasobów przyrody”10. Wśród instrumentów wdrażania zrównoważonego rozwoju wymienia się:

– zmiany instytucjonalne (na poziomie rządu i właściwych Komitetów Rady Ministrów11) i zarządzanie procesem (poprzez opieranie się na wskaź-nikach zrównoważonego rozwoju przy podejmowaniu decyzji, które nie po-winny być podejmowane w oparciu o doraźne cele polityczne bądź partyjne bez przeprowadzenia wcześniejszych analiz skutków ekonomicznych, ekolo-gicznych i społecznych);

– mechanizmy ekonomiczne opierające się na zasadzie „użytkownik i zanieczyszczający płaci” oraz na wycenie zasobów naturalnych;

– mechanizmy, instytucje i środki finansowania, które powinny zmierzać do wycofywania się państwa z nierozwojowych gałęzi przemysłu oraz propa-gowanie działań proekologicznych, na które fundusze mają pochodzić m.in. z budżetu państwa i funduszy ekologicznych;

– prawne uwarunkowania rozwoju zrównoważonego w postaci dostoso-wania prawa do zasad wynikających z zapisanego w Konstytucji RP zrówno-ważonego rozwoju;

– edukacja na wszystkich poziomach, będąca podstawą dla aktywnego udziału świadomego i dobrze wyedukowanego społeczeństwa w realizacji zrównoważonego rozwoju;

– rozwój nauki i transfer technologii, ze szczególnym wskazaniem na technologie środowiskowe;

– informacja w procesach decyzyjnych, która ma być dostępna dla wszystkich obywateli;

10 Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku; za: www.access.zgwrp.org.pl/materialy/dokumenty/StrategiaZrównoważonegoRozwojuPolski) [dostęp 12.07.2014].

11 Komitety odpowiedzialne za działy środowiska, gospodarki morskiej i gospodarki wodnej, za kulturę, za naukę, za rolnictwo, za zdrowie i za zabezpieczenie społeczne.


– zarządzanie poprzez środowisko ( jako doktryna integrująca aspekty ekonomiczne i ekologiczne) i zintegrowany system pozwoleń zakładający, że redukcja jednego typu działalności szkodliwej dla zdrowia i środowiska nie może powodować wzrostu zagrożenia innego typu;

– współpraca międzynarodowa, która w kwestiach środowiskowych jest niezwykle istotna z uwagi na globalizację procesów ekologicznych i transgra-niczne znaczenie zrównoważonego rozwoju;

– wskaźniki rozwoju zrównoważonego, planowanie i monitoring realizacji, które mają służyć odpowiedniemu zarządzaniu zrównoważonym rozwojem.

2. Wiodące wskaźniki zrównoważonego rozwoju – analiza porównawcza Polski i Unii Europejskiej

Instytucjonalizacja zasad zrównoważonego rozwoju poprzez prawodaw-stwo i światową politykę nie pociągnęła za sobą wypracowanych skutecz-nych mechanizmów wdrażania, dlatego też obserwuje się powolną realizację działań w zakresie zrównoważonego rozwoju12. O ile zrównoważony rozwój chętnie jest zapisywany w aktach prawnych czy dokumentach międzynaro-dowych, toteż zdecydowanie trudniej przychodzi jego monitorowanie oraz implementacja. Instrumentami, które są pomocne w nadzorowaniu przebie-gu wdrażania zrównoważonego rozwoju są, m.in. wskaźniki zrównoważone-go rozwoju. Badacze nie są zgodni, co do zaproponowania jednej defini-cji wskaźnika zrównoważonego rozwoju, niemniej jednak ważną cechą jest porównywalność jego wartości13. W tym celu konstruuje się listy wskaźni-ków, które odpowiadają odpowiednim poziomom ich wdrażania, czy to na szczeblu krajowym, regionalnym czy też lokalnym. Z uwagi na to wskazanie, lista wskaźników jest zróżnicowana, co jest wynikiem dostępności danych na różnych poziomach. Obiektami badań, które posiadają rozbudowane listy wskaźników są kraje, to też ułatwia ich porównywalność względem poziomu zrównoważonego rozwoju.

Wskaźniki zrównoważonego rozwoju zdefiniowane przez Eurostat służą monitowaniu Strategii Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej. Zostały one podzielone na trzy grupy, tj. wskaźniki wiodące, wskaźniki monitorujące

12 R. Harding, Ecologically sustainable development: origins, implementation and challen-ges, “Desalination” 2006, no. 187, p. 229.

13 Szerzej na temat konstruowania wskaźników zrównoważonego rozwoju można prze-czytać m.in. w: T. Borys, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Białystok 2005.


cele operacyjne oraz wskaźniki obrazujące działania. Wszystkie one wpisują się w obszary tematyczne w ramach siedem kluczowych dziedzin zawartych w Strategii (por. tab.1). Z uwagi na ich mnogość przedmiotem niniejszych analiz, tak jak sygnalizowano na początku są wskaźniki wiodące. Pozwolą one w sposób ogólny przyjrzeć się zmianom, jakie zaszły w ostatnim dziesięcio-leciu w zakresie zrównoważonego rozwoju.

Tabela 1. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju wg Eurostatu

Obszar tematyczny Wskaźniki wiodące Jednostka Oznaczenie

Rozwój społeczno-gospo-darczy Realny PKB na mieszkańca EUR/

mieszkańca WZR 1

Zrównoważona konsumpcja Produktywność zasobów EUR/kg WZR 2

Włączenie społeczne Osoby zagrożone ubóstwem lub wy-kluczeniem społecznym % WZR 3

Zmiany demograficzne Wskaźnik zatrudnienia pracowników w starszym wieku % WZR 4

Zdrowie publiczne Przeciętne trwanie życia w zdrowiu (kobiet) Lata WZR 5

Zmiana klimatu i energia

Emisja gazów cieplarnianych % WZR 6

Udział energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto % WZR 7

Zużycie energii pierwotnej Mtoe WZR 8

Zrównoważony transport Zużycie energii w transporcie w sto-sunku do PKB % WZR 9

Zasoby naturalne

Występowanie pospolitych gatunków ptaków %

dane nie-kompletnePołowy ryb ze stad poza bezpiecznymi

granicami %

Globalne partnerstwo Oficjalna pomoc rozwojowa % WZR 10

Dobre rządzenie Brak wskaźnika głównego

Źródło: opracowanie na podstawie Eurostat

Z porównania średniej rzeczywistej wartości PKB na 1 mieszkańca w UE-28 z poszczególnych lat z średnią dla Polski wynika tendencja zwyżkowa, prze-jawiająca się w wielkości dynamiki zmian wartości – przyrost między rokiem 2004 a 2013 o 90% w Polsce, a w UE-28 o 19% (2004 – 100%) (por. tab. 2). Jest


to bez wątpienia pozytywny trend świadczący o rozwoju gospodarczym, lecz zaznaczyć w tym miejscu należy, że pomimo podwojenia wartości WZR1, Polsce daleko jeszcze do średniej europejskiej. Ekonomiści są zatem zgodni, że wy-równanie przeciętnego poziomu życia mieszkańców Polski oraz tak zwane „sta-rej Unii” (UE-15), gdzie średnia WZR1 jest jeszcze wyższa i wynosi w 2013 roku 36 047 euro/mieszkańca, zajmie raczej kilkadziesiąt niż kilkanaście lat14. Polska pod kątem rzeczywistej wartości PKB na 1 mieszkańca plasuje się w 2013 roku na 24. pozycji spośród UE-28, przy czym najwyższą wartością tego wskaźnika charakteryzuje się Luksemburg (83 100 euro/ mieszkańca) (por. tab. 2).

Tabela 2. Wartości wskaźników wiodących w Polsce i Unii Europejskiej w latach 2004–2013

Oznaczenie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

WZR 1UE 22300 23200 24400 25800 25900 24300 25300 26000 26500 26600

PL 5400 6400 7200 8200 9500 8200 9300 9800 10000 10300

WZR 2UE 1,40* 1,41* 1,42* 1,44* 1,47* 1,59* 1,66* 1,62* 1,73* 1,76*

PL 0,43 0,44 0,46 0,44 0,45 0,48 0,48 0,4 0,47 0,49

WZR 3UE b.d. 25,7* 25,3* 24,4* 23,8* 23,3* 23,7 24,3 24,7 24,5

PL b.d. 45,3 39,5 34,4 30,5 27,8 27,8 27,2 26,7 25,8

WZR 4UE 40,60 42,2 43,4 44,5 45,5 45,9 46,3 47,3 48,7 50,2

PL 26,20 27,2 28,1 29,7 31,6 32,3 34,1 36,9 38,7 40,6

WZR 5UE b.d. 62,5* 62,5* 62,6* 62,2* 62* 62,7 62,2 62,1 b.d.

PL b.d. 66,9 62,9 61,5 63 62,5 62,3 63,3 62,9 b.d.

WZR 6UE 93,80 93,23 93,25 92,36 90,41 83,83 85,73 83,21 82,14 b.d.

PL 85,41 85,6 88,95 89,24 87,29 83,32 87,57 87,19 85,85 b.d.

WZR 7UE 8,3 8,7 9,3 10 10,5 11,9 12,5 12,9 14,1 b.d.

PL 7 7 7 7 7,8 8,8 9,3 10,4 11 b.d.

WZR 8UE 1706 1709 1718,2 1687,3 1686,6 1593,1 1652,4 1593 1583,9 1566,5

PL 86,9 87,7 91,7 91,6 92,8 89,9 95,8 96 92,9 93,2

WZR 9UE 98,7 97,4 96,2 94,7 93,1 94,3 92,2 90,2 87,9 86,9

PL 104,7 108,6 113,4 116,6 118,5 119,1 121,9 118 111,2 103,4

WZR 10UE 0,34 0,42 0,41 0,37 0,4 0,42 0,44 0,42 0,39 0,41

PL 0,05 0,07 0,09 0,1 0,08 0,09 0,08 0,08 0,09 0,1

* dane dla UE-27 Objaśnienia: UE – średnia dla 28 krajów Unii Europejskiej, PL – Polska, b.d. – brak danychŹródło: opracowanie na podstawie Eurostat.

14 M. Herbs, Prognoza wzrostu gospodarczego polskich regionów do 2015 roku, „Studia regionalne i lokalne” 2008, nr 2(32), s. 61.


Pozytywne tendencje w latach 2004–2013 zaobserwować można w za-kresie produktywności zasobów, które wykorzystywane są do analizy zrów-noważonej produkcji i konsumpcji. W przypadku Polski w analizowanym okresie wzrosła ona o 14%, a UE-28 o 26%. Najwyższą produktywność zaso-bów w 2013 roku odnotowano w Holandii, Luksemburgu i Wielkiej Brytanii, a najniższą – w Rumunii, Bułgarii i Estonii. Polska natomiast w tym zakresie plasuje się na 24. pozycji względem UE-28.

W kwestii wykluczenia społecznego również zaobserwowano korzyst-ne zmiany, spada bowiem procent osób zagrożonych ubóstwem w Pol-sce o 43%, a w UE-28 o 5% (2005 – 100%). Na podstawie tego wskaźnika widać, jak trudna sytuacja miała miejsce w Polsce, ponieważ aż 45% osób w 2005 roku znajdowało się w grupie zagrożonej ubóstwem, jednak z roku na rok wartość tego wskaźnika w dość szybkim tempie spadała, co można wiązać z nakładami finansowymi pochodzącymi z UE w celu walki z wyklu-czeniem społecznym, czego przykładem jest chociażby instrument finansowy w postaci Programu Progress. W 2013 roku procent osób zagrożonych ubó-stwem wahał się od w 15% w Czechach do 43% w Bułgarii. Polska pod kątem tego wskaźnika plasowała się na 16. pozycji.

Aspekt zmian demograficznych jest analizowany za pomocą wskaźnika zatrudnienia pracowników w starszym wieku. Jego interpretacja jest dwuto-rowa, gdyż z jednej strony pozytywne są zmiany świadczące o wzroście liczby starszych pracowników, co mówi o zwiększeniu aktywności tej grupy zawodo-wej, jednak zmiany w tym zakresie są także podyktowane starzeniem się spo-łeczeństwa i migracjami ludności w Unii Europejskiej. W Polsce w latach 2004 i 2013 wartość WZR4 wzrosła o 55%, a w UE-28 o 19%. W 2013 roku najniższą wartość odnotowano w Słowenii, zaś najwyższą w Szwecji (por. tab. 3).

Niepokojące zjawisko, które obserwuje się zarówno w UE jak i w Pol-sce, to spadek przeciętnego trwania życia w zdrowiu (kobiet), co świadczy o pogarszającym się stanie zdrowia mieszkańców Europy oraz o konieczno-ści zwiększania nakładów finansowych na pomoc medyczną. Polska w latach 2005 i 2012 odznaczyła się spadkiem wartości WZR5 o 6%, a UE-28 spadkiem o zaledwie o 1%. W skali całej UE obserwuje się duże zróżnicowanie tego wskaźnika, bowiem najlepsza sytuacja ma miejsce na Malcie, gdzie średni wiek trwania w zdrowiu wynosi 72 lata, najgorsza jest natomiast na Słowacji (53 lata) (por. tab. 3).

W zakresie zmian klimatu i energii zaznaczyć trzeba, że w UE-28 spada emisja gazów cieplarnianych o 12%, porównując 2004 z 2012 rokiem, na-tomiast w Polsce początkowo, w latach 2004–2007, wzrastała, by następnie


Tabela 3. Wskaźniki wiodące zrównoważonego rozwoju w krajach Unii Europejskiej w 2013 roku

Kraj WZR 1 WZR 2 WZR 3 WZR 4 WZR 5* WZR 6* WZR 7* WZR 8 WZR 9 WZR 10

Belgia 35600 2 21 42 65 83 7 47 86 0,45

Bułgaria 5600 0 48 47 66 56 16 16 90 0,10

Czechy 15000 1 15 52 64 67 11 40 99 0,11

Dania 45100 2 19 62 61 77 26 18 93 0,85

Niemcy 34200 2 20 64 58 77 12 303 82 0,38

Estonia 14200 0 24 63 57 47 26 7 79 0,13

Irlandia 38000 1 30 51 69 107 7 13 79 0,45

Grecja 16500 1 36 36 65 106 14 24 86 0,13

Hiszpania 22500 2 27 43 66 122 14 114 81 0,16

Francja 32100 2 18 46 64 89 13 246 85 0,41

Chorwacja 10200 1 30 38 64 83 17 7 107 0,07

Włochy 26700 2 28 43 62 90 14 154 91 0,16

Cypr 21000 1 28 50 64 148 7 2 83 0,11

Łotwa 11600 0 35 55 59 43 36 4 86 0,08

Litwa 11800 1 31 53 62 44 22 6 85 0,12

Luksemburg 83100 3 19 41 66 97 3 4 99 1,00

Węgry 10200 1 34 39 61 64 10 21 91 0,10

Malta 17900 1 24 36 72 157 3 1 84 0,20

Holandia 38300 4 16 60 59 93 5 66 90 0,67

Austria 38100 2 19 45 63 104 32 32 105 0,28

Polska 10300 0 26 41 63 86 11 93 103 0,10

Portugalia 16400 1 28 47 63 115 25 21 95 0,23

Rumunia 7200 0 40 42 58 48 23 31 95 0,07

Słowenia 17500 1 20 34 56 103 20 7 117 0,13

Słowacja 13600 1 20 44 53 58 10 16 96 0,09

Finlandia 37100 1 16 59 56 88 34 33 93 0,55

Szwecja 45500 2 16 74 71 81 51 47 78 1,02

Wielka Bry-tania

31500 3 25 60 65 76 4 195 79 0,72

*dane dla roku 2012Źródło: opracowanie na podstawie Eurostat

maleć w stosunkowo wolnym tempie (por. tab. 2). Udział energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto wzrasta zarówno w UE-28, jak i w Polsce, odpowiednio o 70% i o 57% w latach 2004 i 2013. Wartość


WZR7 w 2013 roku najwyższa jest w Szwecji, a najniższa na Malcie. W Pol-sce rynek odnawialnych źródeł energii jest obecnie w fazie rozwoju, czego konsekwencją jest 19. pozycja w porównaniu z innymi krajami UE w zakresie wartości WZR7. W aspekcie zużycia energii pierwotnej w Polsce obserwuje się nadal niekorzystną tendencję do zwiększania zapotrzebowania na energię, co związane jest z tempem rozwoju gospodarczego, natomiast w UE-28 we wcześniejszych latach, aż do 2006 roku, zużycie energii pierwotnej niemal sta-le rosło, a w 2011 r. spadło do poziomu z 1990 r. Tendencja spadkowa też nie była stała i dopiero w dalszej perspektywie będzie można ocenić, czy można będzie ją utrzymać, gdy w UE znowu zwiększy się tempo rozwoju gospodar-czego15. W 2013 roku najmniejszym zużyciem energii pierwotnej odznaczała się Malta, natomiast najwyższym Niemcy (por. tab. 3).

Zrównoważony transport jest analizowany za pomocą wskaźnika zuży-cie energii w transporcie w stosunku do PKB (2000 – 100%). O ile w UE-28 wartość WZR9 zachowywała tendencję spadkową, o tyle w Polsce przeciw-nie – wartość była dodatnia. Ważne jest, aby móc oddzielić zużycie energii w transporcie od wzrostu gospodarczego, bowiem dopiero wtedy można zaobserwować ograniczenie zużycia energii w transporcie w czasie wzrostu gospodarczego, co jest pożądanym efektem. W UE taka sytuacja ma miejsce od 2010 roku, jednak jest to zbyt krótka perspektywa, by móc traktować to jako stałą tendencję.

W zakresie oficjalnej pomocy rozwojowej, która odpowiedzialna jest za globalne partnerstwo, brak wykrystalizowanych tendencji. W UE w latach 2010–2013, ze względu na ograniczenia budżetowe spowodowane kryzy-sem gospodarczo-finansowym, wielkość środków zmalała, w Polsce nato-miast w całym analizowanym okresie nie przekroczyła 0,1 punktu procen-towego. Zauważyć zatem należy, że Polska nadal odstaje od średniej unijnej. W 2013 roku spośród wszystkich krajów członkowskich najwyższe udziały w zakresie oficjalnej pomocy rozwojowej osiągnęły: Szwecja, Luksemburg oraz Dania (por. tab. 3).

Podsumowanie

Podsumowując należy stwierdzić, że pod względem wdrażania zrówno-ważonego rozwoju Polska nie osiągnęła zadowalającej poprawy, albowiem w zestawieniu krajów członkowskich Unii Europejskiej w latach 2004–2013

15 Sustainable development in the European Union 2013 monitoring report of the EU su-stainable development strategy, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2013.


nie zmieniła swojej pozycji (por. tab. 4). Perspektywy, co prawda, są pozytyw-ne, jednak należałoby zdecydowanie większy nacisk położyć na takie aspekty jak: rozwój społeczno-gospodarczy, produktywność zasobów, zrównoważo-ny transport i globalne partnerstwo.

Tabela 4. Pozycjonowanie krajów Unii Europejskiej z uwagi na wartości wskaźników zrównoważonego rozwoju w latach 2004 i 2013

KrajPozycja

KrajPozycja

2004 2013 2004 2013

Szwecja 1 1 Łotwa 19 15

Dania 2 2 Malta 10 16

Wielka Brytania 3 3 Cypr 23 17

Luksemburg 7 4 Czechy 21 18

Irlandia 8 5 Portugalia 15 19

Holandia 4 6 Włochy 18 20

Niemcy 9 7 Bułgaria 24 21

Estonia 12 8 Grecja 11 22

Finlandia 6 9 Słowacja 27 23

Francja 5 10 Słowenia 14 24

Belgia 13 11 Chorwacja 22 25

Austria 16 12 Węgry 26 26

Litwa 17 13 Rumunia 25 27

Hiszpania 20 14 Polska 28 28

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostat

Z przeprowadzonej analizy wynika, że w Polsce brakuje dziedzin, w któ-rych osiągałaby porównywalne wartości do średniej europejskiej. Jeśli próbo-wać wskazać, który z komponentów zrównoważonego rozwoju najlepiej jest implementowany w Polsce, to trzeba by wskazać komponent środowiskowy, bowiem pod względem zwiększania udziału energii z odnawialnych źródeł, jak również wielkości emisji gazów cieplarnianych, Polska osiąga najlepsze rezultaty. Jest to wynikiem potencjału, jaki posiada Polska w zakresie odna-wialnych źródeł energii oraz restrukturyzacji przemysłu i zamykania nieren-towanych zakładów przemysłowych, których presja na środowisko w prze-szłości była znaczna.

Badanie wykazało również, że wsparcie finansowe ze strony UE przy-czyniło się do zwiększenia tempa zmian analizowanych wskaźników, jednak


nadal Polska w wielu aspektach odstaje od krajów europejskich, a w prowa-dzonych działaniach przez władze rządowe i samorządowe brakuje holistycz-nego podejścia i zintegrowania trzech kluczowych aspektów zrównoważone-go rozwoju – gospodarki, społeczeństwa i środowiska.

W świetle badań zauważyć należy także, że w zakresie wdrażania zrów-noważonego rozwoju przodują państwa leżące na północy Europy, takie jak: Szwecja, Dania i Wielka Brytania (por. tab. 4), natomiast najniższe pozycje w zestawieniu zajmują państwa, które najpóźniej wstąpiły do UE. Zauważyć jednak należy, że trudno wskazać prawidłowości w zmianie pozycji w kla-syfikacji krajów Unii Europejskiej z uwagi na wartości wskaźników zrówno-ważonego rozwoju w latach 2004 i 2013, bowiem zarówno niektóre kraje „starej Unii”, jak i te które wstąpiły do UE później zmieniają swoje miejsca w zestawieniu z wyższego na niższe, i na odwrót. Można zatem przypuszczać, że wdrażanie zrównoważonego rozwoju w krajach UE w dużej mierze zależy od wewnętrznej polityki i nastawienia proekologicznego społeczeństwa, ani-żeli zewnętrznych działań struktur Unii Europejskiej.

Bibliografia

Adamczyk J., Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydaw-nictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001.

Agenda 21, United Nations Division for Sustainable Development, 1992. Borys T., Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok

2005.Brzoska K., Lewandowska A., Wzrost gospodarczy w dobie zrównoważonego rozwoju, [w:]

M. Kuczmarska, I. Pietryka (red.), Problemy gospodarki światowej, t. 3, Wyd. Instytut Badań Gospodarczych i PTE Odział w Toruniu, Toruń 2013.

Carew-Reid J., Prescott-Allen R., Bass S., Dalal-Clayton B., Strategies for national sustainable development. A handbook for their planning and implementation, International Institute for Environment and Development (IIED), and World Conservation Union (IUCN), Gland, in association with Earthscan, London 1994, in press.

Dokumenty Końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, Rio de Jane-iro, 3–14 czerwca 1992 r., Szczyt Ziemi, Warszawa 1993.

Giordano K., Planowanie zrównoważonego rozwoju gminy w praktyce, Wydawnictwo KLU, Lu-blin 2005.

Harding R., Ecologically sustainable development: origins, implementation and challenges, “De-salination” 2006, vol. 187.

Herbs M., Prognoza wzrostu gospodarczego polskich regionów do 2015 roku, „Studia regionalne i lokalne” 2008, nr 2 (32).

Hull Z., Wprowadzenie do filozofii zrównoważonego rozwoju, [w:] W. Tyburski (red.), Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo UMK, Toruń 2011.


Kastenhofer K., Rammel C., Obstacles to and potentials of the societal implementation of susta-inable development: a comparative analysis of two case studies, “Sustainability: Science, Practice & Policy” 2005 1(2).

Kośmicki E., Zrównoważony rozwój w warunkach globalizacji gospodarki. Podstawy teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2009.

Lewandowska A., Koncepcja miasta zrównoważonego i próby jej wdrożenia w europejskiej prze-strzeni osadniczej, [w:] K. Sadowy (red.), Miasto. Sztuka. Nauka. Gospodarka, Biblioteka Res Publiki Nowej, Warszawa 2014.

Mazur-Wierzbicka E., Miejsce zrównoważonego rozwoju w polskiej i unijnej polityce ekologicznej na początku XXI wieku, „Zeszyty Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2006, nr 8 (23).

Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku; www.access.zgwrp.org.pl/materialy/dokumenty/StrategiaZrównoważonegoRozwojuPolski) [dostęp 12.07.2014].

Sustainable development in the European Union 2013 monitoring report of the EU sustainable development strategy, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2013.

Tyburski W. (red.), Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego roz-woju, Wydawnictwo UMK, Toruń 2011.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. z 1997 r. Nr 133, poz. 885; orka.sejm.gov.pl/proc2.nsf/ustawy/1484_u.htm) [dostęp 12.07.2014].

Zabłocki G., Rozwój zrównoważony – idee, efekty, kontrowersje (perspektywa socjologiczna), Wy-dawnictwo UMK, Toruń 2005.



Miron Kłusak*

SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE WOBEC ZAGROŻENIA KRYZYSEM

Streszczenie: Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo, w którym rezultatem wol-ności jest sprawiedliwość. Ta kantowska formuła w sposób prosty objaśnia właściwości współ-czesnego społeczeństwa, dla którego nie widać alternatywy. Kasynowy model kapitalizmu wy-kazuje coraz większą dysfunkcję, powoduje napięcia i konflikty i jest powszechnie krytykowany. Deficyt nowych idei jest trwałą niedogodnością na drodze poszukiwania nowych szans i no-wych możliwości. Porządek liberalny, opierając się o wolność, daje nieograniczone możliwości, natomiast nie widać dla niego alternatywy, ponieważ nie ma alternatywy dla fundamentalnej wartości tego porządku, którą jest wolność. Kryzys jest stanem nierównowagi, który zagraża stabilności systemu demokratycznego, ponieważ często, dla przywrócenia równowagi, stosuje się rozwiązania siłowe, zamiast korygować reguły gry.

Słowa kluczowe: kryzys, nierównowaga, konflikt, społeczeństwo obywatelskie.

Synopsis: Citizen society with regard to crisis threats.Citizen society is the one in which justice results from freedom. This Kant’s formula sim-

ply explains properties of contemporary society which has no alternative. Casino model of capitalism shows more and more disfunction, causes stresses and conflicts and is universally criticized. Deficit of news ideas is stable disadvantage in the way of searching for new chances and opportunities. Liberal order based on freedom offers unlimited possibilities with its no alternative, as there is no alternative for fundamental value of the order which is freedom. Crisis is the state of lack of balance which threatens stability of democratic system because it often happens that, in order to bring the balance back, power play is used instead of correcting the game regulations.

Keywords: crisis, imbalance, conflict, civil society.

* Prof. EUH-E, dr hab., Wydział Administracji i Nauk Społecznych, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna.

Miron Kłusak24

Wstęp

Społeczeństwo obywatelskie nie jest ideałem i nigdy nie będzie. Budo-wane jest na obraz i podobieństwo tych, którzy go chcą. Jest rezultatem wy-boru wolności i porządku liberalnego z tego wyboru wynikającego. Nie jest powszechnie akceptowane, ponieważ oznacza dyscyplinę i odpowiedzial-ność, i zawsze jest ryzykiem. Nie da się podejmować zawsze trafnych decyzji i działań, ponieważ nigdy nie jest możliwa całkowicie adekwatna diagnoza. Jest to kłopotliwy system organizacji społeczeństwa, ponieważ wymaga od-powiedzialności, dotrzymywania zobowiązań i sięgania po kompromis. Wol-ność jest kompromisem, a liberalizm jest strategią kompromisu.

Demokracja może być również prymitywną dyktaturą większości, a jej dynamiczna natura ciągle wymaga regulacji. Za regulacje odpowiada pań-stwo prawa, którego regulacje, instytucje i procedury służą do reagowania na nierównowagę i konflikt. Podstawowym obowiązkiem państwa jest pilnowa-nie wolności jako podstawowej wartości, co w praktyce oznacza konkurencję dającą możliwość wyboru. Kapitalizm, szczególnie w wersji kasynowej, pod-lega coraz bardziej powszechnej krytyce, jednak jest najbardziej efektywnym systemem, dającym optymalną szansę na dobrobyt i obywatelski model spo-łeczeństwa. Kapitalizm w takiej wersji winien być odcięty od kasyna. Nouriel Rubini przewiduje, że kapitalizm przetrwa 30, może 50 lat, a potem nastąpi era gospodarki podziału. Brawurowe poglądy wybitnego politologa pozwa-lają się zachłystywać świetlanymi perspektywami z tym, że w tych wizjach nie ma nic o tym, kto i jakim kosztem ma wytworzyć te zasoby, które będą dzie-lone. Filozof Żiżek domaga się dla Europy lewicowej rewolucji, żeby rozwalić ten upadający i niesprawiedliwy porządek1. Wiele jest uciążliwości i niedo-godności w tym trwale dynamicznym i ryzykownym systemie, jednak nie wi-dać konkurencyjnej alternatywy dla fundamentalnej wartości tego porządku, którą jest wolność. Wybór wolności nie jest formułą zamykającą. Demokracja może być budowana w nieskończonej liczbie modeli adekwatnych do lokal-nych aspiracji, możliwości i potrzeb, w zależności od poziomu dojrzałości osiąganego przez społeczności zainteresowane takim właśnie wyborem. Demokracja jest trwale zagrożona kolektywizmem i entropią. Stale wymaga wyobraźni i odpowiedzialności. Musi być rozumiana i popierana, ponieważ potrzebuje siły, żeby bronić swoich racji. Porządek demokratyczny samą siłą

1 S. Żiżek, Nadchodzi nowe średniowiecze, „Gazeta Wyborcza”, Magazyn Świąteczny, 7–8.02.2015, s. 13–14. Wywiad ukazał się również w „Le Nouvel Observateur”, „L’Espresso”, „Der Standard”, „Die Tageszeitung”, „Los Angeles Review of Books”, a także w ukraińskim dzienniku „Ukraińska Prawda”.

Społeczeństwo obywatelskie wobec zagrożenia kryzysem 25

racji się nie obroni. Immanuel Kant zdefiniował społeczeństwo obywatelskie jako wybór wolności, który w rezultacie daje sprawiedliwość. Dynamika wol-nych obywateli, ich orientacja na rozwój w warunkach konkurencji, wymaga zdolności reagowania na nierównowagę i konflikt, a do tego niezbędne jest państwo prawa.

Celem niniejszego artykułu jest zwrócenie uwagi na konflikty i nierówno-wagę jako zagrożenia społeczeństwa obywatelskiego w warunkach kryzysu. Trwale dynamiczna struktura społeczeństwa wymaga nieustającej diagnozy i regulacji, czemu służy państwo prawa. Współczesne społeczeństwo coraz bardziej jest społeczeństwem konfliktu podatnym na nierównowagę. Powo-dy są zwykle wieloprzyczynowe. Wymagają adekwatnej diagnozy i działań zorientowanych na kompromis. Zwykle konieczne są nie tylko oszczędności, ale również ograniczanie funkcji różnego rodzaju struktur i organizacji zbęd-nych, immobilnych bądź zbyt kosztownych. Kryzys jest szansą na reformy i uzdrowienie systemu organizacji społeczeństwa. W warunkach kryzysu ro-śnie znaczenie państwa prawa, które dysponuje niezbędnymi instrumentami pozwalającymi reagować na nierównowagę i konflikt.

Narasta zróżnicowanie poglądów w sprawie reagowania na kryzys i ochronę walorów społeczeństwa obywatelskiego. Poglądy są coraz bardziej radykalne i skrajne. Reagowanie na nierównowagę i konflikt wymaga zwykle adekwatnej diagnozy i dyscypliny w reagowaniu na zagrożenia. Nieadekwat-ność diagnozy i brak kompetencji we wdrażaniu reform sprzyja zagrożeniu chaosem. Demokracja zawsze będzie tylko szansą, a współczesny kapitalizm zbyt radykalnie oderwał się od rzeczywistości realnej, co jest zagrożeniem dla wartości społeczeństwa obywatelskiego.

1. Rozwój w warunkach kryzysu

Nierównowagi i kryzysów nie da się uniknąć. Są one immanentną wła-ściwością struktur i mechanizmów trwale dynamicznych. Należy je rozpozna-wać i oswajać, a państwo prawa ma wszelkie niezbędne instytucje i procedu-ry, żeby zagrożenia przewidywać, na nie reagować oraz dążyć do budowania porządku uregulowanego w takim stopniu, żeby jego walorem była przewi-dywalność. Einstein zwykł mawiać, że „wszystko trzeba robić tak prosto, jak to tylko jest możliwe, ale nie prościej”, więc jeśli się konstruuje albo reguluje, warto o tej sentencji pamiętać. Ludzie winni rozumieć zasady porządku, który ich dotyczy, żeby mieć zaufanie do tych, którzy go stanowią. Wybór wolności oznacza porządek, który wymaga odpowiedzialności, co generuje wartości

Miron Kłusak26

oznaczające konieczność dotrzymywania zobowiązań, w sytuacjach kiedy strony podjęły wysiłek dokonania wyboru i osiągnęły kompromis. Odpowie-dzialność i dotrzymywanie zobowiązań rodzi zaufanie. Zaufanie jest najważ-niejszym kapitałem społecznym, który buduje się zwykle długo i z mozołem, a bardzo łatwo się je traci. Zdefiniowana przez Anglików złota zasada „nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe” przystaje do zdefiniowanej przez Kanta zasady wolności myśli; respektowania każdego człowieka i jego przekonań. Człowiek musi mieć swobodną możliwość posługiwania się swoim rozumem, co daje mu szansę w poszukiwaniu prawdy zgodnie z racjonalistyczną trady-cją zachodniej cywilizacji wywodzącej się od starożytnych Greków, a wzmoc-nioną tradycjami wolnościowymi.

Karl Raimund Popper w znakomitym eseju pt. W co wierzy Zachód pisał: „Wszyscy wierzymy w wolność i w to, że jedynie wolność czyni życie godnym życia. (…) Twierdzę, że nasze czasy, mimo wszystko, są najlepszymi ze wszyst-kich czasów, o których mamy historyczną wiedzę i że system społeczny, w ja-kim żyjemy na Zachodzie, mimo wielu braków, jest najlepszy, jaki znamy”2.

Popper uważał naukę za nieustanne poszukiwanie i przybliżanie się do prawdy metodą prób i błędów. Proces ten nieustannie się kontynuuje i nie ma końca. Był zdecydowanym przeciwnikiem gospodarki planowej, która zwiększała władzę państwa aż do poziomu tyranii i z ostrożnością wypowia-dał się o walorach państwa opiekuńczego, w którym przesadna opieka nad jednostką prowadzi do rozrostu autorytaryzmu i biurokracji. Władza musi być kontrolowana i ograniczana. Popper uważał, że „wszelka polityka polega na wyborze mniejszego zła”3. Miał bardzo ograniczone zaufanie do elit: „Elity w praktyce nigdy nie można odróżnić od kliki”4. Poglądy Poppera nie starzeją się; w dalszym ciągu najważniejsza jest jasność w sprawach rudymentarnych: „To wiara w bliźniego i respekt przed bliźnim czyni nasze czasy najlepszymi ze wszystkich, jakie znamy; wiara, której autentyczności dowiodła gotowość do ponoszenia ofiar. Wierzymy w wolność, bo wierzymy w naszych bliźnich. Znieśliśmy niewolnictwo. Żyjemy w najlepszym bo najbardziej sprzyjającym zmianom systemie społecznym, jaki zna historia”5.

Mnogość poglądów, często celowo bałamutnych, wielu ludziom ogra-nicza możliwość prawidłowego rozumienia i diagnozowania otaczającej ich rzeczywistości, co w sytuacjach stabilnych nie jest dotkliwe, natomiast kiedy z powodu nierównowagi wkrada się kryzys, który zwykle ogarnia całą prze-

2 K.R. Popper, W poszukiwaniu lepszego świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1997, s. 252.3 Tamże, s. 257.4 Tamże, s. 259.5 Tamże, s. 260.


strzeń publiczną, obywatel staje się spanikowanym delikwentem niezdolnym do prawidłowego rozumienia swojej sytuacji, a odpowiedzialność w dalszym ciągu jest indywidualna i nierozumienie własnej sytuacji w żaden sposób go nie usprawiedliwia. Nie są dla niego dostępne teorie naukowe, a ci, któ-rzy mają do tych teorii dostęp zauważają, że życie jest znacznie bogatsze i szybko się zmienia, więc premiuje tych, którzy mają szanse na adekwatne diagnozy w oparciu o własną wiedzę i doświadczenie. Sporo na ten temat pisze D.C. Korten6. Zauważa, że jest ogromny rozziew między złożonościami naukowych teorii a naszymi zdolnościami ich rozumienia i stosowania się do nich: „Nasze predyspozycje psychologiczne i duchowe pozostają w ab-surdalnej sprzeczności ze światem ukazywanym nam przez teorie naukowe”7.

A. Sepkowski dodaje: „Nadzieje rodzą się bezustannie, jak ich alegoria w kulturze – feniks. Zauważając rozbieżności między ideałem a rzeczywisto-ścią, człowiek podświadomie (przedrozumieniowo) dokonuje regulacji typu idealistycznego, tworząc nowe wierzenia projektujące, czyli moderując swoje plany, uważane przezeń za możliwe do realizacji. Takie sytuacje stają się per-manentne, a kiedy rozziew między rzeczywistością a ideałem staje się groźbą dla świata iluzji posybilnych, wtedy może nastąpić erupcja, o czym mówił nie tylko Fromm, ale i R. Rorty, wedle którego społeczne i polityczne myślenie Zachodu zbliża się do rewolucji nadziei. Tak samo uważał J. Delumeau, za-uważając, że dziś bardziej niż kiedykolwiek trzeba nam nadziei i wartości”8.

Deficyt nowych idei będzie wyzwaniem nieustającym i będzie miało miej-sce ogromne zapotrzebowanie na różnorodność, dla której będą konieczne diagnozy i adekwatne decyzje i działania, generujące zmiany umożliwiające dostosowanie się i przetrwanie. Politologia, funkcjonując w oparciu o nauki społeczne i całą humanistykę pozwala definiować teorię i objaśniać czynniki warunkujące jej funkcjonalność, ale właśnie mnogość i różnorodność sytu-acji skłania do możliwie koherentnego definiowania i objaśniania fundamen-talnych stanów dynamicznych i realnych, dotyczących konkretnych sytuacji i konkretnych ludzi, którzy muszą rozumieć od podstaw dynamikę i złożo-ność sytuacji i stanów ich dotyczących. Dopiero tak rozumiana złożoność rze-czywistości realnej pozwala na racjonalną diagnozę, decyzje i działania oraz umożliwia przewidywalność konsekwencji podejmowanych decyzji i działań,

6 D.C. Korten, Świat po kapitalizmie, Łódź 2002, s. 37.7 Tamże. Zob. także A. Sepkowski, Człowiek wobec przyszłości – koncepcje antroposfe-

ry przełomu tysiącleci, s. 201, [w:] K. Kalinowska, Wychowanie a polityka. Kultura polityczna a kształtowanie tożsamości społeczeństwa polskiego, UMK, Toruń 2008.

8 A. Sepkowski, Człowiek wobec…, s. 204.

Miron Kłusak28

co możliwe jest w sytuacjach uregulowanych i właśnie te regulacje i proce-dury muszą być dla ludzi zrozumiałe. Brak rozumienia skutkuje stresem i re-akcjami emocjonalnymi i agresywnymi. Dotyczy to szczególnie sytuacji kiedy system organizacji społeczeństwa traci równowagę; pojawiają się napięcia, konflikty i narasta chaos.

Kryzys jest testem na dojrzałość i funkcjonalność instytucji i procedur państwa prawa, które ma wszelkie niezbędne instrumenty, żeby reagować na nierównowagę i konflikt. Bardzo wiele zależy od poziomu klasy politycz-nej; to ona dokonuje diagnozy i podejmuje decyzje i działania mające na celu przywrócenie równowagi niezbędnej dla rozwoju. Tak ważna dla społe-czeństwa sprawiedliwość wymaga aktywnej polityki społecznej, która zależy od dostępności zasobów. Dostęp do zasobów i uprawnień zależy od spraw-nej, efektywnej i konkurencyjnej gospodarki, która zapewnia równowagę na rynku oraz daje szansę na społeczną sprawiedliwość. Demokracja musi być konkurencyjna. Najlepiej jest, jeśli gospodarka realna opiera się o realny pie-niądz, który pochodzi z pracy, tymczasem rośnie rola inżynierii finansowej, która kreuje pieniądz wirtualny grożący bańkami spekulacyjnymi. Nadmiar pieniądza wirtualnego szuka zastosowania na rynku, co sprzyja spekulacjom i rodzi społeczne napięcia.

Noblista Paul Krugman zwraca uwagę na narastające nierówności i wy-nikające z tego napięcia, co podnosi również Thomas Piketty, profesor Pa-ryskiej Szkoły Ekonomii i kilku jego kolegów, zwłaszcza Anthony Atkinson z Oxfordu i Emmanuel Saez z Berkeley. Główną tezą „Kapitału XXI wieku” Piketty’ego jest stwierdzenie, że narastające różnice w bogactwie prowadzą do systemu kapitalistycznego, w którym kapitał jest dziedziczony, zarządzany i kontrolowany przez wpływowe klany ludzi, którzy przejęli w drodze spad-ków ogromne środki i w konsekwencji ogromne wpływy9. Piketty domaga się progresywnego opodatkowania tego rodzaju fortun. Kryzys w małym stop-niu dotyczy korporacji, ich zyski rosną natomiast w wynagrodzeniach, rów-nież osób o wysokich kwalifikacjach, pozostają w stagnacji na niezmienionym poziomie. Klasyczna ekonomia objaśniała, że w warunkach rynku, na skutek konkurencji, następowała optymalna alokacja zasobów. Kryzys spowodował wielkie zamieszanie i sprawił, że nie ma racjonalności ani w gospodarce, ani w finansach. Psychologowi Danielowi Kahnemanowi przyznano Nobla z eko-nomii właśnie za kwestionowanie racjonalności; dowodził on, że ludzie kieru-ją się względami emocjonalnymi, przesadnie wierząc swojemu doświadcze-niu, swoim kompetencjom i swojej intuicji. Firma konsultingowa McKinsey

9 P. Krugman, Rentierzy rządzą i niszczą świat, „Gazeta Wyborcza”, 26–27.04.2014, s. 22.


& Company, doradca największych biznesów świata, domaga się redefinicji kapitalizmu. Posługuje się autorytetem dyrektora Instytutu Nowego Myśle-nia Ekonomicznego na Uniwersytecie Oxford, Erica Beinhockera oraz Nicka Hanauera przedsiębiorcy, którzy uważają, że istotą kapitalizmu i jego pod-stawową rolą nie jest alokacja zasobów, ale proces tworzenia i rozwiązywania ludzkich problemów przede wszystkim egzystencjalnych, o czym świadczy postęp w osiąganiu dobrobytu i zwiększenie dostępu do zasobów i upraw-nień10. Doświadczenie pokazuje, że nie kapitał jest dobrem rzadkim, a wiedza. Wiedza w oparciu o kapitał daje szansę na sukces. Jest to konstatacja nieco powyżej dotychczas obowiązującego przekonania, że celem kapitalizmu jest maksymalizacja zysku. Konkurencyjny charakter demokracji nie budzi wątpli-wości, jednak coraz wyraźniej widać, że przy rosnącej roli odpowiedzialności to wiedza i doświadczenie dają gwarancję kompetencji i zdolności do pono-szenia odpowiedzialności. Tyle teoria oraz wnioski wynikające z doświadcze-nia, natomiast w rzeczywistości realnej dla korporacji i instytucji finansowych celem najważniejszym jest jednak zysk i to zysk natychmiastowy. Po tym ką-tem werbuje się ludzi i ustawia procedury. W efekcie ogromny wzrost różnic w uposażeniach, ponieważ „gwiazdy”, które zapewniają najwyższy poziom zysków osiągają gigantyczne zarobki. Spadek notowań akcji i pozycji firmy groził prezesowi dymisją. Pozycja na giełdzie wypierała jakąkolwiek strate-gię, a planowanie strategiczne uważane jest za zbędny luksus. Szef projektu Google Glass Babak Parvis, a dziś prezes Amazona, zauważa, że największą barierą wzrostu i innowacyjności w Ameryce jest przymus osiągania natych-miastowego zysku. W roku 1970 szef największych amerykańskich korpora-cji zarabiał 28 razy więcej niż przeciętna wszystkich pracowników, obecnie (2014) 400 razy więcej11. Rodzi to napięcia i pytania o sprawiedliwość, jed-nak zjawisko to rozszerza się na wszystkie dziedziny. Patologiczny charakter tego procederu widać najwyraźniej w show-biznesie, w sporcie zawodowym, w sektorze prywatnym, w spółkach skarbu państwa itp.

2. Zagrożenie chaosem i konfliktem

Zawsze, dla każdego społeczeństwa, najważniejszy jest ustrój. Doświadcza tego Europa, zachowując od czasu zakończenia II wojny spokój i stabilność, co dało szansę na osiągnięcie wysokiego poziomu dobrobytu i bezpieczeństwa.

10 A. Lubowski, Między koniem a słoniem, „Polityka” 2015, nr 2 (2991), 7.01.2015, s. 37.11 Tamże.

Miron Kłusak30

Natura europejskiego systemu politycznego jest trwale dynamiczna, ponie-waż jej fundamentem jest wybór wolności, dyscypliny i porządku, a pań-stwo prawa pilnuje równowagi i bezpieczeństwa. Sprawą państwa jest pilnowanie, żeby nie ulegały demontażowi walory systemu, które dzięki konkurencji zabezpieczają mu wolność i bezpieczeństwo. Nieustanny na-cisk na przywileje, zwykle uzasadniane wzniosłą frazeologią, są zagroże-niem dla demokracji, ponieważ zagrażają społecznej, ekonomicznej i po-litycznej równowadze oraz powodują napięcia i konflikty. Doświadczenie pokazuje, że udział powinien być zasłużony. Konflikty są nieuniknione, ale państwo ma wszelkie niezbędne instrumenty, żeby reagować. Narastające ekstremizmy i terroryzm wymuszają zaostrzanie różnego rodzaju reżimów niezbędnych dla bezpieczeństwa, i zwykle społeczeństwo to rozumie, jed-nak wymusza to przesuwanie uwagi klasy politycznej w kierunku zwiększa-nia obszarów bezpieczeństwa kosztem wolności. Nie jest to bezpieczne. Profesor Matthew Feldman zauważa, że dla Europy największym zagroże-niem jest redukowanie i ograniczanie funkcji demokracji, co obezwładnia i orientuje system na ryzyko autorytaryzmu i przyczyniają się do tego sami Europejczycy, orientując regulacje na powiększanie zakresu opiekuńczości w sytuacji, kiedy Europie przede wszystkim potrzebna jest silna i konku-rencyjna gospodarka12. Wyraźnie pokazuje to dynamicznie zmieniająca się sytuacja w konflikcie rosyjsko-ukraińskim oraz narastające napięcia zarów-no wynikające z pokrętnej i agresywnej polityki Rosji, ale również z powodu narastających ekstremizmów i terroryzmu. W obszarze polityki są możliwo-ści dokonywania regulacji, które zawsze będą mogły przeorientować poli-tykę systemu. Coraz wyraźniej widać jak wiele zależy od jakości przywódz-twa. Również w zakresie ograniczania różnic, bo wielkie bogactwo oznacza również wielkie wpływy, na co zwraca uwagę zarówno Paul Krugman, jak i wschodząca gwiazda francuskiej ekonomii Thomas Piketty. To, co Piketty nazywa dryfowaniem w kierunku oligarchii zatrzymać mogą właśnie regu-lacje polityczne, zmieniające reguły gry. Nadrzędną racją jest niedopusz-czanie do chaosu i konfliktów, co oznacza reagowanie na symptomy za-grożenia i nieustanne diagnozowanie sytuacji. Demokracja dla Europy jest najważniejszą wartością. Jest jej najważniejszym osiągnięciem i szansą na dalszy rozwój.

12 M. Feldman jest szefem Centrum Studiów nad Faszyzmem i Antyfaszyzmem na Uni-wersytecie w Teesside w Wielkiej Brytanii. Bielszy odcień przemocy. Dżihadysta nie może istnieć bez kibola, który wybija okno w meczecie, „Gazeta Wyborcza”, Magazyn Świąteczny, 21–22.03.2015, s. 15.


Podsumowanie

Gwałtownie zmieniająca się sytuacja w Europie i zagrożenie bezpieczeń-stwa jest wyzwaniem dla społeczeństwa obywatelskiego, które musi sprostać tym wyzwaniom. Sytuacja wymusza wzrost nakładów na bezpieczeństwo, ale równocześnie narasta świadomość, że najważniejsza jest silna i konkurencyj-na gospodarka oraz postępy w procesie integracji politycznej. Ważna jest świadomość, że zwykle winien to być proces. Należy unikać zmian gwałtow-nych i gwałtownych „czystek”, gdyż skutkują utratą równowagi i są zagro-żeniem dla infrastruktury systemu, którą zawsze należy szczególnie chronić. Pojawiające się różnego rodzaju skrajne i karkołomne poglądy w sprawie „zbawienia” Europy przez odcięcia jej od rozkładającego się kapitalizmu nie pokazują poziomu ryzyka i kosztów takich politycznych awantur. Społeczeń-stwo obywatelskie musi zadbać, żeby różnego rodzaju ekstremizmy nie za-groziły europejskiej demokracji.

Bibilografia

Castels M., Sieci oburzenia i nadziei. Ruchy społeczne w erze Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.

de Montbrial T., Działanie i system świata, Dialog, Warszawa 2011.Kalinowska K. (red.), Wychowanie a polityka. Kultura polityczna, a kształtowanie tożsamości

społeczeństwa polskiego, UMK, Toruń 2008.Korten D.C., Świat po kapitalizmie, Łódź 2002.Palmer T.G., Państwo opiekuńcze. Kosztowne złudzenie, Fijorr Publishing Company, Warszawa

2014.Petru R., Koniec wolnego rynku? Geneza kryzysu, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2014.Popper K.R. W poszukiwaniu lepszego świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1997.Sapir J., Nowy XXI wiek. Od „wieku Ameryki” do powrotu narodów, Dialog, Warszawa 2009.Sen A., Nierówności. Dalsze rozważania, Wyd. Znak, Kraków 2000.Sowa J., Inna Rzeczpospolita jest możliwa! Widma przeszłości, wizje przyszłości, Warszawa 2015.Zielonka J., Koniec Unii Europejskiej, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2014.



Jan Adamiak*

Lech Nieżurawski**

PŁASZCZYZNY WSPÓŁDZIAŁANIA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO Z ORGANIZACJAMI POZARZĄDOWYMI

(NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO- -POMORSKIEGO)

Streszczenie: Organizacje pozarządowe (NGO) są to podmioty funkcjonujące na rynku, które funkcjonują z własnej inicjatywy na rzecz dobra wspólnego, a ich celem nie jest osiągnię-cie zysku. Samorządy współpracują z nimi w celu realizacji różnych zadań publicznych, które im zlecają. W ten sposób, po połączeniu publicznych i niepublicznych środków finansowych, zadania te wykonywane są efektywniej, potrzeby społeczne zaspokajane są w większym stop-niu, a lokalna społeczność aktywizuje się jako partner organów samorządu.

Samorząd województwa kujawsko-pomorskiego przywiązuje dużą wagę do współpracy z organizacjami pozarządowymi, o czym świadczą przytoczone w opracowaniu dane. Jednak w samorządach gminnych sytuacja jest pod tym względem zróżnicowana. Relatywnie małe zainteresowanie taką współpracą wykazują gminy wiejskie, natomiast w miastach, zwłaszcza większych (o statusie miast na prawach powiatu), władze samorządowe współpracują z NGO bardzo efektywnie: jako przykład omówiono w opracowaniu dokładniej współdziałanie obu sektorów w Toruniu.

Słowa kluczowe: organizacje pozarządowe, samorząd terytorialny, zadania publiczne, dotacje, kapitał społeczny

Synopsis: Cooperation between local governments and non-governmental organizations (on the example of Kujawsko-Pomorskie Voivodeship)

* Dr, Wydział Finansów i Zarządzania, Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu.** Prof. WSB, dr hab., Wydział Finansów i Zarządzania, Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu.

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski34

Non-governmental organizations (NGO) are market entities which act for the common benefit, and not for profit. Local governments cooperate with them in order to fulfil various public tasks, which they subcontract to NGOs. As a result, after joining public and private finan-cial resources, these tasks are fulfilled more efficiently, social needs are met, and local society is activated as a partner for local government institutions.

Kujawsko-Pomorskie Voivodeship government pays great attention to the cooperation with NGOs, which is supported by data presented in the paper. Yet, in communal governments the situation is diverse in this regard. Rural communities are relatively uninterested in entering such cooperation, while in the cities, particularly larger ones (with poviat status) local authori-ties cooperate with NGOs very effectively. As an example, the paper discusses the cooperation of both sectors in Toruń.

Keywords: non-governmental organizations, local government, public tasks, grants, so-cial capital.

Wstęp

Organizacje pozarządowe (non-governmental organizations – NGO) są to podmioty funkcjonujące na rynku, których działania nie są ukierunkowane na zysk, a jedynie na wypełnienie luk w dostarczaniu ludności dóbr i usług. Często jako ich synonimów używa się określeń „organizacje non profit” albo – zbio-rowo – trzeci sektor gospodarki (obok pierwszego – publicznego i drugiego – prywatnego). Organizacje te z założenia są niezależne od administracji pu-blicznej, tak rządowej jak i samorządowej. Odgrywają coraz istotniejszą rolę we współczesnym świecie, co przejawia się w ich wzroście ilościowym oraz zwiększonym wpływie na aktywność mieszkańców. Unia Europejska wspiera działania NGO, ponieważ wzmacniają one spójność społeczną, a w dalszej per-spektywie również spójność ekonomiczną społeczeństwa.

Niniejsze opracowanie nie aspiruje do roli wyczerpującego omówienia problematyki współdziałania władz publicznych na poziomie samorządu te-rytorialnego z organizacjami pozarządowymi w celu rozwiązywania ważnych lokalnych kwestii społecznych, jest jedynie przyczynkiem do tego wątku. Wła-śnie do organów publicznych został skierowany wyrażony w preambule Kon-stytucji RP wymóg współdziałania władz, dialogu społecznego oraz zasady po-mocniczości, umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Na poziomie najogólniejszym wydaje się jasne, że w myśl zapisu konstytucyjnego władze publiczne powinny współdziałać nie tylko między sobą, ale także ze struktu-rami społeczeństwa obywatelskiego, a zatem odnosi się to również do relacji między władzami samorządowymi i wszelkimi organizacjami pozarządowymi.

Po 1989 r. liczba organizacji pozarządowych w naszym kraju zdecydowa-nie wzrosła, a szczególnie widoczne było to w pierwszych latach transforma-

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi… 35

cji ustrojowej. W tym czasie zakres działania sektora publicznego uległ wy-raźnemu ograniczeniu, na co zareagował sektor organizacji pozarządowych, mobilizując społeczeństwo do organizowania i finansowania działalności usługowej, którą do tej pory zajmowało się państwo. Rola organizacji poza-rządowych nabrała jeszcze większego znaczenia w ostatnich latach w związ-ku z kryzysem finansowym, który powoduje ciągły wzrost długu publicznego. Jednostki samorządu terytorialnego (JST) musiały zmierzyć się z problemami finansowymi, sprowadzającymi się do konieczności racjonalizacji wydatków bieżących. Radzono sobie w tej sytuacji różnie, a jedną z metod było zlecanie poszczególnych zadań organizacjom pozarządowym. Na ogół realizacja tych zadań przebiegała wtedy w sposób bardziej efektywny i oszczędny, co leży oczywiście zawsze w interesie mieszkańców. Dobro ludności wymusza za-tem współpracę jednostek samorządowych z organizacjami pozarządowymi, a więc też łączenie publicznych i niepublicznych środków finansowych w celu realizowania zadań publicznych.

Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie roli i miejsca organi-zacji pozarządowych w gospodarce lokalnej i regionalnej oraz ukazanie na tym tle możliwości współpracy samorządu terytorialnego z NGO w dziedzi-nie dostarczania usług publicznych na rzecz mieszkańców. Szczególny nacisk położono na potrzebę postrzegania sektorów administracji publicznej na poziomie samorządowym i organizacji pozarządowych nie jako konkurują-cych ze sobą, ale uzupełniających się w rozwiązywaniu lokalnych problemów społecznych. Powyższą problematykę współdziałania obu sektorów szerzej omówiono na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego. W analizie zostały wykorzystane zarówno materiały statystyczne, jak również zbiorcze opracowania Biura Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego oraz Wydziału Ko-munikacji Społecznej i Informacji Urzędu Miasta Torunia.

1. Ogólna charakterystyka i ważniejsze pola działania organizacji pozarządowych w Polsce

Ogólne ramy funkcjonowania organizacji pozarządowych i ich współpra-cy z władzami publicznymi określa ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie1. Według zawartej w akcie tym definicji organizacjami pozarządowymi są niebędące jednostkami sektora finansów

1 Tekst jednolity, Dz. U. 2014, poz. 1118 (dalej: u.d.p.p.w.).


publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jed-nostki nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przy-znaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. W powszechnym rozumieniu organizacja pozarządowa działa z własnej inicjatywy na rzecz określonego interesu publicznego i nie działa dla osiągnięcia zysku. Organi-zacje pozarządowe są więc z tego punktu widzenia podmiotami prywatnymi, powstającymi z inicjatywy ich założycieli – jednak działają w interesie publicz-nym, a nie prywatnym. Taką działalność mogą prowadzić w różnych formach organizacyjno-prawnych, np. jako stowarzyszenia zwykłe lub stowarzyszenia nierejestrowane, fundacje, osoby prawne i jednostki organizacyjne kościołów i związków wyznaniowych prawnie uznanych wyznań, kluby sportowe itp.2 Przedmiotowe zakresy zadań, które mogą zlecać władze samorządowe orga-nizacjom pozarządowym, ramowo określają ustawy ustrojowe o samorządzie gminnym powiatowym i wojewódzkim3. Przepisy tych ustaw nie są jednak wystarczającą podstawą do nawiązania i prowadzenia współpracy jednostek samorządowych z organizacjami pozarządowymi. W praktyce wymaga ona konkretyzacji, głównie w drodze uchwał organów stanowiących, w sprawie rocznych czy też wieloletnich programów współpracy z tymi organizacjami. W uchwałach budżetowych poszczególnych samorządów powinny znaleźć się wyodrębnione środki przeznaczone na finansowanie takiej współpracy.

Działalność organizacji pozarządowych oparta jest przede wszystkim na posiadanym kapitale ludzkim, który stanowi ich największy zasób. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce w latach 1997 – 2012 roz-miary sektora pozarządowego zwiększyły się trzykrotnie. W rejestrze REGON GUS zarejestrowanych było ok. 130 tysięcy podmiotów zaliczanych do sekto-ra pozarządowego. Trzon zarejestrowanych organizacji stanowiły stowarzy-szenia (ok. 85 tysięcy) oraz fundacje (ok. 12 tysięcy). Należy jednak pamię-tać, że liczba zarejestrowanych organizacji nie odzwierciedla liczby aktywnie działających podmiotów. Organizacje nie mają obowiązku wyrejestrowywania się z oficjalnych wykazów, w związku z tym okazuje się, że duża część tych, które zakończyły swoją działalność, nadal w nich figuruje. Z badań społecz-

2 Z. Ofiarski, Finansowanie zadań zleconych przez gminę organizacjom pozarządowym, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio H, Oeconomia 2012, vol. XLVI, 3, s. 384.

3 Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. z 2001 r., nr 142, poz. 1591 ze zm.; ustawa o samorządzie powiatowym z 5 czerwca 1998 r., Dz. U. z 2001 r., nr 142, poz. 1592 ze zm.; ustawa o samorządzie województwa z 5 czerwca 1998 r., Dz. U. 2001 r., nr 142, poz. 1590 ze zm.


nych realizowanych przez GUS wynika, że w 2012 r. aktywnie działało jedynie ok. 83 tysiące organizacji trzeciego sektora, wśród których ok. 70 tys. stanowi-ły stowarzyszenia, a 8,5 tys. – fundacje. W latach 2010–2012 liczba aktywnych organizacji wzrosła o niespełna 4% (tj. o 3,1 tys. podmiotów całej zbiorowo-ści. Badania te podkreślają pogłębiające się rozwarstwienie aktywności spo-łecznej, związane z lokalizacją siedziby działalności organizacji. Największa ich liczba w przeliczeniu na liczbę mieszkańców znajduje się w województwie mazowieckim (25,3 organizacji na 10 tys. mieszkańców), wielkopolskim (24,3) i podkarpackim (23,8). Organizacje NGO prowadzące działalność w 2012 r. najczęściej miały swoją siedzibę na Mazowszu (13,4 tys. – 16%). Wynikało to głównie z wysokiego udziału organizacji zlokalizowanych w Warszawie i do-tyczyło w największym zakresie fundacji – 27% z nich mieściło się w stolicy. Na drugim miejscu pod względem liczby aktywnych organizacji znajduje się Wielkopolska (8,4 tys.), a na trzecim Małopolska (7,4 tys.). Najmniej aktyw-nych organizacji znajdowało się w 2012 r. w województwach: świętokrzyskim, podlaskim i opolskim. Co czwarta aktywna organizacja w Polsce ma siedzibę w mieście powyżej 500 tys. mieszkańców – tam też jest największe ich za-gęszczenie, średnio 33 organizacje na 10 tys. mieszkańców, gdy tymczasem w skali kraju na 10 tys. mieszkańców przypadało w 2012 r. średnio 21,7 ak-tywnych organizacji.

Pod koniec 2012 r. badany sektor zatrudniał według szacunków GUS-u blisko 129 tys. pracowników w ramach stosunku pracy na etatach, a jeśli weź-mie się pod uwagę osoby, dla których organizacje nie były głównym miej-scem pracy, to liczba ta może wzrosnąć nawet do 150 tys. osób. Zatrudnienie w tych podmiotach charakteryzuje się wyraźną feminizacją – aż ok.75% za-trudnionych stanowiły kobiety4.

Do najważniejszych obszarów działania polskich organizacji pozarządo-wych w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku należały edukacja i wy-chowanie oraz ochrona zdrowia i usługi socjalne, a od roku 2004 zaczęły dominować sport i turystyka; nadal dużą rolę odgrywały jednak edukacja i wychowanie, a także kultura i sztuka. Zmiany te mają związek z przemia-nami społeczno-gospodarczymi w kraju i ogólnym wzrostem zamożności społeczeństwa5.

4 Zob. szerzej: Wstępne wyniki badań społecznej i ekonomicznej kondycji organizacji trze-ciego sektora w 2012 r., GUS, Warszawa, 28 marca 2014 r. oraz Podstawowe fakty o organiza-cjach pozarządowych. Raport z badań 2012, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2013.

5 Zob. szerzej A. Bukowska-Piesczyńska, K. Gendek-Ufa, Środki publiczne w finansowa-niu organizacji pozarządowych, „Samorząd Terytorialny” 2014, nr 1–2, s. 130–132, J. Schmidt,


Organizacje pozarządowe mogą czerpać fundusze na działalność statu-tową z różnorodnych źródeł:

– wpływy z różnego rodzaju opłat (składki członkowskie, płatne usługi), – dochody pochodzące z sektora prywatnego (filantropijne) – środki

od prywatnych osób lub firm, zbiórki publiczne itp., – wpływy płynące z instytucji publicznych (dotacje ze źródeł samorzą-

dowych i rządowych, a także wpływy z przekazanego 1% podatku6 oraz do-tacje z zagranicznych źródeł publicznych).

Z wymienionych źródeł organizacje korzystają w różnym stopniu. Najpo-pularniejszym sposobem pozyskiwania funduszy na działalność były i nadal – choć w nieco mniejszym stopniu – pozostają składki członkowskie. Zdecy-dowanie większe znaczenie niż np. 20 lat wcześniej mają dotacje jednostek samorządu terytorialnego (w 1995 r. było to ok. 17%, a w r. 2012 – ponad 52%). Świadczy to o zacieśnianiu i polepszaniu relacji organizacji pozarzą-dowych z administracją samorządową. Coraz rzadziej natomiast organizacje korzystają ze środków budżetu państwa7.

Z ostatniego raportu Stowarzyszenia Klon/Jawor wynika, że w 2011 r. jed-na piąta organizacji pozarządowych dysponowała zaledwie kilkuset złotymi lub nie miała żadnych środków pieniężnych, a jednocześnie cztery procent najbogatszych miało roczne przychody na poziomie miliona złotych lub wię-cej. Unaocznia to duże zróżnicowanie możliwości finansowych organizacji8.

2. Zasady i formy współpracy organizacji pozarządowych z jednostkami samorządu terytorialnego

Samorząd terytorialny to organizacja społeczności lokalnej (gmina, po-wiat) lub regionalnej (samorządowe województwo) i jednocześnie forma ad-ministracji publicznej, uczestniczy więc jako podmiot w sprawowaniu władzy publicznej. Mieszkańcy z mocy prawa tworzą wspólnotę i względnie samo-dzielnie decydują o realizacji zadań administracyjnych wynikających z po-trzeb i dozwolonych przez ustawy, pod nadzorem administracji rządowej.

Rozwój organizacji pozarządowych. Teoria i praktyka, Wyd. Naukowe Sedno, Warszawa 2012, s. 76–77.

6 Dotyczy to tylko organizacji pożytku publicznego.7 Zob. J. Schmidt, op. cit., s. 78–81.8 Raport Życie codzienne organizacji pozarządowych w Polsce, www.ngo.pl/codzienneZy-

cieNGO.


Ustawodawca upoważnił samorząd do stanowienia prawa miejscowego i wy-konywania większości zadań z zakresu lokalnej administracji publicznej, które można podzielić na własne i zlecone, zależnie od przyjętej przez państwo w danym okresie polityki społecznej i gospodarczej. Zadania własne samo-rząd realizuje we własnym zakresie, biorąc za nie pełną odpowiedzialność, a odpowiednie ustawy regulują, które z nich mają charakter obowiązkowy, a które fakultatywny. Poszczególne rodzaje zadań wraz z ewolucją warunków, planów i koncepcji również ulegają licznym zmianom.

Regulacje ustawowe przewidują szeroko rozbudowany katalog możliwo-ści współpracy jednostek samorządowych z różnymi podmiotami niepublicz-nymi w celu realizacji zadań. Są to m.in.: umowy o zamówienia publiczne, umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym oraz powierzanie zadań orga-nizacjom pozarządowym. I ta ostatnia forma współpracy zyskała w ostatnich kilkunastu latach szczególne znaczenie.

Współpraca między samorządem a organizacjami pozarządowymi zgodnie z treścią artykułu piątego ustawy o działalności pożytku publiczne-go może odbywać się w różnych formach, takich jak:

– zlecania organizacjom pozarządowym realizacji zadań publicznych; – wzajemnego informowania się o planowanych kierunkach działalności; – konsultowania z organizacjami pozarządowymi projektów aktów nor-

matywnych w dziedzinach dotyczących ich statutowej działalności; – tworzenia wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatyw-

nym, złożonych z przedstawicieli organizacji pozarządowych i właściwych or-ganów administracji publicznej;

– umowy o wykonanie inicjatywy lokalnej; – umów partnerstwa.

Współdziałanie organizacji pozarządowych z organami samorządu opie-ra się głównie na rocznych programach współpracy. W ramach takich progra-mów NGO mogą ubiegać się o zlecanie im przez administrację samorządową zadań publicznych przez nią finansowanych. Programy współpracy uchwala się zgodnie z wymogami ustawowymi do końca listopada roku poprzedza-jącego rok, na który mają obowiązywać. Muszą one określać m.in. cele i za-sady współpracy, rodzaj zadań publicznych, termin i sposób ich realizacji, procedurę przeprowadzenia konkursu ofert, a zwłaszcza wysokość środków przeznaczonych na realizację programu. Organy stanowiące jednostek sa-morządowych mogą również (fakultatywnie) uchwalać wieloletnie programy współpracy9.

9 Art. 5a u.d.p.p.w.


Głównym celem każdego programu współpracy powinno być budowa-nie relacji partnerskich między samorządem i organizacjami pozarządowymi, co może zostać zinstytucjonalizowane poprzez utworzenie tzw. Rady Dzia-łalności Pożytku Publicznego. Rada ta może być powołana przez zarząd sa-morządu na wniosek organizacji pozarządowych działających na określonym terenie. Stanowi ona organ konsultacyjny i opiniodawczy, a jej kadencja trwa dwa lata10.

Współpraca między jednostkami samorządu terytorialnego i organiza-cjami pozarządowymi wymaga poszanowania przez wszystkich partnerów podstawowych zasad, takich jak:

– pomocniczość i suwerenność stron: organy samorządu respektują od-rębność i podmiotowość organizacji pozarządowych;

– partnerstwo: organizacje pozarządowe są pełnoprawnym i równym partnerem dla samorządu w identyfikowaniu i rozwiązywaniu problemów społecznych;

– efektywność: zlecając zadania publiczne, samorząd kieruje się wybo-rem najskuteczniejszego spośród sposobów ich realizacji, zaproponowanych przez organizacje, oczekując od nich przy tym gospodarnego wydatkowania środków publicznych, rzetelnej realizacji powierzonych zadań oraz wywiązy-wania się z obowiązków sprawozdawczych;

– uczciwa konkurencja: samorząd jest bezinteresowny i bezstronny w stosunku do organizacji pozarządowych; ogłaszając otwarte konkursy ofert, wobec wszystkich podmiotów konkurujących ze sobą o realizację za-dań publicznych stosuje te same kryteria oceny;

– jawność: samorząd udostępnia zainteresowanym podmiotom NGO informacje o planach, celach i środkach przeznaczonych na realizację zadań publicznych, oczekując w zamian pełnej transparentności w działalności sta-tutowej.

Realizacja zadań publicznych przy udziale organizacji pozarządowej może przybierać postać powierzenia zadania lub jego wspierania. Zasadni-czo organ administracji samorządowej, który zamierza zlecić realizację zada-nia publicznego organizacji, ogłasza otwarty konkurs ofert. Następnie powo-łuje komisję konkursową, której zadaniem jest opiniowanie złożonych ofert. W skład komisji wchodzą przedstawiciele organu wykonawczego samorządu

10 Zob. J. Adamiak, M. Czupich, A. Ignasiak-Szulc, Wybrane aspekty współpracy samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi w realizacji zadań publicznych, „Prawo Budże-towe Państwa i Samorządu” 2013, nr 2 (1), s. 21–40.


oraz osoby wskazane przez organizację. Informacja o konkursie powinna za-wierać następujące dane: rodzaj zadania i wysokość finansowania, zasady przy-znawania dotacji, terminy i warunki realizacji zadania, termin składania ofert, kryteria wyboru. Zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego przy rozpatrywaniu ofert organy administracji państwowej muszą ocenić możliwość realizacji zadania publicznego przez organizację pozarządową i przedstawioną kalkulację kosztów oraz uwzględnić wysokość przeznaczonych na nie środ-ków publicznych. Wybrane w konkursie organizacje podpisują z samorządem stosowną umowę określającą wszelkie zasady realizacji powierzonych zadań. Dotyczą one m.in.: przedmiotu umowy, finansowania, sposobu rozliczenia, uprawnień i obowiązków w zakresie kontroli i sprawozdawczości11.

Zgodnie z regulacjami ustawowymi12 istnieje również uproszczona forma zlecenia wykonania zadania publicznego o charakterze lokalnym i regional-nym. Możliwe jest przekazanie zadania do wykonania organizacji pozarządo-wej na jej wniosek, z pominięciem otwartego konkursu, jeżeli łącznie zacho-wane zostaną następujące warunki:

– wysokość dofinansowania lub finansowania zadania publicznego nie przekracza kwoty 10 000 zł;

– zadanie publiczne ma zostać zrealizowane w okresie nie dłuższym niż 90 dni.

Możliwość zastosowania trybu uproszczonego w odniesieniu do zadań lokalnych służy usprawnianiu realizacji zadań przez organizacje – przy zacho-waniu zasady jawności – a także obniżaniu kosztów zlecenia przedsięwzięcia.

3. Współpraca jednostek samorządowych z organizacjami pozarządowymi w województwie kujawsko-pomorskim

W województwa kujawsko-pomorskim już od początku jego istnienia władze samorządowe dostrzegały potrzebę wspierania aktywności organi-zacji pozarządowych. Dla przykładu: od 2000 r. organizowane są doroczne Wojewódzkie Fora Organizacji Pozarządowych, a od 2003 r. istnieje Rada Or-ganizacji Pozarządowych Województwa Kujawsko-Pomorskiego stanowiąca

11 Zob. więcej M. Ofiarska, Zasady zlecania organizacjom pozarządowym wykonania zadań gminy, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio H, Oeconomia 2012, vol. XLVI, 3, s. 374–379; I. Czaja-Hliniak, Współdziałanie gmin z organizacjami pozarządowymi na przykładzie miasta metropolitalnego, „Finanse Komunalne” 2012, nr 1–2, s. 110–112.

12 Art. 19a u.d.p.p.w.


reprezentację organizacji działających w regionie13. Od wejścia w życie usta-wy o działalności pożytku publicznego, co roku wspieranych jest finansowo kilkaset projektów realizowanych przez NGO.

Po przeprowadzeniu szerokich konsultacji społecznych z organizacja-mi samorządowymi po raz pierwszy uchwalony został Wieloletni Program Współpracy (WPW) samorządu województwa z organizacjami pozarządowy-mi; obejmuje on lata 2011–201514. Jest to najważniejszy dokument regulujący współpracę sektora pozarządowego z samorządem województwa. Program wieloletni poddany został konsultacjom społecznym, w których aktywnie wzięły udział stowarzyszenia i fundacje z regionu. Dokument zawiera cel główny oraz precyzuje pięć celów szczegółowych. Głównym celem progra-mu jest rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz zwiększenie stopnia za-spokojenia potrzeb społecznych. Osiągnięciu tego celu ma służyć realizacja następujących zadań szczegółowych:

– aktywizowanie społeczności lokalnych z zapewnieniem równości szans rozwoju;

– budowanie partnerskiej współpracy opartej o wzajemne zaufanie stron; – bieżące rozpoznawanie potrzeb społecznych i potencjału organizacji

pozarządowych; – zwiększenie efektywności realizacji zadań publicznych; – wspieranie współpracy organizacji pozarządowych w wymiarze teryto-

rialnym i branżowym.Samorząd województwa, uchwalając WPW, skorzystał z zawartej

w ustawie możliwości, nie mając takiego obowiązku. W ten sposób, po-dobnie jak inne samorządy, które też podjęły taką decyzję, stworzył sobie lepsze podstawy przedmiotowe i finansowe programów rocznych, już ob-ligatoryjnych. Łączna planowana kwota przeznaczona na realizację progra-mu wynosi ponad 27 mln zł, na każdy rok od 2011 do 2015 przypada więc około 5,3 mln zł.

Z dotychczas zrealizowanych trzech programów rocznych (w latach 2011–2013) najwięcej środków finansowych pochłonęły zadania związane z kulturą fizyczną i sportem oraz kulturą, sztuką i dziedzictwem narodowym (tab. 1).

13 Wraz z uchwaleniem 10 czerwca 2011 r. nowego regulaminu Rada zmieniła nazwę na Sejmik Organizacji Pozarządowych Województwa Kujawsko-Pomorskiego.

14 Załącznik do uchwały nr XV/267/11 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 28 listopada 2011 r.


Tabela 1. Zestawienie najważniejszych otwartych konkursów ofert ogłoszonych przez samorząd województwa kujawsko-pomorskiego dla NGO w latach 2011–2013

Lp. Nazwa projektuPrzyznane środki w tys. zł

2011 2012 2013

1. Upowszechnianie kultury fizycznej i sportu 1 282,8 1 262,2 1 295,6

2.Upowszechnianie i rozwój kultury, sztuki, ochrona tradycji i dziedzictwa narodowego

1 008,0 969,0 855,0

3. Rozwiązywanie problemów alkoholowych 200,0 180,0 260,0

4.Przeciwdziałanie narkomanii w województwie kujawsko--pomorskim

250,0 225,0 300,0

5.Aktywizacja środowisk wiejskich w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych, narkomanii i innych uzależnień

50,0 50,0 67,1

6.Wspieranie zajęć rozwojowych dla dzieci i młodzieży za-grożonych wykluczeniem społecznym

250,0 270,0 260,9

7.Wspieranie pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą realizowanej przez organizacje młodzieżowe

450,0 360,0 360,0

8. Wspieranie aktywności i integracji społecznej seniorów 90,0 90,0 90,0

9.Wsparcie działań z zakresu opieki nad osobami przewlekle chorymi

270,0 270,0 300,0

10. Ochrona i promocja zdrowia 100,0 60,0 56,0

11. Upowszechnianie turystyki i krajoznawstwa 150,0 120,0 111,0

12.Dofinansowanie wkładu własnego do projektów finanso-wanych z funduszy zewnętrznych

66,7 69,2 92,1

13.„Forum Organizacji Pozarządowych Województwa Kujaw-sko-Pomorskiego”

30,0 30,0 30,0

14Rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnospraw-nych

191,0 169,9 250,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań z realizacji Programu Współpra-cy Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego za 2011, 2012 i 2013.

Na ogół organizacje zajmujące się sportem, turystyką i rekreacją nie za-trudniają pracowników w formie umowy o pracę, a bazują na pracy swo-ich członków przy wsparciu wolontariatu, ale współpracy z tym ostatnim nie formalizują. Organizacje zajmujące się sportem promują głównie aktywność fizyczną wśród osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych. Zadaniem orga-nizacji zrzeszających osoby niepełnosprawne jest promocja sportu jako sku-tecznego środka rehabilitacji ruchowej i umysłowej oraz wspieranie akcepta-


cji osób niepełnosprawnych w ich otoczeniu społecznym. Z kolei organizacje sportowe, działające na rzecz osób pełnosprawnych, najczęściej promują sport wśród ludzi, których sytuacja materialna nie pozwala na uczestnicze-nie w zajęciach sportowych w innych ośrodkach. NGO organizują zajęcia, opłacają wyjazdy turniejowe oraz zaopatrują uczestników w niezbędne wy-posażenie, np. strój sportowy. Z kolei działania organizacji na rzecz turystyki ukierunkowane są na ogólną promocję, bez wskazania konkretnych obsza-rów i grup odbiorców.

Oferta organizacji pozarządowych zajmujących się kulturą i sztuką oraz dziedzictwem narodowym jest dość szeroka. Wachlarz inicjatyw podejmo-wanych przez organizacje z tego obszaru obejmuje m.in. zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży, prowadzenie warsztatów artystycznych, naukę gry na instrumentach muzycznych czy też organizowanie obozów adaptacyjnych dla studentów, wypraw górskich, a także organizowanie wystaw i galerii, koncertów, promowanie współczesnej sztuki i wiele innych działań. Wspól-nym mianownikiem organizacji pozarządowych z zakresu kultury i sztuki jest wielka pasja i wrażliwość jej liderów na malejące zainteresowanie kul-turą i dziedzictwem narodowym w społeczeństwie. Tu też w zdecydowanej większości NGO nie zatrudniają pracowników w oparciu o umowy o pra-cę, ze względu na wysokie koszty utrzymania pracownika na stanowisku. Wynika to niewątpliwie z faktu, że finanse są najsłabszą stroną wszystkich analizowanych organizacji.

Ze sprawozdań z realizacji programu wynika, że o ile dotacje samorządu na upowszechnianie i rozwój sportu w latach 2011–2013 utrzymywały się mniej więcej na tym samym poziomie, to wspieranie finansowe rozwoju kul-tury i sztuki w latach tych obniżyło się (tab. 2).

Tabela 2. Zestawienie środków samorządu województwa przyznanych organizacjom pozarządowym w formie dotacji na realizację zadań zleconych w trybie konkursów otwartych

oraz trybie pozakonkursowym w latach 2011–2013

RokŁączna wysokość

przyznanych dotacji, w tys. zł

Liczba organizacji pozarządowych

realizujących zadania

Liczba zrealizowanych projektów

2011 5 349,5 542 585

2012 5 289,7 521 549

2013 5 614,6 547 587

Źródło: jak w tabeli 1.


Tabela 3. Zestawienie zadań zleconych przez samorząd województwa i zrealizowanych przez organizacje pozarządowe w latach 2011–2013.

WyszczególnienieTryb konkursowy Tryb uproszczony

2011 2012 2013 2011 2012 2013

Liczba złożonych projektów 1249 1191 1104 28 77 76

Liczba projektów wybranych do realizacji

561 509 544 28 52 53

Liczba projektów zrealizowa-nych

557 499 535 28 50 52

Liczba podmiotów, które zło-żyły oferty

1007 1007 932 25 71 64

Liczba podmiotów, którym przyznano dotację

519 482 509 25 51 47

Liczba podmiotów, które zre-alizowały projekty

517 472 501 25 49 46

Wysokość przyznanych środ-ków w tys. zł

5 155,7 4 906,6 5 247,4 193,8 383,1 367,2

Wysokość wykorzystanychśrodków w tys. zł

5 086,5 4 850,9 5 148,8 189,1 368,7 356,1


Finansowa współpraca między samorządem województwa kujawsko--pomorskiego i organizacjami pozarządowymi opierała się na zlecaniu reali-zacji zadań publicznych wraz z całościowym lub też częściowym wsparciem finansowym. Zlecanie zadań odbywało się w drodze otwartych konkursów ofert lub też w trybie pozakonkursowym (tzw. uproszczonym). Zestawienie dotacji w obu trybach przedstawia tabela 2. Pomiędzy 2011 i 2013 r. zauwa-żalny jest nieznaczny spadek liczby ofert złożonych w trybie konkursowym (tab. 3), natomiast w trybie uproszczonym ofert składano w przybliżeniu tyle samo. Rok 2013 był również kolejnym, w którym w kilku konkursach (kultura, zdrowie, pomoc społeczna) kontynuowano możliwość składania ofert w try-bie wieloletnim. Łącznie na te działania podpisano siedem umów na ogólną wartość projektów wynoszącą około 655 tys. zł (tab. 4).

Nadmienić należy, że w ramach innych form współpracy pozafinanso-wej samorząd województwa udzielał organizacjom pozarządowym wsparcia w postaci m.in. udostępniania sal konferencyjnych, sprzętu multimedialnego, pomocy przy organizacji przedsięwzięć i rekrutacji uczestników.


Tabela 4. Wysokość wkładu własnego wniesionego przez organizacje pozarządowe na realizację projektów w 2013 roku w województwie kujawsko-pomorskim (w tys. zł)

Wyszczególnienie Konkursy Tryb uproszczony Projektywieloletnie Łącznie

wkład finansowy 8 876,2 341,9 649,6 9 867,7

wkład osobowy 487,9 30,0 15,0 532,9

Razem 9 364,1 371,9 664,6 10 400,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania z realizacji Programu współpra-cy Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego za 2013 r.

Współpraca samorządów powiatowych z organizacjami pozarządowymi na terenie badanego województwa odbywała się głównie w oparciu o ogła-szane otwarte konkursy ofert na wykonywanie zadań publicznych. W trybie tym udzielono 2012 r. łącznie ok.40 mln zl wsparcia, a w 2013 – blisko 42 mln zł. Po 2010 roku wzrasta jednak popularność trybu uproszczonego, który został wprowadzony nowelizacją ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Na ten tryb samorządy województwa przeznaczyły w roku 2012 kwotę ok. 460 tys. zł, natomiast w 2013 r. już blisko 776 tys. zł, co ozna-cza znaczny postęp w tym zakresie. Tabela 5 prezentuje dane szacunkowe dotyczące kwot łącznego wsparcia finansowego udzielonego organizacjom pozarządowym w poszczególnych powiatach regionu.

Z badań przeprowadzonych przez Biuro Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi Urzędu Marszałkowskiego wynika, że samorządy gmin i po-wiatów najczęściej dotują zadania z zakresu sportu, kultury, działań na rzecz osób niepełnosprawnych oraz wypoczynku dzieci i młodzieży. Na przeciwle-głym biegunie znajdują się dziedzina ochrony praw człowieka i działalność na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych.

Tabela 5. Kwota wsparcia finansowego na otwarte konkursy ofert i tryb pozakonkursowy w poszczególnych powiatach województwa kujawsko-pomorskiego

w latach 2012–2013 (w tys. zł)

Wyszczególnienie 2012 2013

Bydgoszcz 4 642,8 10 367,9

Toruń 11 318,3 11 950,8

Włocławek 8 993,6 8 961,3

Grudziądz 3 324,9 5 505,2


powiat inowrocławski 2 111,2 2 068,0

powiat aleksandrowski 436,8 536,5

powiat brodnicki* 1 461,3 1 436,6

powiat bydgoski* 1 712,3 1 544,2

powiat chełmiński 1 105,5 1 050,9

powiat golubsko-dobrzyński 514,0 484,9

powiat grudziądzki 433,6 454,3

powiat lipnowski 244,4 264,0

powiat mogileński 216,4 231,7

powiat nakielski 511,6 505,9

powiat radziejowski* 38,3 34,3

powiat rypiński* 68,0 140,6

powiat sępoleński 972,7 1 032,2

powiat świecki 1 218,5 1 220,7

powiat toruński* 587,7 624,0

powiat tucholski 566,9 697,6

powiat wąbrzeski* 1 280,3 1 605,3

powiat włocławski* 623,6 598,4

powiat żniński 541,8 542,3

Razem 924,4 50 853,4

* Kwoty wsparcia finansowego mogą nie odzwierciedlać w pełni stanów rzeczywistych, ponieważ nie wszystkie gminy wymienionych powiatów przesłały odpowiednie informacje dla Biura Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu z badania ankietowe-go „Współpraca samorządów z organizacjami pozarządowymi w województwie kujawsko-pomorskim,”, opracowanego przez Biuro Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskie-go, Toruń, kwiecień 2014.

Analiza sprawozdań budżetowych samorządów powiatowych i gminnych w województwie pokazuje, że rola organizacji pozarządowych rośnie, z roku na rok zwiększa się nie tylko nominalna wartość środków przekazywanych organi-zacjom przez samorządy, ale również udział tych środków w całości wydatków bieżących jednostek samorządu terytorialnego. Jednocześnie uzyskane wyniki badań potwierdzają ogólnie znaną zależność pomiędzy poziomem zamożności gmin a aktywnością mierzoną liczbą wniosków aplikacyjnych. Samorządy cha-rakteryzujące się wyższym poziomem samodzielności finansowej przeznaczają znacznie większe środki na projekty realizowane przez organizacje, a w budże-tach małych gmin na cele te przekazuje się jedynie od kilku do kilkunastu


tysięcy złotych. Niepokoi również fakt, że ok. 15% samorządów powiatowych i gminnych nie ogłasza w ogóle otwartych konkursów ofert. Często wynika to nie tyle z braku środków finansowych, co z korzystania z innych form przeka-zywania dotacji organizacjom w oparciu chociażby o ustawę „Prawo zamówień publicznych”. Może to jednak prowadzić do naruszeń zasady konkurencyjności wśród organizacji pozarządowych.

Największe możliwości współpracy z organizacjami pozarządowymi poza samorządem wojewódzkim mają samorządy miast na prawach powiatu15. W badanym regionie są to miasta: Bydgoszcz, Grudziądz, Włocławek i Toruń. Analizę ograniczymy do Torunia, gdzie działa obecnie około tysiąca organi-zacji pozarządowych, z których jednak tylko niewielka część posiada status organizacji pożytku publicznego. Zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie organizacje pozarządowe mogą prowadzić działalność nieodpłatnie lub odpłatnie. W tym ostatnim przypadku uzyskane przychody mogą być przeznaczone wyłącznie na cele pożytku publicznego. W Toruniu działalność pożytku publicznego prowadzą głównie organizacje kościołów i związków wyznaniowych, część fundacji oraz kluby sportowe jako spółki na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie16. Kluby te nie działają w celu osiągnięcia zysku i przeznaczają całość docho-du na realizację celów statutowych; zysk nie jest dzielony między członków, udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.

Tabela 6. Struktura dotacji z budżetu Torunia dla NGO w latach 2005–2013 według kierunków działalności (w tys. zł)

WyszczególnienieLata

2005 2007 2009 2010 2011 2012 2013

Sport i turystykaOchrona zdrowia i pomoc społecznaKulturaEkologiaInne

193310991044328292

29781286915294266

436614221326376352

419218021365319339

541521421455259340

712522201454168336

757322751612146345

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań z realizacji jednorocznych Progra-mów Współpracy Gminy Miasta Torunia z organizacjami pozarządowymi za lata 2005–2013.

15 Miasta na prawach powiatu są szczególną formą samorządu, wykonując zadania przy-pisane ustawowo gminie oraz powiatowi. Ustrój i działanie organów miasta określa ustawa o samorządzie gminnym. Obecnie funkcjonuje w Polsce 65 jednostek o tym statusie.

16 Dz. U. Nr 127, poz. 857 ze zm.


Tabela 7. Zrealizowane projekty, beneficjenci dotacji oraz liczba odbiorców w Toruniu w latach 2005–2013


2005 2007 2009 2010 2011 2012 2013

Liczba projektówLiczba beneficjentów dotacjiLiczba odbiorców (w tys.)

287167300

328163440

401220787

421223730

414236710

422254740

464247736


Tabela 8. Dynamika wsparcia finansowego miasta Torunia dla NGO, liczba projektów oraz liczby odbiorców w latach 2005–2013 (rok 2004=100)


2004 2005 2007 2009 2010 2011 2012 2013

Kwota dotacjiLiczba projektówLiczba odbiorców

100100100

102102150

126116220

170141393

173148365

208146355

245149370

256163368


Współdziałanie samorządu z organizacjami pozarządowymi przynosi wymierne korzyści ekonomiczne. W 2013 r. w Toruniu zrealizowano łącz-nie 464 projekty (w tym na zasadzie otwartego konkursu 391) z łącznym wsparciem finansowym miasta w wysokości ok. 12 mln zł. Najwyższe dotacje przekazane zostały na zadania związane z rozwojem sportu i turystyki oraz pomocy społecznej i ochrony zdrowia. W dalszej kolejności wspierano kul-turę i ekologię (tab. 6). Szacunkowa liczba osób zaangażowanych w realiza-cję projektów wynosiła ponad 4,5 tysiąca, w tym ok. 1,3 tys. wolontariuszy, przy czym poszczególne osoby mogły uczestniczyć równocześnie w różnych przedsięwzięciach.

Łączne wydatki z budżetu Torunia na zrealizowane przez organizacje pozarządowe zadania związane z rozwojem sportu, rekreacji i upowszech-nianiem kultury fizycznej wyniosły w 2013 r. ok. 7,6 mln zł (tab. 6). Dynami-ka wzrostu była tu bardzo wysoka (prawie czterokrotny wzrost w stosunku do 2005 r.). Ze sprawozdania Wydziału Sportu i Turystyki za 2013 r. wynika, że gros środków przeznaczone zostało na rozwój sportu (w tym 15 dużych klubów otrzymało aż 5,6 mln zł – tab. 9), a tylko 285 tys. zł, czyli ok. 3,8% skierowano na upowszechnianie kultury fizycznej, turystyki i krajoznawstwa.


W dziedzinie pomocy społecznej i ochrony zdrowia współpraca dotyczy-ła głównie zagadnień profilaktyki uzależnień i przeciwdziałania patologiom społecznym, promocji zdrowia oraz działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Łącznie przeznaczono na tę współpracę ok. 2,3 mln zł, zrealizowano w sumie 95 przedsięwzięć, a szacunkowa liczba odbiorców wyniosła ok. 128 tys. osób. Zaangażowanych w realizację projektów było orientacyjnie ok. tysiąca osób (w tym ok. 350 wolontariuszy).

Na wspieranie rozwoju kultury i ochrony jej dóbr oraz podtrzymywa-nia tradycji narodowej miasto wyasygnowało dla organizacji pozarządowych jedynie nieco ponad 1,3 mln zł, a średnia wysokość wykorzystanej dotacji wynosiła ok. 21 tys. zł. Liczbę odbiorców szacuje się na ok. 215 tys., a zaan-gażowało się w realizację projektu ponad 2 tys. osób. Na ekologię i ochronę zwierząt oraz ochronę dziedzictwa przyrodniczego dotacje miasta w roku 2013 były niższe niż w roku 2005. Nastąpił tu drastyczny spadek ogólnej kwoty dotacji o prawie 56% (tab. 6).

Tabela 9. Wykaz organizacji pozarządowych, które w 2013 roku uzyskały wsparcie finansowe miasta Torunia w kwocie powyżej 100 tys. zł

L.p. Podmiot Nazwa zadaniaWysokość

dotacjiw tys. zł

1 2 3 4

1Fundacja Biuro Kultury

10. Międzynarodowy Festiwal Filmowy TOFIFEST 350,0

2Fundacja Euro-pejskiej Akademii Sztuki

XX Międzynarodowy Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich PROBALTICA

130,0

3

Caritas Diecezji Toruńskiej repre-zentowane przez Toruńskie Centrum „Caritas” im. Bł. Marii Karłow-skiej w Toruniu

Sześć zadań związanych z problemem bezdomności, profilaktyką uzależnień oraz działaniami socjotera-peutycznymi

208,1

4

Caritas Diecezji To-ruńskiej reprezento-wane przez Centrum Pielęgnacji Caritas Diecezji Toruńskiej w Toruniu

Trzy zadania związane z problemem bezdomności i programami profilaktyki uzależnień

116,6


1 2 3 4

5

Toruński Klub Kolar-ski „Pacific”

Cztery zadania, obejmujące szkolenie sportowe dzieci i młodzieży i udział we współzawodnictwie sporto-wym, organizację obozów sportowych, sport na naj-wyższym poziomie rozgrywek oraz promocję sportu i zdrowego stylu życia

173,5

6

Akademicki Związek Sportowy

Sześć zadań obejmujących szkolenie dzieci i mło-dzieży w wioślarstwie i udział we współzawodnictwie sportowym, organizację imprez sportowych i obozów młodzieżowych, szkolenie w wioślarstwie na najwyż-szym poziomie oraz promocję sportu i zdrowego stylu życia

270,5

7

TKS-T „Budowlani” Siedem zadań obejmujących szkolenie dzieci i mło-dzieży w szermierce, wioślarstwie i siatkówce oraz udział we współzawodnictwie sportowym, organizację imprez sportowych, obozową akcję letnią, rozwój sportu na najwyższym poziomie rozgrywek, a także promocję sportu i zdrowego stylu życia

528,4

8

KS „Pomorzanin” Dziewięć zadań, obejmujących szkolenie dzieci i mło-dzieży w hokeju na trawie, piłce nożnej i boksie oraz udział we współzawodnictwie sportowym, szkolenie sportowe dorosłych, turniej bokserski, a także promo-cję sportu i zdrowego stylu życia

419,9

9

MMKS „Katarzynki” Siedem zadań, obejmujących szkolenie dziewcząt w sekcji koszykówki i udział we współzawodnictwie sportowym, międzynarodowy turniej, obozy sportowe oraz promocję sportu i zdrowego stylu życia

1 067,9

10

MKS „Włókniarz” Dwa zadania, obejmujące szkolenie sportowe dzieci i młodzieży i udział we współzawodnictwie sporto-wym oraz organizację obozów sportowych

100,1

11

MKS „Axel” Trzy zadania, obejmujące szkolenie dzieci i młodzieży w łyżwiarstwie figurowym, organizację obozów spor-towych oraz międzynarodowych zawodów MENTOR NESTLE NESQUIK CUP

205,4

12

MKLa Toruń Pięć zadań, związanych z rozwojem sportu dzieci i młodzieży, organizacją obozów sportowychi mistrzostw Polski seniorów, sport na najwyższym poziomie rozgrywek oraz promocję sportu i zdrowe-go stylu życia

222,6

13

STOWARZYSZENIE „MMKS PIERNIKI”

Trzy zadania, obejmujące szkolenie sportowe chłop-ców (koszykówka) i organizację obozu sportowego, szkolenie seniorów i udział we współzawodnictwie sportowym

617,7


1 2 3 4

14

7KS-T „Energa-Ma-nekin”

Cztery zadania, obejmujące szkolenie dzieci i mło-dzieży w tenisie stołowym i organizację obozu sportowego, szkolenie seniorów i udział we współ-zawodnictwie sportowym, a także promocję sportu i zdrowego stylu życia

179,4

15

MKS „Sokoły” Trzy zadania obejmujące szkolenie dzieci i młodzieży, udział we współzawodnictwie sportowym, organi-zację obozów i imprez sportowych, także o zasięgu międzynarodowym

369,3

16

Młodzieżowa Aka-demia Footballu

Jedno zadanie, polegające na promocji sportu i ak-tywnego stylu życia oraz umożliwianiu mieszkańcom Torunia dostępu do aktywności sportowej w zakresie piłki nożnej

140,0

17

Klub Sportowy Toruń Hokejowa Spółka Akcyjna

Dwa zadania, obejmujące szkolenie oraz udział w rozgrywkach w hokeju na lodzie (drużyny seniorów klubu i drużyny Nesty Toruń), a także akcje edukacyjne i sportowo-rekreacyjne dla mieszkańców

715,0

18Klub Sportowy Toruń Unibax SA

Jedno zadanie, polegające na szkoleniu sportowym na najwyższym poziomie rozgrywek oraz udziałem we współzawodnictwie sportowym

300,0

19

Basket Toruń SA Jedno zadanie, polegające na promocji sportu i aktyw-nego stylu życia oraz umożliwianiu dostępu do róż-norodnych form sportowej aktywności jak największej liczbie mieszkańców

145,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania za rok 2013 z wykonania uchwa-ły nr 441/2012 Rady Miasta Torunia z dnia 22 listopada 2012 roku w sprawie uchwalenia Pro-gramu Współpracy Gminy Miasta Toruń w 2013 roku organizacjami pozarządowymi, Toruń kwiecień 2014 r.

Miasto podejmuje, podobnie jak samorząd województwa, szereg pozafi-nansowych form współpracy z organizacjami pozarządowymi. Należy do nich m.in. wzmacnianie ich potencjału technicznego i organizacyjnego w drodze przekazywania urządzeń biurowych, sprzętu komputerowego oraz różnych materiałów reklamowych.

Wysokość dotacji pokrywała w zależności od rodzaju zadania od 50 do 80% kosztów jego realizacji. średnia kwota dotacji w roku 2013 wyno-siła ok. 26 tys. zł (czyli 65% realizacji kosztów). W Toruniu przyjęto zasadę, że koszty obsługi projektu nie mogą być wyższe niż 10% kosztów zadania. Obowiązująca w mieście wycena pracy oparta jest o standardy danej bran-

Tab. 9 (cd.)


ży lub, w innych przypadkach, wynosi maksymalnie 12 zł za godzinę pracy17. Do obniżki kosztów przyczynia się w znaczący sposób fakt, że praca w organi-zacjach pozarządowych wykonywana jest w dużej części przez wolontariuszy.

Istotną informacją uzupełniającą obraz działalności organizacji pozarzą-dowych w mieście jest fakt istnienia ogromnych dysproporcji między nimi, dotyczących wielkości, możliwości i zasięgu działania, liczby odbiorców i wy-sokości wsparcia finansowego ze strony samorządu. Uderzająca jest rozpię-tość między dużymi i aktywnymi klubami sportowymi, bardzo widocznymi w mieście i wpływającymi na jego wizerunek, beneficjentami kilkunastu z największych dotacji samorządowych na poziomie średnio ok. kilkuset ty-sięcy złotych, a niewielkimi stowarzyszeniami czy fundacjami o mocno ogra-niczonym potencjale, ale też społecznie pożytecznymi.

4. Podsumowanie

Współpraca administracji samorządowej z organizacjami pozarządowy-mi jest ważnym elementem naszej rzeczywistości społeczno-ekonomicznej, w województwie kujawsko-pomorskim tak samo jak w innych częściach Pol-ski. Pozwala lepiej zaspokajać potrzeby ludności, efektywniej wydatkować coraz bardziej ograniczone środki budżetowe samorządów, a także wydatnie przyczynia się do aktywizowania miejscowej społeczności, której uświadamia jej możliwości wpływania na kształt polityki lokalnej. Obecność organizacji pozarządowych wpływa pozytywnie na aktywność władz samorządowych oraz wypełnia lukę między sektorem prywatnym i publicznym w zaspokaja-niu potrzeb ludności. Organizacje, oferując wykonanie zadania publicznego, powinny dysponować wkładem własnym, ale zasadniczą część związanych z tym kosztów pokrywają środki przekazane przez samorządy. Nie jest to jednak sytuacja najbardziej pożądana: fakt, że dla organizacji pozarządo-wej głównym źródłem finansowania pozostaje wciąż budżet samorządowy, może oznaczać brak umiejętności aplikowania o fundusze spoza samorządu, co potwierdzałby także względnie niski odsetek organizacji korzystających ze środków unijnych. A tak duże uzależnienie finansowe od lokalnych władz utrudnia realizowanie zasady partnerstwa, ważnej dla współpracy obu sekto-rów, czasem wywołując po stronie samorządowej postawy paternalistyczne.

17 M. Flisykowska-Kacprowicz, Dotacje z budżetu samorządu dla organizacji pozarządo-wych prowadzących działalność pożytku publicznego w praktyce miasta Torunia, [w:] A. Boro-do (red.), Dotacje i subwencje w systemie finansowym samorządu terytorialnego, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2013, s. 311.


Teren działalności organizacji pozarządowych w województwie kujaw-sko-pomorskim to podobnie jak w całym kraju przede wszystkim miasta, duże częściej niż te mniejsze. Obszary wiejskie objęte są tymi działaniami w mniejszym stopniu – w tym wypadku nawet poniżej średniej krajowej. Mieszkańcy wsi niejako tradycyjnie mniej chętnie uczestniczą w sformalizo-wanych strukturach, także w sprawach dotyczących wspólnych problemów. Wysoce niepokojący jest jednak fakt, że w 17% gmin wiejskich województwa nie powstały w ogóle programy współpracy z organizacjami pozarządowymi, choć do ich uchwalenia po wcześniejszym skonsultowaniu z NGO samorzą-dy są zobowiązane ustawą. Najwyraźniej tamtejsze organy samorządowe nie dostrzegają korzyści płynących ze zorganizowanego współdziałania dla do-bra mieszkańców gminy. Naruszają też przy tym obowiązujące prawo.

Także pozytywne zjawisko, jakim jest element konkurencji między orga-nizacjami, występuje generalnie tylko w miastach, a na wsi jest w zasadzie nieobecne. Dla przykładu: w Toruniu ogłoszono w 2013 r. 11 konkursów, na które wpłynęło 241 ofert, a w rezultacie zawarto ok. 180 umów o realizację zadania. Natomiast w gminach wiejskich liczba składanych ofert w ogromnej większości równała się liczbie zawieranych później umów, więc o konkuren-cyjności nie może być mowy.

Ze współpracą jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami po-zarządowymi wiążą się jeszcze inne problemy szczegółowe (np. trudności z merytoryczną oceną projektów, rozliczaniem dotacji itd.), ale ani one, ani te wyżej wymienione nie przekreślają jej wielkiego znaczenia dla lokalnej społeczności. Stanowi ona bardzo ważny element budowania społeczeństwa w pełni obywatelskiego, świadomego nie tylko swoich praw i obowiązków, ale także swoich realnych możliwości działania i wykorzystującego je w umie-jętny sposób.

Bibliografia

Adamiak J., Czupich M., Ignasiak-Szulc A., Wybrane aspekty współpracy samorządu terytorial-nego z organizacjami pozarządowymi w realizacji zadań publicznych, „Prawo Budżetowe Państwa i Samorządu” 2013, nr 2 (1).

Bukowska-Piesczyńska A., Gendek-Ufa K., Środki publiczne w finansowaniu organizacji pozarzą-dowych, „Samorząd Terytorialny” 2014, nr 1–2.

Czaja-Hliniak I., Współdziałanie gmin z organizacjami pozarządowymi na przykładzie miasta metropolitalnego, „Finanse Komunalne” 2012, nr 1–2.

Flisykowska-Kacprowicz M., Dotacje z budżetu samorządu dla organizacji pozarządowych pro-wadzących działalność pożytku publicznego w praktyce miasta Torunia, [w:] A. Borodo


(red.), Dotacje i subwencje w systemie finansowym samorządu terytorialnego, Wydawnic-two „Dom Organizatora”, Toruń 2013.

Ofiarska M., Zasady zlecania organizacjom pozarządowym wykonania zadań gminy, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio H, Oeconomia 2012, vol. XLVI, 3.

Ofiarski Z., Finansowanie zadań zleconych przez gminę organizacjom pozarządowym, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio H, Oeconomia 2012, vol. XLVI, 3.

Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badań 2012, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2013.

Schmidt J., Rozwój organizacji pozarządowych. Teoria i praktyka, Wyd. Naukowe Sedno, War-szawa 2012.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, tekst jednolity, Dz. U. 2014, poz. 1118.



Piotr Czyżyk*

CLOUD COMPUTING W ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ, CZYLI PRZENOSZENIE TRADYCYJNYCH METOD ZARZĄDCZYCH DO CHMURY OBLICZENIOWEJ

NA PRZYKŁADZIE SAMOOCENY I DOSKONALENIA WEDŁUG MODELU CAF

Streszczenie: Nowoczesne technologie już kilka lat temu wkroczyły w obszar admini-stracji publicznej, często całkowicie zmieniając dotychczas stosowane procedury i metody. Tradycyjne dokumenty zostały zastąpione dokumentami elektronicznymi, a ręczne sygnatury podpisem cyfrowym. Postęp technologiczny rozwija się w błyskawicznym tempie, dzięki czemu wiele systemów informatycznych jest przenoszonych dzisiaj do tzw. chmury (Cloud), co ma to zapewnić uniezależnienie się od stacji roboczych oraz dostęp do systemu z dowolnego miejsca na świecie z dowolnego urządzenia (również mobilnego). Obecnie z powodzeniem działają w chmurze np. popularne systemy Elektronicznych Obiegów Dokumentów. Zaprezentowane w artykule wyniki badań pokazują innowacyjne rozwiązania stworzone w celu ułatwienia prze-prowadzania samooceny CAF. Zaprezentowane zostały również korzyści, które mogą zostać osiągnięte dzięki technologii Cloud Computing w okresie kilku lat użytkowania systemu.

Słowa kluczowe: CAF, CAFaaS, chmura obliczeniowa, doskonalenie, zarządzanie

Synopsis: Cloud Computing in public administration. The transfer of traditional man-agement methods to the Cloud on the example of the self-assessment and improvement in the CAF model

A few years ago modern technologies entered the area of public administration, often completely changing the previously used procedures and methods. Traditional documents have been replaced by electronic documents while signatures are being replaced by digital ones. Technology, however, develops continuously thanks to which many systems may be

* Mgr inż. analityk systemów komputerowych w OPEGIEKA Sp. z o.o. w Elblągu.

Piotr Czyżyk58

transferred to the Cloud, in order to limit the dependence on traditional workstations and provide access to systems from anywhere, anytime and any device (including mobiles). Some systems can successfully operate in the Cloud, e.g. document management systems. However, until now it was thought that some areas of public administration are impossible to move to the Cloud, e.g. improvement systems. This paper presents the results of the research project “Research on the use of cloud computing technology in the self-assessment process in accord-ance with the CAF”, which aimed to explore technological possibilities of transferring the CAF self-assessment process to the Cloud. The research results have created innovative solutions that may facilitate carrying out the CAF self-assessment procedure in a more effective way. The results also presents the benefits that can be achieved thanks to using cloud computing over several years of using the system.

Keywords: CAF, CAFaaS, cloud computing, improvement, administration

Wstęp

Nowoczesne technologie już kilka lat temu wkroczyły w obszar admini-stracji publicznej, często całkowicie zmieniając dotychczas stosowane pro-cedury i metody. Tradycyjne dokumenty zostały zastąpione dokumentami elektronicznymi, a ręczne sygnatury podpisem cyfrowym. Postęp technolo-giczny rozwija się w błyskawicznym tempie, dzięki czemu wiele systemów informatycznych jest przenoszonych dzisiaj do tzw. chmury (Cloud), co ma to zapewnić uniezależnienie się od stacji roboczych oraz dostęp do systemu z dowolnego miejsca na świecie z dowolnego urządzenia (również mobilne-go). W ten trend wpisuje się system CAFaaS, zbudowany w technologii Cloud Computing, który umożliwia przeprowadzenie samooceny jednostki admini-stracji publicznej w oparciu o model CAF (Common Assessment Framework).

1. Metodyka badań

Badania odbywały się w ramach projektu „Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do samodzielnej certyfikacji według metody CAF” i były podzielone na dwie części:

1. badania przemysłowe,2. prace rozwojowe.W ramach badań przemysłowych przeprowadzono przegląd literatury

specjalistycznej, dotyczącej zarówno samej metody CAF, jak i technologii we-bowych, w których miałaby zostać zaimplementowana metoda. Sprawdzono również wszelkie uwarunkowania prawne (w Polsce i w Unii Europejskiej), które ewentualnie uniemożliwiałyby przeniesienie metody CAF do chmury obliczeniowej. Dokonano również konsultacji z ekspertami przeprowadzają-cymi samooceny według metody CAF, zaczerpnięto od nich dobre praktyki

Cloud Computing w administracji publicznej… 59

oraz zapisano wszelkie zasygnalizowane problemy mogące wyniknąć z im-plementacji nowego podejścia.

Sformułowano następujące założenia badawcze:1. możliwe jest przeniesienie metody CAF do chmury obliczeniowej,2. możliwe jest pełne zaimplementowanie metody w modelu SaaS,3. zaimplementowanie metody CAF znacząco przyspieszy proces samo-

oceny CAF.Podczas prac rozwojowych zaimplementowano prototyp systemu CA-

FaaS, który miał potwierdzić poprawność powyższych założeń badawczych.

2. Cloud Computing

Cloud Computing jest łatwo dostępną usługą zorientowaną na tzw. user experience, czyli „doświadczenia użytkownika”, która umożliwia od-biorcom końcowym dostęp do zasobów oraz aplikacji IT jako usług bez konieczności instalowania infrastruktury IT w swojej siedzibie1. Jest to duże ułatwienie w dostępie do nowoczesnych technologii, ponieważ nie wiąże się z koniecznością każdorazowego zakupu nowego sprzętu komputero-wego. Dzięki takiemu podejściu, użytkownik końcowy może za pomocą stosunkowo słabego terminala końcowego (np. przeciętnego komputera biurowego) uzyskać dostęp do potężnych mocy obliczeniowych oferowa-nych przez usługi w chmurze2. Instytucje czy firmy posiadające już sprzęt komputerowy (laptopy lub desktopy), nie muszą się martwić o jego wydaj-ność w przypadku chęci zakupu nowej aplikacji. Dodatkową zaletą usług zbudowanych w oparciu o Cloud Computing jest korzystanie z wybranych usług w modelu On-Demand (na życzenie) – charakterystyka niektórych systemów powoduje, że nie są używane codziennie, a jedynie od czasu do czasu (np. raz w roku). Dzięki temu można wykupić czasowy dostęp do usługi i płacić jedynie za rzeczywisty czas użytkowania danej aplikacji, co z kolei redukuje koszty wielu działań. Takie podejście jest również opła-calne dla usługodawcy, który może rozdysponowywać nieużywane zasoby pomiędzy aktywnych klientów3, dzięki czemu nie musi utrzymywać osob-nych zasobów dla każdego klienta z osobna.

1 C. Hong, W. Ning, J.Z. Ming, A Transparent Approach of Enabling SaaS Multi-tenancy in the Cloud, 6th World Congress on Services, IEEE 2010, p. 40–47.

2 G. Yang, F. Zhou, Z. Zhu, The Application of Saas-based Cloud Computing in the Uni-versity Research and Teaching Platform, International Conference on Intelligence Science and Information Engineering, IEEE 2011, p. 210–213.

3 V. Monfort, M. Khemaja et al., Using SaaS and Cloud computing For „On Demand” E Le-arning Services, 10th IEEE International Conference on Advanced Learning Technologies, IEEE 2010, p. 663–665.

Piotr Czyżyk60

Dodatkową zaletą Cloud Computing dla użytkownika końcowego jest brak konieczności instalowania jakiegokolwiek oprogramowania. Wystarczy nowoczesna przeglądarka internetowa i dostęp do Internetu, aby móc ko-rzystać z aplikacji działającej w chmurze. Takie podejście umożliwia również dostęp do aplikacji działającej w chmurze z poziomu tabletu lub smartfo-na, jednakże użytkowanie aplikacji napisanej na komputer typu Desktop na smartfonie może być uciążliwe, jeżeli producent aplikacji nie uwzględni takiej możliwości w momencie projektowania aplikacji. Aby aplikacja była w pełni funkcjonalna na obecnie produkowanych urządzeniach, należy stworzyć ją w technologii responsywnej. Technologia ta zakłada, że aplikacja powinna dostosowywać się do ekranu, na którym jest wyświetlana i powinna reago-wać na zmianę szerokości ekranu, np. poprzez obrócenie tabletu z pozycji poziomej w pionową. Interfejs nie powinien posiadać wartości absolutnych, np. wymiarów w pikselach, tylko wartości względne, np. procent szerokości ekranu. Dodatkowo należy zastosować tzw. progi rozdzielczości, które będą definiowały grupy urządzeń, po przekroczeniu których interfejs będzie zmie-niał wygląd. Takimi grupami najczęściej są4:

• XS – smartfony,• S – tablety w pionie,• M – tablety w poziomie i standardowe ekrany komputerowe,• L – panoramiczne ekrany komputerowe o wysokich rozdzielczościach.Usługi umieszczone w chmurze mają z punktu widzenia użytkownika

transparentną architekturę, jednakże z punktu widzenia dostawcy opro-gramowania architektura musi być redundantna i dostosowana do potrzeb użytkowników końcowych. W zależności od wymaganej wydajności i pozio-mu bezpieczeństwa danych stosuje się kilka podejść:

Rysunek 1. Zależność trzech podejść bazodanowych i ich wpływ na izolację bądź współdzielenie danych klientów

Źródło: Multi-Tenant Data Architecture; https://msdn.microsoft.com/en-us/ library/aa479086.aspx [dostęp: 18.07.2014).

4 Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do samodzielnej certyfikacji według metody CAF” (pr. zbior.), OPEGIEKA Sp. z o.o.


1. Oddzielne bazy danych (Separated Database)

Rysunek 2. Podejście numer jeden – oddzielne bazy danych (Separated Database).

Źródło: Multi-Tenant Data Architecture, [online] https://msdn.microsoft.com/en-us/ library/aa479086.aspx [link z 18.07.2014]

2. Wspólna baza danych, oddzielne schematy (Shared Database, Separa-ted Schema)

Rysunek 3. Podejście numer dwa – wspólna baza danych, oddzielne schematy (Shared Database, Separated Schema)

Źródło: Multi-Tenant Data Architecture, [online] https://msdn.microsoft.com/en-us/ library/aa479086.aspx [link z 18.07.2014]

Piotr Czyżyk62

3. Wspólna baza danych, współdzielony schemat (Shared Database, Sha-red Schema)

Rysunek 4. Podejście numer trzy – wspólna baza danych, współdzielony schemat (Shared Database, Shared Schema)

Źródło: Multi-Tenant Data Architecture, https://msdn.microsoft.com/en-us/ library/aa479086.aspx [dostęp: 18.07.2014]

Podejście 3 jest najprostsze w implementacji i wymaga najmniej za-sobów. Występuje tutaj wspólna baza danych, wspólny schemat, a także wspólne tablice. Każdy rekord jest natomiast opatrzony numerem ID danego klienta w celu właściwej identyfikacji danych. Takie podejście nie zapewnia niestety wymaganego poziomu bezpieczeństwa i jest podatne na proste ata-ki. W drugim podejściu nadal występuje jedna baza danych, jednakże każdy klient posiada swój własny schemat. W podejściu 1 każdy klient posiada wła-sną bazę danych, co przy dużej liczbie klientów wymaga dużej ilości zasobów, jednakże zapewnia największy poziom bezpieczeństwa danych. Podejście 1 generuje ponadto wiele innych problemów, tj. konieczność tworzenia nowej bazy danych dla każdego nowego klienta, konieczność wykonywania i prze-chowywania oddzielnych kopii baz danych każdego klienta, a także koniecz-ność aktualizacji każdej bazy danych osobno w razie powstania potrzeby ich modyfikacji5.

Przy tworzeniu systemu CAFaaS priorytetem było bezpieczeństwo da-nych użytkowników końcowych, stąd też zostało wybrane podejście 1, czyli osobne bazy danych dla każdego klienta. Dzięki temu dane klientów są od-separowane fizycznie i nie są podatne na ataki typu SQL Injection. Dodatko-wo nie ma możliwości wycieku danych, czyli np. zmodyfikowania aplikacji lub przekierowań tak, aby uzyskać dostęp do danych innej organizacji.

5 Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing…


3. Samoocena CAF

Przez wiele lat administracja publiczna starała się wdrożyć nowe techniki i metody doskonalenia w celu poprawy jakości, skuteczności, efektywności, odpowiedzialności ekonomicznej i społecznej organizacji publicznych. Eu-ropejska Sieć ds. Administracji Publicznej opracowała narzędzie wspierają-ce administracje publiczne w ich dążeniu do ciągłego doskonalenia. W roku 2000 zaprezentowana została Wspólna Metoda Oceny (Common Assessment Framework), czyli europejski instrument zarządzania jakością dostosowany do, i opracowany przez sektor publiczny. Jest to zunifikowany model, który z założenia miał być prosty, dostępny i łatwy w użyciu dla wszystkich orga-nizacji sektora publicznego w Europie. Od momentu opracowania modelu ponad 3000 organizacji sektora publicznego w Europie zarejestrowało się jako użytkownicy CAF. Model doczekał się trzech modyfikacji, a jego naj-nowsza wersja ukazała się w 2013 roku. Nowa wersja modelu jest rezultatem współpracy Narodowych Korespondentów CAF krajów członkowskich Unii Europejskiej wspieranych przez Europejskie Centrum Zasobów CAF, działają-ce przy Europejskim Instytucie Administracji Publicznej w Maastricht (EIPA)6.

Wspólna Metoda Oceny (CAF) to narzędzie kompleksowego zarządza-nia jakością, opracowane przez sektor publiczny dla sektora publicznego, zainspirowane Modelem Doskonałości Europejskiej Fundacji Zarządzania Jakością (EFQM®). Opiera się na założeniu, że doskonałe wyniki organizacji osiągane są poprzez przywództwo ukierunkowane na strategię i planowanie, pracowników, partnerstwo, zasoby i procesy. CAF, jako całościowe i wszech-stronne podejście do analizy działalności organizacji, jest sposobem na spoj-rzenie na nią pod różnymi kątami w tym samym czasie.

CAF został zaprojektowany tak, by mógł być stosowany we wszystkich obszarach sektora publicznego oraz na jego różnych poziomach: krajowym/federalnym, regionalnym czy lokalnym. Zadaniem CAF jest realizacja pięciu głównych celów7:

1. wprowadzenie organizacji publicznych w kulturę doskonalenia i zasad TQM,

6 Doskonalenie Organizacji Publicznych Poprzez Samoocenę CAF 2013, http://dsc.kprm.gov.pl/sites/default/files/doskonalenie_organizacji_publicznych_poprzez_samoocene_caf_2013.pdf [dostęp: 13.07.2014].

7 Doskonalenie Organizacji Publicznych Poprzez Samoocenę CAF 2013, [online] http://dsc.kprm.gov.pl/sites/default/files/doskonalenie_organizacji_publicznych_poprzez_samooce-ne_caf_2013.pdf [dostęp: 13.07.2014 r.].

Piotr Czyżyk64

2. prowadzenie organizacji publicznych (stopniowo) do pełnej realizacji cyklu „planuj-wykonaj-sprawdź-popraw” (Plan-Do-Check-Act),

3. ułatwienie samooceny organizacjom publicznym w celu uzyskania diagnozy oraz określenia działań usprawniających,

4. działania jako pomost pomiędzy różnorakimi modelami stosowanymi w zarządzaniu jakością zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym,

5. ułatwienie organizacjom sektora publicznego wzajemnego uczenia się poprzez porównywanie do najlepszych wzorów (benchlearning).

7

Struktura Modelu

Model CAF

POTENCJAŁ WYNIKI

INNOWACJE I UCZENIE SIĘ

Złożona z 9 kryteriów (zwanych też kryteriami głównymi) struktura modelu CAF określa główne aspekty, które powinny być uwzględniane w każdej analizie organizacyjnej. Kryteria 1-5 dotyczą praktyk zarządczych w organizacji: tak zwanego Potencjału. Określają one wszystko to, co organizacja robi, oraz to, jak podchodzi do zadań, by osiągać pożądane wyniki. Kryteria 6-9 obejmują natomiast Wynikidotyczące klientów/obywateli, pracowników, społeczeństwa i kluczowych osiągnięć, oparte na pomiarach postrzegania organizacji i na ocenie wskaźników działalności. Każde kryterium podstawowe dzieli się następnie na kryteria szczegółowe (podkryteria). Zespół 28 podkryteriów obejmuje główne kwestie, które należy rozważyć przy ocenie danej organizacji. Są one zilustrowane przykładami, dokładniej objaśniającymi znaczenie podkryteriów i sugerującymi obszary, na które trzeba zwrócić uwagę, by zbadać, w jakim stopniu organizacja odpowiada wymogom danego podkryterium. Przykłady te stanowią dobre praktyki z krajów europejskich. Nie wszystkie są odpowiednie dla każdej organizacji, jednak wiele z nich może stanowić punkt odniesienia podczas samooceny. Włączenie wniosków z oceny potencjału i wyników w praktyki zarządcze stanowi ciągły cykl innowacji i uczenia się, który towarzyszy organizacjom na ich drodze do doskonałości.

Współzależności w ramach modelu Holistyczne podejście 1 Kompleksowego Zarządzania Jakością (ang. Total Quality Management – TQM) i CAF nie oznacza tylko i wyłącznie, że wszystkie elementy funkcjonowania organizacji są starannie oceniane, ale również to, że wzajemnie na siebie oddziałują. Należy zatem odróżnić:

1 Stosowane w metodologii nauk społecznych, według którego zjawiska społeczne tworzą układy podlegające innym zasadom niż poszczególne ich składniki: przeciwieństwo podejścia redukcjonistycznego (przyp. tłum.).

1.Przywództwo

5.Procesy

9.Wyniki kluczowe

3.Pracownicy

2. Strategia i Planowanie

3. Partnerstwo i Zasoby

7.Wyniki w relacjach

z pracownikami

8.Wyniki w zakresie odpowiedzialności

społecznej

6. Wyniki w relacjach z klientami / obywatelami

Rysunek 5. Struktura modelu CAF

Źródło: Doskonalenie Organizacji Publicznych Poprzez Samoocenę CAF 2013, http://dsc.kprm.gov.pl/sites/default/files/doskonalenie_organizacji_publicznych_poprzez

_samoocene_caf_2013.pdf [dostęp: 13.07.2014]

Złożona z 9 kryteriów (zwanych też kryteriami głównymi) struktura mo-delu CAF określa główne aspekty, które powinny być uwzględniane w każdej analizie organizacyjnej. Kryteria 1–5 dotyczą praktyk zarządczych w orga-nizacji, tak zwanego Potencjału. Określają one wszystko to, co organizacja robi oraz to, jak podchodzi do zadań, by osiągać pożądane wyniki. Kryteria 6–9 obejmują natomiast wyniki dotyczące klientów/obywateli, pracowników, społeczeństwa i kluczowych osiągnięć, oparte na pomiarach postrzegania organizacji i na ocenie wskaźników działalności. Każde kryterium podstawo-


we dzieli się następnie na kryteria szczegółowe (podkryteria). Zespół 28 pod-kryteriów obejmuje główne kwestie, które należy rozważyć przy ocenie danej organizacji. Są one zilustrowane przykładami dokładniej objaśniającymi zna-czenie podkryteriów i sugerującymi obszary, na które trzeba zwrócić uwagę, by zbadać, w jakim stopniu organizacja odpowiada wymogom danego pod-kryterium. Przykłady te stanowią dobre praktyki z krajów europejskich. Nie wszystkie są odpowiednie dla każdej organizacji, jednak wiele z nich może stanowić punkt odniesienia podczas samooceny. Włączenie wniosków z oce-ny potencjału i wyników w praktyki zarządcze stanowi ciągły cykl innowacji i uczenia się, który towarzyszy organizacjom na ich drodze do doskonałości8.

4. System CAFaaS

Firma OPEGIEKA otrzymała dofinansowanie na realizację projektu „Ba-danie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do samodzielnej certyfikacji według metody CAF” w ramach Programu Operacyjnego Inno-wacyjna Gospodarka na lata 2007–2013. Oś priorytetowa „Badanie i rozwój nowoczesnych technologii” działanie 1.4 Wsparcie projektów celowych.

Realizacja projektu obejmowała przeprowadzenie badań przemysłowych oraz prac rozwojowych. Badania przemysłowe zostały ukierunkowane na po-zyskanie nowej wiedzy w zakresie możliwości zastosowania aplikacji interneto-wej do samodzielnej certyfikacji według modelu CAF. Prace rozwojowe ukie-runkowane zostały na zastosowanie praktyczne nowo pozyskanej wiedzy oraz zbadanie możliwości jej skomercjalizowania w postaci prototypu systemu.

Zastosowano następujący podział zadań w ramach projektu:1. Badania przemysłowe:

1.1. Zadanie BP-1: Badanie przemysłowe związane z I Fazą doskona-lenia organizacji według modelu CAF,

1.2. Zadanie BP-2: Badanie przemysłowe związane z II Fazą doskona-lenia organizacji według modelu CAF,

1.3. Zadanie BP-3: Badanie przemysłowe związane z III Fazą doskona-lenia organizacji według modelu CAF,

2. Prace rozwojowe:2.1. Zadanie PR-1: Opracowanie prototypu.

8 Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing…

Piotr Czyżyk66

W ramach projektu firma OPEGIEKA Sp. z o.o., przy zaangażowaniu do-stawcy usług doradczych, opracowała i wdrożyła innowacyjny w skali świata sys-tem CAFaaS oparty o technologię Cloud Computing. System ten wspiera orga-nizacje w trakcie procesu doskonalenia według Wspólnej Metody Oceny CAF.

Obecnie stosowane sposoby certyfikacji zgodnej z modelem CAF wdra-żane są przez wynajmowane firmy doradcze oraz consultingowe i ich eks-pertów. Działania takie są bardzo skomplikowane i złożone pod względem organizacyjnym, drogie i bardzo czasochłonne. Od użytkowników wciąż oczekuje się dokładnej znajomości modelu CAF i samodzielnej interpreta-cji wyników. Podnoszenie jakości zarządzania i samodoskonalenia powinno być celem samym w sobie. Idea tworzenia aplikacji wspierających różnego rodzaju procesy polega na odciążaniu użytkownika z konieczności skupiania się na procesie prowadzącym do rozwoju i przesunięciu ciężaru na działa-nia bezpośrednio związane już z samym rozwojem. Wadą modelu CAF jest jego duże skomplikowanie, co powoduje, że ręczne liczenie punktacji po-szczególnych kryteriów może powodować powstanie dużej liczby błędów. Aby usprawnić proces samooceny powstało kilka narzędzi wspomagających przeprowadzanie procesu CAF. Pierwszym narzędziem jest Self Assessment e-Tool stworzone przez EIPA i dostępne na stronie http://www.eipa.eu/en/pages/show/&tid=72. Narzędzie to nie pozwala na przeprowadzenie użyt-kownika przez cały proces samooceny CAF, a ma na celu jedynie jej wspoma-ganie. Umożliwia gromadzenie dowodów przez grupy samooceny, a także ręczne wprowadzanie ocen poszczególnych kryteriów. Jest ogólnodostępne dla wszystkich zarejestrowanych użytkowników. Kolejnym narzędziem jest stworzony przez Politechnikę Gdańską system NOR-STA, dostępny pod adre-sem http://www.nor-sta.eu/. System ten wspiera zwłaszcza gromadzenie baz dokumentacji zarządczej, ale umożliwia także zgrubną, subiektywną ocenę punktową zgromadzonych dowodów, jednakże brakuje mu podstawowego założenia modelu CAF, czyli pętli P-D-C-A (Plan-Do-Check-Act). Trzecim na-rzędziem, które istnieje na rynku jest CAFaid, które zostało opracowane przez firmę doradczą F5 Konsulting z Poznania. Niestety z uwagi na niepełną im-plementację modelu CAF nie znalazło szerszego zastosowania9.

W odpowiedzi na zapotrzebowanie klientów firma OPEGIEKA podjęła się stworzenia systemu o roboczej nazwie CAFaaS, który służy do przepro-wadzania samooceny zgodnie z modelem CAF. Aplikacja oparta jest o tech-nologię SOA, czyli architekturę zorientowaną na usługi. Zastosowany przez

9 Tamże.


OPEGIEKA model SaaS to na dzień dzisiejszy jedyne rozwiązanie rynkowe, które umożliwi odbiorcom docelowym łatwiejszy dostęp do tych systemów, jednocześnie obniżając koszty utrzymania. Dzięki zastosowaniu modelu nie występuje zakup oprogramowania, nie istnieją koszty wdrożenia i utrzyma-nia systemu. Opłata pomniejszona o wiele czynników generujących koszty rozłożona jest w czasie i pobierana jako abonament. Tym samym nie ma konieczności zakupu drogiego sprzętu, nie ma konieczności utrzymywania kadry administrującej systemem i utrzymującej go. Wszystkie te koszty prze-chodzą na dostawcę usługi, a dzięki temu jest ona znacznie tańsza i bardziej konkurencyjna. Dzięki SaaS realnym staje się wykorzystywanie nawet dużych i skomplikowanych systemów bez konieczności ponoszenia znacznych na-kładów finansowych. Tym samym dostawcy skomplikowanych rozwiązań po-zyskują nowe rynki odbiorców10.

Projektowany system jest nowością w skali świata oraz posiada cechy innowacji w skali międzynarodowej, gdyż interfejs udostępniający jego moż-liwości i funkcjonalność realizowany jest w technologii Cloud Computing, co rozszerzy jego zasięg do szczebla międzynarodowego i każda jednostka organizacyjna stosująca model CAF będzie mogła stać się jego beneficjentem bez konieczności przeprowadzania prac wdrożeniowych w swojej lokalizacji. Praktyczne zastosowanie funkcjonalności projektowanego systemu znajdzie miejsce wszędzie tam, gdzie jednostki administracji publicznej zdecydują się na stosowanie modelu CAF w procesie zarządzania jakością i certyfikacji.

Do grona potencjalnych odbiorców nowych produktów firmy powstałych w wyniku realizacji przedmiotowego projektu można zaliczyć: administrację centralną, agencje rządowe oraz samorząd terytorialny. Nowe rozwiązania technologiczne oparte na technologii Cloud Computing pozwolą potencjalnym odbiorcom na natychmiastowy dostęp do najbardziej aktualnych produktów11.

Dzięki realizacji założeń projektowych następujące korzyści mogą mieć miejsce w kontekście innowacyjności dla klienta docelowego:

1. oszczędność czasu niezbędnego do wdrożenia pełnego procesu sa-mooceny i działań doskonalących,

2. oszczędność kosztów CAF dzięki minimalizacji czasu angażowania konsultantów zewnętrznych,

3. zminimalizowanie zaangażowania pracowników dzięki stałej łączno-ści z usługą interaktywną,

10 Tamże.11 Tamże.

Piotr Czyżyk68

4. upowszechnienie CAF we wszystkich komórkach organizacyjnych,5. usprawnienie dochodzenia do zgodności z wymaganiami CAF po-

przez interaktywne narzędzia generujące dane i zapewniające doradztwo on-line,

6. funkcjonowanie interaktywnej bazy danych do benchmarkingu we-wnętrznego w zakresie doświadczeń własnych i dobrych praktyk,

7. zapewnienie nadzoru progresu doskonalenia potencjału i wyników urzędu,

8. zapewnienie dokonywania zautomatyzowanej oceny w zależności od materiału dowodowego podczas wdrażania i działań doskonalących,

9. zapewnienie interaktywnego audytowania skuteczności podejmowa-nych działań.

5. Wyniki

Głównym celem projektu „Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do samodzielnej certyfikacji według metody CAF” było sprawdzenie, czy możliwe jest przeniesienie tradycyjnych metod i narzędzi stosowanych w administracji publicznej do chmury. Kluczowym problemem nie było jednak stworzenie samego narzędzia implementującego model CAF. Głównym wyzwaniem było skonstruowanie takiego narzędzia, które by było:

1. dostępne finansowo,2. bezpieczne,3. użyteczne,4. przyjazne,5. zgodne z obowiązującymi przepisami i regulacjami prawnymi.Zaprojektowanie systemu CAFaaS w technologii Cloud Computing

z punktu widzenia klienta jest posunięciem bardzo korzystnym finansowo. Dzięki temu instytucje sektora publicznego nie muszą kupować narzędzia, inwestować w infrastrukturę i zajmować się jej utrzymaniem. Model SaaS jest o tyle wygodny, że klient może wykupić usługę czasowo tylko wtedy, gdy jest mu potrzebna. Dodatkową zaletą jest to, że klient zawsze ma dostęp do naj-nowszej wersji narzędzia.

Dużo wątpliwości klientów budzi jednak kwestia bezpieczeństwa. Jeże-li oprogramowanie jest utrzymywane na serwerach usługodawcy, to klient musi mieć pewność, że jego dane będą należycie zabezpieczone i nie do-staną się w niepowołane ręce. Stąd też przy tworzeniu systemu CAFaaS po-


stawiono na najwyższy poziom bezpieczeństwa. Każda instytucja posiada własną bazę danych, która jest odseparowana od danych innych instytucji. Generuje to większe koszty dla usługodawcy, jednakże zapewnia wysoki po-ziom bezpieczeństwa – większość prostych prób wyciągnięcia danych innej instytucji jest zupełnie niemożliwa. Nawet, gdyby użytkownik znalazł lukę, to może jedynie uszkodzić dane własnej instytucji. Dzięki temu, że dane prze-chowywane są w DataCenter usługodawcy, mogą być wykonywane regular-nie kopie bezpieczeństwa, z których w razie awarii można odtworzyć bazy danych w ciągu 24 h. Ważne jest, że cały proces jest całkowicie transparenty dla klienta końcowego.

Każda aplikacja, która powinna zastąpić tradycyjne metody pracy powin-na być użyteczna i przyjazna. Tą zasadą kierowano się tworząc system CAFaaS. System ma odciążyć użytkowników końcowych i zwolnić z konieczności pełne-go zaznajamiania się z modelem CAF. Dzięki systemowi podpowiedzi i okien informacyjnych użytkownik jest prowadzony „za rękę” przez cały proces sa-mooceny. Cała kontrola modelu CAF i kolejnych jego kroków jest obsługiwa-na przez system, który nie pozwala popełnić użytkownikowi błędów meto-dologicznych, a dla kadry koordynującej proces samooceny wyświetlane są każdorazowo potwierdzenia informujące o skutkach określonych działań czy decyzji. Ważnym jest również to, że system jest dostępny z każdego miejsca na świecie i urządzenia mobilnego. Dzięki temu użytkownik nie musi prze-prowadzać samooceny przed ekranem komputera stacjonarnego, ale może wykorzystać urządzenie, które aktualnie będzie dla niego najwygodniejsze, np. tablet czy smartfon. Dzięki technologii Cloud Computing możliwa jest również pomoc eksperta CAF, który może znajdować się w dowolnym miej-scu na świecie. Redukuje to dodatkowo koszty przeprowadzenia samooceny z pomocą eksperta CAF. Istotną wartością dodaną tego systemu jest możli-wość dalszego uproszczenia procesu samooceny podczas kolejnych iteracji (standardowo wykonywanych co 2 lata). Dzięki użyciu systemu CAFaaS moż-liwe jest przyspieszenie wykonywania kolejnych samoocen poprzez zaimpor-towanie wyników z poprzedniej samooceny, zatwierdzenie wprowadzonych danych i ewentualne uzupełnienie braków. Takie podejście może sprawić, że każda kolejna iteracja będzie coraz szybsza, prostsza i dzięki temu tańsza.

Ostatnią, ale również bardzo istotną kwestią były wątpliwości związane ze zgodnością narzędzia z obowiązującymi przepisami i regulacjami prawnymi zarówno w Polsce, jak i w Europie. Firma OPEGIEKA Sp. z o.o. przeprowadziła z pomocą firmy doradczej ekstensywne badania obowiązującego prawa i jego wpływu na narzędzie CAFaaS. Dzięki temu narzędzie zostało zaprojektowane w sposób, który gwarantuje jego zgodność z prawem polskim i europejskim.

Piotr Czyżyk70

Tabela 1. Porównanie tradycyjnego systemu przeprowadzania samooceny CAF oraz systemu CAFaaS

Podejście tradycyjne System CAFaaS

Czas przeprowadzania samo-oceny

8 tygodni 2 tygodnie

Wymagane wsparcie eks-perta

tak nie (opcja dodatkowego wsparcia online)

Praca zdalna nie tak

Sposób przeprowadzania drugiej i kolejnej samooceny

tak samo jak pierwsza – ponowne zbieranie dowodów

możliwość automatycznego prze-niesienia dowodów z poprzedniej samooceny (należy zatwierdzić aktualność każdego dowodu)

Czas wykonania drugiej i ko-lejnej samooceny

8 tygodni 2–5 dni

Przechowywanie dowodów jedynie wskazanie ich lokalizacji

elektroniczne repozytorium plików

Źródło: badania własne.

Przeprowadzone badania i stworzone na ich podstawie narzędzie udo-wodniły, że możliwym jest przeniesienie tradycyjnych metod zarządczych do chmury obliczeniowej. Takie podejście ma wiele zalet, zaczynając od wy-gody użytkowania, a kończąc na redukcji kosztów. Narzędzie CAFaaS jest doskonałym przykładem na to, że teoretycznie trudne metody mogą być unowocześnione i dostosowane do standardów obowiązujących w XXI wie-ku. Uniezależnienie aplikacji od urządzenia czy architektury sprzętowej jest kierunkiem, w który administracja powinna zmierzać, ponieważ korzyści uzy-skane dzięki temu znacząco przewyższają poniesione koszty.

Bibliografia

Hong C., Ning W., Ming J.Z., A Transparent Approach of Enabling SaaS Multi-tenancy in the Cloud, 6th World Congress on Services, IEEE 2010, p. 40–47.

Monfort V., Khemaja M., Ammari N., Fehli F., Using SaaS and Cloud computing For „On Demand” E Learning Services, 10th IEEE International Conference on Advanced Learning Technolo-gies, IEEE 2010, p. 663–665.

Yang G., Zhou F., Zhu Z., The Application of Saas-based Cloud Computing in the University Rese-arch and Teaching Platform, International Conference on Intelligence Science and Infor-mation Engineering, IEEE 2011, p. 210–213.


Doskonalenie Organizacji Publicznych Poprzez Samoocenę CAF 2013, http://dsc.kprm.gov.pl/sites/default/files/doskonalenie_organizacji_publicznych_poprzez_samoocene_caf_2013.pdf [dostęp: 13.07.2014].

Multi-Tenant Data Architecture, https://msdn.microsoft.com/en-us/library/aa479086.aspx [do-stęp: 18.07.2014].

Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do samodzielnej certyfikacji według metody CAF (pr. zbior.), OPEGIEKA Sp. z o.o.

Sheng X., Ren G., Wang Z., The Application of Cloud Computing SaaS Delivery Model in Univer-sity Talents Training, Second International Conference on Digital Manufacturing & Auto-mation, IEEE 2011, p. 1203–1205.

Wikipedia.org, Cloud Computing, http://en.wikipedia.org/wiki/Cloud_computing [dostęp: 17.04.2015].

Wikipedia.org, Software-as-a-Service, http://en.wikipedia.org/wiki/Software_as_a_service [do-stęp: 17.04.2014].

Mozilla Developer Network, Separate sites for mobile and desktop, https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web_Development/Mobile/Separate_sites [dostęp: 16.01.2014].

Mozilla Developer Network, Responsive design, https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web_Development/Mobile/Responsive_design [dostęp: 17.04.2014].

Mozilla Developer Network, A hybrid approach, https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web_development/Mobile/A_hybrid_approach [dostęp: 17.04.2014].

Google Developers, Building Smartphone-Optimized Websites, https://developers.google.com/webmasters/smartphone-sites [dostęp: 17.04.2014].



Izabela Klepacka-Dunajko*

PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE WARTOŚCI WSKAŹNIKA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

NA OBSZARACH WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO

Streszczenie: W artykule przedstawiono wyniki badań dotyczące związku pomiędzy war-tością wskaźnika przedsiębiorczości gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa warmiń-sko-mazurskiego a odległością tych gmin od ośrodków gospodarczych. Przyjęto, że głównymi ośrodkami gospodarczymi województwa są miasta powiatowe: Elbląg, Braniewo, Bartoszyce, Iława, Ostróda, Nowe Miasto Lubawskie, Lidzbark Warmiński, Kętrzyn, Węgorzewo, Gołdap, Olecko, Giżycko, Ełki, Pisz, Mrągowo, Szczytno, Olsztyn, Nidzica, Działdowo. Wskaźnik przed-siębiorczości został określony jako liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w sys-temie REGON w przeliczeniu na 10 tysięcy mieszkańców w wieku produkcyjnym. Odległości gmin wiejskich od ośrodków gospodarczych zostały wyrażone jako najkrótsze odległości dro-gowe. Badanie gmin ma na celu zweryfikowanie założonej hipotezy.

Słowa kluczowe: obszary wiejskie, przedsiębiorczość, wskaźnik przedsiębiorczości, układ przestrzenny

Synopsis: Spatial diversification of the entrepreneurship indicator value in the rural areas of the warmińsko-mazurskie province

The article presents results of the research in relations between Warmińsko-mazurskie rural communes’ entrepreneurship indicator and their distance to the main provincial eco-nomic centers. For the needs were chosen as Podlasie main economic centers are county cities. The entrepreneurship indicator was resented as a number of registered in the REGON system for 10 thousand inhabitants in the production age. The distance between them and rural areas

* Mgr, Wydział Przyrodniczy, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach.

Izabela Klepacka-Dunajko74

were calculated as shortest road distance. A statistically significant dependency was found between the of entrepreneurship indicator and the distance from the economic centre.

Keywords: rural areas, entrepreneurship, entrepreneurship indicator, spatial configuration

Wstęp

W warunkach zmian społeczno-gospodarczych dużo uwagi poświęca się problemom związanym z wielofunkcyjnym rozwojem wsi. Wynikiem tego jest konieczność tworzenia nowych miejsc pracy w pozarolniczej działalności gospodarczej. Proces ten świadczy o przedsiębiorczości ludności wiejskiej, w wyniku którego pojawiają się alternatywne źródła dochodów. Przedsię-biorczość traktowana jest jako proces tworzenia czegoś nowego i wartościo-wego, z założeniem osobistego ryzyka finansowego, psychicznego i społecz-nego, ale także z założeniem rekompensaty pieniężnej i osobistej satysfakcji1.

W rozwoju przedsiębiorczości ważne są nie tylko indywidualne cechy osobowości, kompetencje czy doświadczenie, ale również makrootocze-nie. Strategia rozwoju gminy, aktywna postawa władz lokalnych jest jednym z głównych czynników społeczno-gospodarczych wpływających na poziom rozwoju przedsiębiorczości na terenie gminy.

Jak zauważył Lech Pałasz, „rozwój społeczno-gospodarczy w poszczegól-nych gminach następuje w różnym tempie i określonych kierunkach. Zależy to między innymi od posiadanych funduszy, położenia ich względem dużych miast, szlaków komunikacyjnych, poziomu rozwoju i struktury gospodarki”2.

Województwo warmińsko-mazurskie leży w północno-wschodniej części kraju i graniczy z Rosją i Litwą. Województwo obejmuje obszar 24 173,47 km2 i zamieszkiwane jest przez 1 455,5 tysięcy mieszkańców3. Sieć osadniczą województwa tworzy 19 powiatów, które dzielą się na 16 gmin miejskich, 33 gminy wiejsko-miejskich i 67 wiejskich (rys. 1).

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie stanu rozwoju przedsię-biorczości obszarów województwa warmińsko-mazurskiego oraz wskazanie związku między wartością wskaźnika przedsiębiorczości a odległością jedno-stek przestrzennych od ośrodków gospodarczych, które powinny być głów-nymi atrybutami w wyznaczaniu kierunku rozwoju danego regionu.

1 R.D. Hisrich, M.P. Pater, Entrepreneurship. Starting, developing and managing a new en-terprise, Boston 1992.

2 L. Pałasz, Aktywność samorządów gmin w rozwoju obszarów wiejskich. Materiały VI Kon-gresu SERiA, z 1, Rzeszów 1999.

3 GUS 2013.

Przestrzenne zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości… 75

Rys. 1. Mapa województwa warmińsko-mazurskiego

Źródło: www.mapa.pf.pl

1. Metody opracowania

W pracy przedstawiono wyniki badań dotyczących zależności pomiędzy wartością wskaźnika przedsiębiorczości na obszarach wiejskich wojewódz-twa warmińsko-mazurskiego a odległością jednostek przestrzennych (gmin wiejskich) od ośrodków gospodarczych.

Wskaźnik przedsiębiorczości wyrażono liczbą podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON w przeliczeniu na 10 000 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Wzór wyrażono za pomocą następującej formuły4:

2

aktywna postawa władz lokalnych jest jednym z głównych czynników społeczno-

gospodarczych wpływających na poziom rozwoju przedsiębiorczości na terenie gminy.

„Rozwój społeczno-gospodarczy w poszczególnych gminach następuje w różnym

tempie i określonych kierunkach. Zależy to między innymi od posiadanych funduszy,

położenia ich względem dużych miast, szlaków komunikacyjnych, poziomu rozwoju i

struktury gospodarki”3.

Województwo warmińsko-mazurskie leży w północno-wschodniej części kraju i

graniczy z Rosją i Litwą. Województwo obejmuje obszar 24 173,47 km2 i zamieszkiwane jest

przez 1 455,5 tysięcy mieszkańców4. Sieć osadniczą województwa tworzy 19 powiatów,

które dzielą się na 16 gmin miejskich, 33 gmin wiejsko-miejskich i 67 wiejskich.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie stanu rozwoju przedsiębiorczości

obszarów województwa warmińsko-mazurskiego oraz wskazanie związku między wartością

wskaźnika przedsiębiorczości a odległością jednostek przestrzennych od ośrodków

gospodarczych, które powinny być głównymi atrybutami w wyznaczaniu kierunku rozwoju

danego regionu.

1. Metody opracowania

W pracy przedstawiono wyniki badań dotyczących zależności pomiędzy wartością

wskaźnika przedsiębiorczości na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego

a odległością jednostek przestrzennych (gmin wiejskich) od ośrodków gospodarczych.

Wskaźnik przedsiębiorczości wyrażono liczbą podmiotów gospodarczych

zarejestrowanych w systemie REGON w przeliczeniu na 10000 mieszkańców w wieku

produkcyjnym. Wzór wyrażono za pomocą następującej formuły5:

𝑊𝑊𝑊𝑊 =𝑃𝑃𝐿𝐿

× 10000

gdzie:

Wp - wskaźnik przedsiębiorczości 3 Pałasz L., Aktywność samorządów gmin w rozwoju obszarów wiejskich. Mat. VI Kongresie SERiA, z 1. Rzeszów, 1999.4 GUS 20135 Iwańska M, Bieńkowska W. Zróżnicowanie wartośi wskaźnika przedsiębiorczości w gminach wiejskich województwa mazowieckiego w układzie przestrzennym, Acta Scientiarum Polonorum Oeconomia 9 (3), SGGW.

gdzie:Wp - wskaźnik przedsiębiorczościP – liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczychL – liczba ludności w wieku produkcyjnym.

4 M. Iwańska, W. Bieńkowska, Zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości w gmi-nach wiejskich województwa mazowieckiego w układzie przestrzennym, „Acta Scientiarum Polo-norum”. Oeconomia 2010, nr 9 (3).


Odległość poszczególnych jednostek przestrzennych od ośrodków go-spodarczych została określona jako najkrótsza odległość drogowa. Przyjęto, że ośrodkami gospodarczymi są miasta powiatowe dla gmin wchodzących w skład danego powiatu.

W celu określenia zależności pomiędzy wartością wskaźnika przedsię-biorczości a odległością od ośrodków gospodarczych przeprowadzono ana-lizę korelacji.

Badaniem objęto dane dotyczące 67 gmin wiejskich i 33 gmin miejsko--wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego, pochodzące z Banku Da-nych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W procedurze obliczania wskaźnika przedsiębiorczości wykorzystano dane statystyczne z 2013 roku (stan na 31 grudnia).

2. Wyniki badań

Obliczono wskaźnik przedsiębiorczości dla wszystkich gmin wiejskich wo-jewództwa warmińsko-mazurskiego. Jednostki poddano procedurze rango-wania, szeregując je od gmin, w których wskaźnik osiągnął najwyższą wartość. W tabeli 1 przedstawiono 10 gmin o najwyższym wskaźniku przedsiębiorczości oraz 10 gmin, w których wskaźnik był najniższy.

Najwyższymi wartościami wskaźnika przedsiębiorczości charakteryzują się gminy powiatu olsztyńskiego, a najniższe zaś wartości występują w gmi-nach powiatu bartoszyckiego i braniewskiego (tab. 1).

Tabela 1. Wartość wskaźnika przedsiębiorczości oraz odległości jednostek terytorialnych od ośrodków gospodarczych w 2013 r.

Lp. Gmina Powiat Wskaźnik przedsiębiorczości

Odległości od ośrodka

gospodarczego

1 2 3 4 5

1 Stawiguda olsztyński 2049,1 15,4

2 Dywity olsztyński 1889,6 6,8

3 Olecko olecki 1676,0 0,0

4 Jonkowo olsztyński 1601,7 13,9

5 Mikołajki mrągowski 1487,7 23,3

6 Orneta lidzbarski 1469,4 33,6

7 Gietrzwałd olsztyński 1449,6 17,7


1 2 3 4 5

8 Gołdap gołdapski 1359,1 0,0

9 Ruciane-Nida piski 1343,4 19,3

10 Giżycko giżycki 1308,9 0,0

90 Kiwity lidzbarski 678,3 13,4

91 Prostki ełcki 677,3 18,9

92 Rozogi szczycieński 667,4 26,7

93 Korsze kętrzyński 660,8 20,7

94 Kolno olsztyński 637,3 51,3

95 Działdowo działdowski 622,5 0,0

96 Rychliki elbląski 578,9 26,0

97 Kozłowo nidzicki 575,5 11,6

98 Kalinowo ełcki 569,0 22,1

99 Lelkowo braniewski 540,3 32,7

100 Górowo Iławeckie bartoszycki 446,8 25,1

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz www.mapa.pf.pl

Średnia wartość wskaźnika przedsiębiorczości w badanych gminach wy-nosi 967,4 a średnia odległość badanych jednostek od ośrodków przemysło-wych wynosi 17,2 km. Wartości te są zróżnicowane w poszczególnych powia-tach województwa (tab. 2).

Tabela 2. Zróżnicowanie średniej wartości wskaźnika przedsiębiorczości oraz odległości w zależności od ośrodka gospodarczego w 2013 r.

Lp. PowiatŚredni wskaźnik

przedsiębiorczości

Średnia odległość od ośrodka

gospodarczego

1 2 3 4

1 olsztyński 1267,9 24,6

2 mrągowski 1178,5 11,7

3 giżycki 1143,0 14,2

4 piski 1066,0 15,4

5 olecki 1036,8 9,7

6 gołdapski 1022,7 14,1

7 elbląski 949,5 19,4

8 ostródzki 945,0 25,3


1 2 3 4

9 węgorzewski 940,6 7,9

10 nowomiejski 934,4 9,4

11 szczycieński 927,2 17,1

12 lidzbarski 922,6 18,4

13 iławski 901,5 19,8

14 nidzicki 890,2 11,3

15 braniewski 812,2 19,6

16 kętrzyński 801,4 15,5

17 działdowski 784,9 15,1

18 ełcki 752,4 15,3

19 bartoszycki 722,4 15,4

Źródło: Opracowanie własne.

Najwyższymi średnimi wartościami wskaźnika przedsiębiorczości cha-rakteryzują się gminy wiejskie położone w powiecie olsztyńskim. Olsztyn jest największym i głównym ośrodkiem gospodarczym w województwie warmiń-sko-mazurskim. Wysokim wskaźnikiem przedsiębiorczości charakteryzuje się również powiat mrągowski i giżycki, które stanowią atrakcyjny pod wzglę-dem turystycznym obszar województwa. Najkrótszymi średnimi odległościa-mi badanych jednostek terytorialnych od głównych ośrodków gospodar-czych charakteryzują się gminy z powiatu węgorzewskiego, nowomiejskiego i oleckiego.

Obliczono wskaźnik przedsiębiorczości dla wszystkich gmin wiejskich wo-jewództwa warmińsko-mazurskiego dzięki czemu można było przyporządko-wać do odpowiednich klas (tabela 3), wyróżnionych na jego podstawie:

• klasa 1 – wysoki poziom przedsiębiorczości,• klasa 2 – średni poziom przedsiębiorczości,• klasa 3 – niski poziom przedsiębiorczości,• klasa 4 – bardzo niski poziom przedsiębiorczości.Dla wyznaczenia klas przyjęto za kryterium średnią wartość wskaźnika

przedsiębiorczości Wp = 967,4 oraz odchylenie standardowe SWp = 289,6.Z tabeli 3 wynika, iż najwięcej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich woje-

wództwa warmińsko-mazurskiego należy do klasy 3, czyli o niskim poziomie przedsiębiorczości. Najmniej liczną grupą są gminy o bardzo niskim wskaź-niku przedsiębiorczości, czyli klasa 4, w której znajduje się 10 jednostek. Na rysunku 2 można zauważyć występowanie jednostek o wysokim wskaźniku przedsiębiorczości wokół ośrodków gospodarczych.

Tab. 2 (cd.)


Tabela 3. Klasy gmin ze względu na wartość wskaźnika przedsiębiorczości

Klasa gmin Kryterium Przedział liczbowy Liczebność klasy

Klasa 1 – wysoki wskaźnik przed-siębiorczości

max Wp; Wp + sWp (2049,1; 1257> 16

Klasa 2 – średni wskaźnik przed-siębiorczości

Wp + swp; Wp (1257; 967,4> 28

Klasa 3 – niski wskaźnik przedsię-biorczości

Wp; Wp – sWp (967,4; 677,8> 46

Klasa 4 – bardzo niski wskaźnik przedsiębiorczości

(Wp – sWp; min Wp (677,8; 446,8> 10


Tabela 4. Liczba gmin w poszczególnych klasach w zależności od najbliższego ośrodka gospodarczego

Lp. Ośrodek gospodarczyLiczba gmin w klasie 1

Liczba gmin w klasie 2



1 Bartoszyce 0 0 3 1

2 Braniewo 0 2 3 1

3 Działdowo 0 0 4 1

4 Elbląg 2 2 4 1

5 Ełk 0 1 2 2

6 Giżycko 1 3 1 0

7 Gołdap 1 0 2 0

8 Iława 0 2 3 0

9 Kętrzyn 0 1 3 1

10 Lidzbark Warmiński 1 0 3 0

11 Mrągowo 1 3 0 0

12 Nidzica 1 0 2 1

13 Nowe Miasto Lubawskie 0 2 2 0

14 Olecko 1 0 3 0

15 Olsztyn 6 3 1 1

16 Ostróda 0 4 4 0

17 Pisz 2 0 2 0

18 Szczytno 0 4 2 1

19 Węgorzewo 0 1 2 0

RAZEM 16 28 46 10



Gminy wiejskie i miejsko-wiejskie województwa warmińsko-mazurskiego w 56%, należące do klas o niskim i bardzo niskim poziomie przedsiębior-czości, w znaczącej części znajdują się najdalej od ośrodka gospodarczego. Wyjątkiem jest powiat o najmniejszymi wskaźniku przedsiębiorczości – po-wiat bartoszycki (rys. 2), który leży na północy województwa i wszystkie jego gminy plasują się w klasie 3 i 4. Spowodowane to może być różnymi czynni-kami. Według Janusza Żmii, rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich można osiągnąć także poprzez aktywność samorządów gminnych i ich lud-ności. Szansy ożywienia gospodarki należy szukać w opracowanych planach strategicznych gminy lub rejonu, tzn. kilku gmin, które powinny uwzględniać wielofunkcyjny rozwój tych terenów5.

Rys. 2. Przestrzenne rozmieszczenie jednostek terytorialnych w zależności od poziomu przedsiębiorczości

Źródło: Opracowanie własne

Wynika z tego, że odległość od ośrodka gospodarczego jest istotnym czynnikiem determinującym poziom przedsiębiorczości. Można zauważyć zależność między tymi dwoma zmiennymi. Dla weryfikacji tej hipotezy prze-prowadzono analizę korelacji.

5 J. Żmija, Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój obszarów wiejskich w Regionie Mało-polski, Wyd. Czuwajmy, Kraków 1999, s. 32.


Miernikiem siły związku prostoliniowego między dwoma cechami mie-rzalnymi jest współczynnik korelacji liniowej Pearsona6, który oblicza się na podstawie następującego wzoru:

7

w opracowanych planach strategicznych gminy lub rejonu, tzn. kilku gmin, które powinny

uwzględniać wielofunkcyjny rozwój tych terenów.6

Rys. 2. Przestrzenne rozmieszczenie jednostek terytorialnych w zależności od poziomu przedsiębiorczości


Wynika z tego, iż odległość od ośrodka gospodarczego jest istotnym czynnikiem

determinującym poziom przedsiębiorczości. Można zauważyć zależność między tymi dwoma

zmiennymi. Dla weryfikacji tej hipotezy przeprowadzono analizę korelacji.

Miernikiem siły związku prostoliniowego między dwoma cechami mierzalnymi jest

współczynnik korelacji liniowej Pearsona7, który oblicza się na podstawie następującego

wzoru:

𝑟𝑟 =𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐(𝑥𝑥,𝑦𝑦)𝑠𝑠(𝑥𝑥)𝑠𝑠(𝑦𝑦)

gdzie:

r - współczynnik korelacji,

cov(x,y) – iloraz kowariancji zmiennych x i y,

s(x)s(y) – iloczyn odchyleń zmiennych x i y.

Wartość współczynnika korelacji mieści się w przedziale domkniętym [-1,1]. Im

większa wartość bezwzględna współczynnika, tym silniejsza jest zależność liniowa między

dwoma zmiennymi. Współczynnik r=0 oznacza brak liniowej zależności między zmiennymi,

r=1 oznacza dokładną liniową zależność między badanymi cechami. Jeżeli współczynnik r=-1

oznacza ujemną liniową zależność między zmiennymi. Oznacza to, że jeżeli zmienna x

rośnie, to zmienna y maleje i na odwrót [W, Oktaba, 1980]. Relacje między odległością od

ośrodka gospodarczego (zmienna x) a poziomem przedsiębiorczości (zmienna y) przedstawia

rysunek 3.

Rys.3. Poziom przedsiębiorczości w gminie w zależności od odległości od ośrodka gospodarczego

6Żmija J., 1999. Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój obszarów wiejskich w Regionie Małopolski. Wyd. Czuwajmy, Kraków, 32

7 Oktaba W., Elementy statystyki matematycznej i metody doświadczalnictwa, PWN, Warszawa 1977

gdzie:r – współczynnik korelacji,cov(x, y) – iloraz kowariancji zmiennych x i y, s(x)s(y) – iloczyn odchyleń zmiennych x i y.

Wartość współczynnika korelacji mieści się w przedziale domkniętym [–1,1]. Im większa wartość bezwzględna współczynnika, tym silniejsza jest zależność liniowa między dwoma zmiennymi. Współczynnik r = 0 oznacza brak liniowej zależności między zmiennymi, r = 1 oznacza dokładną liniową zależność między badanymi cechami. Jeżeli współczynnik r = –1 oznacza ujemną liniową zależność między zmiennymi. Oznacza to, że jeżeli zmienna x rośnie, to zmienna y maleje i na odwrót7. Relacje między odległością od ośrodka gospodarczego (zmienna x) a poziomem przedsiębiorczości (zmienna y) przedstawia rysunek 3.

Rys. 3. Poziom przedsiębiorczości w gminie w zależności od odległości od ośrodka gospodarczego

Źródło: Opracowanie własne

6 W. Oktaba, Elementy statystyki matematycznej i metody doświadczalnictwa, PWN, War-szawa 1977.

7 Tamże.


Współczynnik korelacji między zmienną x (wskaźnik przedsiębiorczości) a zmienną y (odległością od ośrodka gospodarczego) wynosi –0,20. Wskazu-je to na niski, ale wyraźny, trend między badanymi cechami.

Weryfikacja hipotezy dowodzi, że wzrost odległości danej gminy wiej-skiej i wiejsko-miejskiej od ośrodka gospodarczego powoduje spadek pozio-mu przedsiębiorczości, czyli mniejszą liczbę przedsiębiorstw w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym.

Podsumowanie

Badania przeprowadzone na podstawie materiału statystycznego doty-czącego gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa warmińsko-mazur-skiego wykazały, że występuje statystyczna zależność pomiędzy poziomem przedsiębiorczości w badanych jednostkach terytorialnych a ich dystansem od głównego ośrodka gospodarczego. Wraz z odległością zmniejsza się licz-ba podmiotów gospodarczych, co wskazuje na powiązanie działalności na obszarach wiejskich z funkcjami lokalnymi.

Odległość od ośrodków gospodarczych jest jedną z wielu czynników de-terminujących poziom przedsiębiorczości. Oprócz tego wskaźnika występuje między innymi potencjał inwestycyjny, stan infrastruktury czy potencjał de-mograficzny.

Uzyskane w trakcie analizy wyniki wskazują, że rozwój obszarów wiejskich jest powiązany z rozwojem regionalnym. Ośrodki gospodarcze są kierunkami wzrostu ze względu na koncentrację infrastruktury, zaplecza organizacyjnego czy znajdujące się w okolicy ważniejsze szlaki komunikacyjne.

W celu uaktywnienia gospodarczego gmin o niskim i bardzo niskim po-ziomie wskaźnika przedsiębiorczości, potrzebny jest rozwój infrastruktury, udzielenie doradztwa i kontaktów z ewentualnymi inwestorami. Władze lo-kalne powinny systematycznie promować działalność gospodarczą na swoim terenie i stwarzać istniejącym firmom warunki dla ich działalności.

Bibliografia

Bank Danych Lokalnych GUS 2013, www.stat.gov.pl [dostęp: 16.07.2014].Hisrich R.D., Pater M.P., Entrepreneurship. Starting, developing and managing a new enterprise,

Boston 1992.Iwańska M., W. Bieńkowska, Zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości w gminach

wiejskich województwa mazowieckiego w układzie przestrzennym, „Acta Scientiarum Po-lonorum”. Oeconomia 2010, nr 9 (3).


Makarski S., Przedsiębiorczość w agrobiznesie, PAN, Warszawa 2000.Oktaba W., Elementy statystyki matematycznej o metodyka doświadczalnictwa, PWN, Warszawa

1977.Pałasz L., Aktywność samorządów gmin w rozwoju obszarów wiejskich. Materiały VI Kongresu

SERiA, z 1, Rzeszów 1999.Schumpeter J., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.Żmija J., Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój obszarów wiejskich w Regionie Małopolski,

Wyd. Czuwajmy, Kraków 1999.www.mapa.pf.pl [dostęp: 16.07.2014].

MISCELLANEA



Wojciech J. Janik*

FUNDAMENTALISTYCZNE ORGANIZACJE ISLAMSKIE W WYBRANYCH KRAJACH AZJI CENTRALNEJ

ORAZ ICH WPŁYW NA BEZPIECZEŃSTWO EUROPEJSKIE

Streszczenie: Z uwagi na bliskość terytorialną, obecna sytuacja społeczno-polityczna w Afganistanie, Iraku oraz Syrii jest jednym z głównych czynników wpływających na rozwój fun-damentalizmu i ekstremizmu islamskiego w krajach Azji Centralnej. W chwili obecnej następuje stopniowa radykalizacja muzułmanów w państwach tego regionu, tworzone są nowe ugrupo-wania o charakterze terrorystycznym, a już istniejące organizacje rozbudowują swoje struktury i ewoluują w kierunku terroryzmu. Członkowie tych organizacji migrują na terytorium, gdzie pro-wadzona jest tzw. wojna z terroryzmem, zdobywają doświadczenie w obozach szkoleniowych dla terrorystów, pozyskują kontakty z innymi ekstremistami, uczestniczą w walkach na tzw. frontach dżihadu, po czym wracają na terytorium swoich krajów, gdzie kontynuują działalność terrory-styczną. Sytuacja ta w sposób oczywisty wpływa na bezpieczeństwo krajów europejskich. Część organizacji fundamentalistycznych pochodzących z rejonu Azji Centralnej prowadzi globalny dżihad i jest obecna na kontynencie europejskim, gdzie prowadzi działania werbunkowe oraz wsparcie logistyczne poprzez różnego rodzaju przedsiębiorstwa oraz fundacje.

Słowa kluczowe: terroryzm, zamach terrorystyczny, fundamentalizm, bezpieczeństwo.

Synopsis: Islamic fundamentalism in selected countries of Central Asia and its effect on European security

Due to the territorial proximity, the current socio-political situation in Afghanistan, Iraq, and Syria is one of the main factors affecting the development of Islamic fundamentalism and extremism in Central Asia. At the moment, we have a gradual radicalization of Muslims who lives in the countries of the region, new groups of terrorist are formed, and existing organizations

* Dr, Wydział Administracji i Nauk Społecznych, Elbląska Uczelnia Humani styczno- -Ekonomiczna.

Wojciech J. Janik88

are expanding their structure and evolve in the direction of terrorism. Members of these or-ganizations migrate to the area where is conducted so-called the war on terrorism, gain expe-rience in training camps for terrorists, acquire new contacts with other extremists, involved in the fighting on the so-called jihad fronts, after which they return to their own countries, where the continuing terrorist activity. This situation obviously affects the security of the European countries. It should be mentioned that some fundamentalist organizations from the region of Central Asia leads global jihad and is present on the European continent, where he runs a re-cruiting activities and logistical support through various companies and foundations.

Keywords: terrorism, terrorist attack, fundamentalism, security

1. Wstęp

Azja Centralna, zwana też Środkową, z antropogeograficznego punk-tu widzenia, obejmuje pięć byłych republik związkowych ZSRR: Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgistan, Kazachstan i Turkmenistan. We wszystkich tych kra-jach islam jest religią dominującą. Widoczne są jednak zasadnicze różnice co do stopnia zislamizowania społeczeństwa. Ważną rolę odgrywa tutaj czynnik historyczny. Południowa część tego regionu (Tadżykistan, Turkme-nistan) została poddana islamizacji w VIII w., natomiast część północna (Ka-zachstan) – dopiero w XIX w.

Znaczący wpływ na stopień zakorzenienia islamu miał styl życia ludności na tym terenie. Stąd też najsilniejsze wpływy tej religii zaobserwować można na południu regionu, wśród narodów osiadłych: Uzbeków i Tadżyków. Narody o silnych tradycjach koczowniczych, zamieszkujące północną część Azji Cen-tralnej, tj. Kazachowie, Turkmeni, a także Kirgizi, w dużo większym stopniu związane są z tradycjami plemiennymi i przedislamskimi. Obszarem, w któ-rym tradycyjny, ortodoksyjny islam rozwinął się najsilniej, jest Kotlina Fergań-ska położona na styku trzech państw: Uzbekistanu, Tadżykistanu i Kirgistanu. Jest to jednocześnie teren o najgęstszym zaludnieniu w Azji Centralnej.

Po rozpadzie ZSRR islam w byłych republikach radzieckich traktowany był jako element budowy tożsamości narodowej. Jednakże autorytarne reżi-my, które wykształciły się w państwach regionu, stopniowo zwiększały kon-trolę nad życiem religijnym obywateli, obawiając się, że może ono wpłynąć na osłabienie władzy centralnej. Znaczny wzrost poczucia zagrożenia funda-mentalizmem islamskim w państwach regionu przyniosło zdobycie w Afgani-stanie władzy przez Ruch Talibów w 1996 r. oraz ogłoszenie Islamskiego Emi-ratu Afganistanu. Był to moment wyjątkowy, od którego walka z czynnikiem religijnym w Azji Centralnej stała się bezwzględna. Przywódcy państw podjęli

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej… 89

zdecydowane kroki, mające na celu zniszczenie opozycji islamskiej. Nastąpiły represje, aresztowania oraz prowokacje ze strony władz. Życie religijne stara-no się w jak największym stopniu poddać kontroli aparatu państwowego, po-wołując posłuszne władzom struktury religijno-administracyjne oficjalnego islamu. Rosnąca presja ze strony reżimów rządzących spowodowała większą determinację islamskich radykałów i przyczyniła się do rozwoju ugrupowań ekstremistycznych, sięgających po terrorystyczne metody i środki prowadze-nia działań. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na rozwój popularności idei ekstremistycznych była trudna sytuacja gospodarcza, niski poziom życia ludności oraz brak dostępu do edukacji, w tym przede wszystkim dla kobiet. W efekcie zwiększa się grupa ludzi niezadowolonych i pozbawionych per-spektyw, dla których odnowa pod hasłami islamu dała nadzieję na poprawę sytuacji. W artykule zostały opisane wybrane fundamentalistyczne organi-zacje islamskie w krajach Azji Centralnej, wskazując przy tym ich powiązania ze współczesnym światowym terroryzmem oraz ich wpływ na sytuację bez-pieczeństwa w krajach europejskich. Przedstawiona charakterystyka została sporządzona w oparciu o dotychczasowe doświadczenie zawodowe autora, ponieważ na chwilę obecną brak jest opracowań tego typu.

2. Uzbekistan (Republika Uzbekistanu)

Jest najludniejszą spośród wszystkich środkowoazjatyckich republik byłe-go ZSRR (blisko 30 mln mieszkańców). Powierzchnia całkowita kraju wynosi 447 400 km². Uzbekistan należy do krajów podwójnie śródlądowych1. Niepod-ległość od ZSRR uzyskał 1 września 1991 r. Jego struktura religijna2 składa się głównie z wyznawców islamu (96,7%, ok. 28 mln mieszkańców) oraz chrześci-jan prawosławnych (1,7%, ok. 600 tys. mieszkańców). Szacuje się, że blisko 90% muzułmanów stanowią sunnici szkoły hanafickiej3, a tylko 1% – szyici.

1 Kraje podwójnie śródlądowe − państwa, które nie posiadają dostępu do morza i grani-czą wyłącznie z państwami śródlądowymi.

2 Religious Composition by Country, in Percentages, Raport Per Research Center, http://www.pewforum.org/2012/12/18/Table-Religious-Composition-By-Country-In-Percentages/, [dostęp 11.07.2014].

3 Hanaficka szkoła prawa islamskiego – jedna z czterech klasycznych szkół prawodawstwa sunnickiego, założona na obszarze dzisiejszego Iraku w VIII w. przez Abu Hanifę. Wykładnia prawa islamu według szkoły hanafickiej opiera się na Koranie, Sunnie, zgodzie uczonych (idż-ma), analogii (kijas) oraz preferencjach (istihsan). Ważnymi centrami kodyfikacji prawa tej szko-ły były uzbeckie miasta Suchara i Samarkanda. Szkoła ta uznawana jest za najbardziej liberalną

Wojciech J. Janik90

Uzbekistan posiada liczną mniejszość narodową w sąsiednich republi-kach (ok. 1,1 mln w Tadżykistanie, 700 tys. w Kirgistanie, 385 tys. w Kazachsta-nie i 260 tys. w Turkmenistanie), co – z uwagi na silne przywiązanie Uzbeków do religii – ma istotny wpływ na rozwój fundamentalizmu muzułmańskiego w pozostałych państwach regionu. Dla większości muzułmanów z Uzbekista-nu podstawowy system norm i wartości określa tzw. islam ludowy, zawierają-cy elementy lokalnej tradycji. Mocno zakorzeniony jest sufizm4.

Organizatorem życia religijnego w Uzbekistanie jest tzw. islam oficjalny, podporządkowany władzom państwowym. Regionem, którego mieszkańcy są najbardziej religijni jest Kotlina Fergańska. Jest to również główny obszar aktywności radykalnych ugrupowań islamskich powiązanych z organizacjami terrorystycznymi działającymi w krajach azjatyckich oraz w rejonie Bliskie-go Wschodu. Szczególnie intensywną działalność zaczęły one prowadzić po 1991 r. (po odzyskaniu niepodległości przez Uzbekistan), inspirowane przez czynniki zewnętrzne, takie jak:

– idee przywożone przez uzbeckich studentów, kształcących się w Turcji i Arabii Saudyjskiej, opierające się na wahhabizmie5;

– aktywność wysłanników fundamentalistycznych organizacji islamskich z Turcji, Pakistanu, Arabii Saudyjskiej i Iranu (finansowanie budowy meczetów i madras6, rozprowadzanie materiałów propagandowych);

– wojna domowa w Tadżykistanie (1992–1997);

i tolerancyjną względem lokalnych tradycji i zwyczajów, czasem przyjmując niektóre z nich. Uchodzi za najbardziej otwartą filozoficznie i religijnie spośród wszystkich szkół sunnickich.

Szerzej na ten temat: J. Bielawski, Islam, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Warsza-wa 1980.

4 Sufizm – zbiorcze określenie dla nurtów mistycznych w islamie. Podstawowymi metoda-mi służącymi poznaniu Boga w sufizmie są asceza i medytacja, która może przyjmować formę zbiorowych, nierzadko ekstatycznych modlitw (zikrów). Najczęstszą formą organizacyjną wśród wyznawców sufizmu są tzw. drogi (tariqa), wewnątrz których istnieją zhierarchizowane kręgi (chalqa). Bractwa sufickie są głęboko zakorzenione w społeczeństwach, w których funkcjonują i zawsze odgrywały dużą rolę w życiu społecznym i politycznym. Odegrały również znaczącą rolę w islamizacji pogranicza świata muzułmańskiego, m.in. Azji Centralnej czy Afryki Północnej.

Por. J. Bielawski, op. cit.5 Wahhabizm – odłam sunnizmu, którego założycielem był Abd al-Wahhab (1703–1792).

Za jedyne źródła religii uznaje literalnie traktowany Koran oraz hadisy, w restrykcyjny sposób wymaga stosowania szariatu. Odrzuca kulty mistyków i świętych. Przywrócił rolę dżihadu (zma-ganie, walka) oraz instytucję szahidów (męczenników). Uznaje za uzasadnioną przemoc w celu przywrócenia podstawowych wartości religijnych.

Por. J. Bielawski, op. cit.6 Madrasa – muzułmańska wyższa szkoła teologiczna.


– opanowanie Afganistanu przez Talibów w 1996 r.; – ogłoszenie kalifatu7 na terenie Iraku i Syrii.

Walka z radykalizmem islamskim jest głównym priorytetem wewnętrznej polityki bezpieczeństwa Uzbekistanu, wykorzystywana jest ona jednocześnie jako pretekst do zwalczania wszelkiej opozycji, w tym religijnej. Działania rządu skupiają się na zamykaniu meczetów uznawanych za wahhabickie, represjono-wania niezależnych imamów, którzy wygłaszają poglądy sprzeczne z aktual-ną polityką rządową, jak również ich zwolenników. Wysokim karom więzienia podlegają osoby uczestniczące w działalności nielegalnych partii i organizacji fundamentalistycznych. Według ustaleń Human Rights Watch (HRW), w 2012 r. w uzbeckich więzieniach przebywało blisko 7 000 osób, oskarżanych o tzw. ekstremizm religijny, tj. niezwiązane z przemocą przestępstwa religijne.

Islam oficjalny i ludowy oraz sufizm są narzędziami wykorzystywanymi przez państwo w walce z muzułmańskim ekstremizmem, zarówno poprzez poddanie wszelkich organizacji fundamentalistycznych i radykalnych ścisłej kontroli, jak również przedstawianie ich jako zdecydowanej przeciwwagi dla wszelkich ruchów rządowych oraz zagrożenia dla bezpieczeństwa wewnętrz-nego kraju. W 1995 r. powołano Duchowną Radę Muzułmanów Uzbekista-nu, która zarządza zarejestrowanymi meczetami i szkolnictwem religijnym oraz wyznacza imamów akceptowanych przez władze państwowe. Imamowie są wykorzystywani przez rząd do identyfikacji lokalnych oportunistów oraz przybyłych obywateli, jak i rezydentów, którzy potencjalnie mogą zaangażo-wać się w działalność ekstremistyczną.

Przywódcy oficjalnego islamu często zabierają głos w kampanii skiero-wanej przeciwko islamowi radykalnemu. Starają się wykazać, że nie ma on związków z islamem charakterystycznym dla tego obszaru, wypacza jego na-uki, a jego przywódcy mają braki w wykształceniu. Represyjność aparatu wła-dzy doprowadziła do radykalizacji społeczeństwa i zwiększenia popularności ugrupowań ekstremistycznych, do których należą poniższe organizacje8.

7 Kalifat – islamski ustrój polityczny, w którym głową państwa jest kalif. 29 czerwca 2014 r., pierwszego dnia miesiąca ramadan (dziewiąty miesiąc kalendarza muzułmańskiego, w którym rozpoczęło się objawianie Koranu), Islamskie Państwo w Iraku i Lewancie ogłosiło powstanie kalifatu pod nazwą Państwo Islamskie na części terenu Iraku oraz Syrii. Na czele kalifatu stanął wybrany przez szurę (rodzaj rady doradczej) lider ugrupowania, szejk Abu Bakr al-Baghdadi, jako kalif Ibrahim ibn Awwad. Według Państwa Islamskiego stał się tym samym jedynym przy-wódcą wszystkich muzułmanów na świecie.

8 W tekście pominięto niektóre prefiksy (al, da) w nazwach ugrupowań. Ma to na celu uła-twić czytelnikowi odnalezienie opisanych organizacji w innych opracowaniach. Niektóre opisa-ne organizacje posiadają tylko nazwy angielskojęzyczne, co z kolei wykorzystano do dalszej ich prezentacji, stosując skróty tychże organizacji w języku angielskim.

Wojciech J. Janik92

• Islamski Ruch Uzbekistanu (Islamic Movement of Uzbekistan – IMU, Ozbekiston Islomy Harakati – OIH): fundamentalistyczna organizacja muzuł-mańska, utworzona w 1992 r. przez Tahira Juldaszewa w rejonie miasta Na-mangan (Kotlina Fergańska). Juldaszew zjednoczył 4 działające w tym rejonie radykalne ugrupowania islamskie: Adolat, Islam Laskarlari, Barak i Tauba. Do-wódcą IMU jest Dżuma Namangani. W szczytowym okresie swojej działalno-ści (przełom XX i XXI w.) organizacja liczyła 3000 członków.

IMU ma powiązania z Al-Ka’idą i Talibami (w 2001 r. jej bojownicy, wal-czący u boku Talibów w Afganistanie, ponieśli znaczące straty osobowe). Ter-roryści z IMU byli szkoleni w bazach i obozach Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej (Iranian Revolutionary Guard Corps – IRGC) w Iranie. Początko-wym celem organizacji było obalenie władzy państwowej oraz utworzenie w Uzbekistanie państwa muzułmańskiego. Później ugrupowanie rozszerzyło swoje plany na całą Azję Centralną, w której miałby zostać utworzony po-nadnarodowy kalifat. To „umiędzynarodowienie” działalności IMU znalazło odbicie w udziale jego bojowników w tadżyckiej wojnie domowej w latach 1992–1997, a następnie we współpracy z afgańskim i pakistańskim Ruchem Talibów. W propagandzie IMU widoczna jest także retoryka antyzachodnia i antyizraelska. Organizacja dąży do osiągnięcia swoich celów głównie meto-dami terrorystycznymi i militarnymi.

Po rozbiciu oddziałów IMU w Afganistanie w 2001 r. bojownicy ugru-powania schronili się w Pakistanie, gdzie uczestniczą nadal w działaniach zbrojnych przeciwko tamtejszemu wojsku. Obecnie IMU odbudowuje swoje struktury na terytorium Afganistanu. Liczebność organizacji w tych krajach jest oceniana na ok. 300 osób. Nowa strategia rekrutacyjna spowodowała rozszerzenie struktury narodowościowej IMU – o ile początkowo jego człon-kami byli głównie obywatele państw Azji Centralnej, to obecnie w szeregach ugrupowania są obecni bojownicy arabscy i czeczeńscy. Działalność IMU w Afganistanie jest skoncentrowana na obszarze prowincji Ghazni, Paktia, Paktika i Zabul. Działalność IMU ma negatywny wpływ na poziom bezpie-czeństwa polskich żołnierzy tam stacjonujących (Resolute Support – misja szkoleniowo-doradcza).

IMU jest obecny na kontynencie europejskim. W maju 2008 r. we Francji aresztowano ośmiu członków tej organizacji oraz po jednym w Niemczech i Holandii, z kolei w styczniu 2009 r. w sieci Internet pojawiło się nagranie wideo, w którym mówiący po niemiecku członek IMU groził Niemcom od-wetem za ich udział w koalicji antyterrorystycznej w Afganistanie. W marcu 2009 r. ukazał się niemieckojęzyczny film propagandowy IMU. Nie zawierał


on bezpośrednich gróźb pod adresem Niemiec, lecz nawołujący do dżihadu i śmierci w imię Allaha.

• Unia Islamskiego Dżihadu (Islamic Jihad Union – IJU): występuje również pod nazwą Islamska Unia Dżihadu. Organizacja ta wyodrębniła się w 2002 r. z IMU i nawiązała kontakty z Al-Ka’idą. IJU należy do grupy salafickich organi-zacji prowadzących globalny dżihad9, traktując Żydów, Amerykanów i uczest-niczących w wojnie w Iraku i Afganistanie obywateli państw europejskich jako wrogów islamu. W 2005 r. IJU zwróciła się z propozycją współpracy do Al-Ka’idy w Iraku (At-Tawhid wa al-Dżihad – Jedność Boga i Dżihad).

Pomiędzy IJU a odłamami Al-Ka’idy zachodzą wzajemne powiązania, począwszy od wsparcia finansowego, poprzez logistyczne przygotowanie zamachów, skończywszy na wspólnym planowaniu ataków. Powiązanie obu organizacji jest trwałe ze względu na wspólne cele, jak i na genezę IJU wywo-dzącej się z Islamskiego Ruchu Uzbekistanu, który jest ściśle związany z ru-chem afgańskich talibów i organizacją Usamy ibn Ladina. Zaznaczyć należy, że organizacje te łączy fanatyzm religijny. IJU aktywnie działa przeciwko cy-wilnym celom i obiektom, zarówno na Zachodzie, jak i na Bliskim Wschodzie. Jest ona istotnym elementem globalnego dżihadu ogłoszonego w 1998 r. przez Al-Ka’idę.

W Europie obszarem szczególnej aktywności są Niemcy. IJU posia-da w tym kraju komórki, których członkami są głównie emigranci z krajów muzułmańskich posiadający niemieckie obywatelstwo (zazwyczaj Turcy), ale także rodowici Niemcy, którzy dokonali konwersji na islam. Organizacja re-krutuje członków głównie wśród muzułmańskich społeczności w Europie, przede wszystkim w Austrii i Szwajcarii. IJU rekrutuje także konwertytów, któ-rzy wyjeżdżają na szkolenie do Pakistanu, a następnie biorą udział w walkach w Afganistanie albo wracają do Europy10. 4 września 2007 r., w ramach ope-racji Alberich, aresztowano w Niemczech trzy osoby podejrzewane o przy-gotowania do ataków terrorystycznych na Międzynarodowy Port Lotniczy we Frankfurcie n. Menem oraz konsulat USA w tym mieście, na bazę lotniczą USA w Rammstein oraz na placówki dyplomatyczne Uzbekistanu we Frank-furcie i Berlinie. Zatrzymani należeli do IJU, tworząc tzw. Grupę z Sauerlandu

9 Pojęcie to wprowadził do terminologii M. Scheuer, oficer oraz analityk CIA, szef tzw. Bin Ladin Unit (Bin Laden Issue Station) od chwili jej założenia w 1996 do 2005 r. Por. Through Our Enemies’ Eyes. Osama bin Laden, Radical Islam and the Future of America, Washington 2003.

10 3 marca 2008 r. po raz pierwszy samobójczego zamachu dokonał obywatel Niemiec. Cuneyt Ciftci (Saad Abu Furkan) zdetonował w Afganistanie materiały wybuchowe umieszczo-ne w samochodzie, zabijając dwóch amerykańskich żołnierzy i dwóch cywilów.

Wojciech J. Janik94

(Sauerland Gruppe). Okazało się, że przebywali oni w Pakistanie, gdzie przeszli przeszkolenie wojskowo-terrorystyczne, a po powrocie do Niemiec przygoto-wywali serię zamachów, które miały być przeprowadzone 11 września 2007 r.

23 kwietnia 2008 r., w ramach operacji antyterrorystycznej przeprowa-dzonej przez niemieckie służby bezpieczeństwa, zatrzymano dziewięć osób w wieku 25–47 lat. Należały one do Multi-Kultur-Haus (Domu Wielokultu-rowości, MKH) w Neu-Ulm w Bawarii, którego działalność została zdelega-lizowana trzy lata wcześniej. Było to muzułmańskie centrum informacyjne i miejsce spotkań islamskich radykałów IJU z całych południowych Niemiec, ich punkt kontaktowy oraz źródło krzewienia radykalnej ideologii i propago-wania literatury. Ośrodek oraz podległe mu oddziały w Bawarii i Badenii-Wir-tembergii działały na rzecz islamizacji i radykalizacji muzułmanów, szcze-gólnie niemieckich konwertytów. 27 grudnia 2005 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych landu Bawarii wydało zakaz działalności MKH po tym, jak jego działacze wezwali do ataków przeciwko Żydom i chrześcijanom. W wyniku przeszukania siedziby oddziału znaleziono materiały propagandowe nawo-łujące do dżihadu i szerzące religijną nienawiść. Znajdowały się tam również broń, amunicja, pakistańskie wnioski wizowe, a także materiały wskazujące na udział członków MKH w walkach w Czeczenii w latach 2002–2003. Aresz-towano wówczas 18 osób.

IJU posiada swoje komórki oraz rozwinięte zaplecze logistyczne także w Kazachstanie, Kirgistanie i Rosji. Obszarem działalności szkoleniowej orga-nizacji jest Pakistan (w którym prowadzone są obozy dla rekrutów pochodzą-cych m.in. z krajów europejskich). W 2004 r. IJU przeprowadziła szereg zama-chów w Uzbekistanie, w których zginęło blisko 50 osób. W tym samym roku dokonała serii ataków terrorystycznych na ambasady Izraela i USA oraz na Biuro Prokuratora Generalnego Uzbekistanu w Taszkiencie. Od 2008 r. czyn-nie uczestniczy w walkach w Afganistanie, gdzie przeprowadziła szereg ata-ków, w tym zamachy samobójcze.

• Partia Wyzwolenia Islamu (Hizb ut-Tahrir al-lslam – HuT): organizacja założona w 1952 r. w Jerozolimie. Ma zasięg międzynarodowy. W swoim pro-gramie posiada postulat odbudowy kalifatu, który miałby objąć cały świat muzułmański. Nawołuje do obalenia prozachodnich rządów w państwach arabskich (Egipt, Arabia Saudyjska) i prorosyjskich reżimów na obszarze re-publik b. ZSRR w Azji Centralnej. Strategia działania komórek HuT (zazwyczaj są to kilkuosobowe grupy) opiera się na następujących zasadach: całkowita tajność działania i werbowania nowych członków; stworzenie bazy material-nej, organizacyjnej i duchowej; całkowita islamizacja społeczeństwa i przeję-cie władzy w kraju.


HuT nie akceptuje idei demokracji, potępia współpracę przywódców muzułmańskich z Zachodem, a zwłaszcza z Izraelem. Liczba członków HuT w Uzbekistanie jest trudna do oszacowania. Według różnych źródeł jest to od 7 000 do 60 000 osób. Działalność HuT jest w Uzbekistanie zakazana, a przynależność do tej organizacji jest karana więzieniem. Według oficjal-nych danych z 2013 r., w uzbeckich więzieniach przebywało ok. 4 000 człon-ków HuT. Uważa się, że HuT była zaangażowana w szereg zamachów terro-rystycznych, m.in. wspomniane wyżej zamachy z lutego 1999 oraz z 2004 r., a także w zamieszki w Andidżanie w maju 2005 r. Prawdopodobnie HuT zapewniła wsparcie finansowe i logistyczne dla ww. oraz wielu innych akcji terrorystycznych11.

• Tablighi Jamaat (TJ, zwana także Dżama’a at-Tabligh lub Jamaat ad-Da-wa): muzułmańska (sunnicka) organizacja misyjna, zaliczająca się do ruchu Deobandi12, dążąca do rewitalizacji islamu na całym świecie. Została utwo-rzona w 1926 r. w Indiach, w miejscowości Nizamuddin przez Muhammada Ilyasa. Postuluje ona powrót do rygorystycznie rozumianego prawa i głosi ścisłą ortopraksję13. TJ powstała w okresie, gdy muzułmańskiej społeczności groziło wchłonięcie przez hinduską większość. Założyciel ugrupowania Mo-hammad Iljas Kandhalawi, odcinając się od polityki, zadeklarował, że celem ruchu jest żarliwe praktykowanie islamu w celu przekonania do wiary indyj-skich błądzących muzułmanów, którzy są przesiąknięci wpływami dominują-cego hinduskiego środowiska religijno-kulturowego i słabo utożsamiają się z wiarą muzułmańską.

TJ głosi idee całkowitego oddania się Bogu, nieustannego zdobywania wiedzy i jej przekazywania, unikania podziałów wewnątrz wspólnoty i solidar-ności ze wszystkimi współwyznawcami. Sprzeciwia się przy tym tradycyjnej

11 Por. K. Izak, Leksykon organizacji i ruchów islamistycznych, Wyd. ABW, Warszawa 2014.12 Deobandi – ultrakonserwatywna szkoła filozoficzna, która wchodzi w skład odłamu

sunnickiego. Powstała w indyjskim mieście Deoband w 1851 r., uznaje literalną i surową inter-pretacje islamu. Stawia sobie za cel oczyszczenie islamu ze wszystkich nieislamskich naleciało-ści, wprowadzanie w prawidłowy sposób modelu życia przedstawionego w Koranie i hadisach (opowieściach o życiu proroka Muhammada) oraz zjednoczenie wszystkich muzułmanów. In-terpretacja Deobandi nakazuje muzułmanom lojalność najpierw wobec religii, a dopiero póź-niej wobec miejsca czy państwa, w którym zamieszkują. Ruch uznaje tylko religijne granice ummy (społeczności muzułmańskiej), a nie poszczególnych państw narodowych. Religijnym obowiązkiem przedstawicieli ruchu Deobandi jest rozpoczęcie dżihadu w dowolnym państwie, w którym muzułmanie znajdują się w niebezpieczeństwie. Obecnie ruch ten najbardziej aktyw-nie działa w Pakistanie. Przedstawicielami tego ruchu są m.in. Talibowie.

13 Termin wprowadzony przez teologa J.B. Metza, oznaczający naukę o słusznym, zgod-nym z ortodoksją postępowaniu.

Wojciech J. Janik96

pobożności islamskich mistyków (sufi), uważając za bałwochwalstwo częsty w muzułmańskiej religijności ludowej kult świętych i ich grobów. Występuje również przeciwko dokonanej przez ideologów fundamentalizmu polityzacji islamu. TJ jest największym ponadnarodowym ruchem sunnickim na świecie i największym islamskim ugrupowaniem w Pakistanie. Cele statutowe orga-nizacji obejmują: działalność religijną, wzajemną pomoc współwyznawców, przedsięwzięcia socjalne i kulturalne oraz nauczanie języka arabskiego.

TJ jest ściśle powiązana z terroryzmem islamskim. Działalność swą skupia na wsparciu finansowym, logistycznym oraz ułatwianiu procesu rekrutacji. Najbardziej aktywna jest w Andidżanie, ale działa również w innych częściach Uzbekistanu. Działalność TJ jest w Uzbekistanie zakazana, a członkostwo w niej karane więzieniem. W latach 60. XX w. ruch dotarł do Europy, za sprawą indyjskich i pakistańskich imigrantów, którzy osiedlali się głównie w Wielkiej Brytanii. Pod koniec lat 60. pojawił się we Francji, przede wszystkim wśród robotników z krajów Maghrebu. W latach 70. był już obecny niemal w całej Europie Zachodniej oraz w USA i w Kanadzie. Wędrowni kaznodzieje TJ pro-pagują na całym świecie ortodoksyjną, rygorystyczną wersję islamu, która wywodzi się nie z krajów arabskich, lecz z subkontynentu indyjskiego.

W krajach europejskich meczety TJ są zrzeszone w Fédération des Mo-squées et des Associations Culturelles et Islamiques de Belgique (Belgijskiej Federacji Meczetów i Stowarzyszeń Kulturalnych i Islamskich), której celem jest m.in. obrona społeczności muzułmańskiej Belgii, nauczanie i promowa-nie języka arabskiego, Koranu, kultury muzułmańskiej oraz mianowanie ima-mów. We Francji TJ w sposób wyraźny wpływa na funkcjonowanie wspólnoty muzułmańskiej. Przedstawicielem tego ruchu wśród organizacji muzułmań-skich w tym kraju jest powstała w 1972 r. Foi et Pratique (Wiara i Praktyka). Brytyjskie centrum TJ ma swoją siedzibę w mieście Dewsbury w hrabstwie West Yorkshire w północnej Anglii. Znajduje się tam siedziba centrum ko-ordynacyjnego ruchu w Europie. Imam meczetu w tym mieście jest również przywódcą ruchu na Europę i Kanadę.

• Islamski Ruch Wschodniego Turkiestanu (East Turkestan Islamic Move-ment – ETIM) jest ujgurską organizacją separatystyczną głoszącą ekstremi-styczne hasła oraz dążącą do utworzenia na terenie Sinkiangu Islamskiego Państwa Wschodniego Turkiestanu opartego na prawie szariatu. Organizacja ta jest związana z istniejącą od 1940 r. Hizb-e Islami Turkestan (Islamską Par-tią Turkiestanu), a według niektórych źródeł ETIM ma być zbrojnym ramie-niem tej partii. Organizacja utrzymuje kontakty z islamskimi ugrupowaniami działającymi w Tadżykistanie oraz z Ruchem Talibów.


ETIM otrzymuje wsparcie finansowe od afgańskich talibów, Al-Ka’idy, Arabii Saudyjskiej i niewielkich, lecz dobrze zorganizowanych diaspor ujgur-skich w Turcji, Kazachstanie, Tadżykistanie i Kirgistanie. Organizacja współ-działa także z Ozbekiston Islomiy Harakati (Islamskim Ruchem Uzbekistanu) oraz Islamic Jihad Union (Unią Islamskiego Dżihadu). Od 2002 r. uznana przez USA za organizację terrorystyczną.

• Noszący Czarne Turbany (Kora Sallalilar): organizacja działa od 2008 r. uzbeckiej części Kotliny Fergańskiej. Stanowi ruch religijny odwołujący się do tradycyjnych islamskich przekazów, różniący się zdecydowanie od wah-habizmu. Nazwa ugrupowania wzięła się z tradycji muzułmańskiej, według której prorok Muhammad podczas wygłaszania kazań w meczecie miał nosić czarny turban. Wskazywać to może na fakt, że jest to ugrupowanie o charakterze fundamentalistycznym. Liczba członków Kora Sallalilar wyno-si ok. 1 000–1 200 osób. Przedstawiciele oficjalnego islamu w Uzbekistanie uważają Kora Sallalilar i podobne jej sekty religijne za heretyckie i potencjal-nie niebezpieczne.

• Światło (Nur): islamski ruch religijny, założony w Turcji przez kurdyj-skiego myśliciela Saida Nursi (1873–1960), przeciwstawiający ortodoksyjny islam sekularyzmowi. Największe skupiska wyznawców ruchu w Uzbekistanie znajdują się na południowym zachodzie kraju. Organizacja dąży do utworze-nia Wielkiego Turkijskiego Państwa, rozciągającego się od Syberii po Bałkany. Od 2010 r. władze Uzbekistanu zintensyfikowały kampanię antyterrorystycz-ną przeciwko Nurystom14. Aresztowano i skazano na kilkuletnie kary więzie-nia kilkunastu wysokich członków ruchu.

3. Tadżykistan (Republika Tadżykistanu)

Muzułmanie stanowią ok. 97% mieszkańców kraju, z czego zdecydowa-na większość (około 90%) to sunnici szkoły hanafickiej, szyitów jest ok. 5%. Tadżykistan jest położony w bezpośrednim sąsiedztwie Afganistanu, w któ-rym mieszka 9 mln Tadżyków – więcej niż w samym Tadżykistanie, posiada-jącym ok. 8 mln mieszkańców. Z tego względu kraj ten jest uważany przez USA oraz kraje europejskie za potencjalnie zagrożony fundamentalizmem islamskim i terroryzmem. Tadżykistan jest także zapleczem logistycznym dla terroryzmu islamskiego w sąsiadującym z nim chińskim Turkiestanie.

14 Por. K. Izak, op. cit.

Wojciech J. Janik98

Islam w Tadżykistanie jest mocno zakorzeniony zarówno w życiu co-dziennym, jak i w systemie wartości Tadżyków. Stale rośnie liczba osób praktykujących, zwłaszcza wśród mieszkańców miast oraz wśród młodzieży. W latach 1992–1997 w Tadżykistanie miała miejsce wojna domowa o cha-rakterze klanowym i politycznym, w czasie której odwoływano się do haseł islamskich. Islam stał się najbardziej czytelną bazą ideologiczną dla biorącej udział w wojnie Zjednoczonej Opozycji Tadżyckiej (ZOT), która lokalnie wpro-wadzała prawo szariatu.

Władze centralne, z obawy przed rozwojem ekstremizmu, ściśle kontro-lują działalność oficjalnych struktur religijnych. Główną muzułmańską insty-tucją religijną jest podporządkowana władzom Rada Ulemów. Imamowie są zatwierdzani przez lokalne władze cywilne. Urzędnicy rządowi stale moni-torują działalność meczetów w całym kraju. Uczęszczają na nabożeństwa, aby wysłuchać kazań wygłaszanych przez imamów, obserwują uczestników modlitw, sprawdzają zawartość religijnych nagrań audio i wideo pod kątem ewentualnych treści ekstremistycznych.

W Tadżykistanie wprowadzono nowe, charakteryzujące się znaczną re-strykcyjnością, przepisy dotyczące religii. Umożliwiają one rządowi ścisłą kontrolę nad grupami religijnymi. Wprowadzono cenzurę na literaturę religij-ną, a obrzędy religijne mogą być odprawiane tylko w miejscach zaakcepto-wanych przez rząd. Zaostrzone zostały warunki rejestracji nowych wspólnot religijnych. Polityka ta, jak również naciski władz dążących do zlaicyzowa-nia społeczeństwa (m.in. zakaz noszenia przez muzułmańskie kobiety chust w szkołach, zamykanie meczetów, zakaz wstępu do meczetów dla kobiet i dzieci), przyczyniają się do zradykalizowania postaw tadżyckich muzułma-nów i powstania zjawiska tzw. pełzającej islamizacji. Najważniejsze organiza-cje islamskie, działające na terytorium Tadżykistanu:

• Islamska Partia Odrodzenia Tadżykistanu (Islamic Renaissance Party of Tajikistan – IRP): organizacja założona w październiku 1991 r. Podczas woj-ny domowej w Tadżykistanie IRP, posiadająca kilkanaście tysięcy bojowników (mudżahedinów), stała się główną siłą zbrojnej opozycji, wchodząc w skład Zjednoczonej Opozycji Tadżyckiej. W wyniku porozumień pokojowych z 1997 r. IRP prowadzi legalne działania na terytorium Tadżykistanu, kładąc główny nacisk na pomoc biednym oraz kształcenie obywateli. Członkom IRP zagwarantowano 30% miejsc w administracji państwowej (w tym urząd wice-premiera oraz szefostwo kilku ministerstw) oraz w wojsku, do którego włą-czono oddziały dawnej opozycji.

Członkowie IRP rekrutują się głównie z fundamentalistycznego ruchu Deobandi. Do 2007 r., na czele z Islamską Partią Tadżykistanu, domagali się


utworzenia w Tadżykistanie państwa islamskiego, a następnie jego przemia-nę w kalifat w całej Azji Środkowej. W roku 2007 r. nastąpiło przeobrażenie oraz ewolucja wewnątrz organizacji – hasła radykalne zastąpiono umiarko-wanymi. W chwili obecnej IRP nie dąży do wprowadzenia szariatu na teryto-rium Tadżykistanu, a państwo świeckie postrzega jako potencjalnie przyjazne i użyteczne. Niektórzy członkowie IRP są podejrzewani o związki z organiza-cjami terrorystycznymi, w tym z Al-Ka’idą, Ruchem Talibów oraz uzbeckich is-lamistów. Tadżykistan jest jedynym państwem Azji Centralnej, gdzie oficjalnie działa, a nawet współrządzi partia islamska, jednak znaczenie IPP systema-tycznie spada. Spowodowane jest to wdrożeniem programu pomocowego dla biednej ludności przez państwo.

• Islamski Ruch Uzbekistanu (IMU): członkowie organizacji uczestniczy-li w tadżyckiej wojnie domowej. W latach 1999–2000 Tadżykistan posłużył organizacji jako baza wypadowa do przeprowadzenia zamachów terrory-stycznych w Uzbekistanie i Kirgistanie. W chwili obecnej IMU nie prowadzi aktywnej działalności, posiada jedynie rozwinięte zaplecze logistyczne w Uz-bekistanie i Kirgistanie.

Organizacja cieszy się poparciem władz Uzbekistanu, które były oskar-żane, m.in. przez rząd USA, o udzielanie pomocy logistycznej organizacji. Obecnie rząd Tadżykistanu, w ramach walki z terroryzmem i ekstremizmem, zwalcza IMU, o czym świadczą liczne akcje policyjne, w wyniku których do-chodzi do likwidacji baz i obozów szkoleniowych oraz aresztowań członków organizacji. Podczas tych akcji siły rządowe odnajdują terrorystyczne ma-teriały propagandowe, materiały szkoleniowe dotyczące produkcji bomb i obsługi broni oraz materiały wybuchowe. W styczniu 2007 r. udaremniono spisek, mający na celu przeprowadzenie serii zamachów na kluby nocne i tar-gowiska w Duszanbe.

• Partia Wyzwolenia Islamu (HuT): organizacja obecna w Tadżykistanie od 1997 r. Najbardziej aktywnie działa na północy kraju (w Kotlinie Fergań-skiej), ale w ostatnich latach struktury organizacji rozwinęły się na wschodzie i południu (zwłaszcza w Duszanbe i Kulabie). Liczba członków HuT wynosi kilka tysięcy osób, przy czym liczba członków i sympatyków HuT w krajach regionu wykazuje tendencję wzrostową15. Większość członków HuT jest jednocześnie członkami Islamskiego Ruchu Uzbekistanu (IMU). Wynika to z faktu, że ide-ologia tych ugrupowań jest do siebie zbliżona. Działania propagandowe HuT


Wojciech J. Janik100

są wspierane przez działania zbrojne IMU. Władze państwowe oraz służby specjalne prowadzą intensywne działania przeciwko HuT, przede wszystkim skoncentrowane na aresztowaniach oraz akcjach propagandowych.

• Przysięga (Bayat): radykalna organizacja islamska powstała w 1991 r., działająca głównie w rejonie miasta Isfara (tadżycka część Kotliny Fergań-skiej). Do członków tej organizacji należą również niektórzy członkowie Is-lamskiej Partii Odrodzenia Tadżykistanu (IRP). Celem Bayat jest utworzenie państwa islamskiego, wzorowanego na Iranie, a następnie rozszerzenie go na cały region Azji Centralnej. W latach 90. XX w. organizacji tej udało się powołać sądy szariackie w rejonie isfarskim. Bayat jest odpowiedzialna za szereg zamachów terrorystycznych, w tym m.in. zabójstwo protestanckie-go misjonarza w styczniu 2004 r., a także za podpalenia sklepów z alkoho-lem i meczetów, których imamowie współpracowali z rządem. Największa akcja służb specjalnych Tadżykistanu przeciwko tej organizacji miała miej-sce w 2005 r. Organizacja ściśle współpracuje z Ruchem Talibów, a część jej członków walczy u ich boku w Afganistanie i Pakistanie. Zaplecze logistyczne Bayat znajduje się w państwach sąsiadujących z Tadżykistanem. Władze ta-dżyckie przypuszczają, że jest finansowana przez libijski Ruch al-Bayat oraz przez islamskie ugrupowania z Uzbekistanu.

• Ruch Salaficki16: ugrupowanie to stanowi największe zagrożenie dla bezpieczeństwa Tadżykistanu. Ideologia salaficka zyskuje z roku na rok coraz więcej zwolenników w społeczeństwie tadżyckim. Liczba zwolenników ruchu wynosi około 25 000, jest on najbardziej popularny wśród młodzieży miej-skiej. Większość liderów ruchu w Tadżykistanie to młodzi ludzie, którzy odbyli studia religijne w madrasach za granicą – szczególnie w Pakistanie i krajach Półwyspu Arabskiego.

Według oficjalnego nurtu islamu tadżyckiego, salafici są lepiej zorgani-zowani oraz bardziej niebezpieczni niż wahhabici. Powodem jest ciągła dys-kredytacja ze strony państwa z powodu udziału w wojnie domowej w latach 1992–1997. 9 stycznia 2009 r. Sąd Najwyższy Tadżykistanu wydał zakaz dzia-łalności salafitów w tym kraju.

16 Salafizm – odrodzeniowy ruch religijny powstały w XIX w. o charakterze neokonser-watywnym i fundamentalistycznym. Propaguje odnowę religii poprzez odrodzenie roli tradycji (Sunny), której najlepszymi wyrazicielami byli towarzysze proroka Muhammada i dwa nastę-pujące po nim pokolenia. Zakłada, że za czasów proroka islam został sformułowany w sposób doskonały i kompletny.

Por. J. Bielawski, op. cit.


4. Kirgistan (Republika Kirgiska)

Ludność Kirgistanu wynosi ok. 6 mln osób. Muzułmanie stanowią 80% populacji kraju, z czego 99,8% z nich jest sunnitami, a tylko ok. 1 000 osób to szyici. Po uzyskaniu przez Kirgistan niepodległości, co miało miejsce w 1991 r., islam stał się czynnikiem podkreślającym etniczną odrębność Kirgizów. Jed-nak religia w Kirgistanie nie jest najważniejszym czynnikiem kształtującym miejscową rzeczywistość społeczną, polityczną i kulturową. Jedynie w połu-dniowej części Kirgistanu (Kotlina Fergańska), zdominowanej przez ludność uzbecką, islam determinuje życie społeczne. Jest tu propagowany tzw. czysty islam, przez co obserwuje się m.in. wprowadzany zakaz sprzedaży alkoholu.

Rząd Kirgistanu postrzega radykalizm islamski jako zagrożenie dla sta-bilności wewnętrznej kraju, zwłaszcza w południowej jego części. 6 listopa-da 2008 r. parlament kirgiski uchwalił ustawę, według której państwo ma obowiązek zapobiegania fanatyzmowi i ekstremizmowi religijnemu, jak rów-nież podejmowanie odpowiednich działań represyjnych i konfrontacyjnych. W Kirgistanie obowiązuje również zakaz noszenia przez dziewczęta chust w szkołach.

Fundamentalistyczne ugrupowania islamskie działające w Kirgistanie to: • Partia Wyzwolenia Islamu (HuT): ugrupowanie rozpoczęło działalność

w Kirgistanie w 1994 r. Najbardziej aktywnie działa na południu kraju (Kotlina Fergańska). Miasto Karasu jest siedzibą HuT na Azję Centralną. Według danych rządowych, liczba członków HuT w Kirgistanie wynosi ok. 20 000. Organizacja ta cieszy się ogromnym poparciem społeczeństwa, ze względu na uruchomio-ny program pomocy dla biednej ludności. HuT aktywnie uczestniczy w życiu publicznym, często zgłaszając petycje o zmianę obowiązującego prawa.

Większość członków i sympatyków HuT to przedstawiciele mniejszości uzbeckiej. Od 19 lipca 2006 r. działalność organizacji w Kirgistanie jest zaka-zana. Spowodowane było to faktem ogłoszenia dżihadu przeciwko kirgiskiej policji. Ugrupowanie to jest jednak nadal aktywne, a jego liderzy nie przesta-ją wygłaszać poglądów zakazanych przez państwo. Większość sympatyków HuT zamieszkuje kirgiską część Kotliny Ferganskiej.

• Islamski Ruch Uzbekistanu (IMU): ugrupowanie wykorzystuje teryto-ria Kirgistanu głównie jako obszar tranzytowy oraz bazę logistyczną służącą do ataków na sąsiedni Uzbekistan. IMU przeprowadzała zamachy terrory-styczne na terytoriach Kirgistanu (kryzysy batkeńskie z 1999 i 2000 r.), wsku-tek czego śmierć poniosło kilkanaście osób. Ugrupowanie odpowiedzialne jest również m.in. za zorganizowanie zamachów w Biszkeku (2002 r.) i w Osz


(2003 r.). W 2006 r., podczas operacji służb bezpieczeństwa, w czasie prze-szukania obozów szkoleniowych IMU odnaleziono plany zamachów terrory-stycznych17.

• Tablighi Jamaat (TJ): szacuje się, że w Kirgistanie aktywnych jest ok. 10 000 osób należących do tej organizacji, którzy głównie należą do et-nicznych Kirgizów. TJ rekrutuje swych członków przede wszystkim w więzie-niach, a także wśród byłych kryminalistów. Jednym z powodów takiego dzia-łania jest fakt, że organizacja ta czynnie wspiera Ruch Talibów w Afganistanie.

Większość członków TJ odbywa szkolenia w obozach szkoleniowych or-ganizacji w Pakistanie oraz Indiach. Po powrocie do Kirgistanu odbywają oni podróże po kraju w celu propagowania idei głoszonych przez organizację, skupiając się przede wszystkim na werbunku młodych ludzi. Swoją działal-ność misyjną prowadzą nie tylko w Kirgistanie, ale również w krajach sąsied-nich. Negatywnie na swobodę działania TJ w Kirgistanie wpłynął wprowa-dzony w styczniu 2015 r. zakaz działalności misyjnej. Prowadzone są również działania legislacyjne, zmierzające do delegalizacji organizacji.

5. Kazachstan (Republika Kazachstanu)

Liczba ludności Kazachstanu wynosi około 18 mln, z czego muzułmanie stanowią ponad 60% populacji kraju. W większości są to sunnici szkoły hana-fickiej. Nieliczni i słabo zorganizowani są szyici (głównie mniejszość azerska). Zgodnie z konstytucją Kazachstan jest krajem świeckim, co oznacza, że jest to jedyne państwo w Azji Centralnej, w którym konstytucja nie gwarantuje islamowi specjalnego statusu. Społeczeństwo kraju jest w dużym stopniu zla-icyzowane, a tzw. kazachski islam nigdy nie ma charakteru ekspansywnego. W kraju dominuje tzw. islam ludowy, a w czasach b. ZSRR rola religii w spo-łeczeństwie dodatkowo zmalała. Mimo to islam pełni rolę czynnika integru-jącego miejscową ludność i jest elementem budowy tożsamości narodowej.

Od początku lat 90. XX w. obserwuje się w Kazachstanie, a zwłaszcza w regionach graniczących z Uzbekistanem, odrodzenie religii islamu, połą-czone m.in. z budową nowych meczetów, otwieraniem madras oraz zauwa-żalnym wzrostem religijności wśród muzułmańskiej części społeczeństwa. Władze państwowe dążą jednak do narzucenia pełnej kontroli nad życiem religijnym w kraju, motywując to koniecznością walki z terroryzmem i ekstre-



mizmem, który jest uważany za najważniejsze zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego. Rząd, poprzez służby bezpieczeństwa, stara się zapewnić pełną kontrolę nad tzw. nietradycyjną aktywnością religijną. Służby bezpie-czeństwa starają się również ograniczyć działalność duchownych zagranicz-nych, pochodzących głównie z Arabii Saudyjskiej, Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Jordanii, Turcji i Pakistanu, postrzeganych jako potencjalne źródło idei fundamentalistycznych.

W Kazachstanie działają następujące ekstremistyczne organizacje islamskie: • Hizb-ut-Tahrir (HuT): organizacja ta pojawiła się w południowej części

Kazachstanu w 1993 r., a kilka lat później rozszerzyła swoją działalność na cały kraj, gdzie działa w chwili obecnej kilkuset jej członków. Propagowa-na przez tę organizację idea utworzenia kalifatu znajduje szerokie poparcie zwłaszcza wśród młodzieży kazachskiej oraz ruchów studenckich.

Na terytorium kraju znajdują się obozy szkoleniowe i treningowe, w któ-rych członkowie HuT odbywają szkolenia przed podjęciem działalności ter-rorystycznej w całym regionie. Głównym przejawem działalności HuT w Ka-zachstanie jest rozpowszechnianie materiałów propagandowych. Działalność HuT w Kazachstanie jest nielegalna, a służby bezpieczeństwa prowadzą sys-tematyczne działania, zmierzające do jej wyeliminowania.

• Unia Islamskiego Dżihadu (IJU): prowadzi działalność w tym kraju od 2002 r., skupiając się przede wszystkim na działaniach propagandowych i werbunkowych. Od 2008 r. w kraju tym działają obozy treningowe organi-zacji, w których szkolone są kobiety do przeprowadzenia zamachów terrory-stycznych. W 2009 r. w czasie przeprowadzenia operacji antyterrorystycznej skonfiskowano broń, sfałszowane dokumenty i materiały propagandowe na-leżące do organizacji.

Członkowie IJU pracowali nad utworzeniem bazy treningowej w po-łudniowym Kazachstanie, jednak dzięki działaniu służb specjalnych udało się do tego nie dopuścić. Planowali ponadto przeprowadzenie serii zama-chów w sąsiednich krajach: w Kirgistanie, Uzbekistanie i Rosji. Organiza-cja od 2003 r. posiada w Rosji bazę szkoleniową i treningową. Kazachscy członkowie IJU wyjeżdżają również do obozów treningowych w Afganista-nie i Pakistanie.

Organizacja prowadzi intensywną działalność terrorystyczną, szczegól-nie nastawioną na werbunek nowych członków, dystrybucje materiałów pro-pagandowych, pozyskiwanie broni palnej i materiałów wybuchowych. Środki finansowe IJU pozyskuje przede wszystkim z datków oraz prowadzenia nie-legalnej działalności.


• Salafici: działalność tej organizacji jest dozwolona w Kazachstanie, jed-nak organy państwowe prowadzą działalność zmierzającą do jej ogranicze-nia. Głównym powodem zredukowania wpływu Salafitów jest obawa przed rozprzestrzenianiem się za ich pośrednictwem radykalnego islamu. Członko-wie organizacji, pochodzący z Kazachstanu, z obawy przed prześladowania-mi, migrują do krajów Europy Wschodniej. Najwięcej z nich ubiega się o sta-tus uchodźcy w Republice Czeskiej, Republice Słowackiej oraz w Węgrzech.

W kwietniu 2007 r. kazachskie służby bezpieczeństwa udaremniły pla-nowany przez Salafitów zamach terrorystyczny na funkcjonariuszy Komitetu Bezpieczeństwa Narodowego. Zamach ten miał być przeprowadzony przy użyciu samochodu-pułapki oraz terrorystów samobójców.

• Sunnici szkoły hanbalickiej18: zwolennicy najbardziej fundamentali-stycznej szkoły prawnej islamu. Fanatycznie wręcz przestrzegający norm sza-riatu. Przedstawiciele tej szkoły są obecni w Kazachstanie od początku lat 90. XX w., głównie na południu kraju wśród mniejszości uzbeckiej, która jest postrzegana jako główne źródło idei fundamentalistycznych.

18 Hanbalicka szkoła prawa islamskiego – jedna z czterech klasycznych szkół prawa sun-nickiego*. Odznacza się szczególnym rygoryzmem, zwłaszcza w zagadnieniach dotyczących kultu. Za źródło prawa muzułmańskiego uznaje bezkompromisową interpretację Koranu oraz te fragmenty Sunny, które go objaśniają. Kijas (analogia) i idżma (zgoda uczonych) zostały odrzucone przez Hanbalitów, którzy starają się przywrócić pierwotną czystość religii i prawa.

– Sunnici dzielą się na cztery główne szkoły prawa (madhhab): szkoła hanaficka – twórca Abu Hanifa (VIII w.), zwany Wielkim Imamem. Opiera się na Koranie, Sunnie oraz opinii prawni-ków (raj). Obejmuje trzecią część świata islamu (Afganistan, Bałkany, Egipt, Pakistan, Palestyna, Syria, Turcja). Hanafici stanowią ok. 40% ortodoksyjnych muzułmanów. Najbardziej otwarta filozoficznie i religijnie spośród wszystkich szkół sunnickich. Niemal wszyscy polscy muzułma-nie są hanafitami;

– szkoła malikicka – twórca Malik ibn Anas (VIII w.). Opiera się na Koranie i hadisach oraz interesach ummy (wspólnoty islamskiej). Jako jedyna ze szkół islamu kieruje się zwyczajami i praktykami mieszkańców Medyny z pierwszych lat islamu (amal ahl al-medina). Przedstawi-ciele szkoły malikickiej zamieszkują głównie Afrykę Północną oraz Egipt i stanowią około 25% wszystkich ortodoksyjnych muzułmanów:

– szkoła szafi’icka – twórca Asz Szafi’i (IX w.). Opiera się na Koranie i Sunnie, analogii, zgodzie prawników oraz interesach ummy. Szkoła nie uznaje autorytetów religijnych. Przedsta-wiciele tej szkoły zamieszkują głównie Afrykę Wschodnią, Azję Południowo-Wschodnią i Egipt. Stanowi ok. 15% ortodoksyjnych muzułmanów:

– szkoła hanbalicka – twórca Ahmad ibn al-Hanbala (IX w.). Najbardziej konserwatywna ze szkół sunnickich, jeśli chodzi o kult, Koran i hadisy. Hanbalici mają duże poparcie w Arabii Saudyjskiej, Katarze i Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Głównym tego powodem była dzia-łalność twórcy wahhabizmu, Muhammada Ibn Abd al-Wahhaba (XVIII w.). Przedstawiciele tej szkoły stanowią ok. 5% wszystkich ortodoksyjnych muzułmanów.

Szerzej na ten temat: J. Bielawski, op. cit.


• Unia Muzułmanów Kazachstanu (Union of Muslims of Kazakhstan – UMK): główny założeniem organizacji jest powstanie państwa islamskiego, które byłoby liberalne, tolerancyjne, a także uwzględniałoby wolę całego narodu, kulturę i tradycję. UMK przez władze kazachskie uznawana jest za nielegalną. Głównym tego powodem jest utrzymywanie przez nią bliskich kontaktów z Hamasem. Organy państwowe obawiają się wzrastającego po-czucia solidarności pomiędzy muzułmanami kazachskimi a organizacjami terrorystycznymi z rejonu Palestyny oraz Bliskiego Wschodu.

6. Turkmenistan

Liczba ludności wynosi około 5 mln, z czego muzułmanie to blisko 90% populacji (sunici około 98% z nich, a szyici 2% – głównie przedstawiciele mniejszości azerskiej, irańskiej i kurdyjskiej). Ortodoksyjne odłamy islamu ni-gdy nie mały wyraźnego wpływu na życie religijne mieszkańców kraju, którzy nie uchodzą za zbyt religijnych. Władze państwowe starają się ograniczać wpływ islamskiej opozycji i dążą do całkowitego przejęcia kontroli nad zży-ciem religijnym w kraju.

W Turkmenistanie zamknięto prawie wszystkie islamskie instytucje oświatowe, a także wiele meczetów i madras. Dystrybucja literatury religijnej została prawnie zakazana. Duchownym muzułmańskim zabroniono kształce-nia się na zagranicznych uczelniach, aby nie ulegali zewnętrznym wpływom. W kraju działają ekstremistyczne organizacje islamskie19:

• Tablighi Jamaat (TJ): organizacja posiada swoje przedstawicielstwo w stolicy kraju, Aszchabadzie. Członkowie ruchu prowadzą aktywną dzia-łalność propagandową skierowaną przede wszystkim na werbunek nowych członków, działania propagandowe oraz pomoc osobom biednym (stołówki oraz punktu dystrybucji żywności). W chwili obecnej organizacja nie prowa-dzi działalności terrorystycznej.

• Hizb-ut-Tahrir (HuT): aktywność tej organizacji w Turkmenistanie nie przybrała takiej skali, jak w pozostałych państwach regionu. Organizacja pro-wadzi działalność w turkmeńskich więzieniach, zakładach karnych i uczel-niach wyższych, która w przyszłości może zostać rozprzestrzeniona również na inne środowiska. Turkmenistan jest także wykorzystywany jako terytorium tranzytowe dla islamskich terrorystów z HuT, którzy próbują przedostać się z Afganistanu i Pakistanu do krajów Europy Wschodniej.



Ze względu na rygorystyczną kontrolę wszelkich aspektów życia spo-łecznego (w tym religijnego) w Turkmenistanie, należy wykluczyć, aby kraj ten mógł zostać schronieniem dla członków organizacji terrorystycznych. Sytu-acja społeczna w kraju, szczególnie od 2007 r., doprowadziła jednak do tego, że wielu obywateli Turkmenistanu wstąpiło w szeregi ruchów dżihadystycz-nych poza granicami kraju. Wielu Turkmenów walczy w szeregach Ruchu Ta-libów w Afganistanie i Pakistanie, działają również jako aktywni członkowie Islamskiego Ruchu Uzbekistanu (IMU) oraz Islamskiej Unii Dżihadu (IJU).

7. Podsumowanie

Wprowadzanie, począwszy od 2007 r., w krajach Azji Centralnej ob-ostrzeń dotyczących zaostrzenia prawodawstwa dotyczącego religii, kontrola nad związkami i grupami religijnymi, zakaz działalności salafitów i ogranicze-nie działalności wahhabitów, wprowadzenie ograniczeń dotyczących ubioru kobiet oraz regulacje odnoszące się do budowy nowych miejsc modlitw, wy-nikają z dostrzeżenia przez władze państwowe tych krajów zintensyfikowa-nia działalności islamskich ekstremistów i ich destabilizującego wpływu na sytuację w regionie.

Działalność ekstremistycznych oraz terrorystycznych organizacji islam-skich w Azji Centralnej ma zasadnicze znaczenie dla sytuacji w innych pań-stwach regionu, szczególnie w Afganistanie, który graniczy z trzema z nich, tj. Tadżykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem oraz w Pakistanie. Sytu-acja ta wpływa w sposób istotny na bezpieczeństwo krajów Europy, szcze-gólnie Wschodniej, ponieważ większość migrantów z krajów Centralnej Azji ubiega się o statut uchodźcy w krajach wschodnioeuropejskich. Sąsiedztwo Afganistanu wywarło istotny wpływ na radykalizację członków ruchów eks-tremistycznych oraz terrorystycznych z Azji Centralnej, którzy biorą aktywny udział w walkach prowadzonych w tym kraju z członkami wojsk koalicyjnych (w ramach ISAF20 i operacji Resolute Support21) oraz lokalnymi siłami bez-

20 ISAF (International Security Assistance Force – Międzynarodowe Siły Wsparcia Bez-pieczeństwa) – jedna z misji Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO), zajmująca się utrzymaniem pokoju w Afganistanie. Misja ISAF była operacją stabilizacyjną (zakończyła się z końcem 2014 r.), prowadzoną na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1386 (20 grudzień 2001 r.) oraz porozumienia z Bonn (5 grudzień 2001 r.), dotyczącego tymczaso-wych ustaleń w sprawie odbudowy stałych instytucji rządowych w Afganistanie.

21 Resolute Support to misja szkoleniowo-doradcza zapoczątkowana 1 stycznia 2015 r. Głównym zadaniem sił sojuszniczych NATO jest wsparcie lokalnych sił bezpieczeństwa, pomoc


pieczeństwa. Doświadczenie zdobyte przez islamskich terrorystów stanowi poważne zagrożenie dla mieszkańców krajów zachodnich. Związane jest to z faktem, że część członków islamskich ugrupowań ekstremistycznych i ter-rorystycznych, udając się do krajów europejskich, zakłada w nich tzw. uśpione komórki terrorystyczne22. Grupy te są odpowiedzialne za:

– indoktrynację religijną muzułmanów oraz rdzennych mieszkańców Eu-ropy (możliwych konwertytów):

– werbunek nowych członków do organizacji; – ułatwienie nowym członkom podróży do miejsc szkolenia (obozy szko-

leniowe w krajach Bliskiego Wschodu i Azji Centralnej oraz szkół religijnych), – udział nowo zwerbowanych osób w walkach na tzw. frontach dżihadu

(Afganistan, Irak, Jemen, Pakistan, Syria, kraje afrykańskie); – pozyskiwanie środków pieniężnych do prowadzenia dalszych działań; – wsparcie logistyczne organizacji, którą reprezentują; – działalność terrorystyczną na terytorium Europy itd.

Szczególnie niebezpieczny jest fakt, że niektóre omówione ugrupowania prowadzą aktywną działalność w krajach europejskich, i tak: Islamski Ruch Uzbekistanu (IMU) funkcjonuje w Niemczech, Czechach, Belgii, Holandii oraz Włoszech; Unia Islamskiego Dżihadu (IJU) prowadzi działalność w Niemczech, Holandii oraz Francji; Akramija angażuje się w życie społeczne muzułmanów w Niemczech, Francji i Hiszpanii; Ruch Salaficki uczestniczy w życiu społecz-nym mniejszości muzułmańskiej w Niemczech, Holandii, Belgii oraz Wielkiej Brytanii. Tablighi Jamaat (TJ) prowadzi najbardziej rozwiniętą sieć powiązań spośród wszystkich ekstremistycznych organizacji muzułmańskich z Azji Cen-tralnej działających w Europie. Jej komórki działają aktywnie w Niemczech, Holandii, Francji, Hiszpanii oraz Wielkiej Brytanii. Pierwsze informacje o dzia-łalności TJ w Polsce pochodzą z połowy lat 90. XX w. Ruch ten dał również o sobie znać wspierając działania Ligi Muzułmańskiej w budowie meczetu w Warszawie. Działalność TJ w Polsce opiera się głównie na prowadzeniu pogadanek religijnych raz werbunku nowych członków. Komórki organizacji działają m.in. w Białymstoku, Gdańsku i Warszawie. W chwili obecnej trudno jest stwierdzić czy TJ prowadzi zabronioną działalność na terytorium Polski.

w rozwijaniu zdolności bojowych armii afgańskiej, kontynuacja szkolenia afgańskich sił bezpie-czeństwa oraz nadzór nad ich dozbrajaniem w przekazywane przez kraje Zachodu uzbrojenie i wyposażenie wojskowe. W trakcie misji wojska Sojuszu Północnoatlantyckiego nie będą brać udziału w operacjach bojowych. Misja ma trwać do końca 2016 r.

22 Grupy takie zaangażowane były w przeprowadzenie zamachów w: Madrycie (11 marca 2004 r.), Londynie (7 i 21 lipca 2005 r.), Glasgow (30 czerwca 2007 r.), Burgas (18 lipca 2012 r.) i Brukseli (24 maja 2014 r.).


Jednym z głównych problemów współczesnej Europy, wynikającym przede wszystkim z braku kontroli granicznej, jest możliwość swobodnego podróżowania po całym jej terytorium. Przebywający na emigracji, w tym zarobkowej, obywatele mogą zatem być poddani ewentualnej działalno-ści indoktrynacyjnej i werbunkowej ze strony organizacji terrorystycznych, a następnie stanowić wsparcie logistyczne do przygotowywania i przepro-wadzania zamachów na terytorium krajów z których pochodzą. Z tego same-go powodu (brak kontroli granicznej, swobodny przepływ osób i towarów) członkowie organizacji ekstremistycznych mogą łatwo przeniknąć do Polski, która odbierana jest przez radykalne organizacje jako wróg islamu – szcze-gólnie po jej zaangażowaniu się w wojnę z terroryzmem.

Bibliografia

Bielawski J., Islam, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980.Izak K., Leksykon organizacji i ruchów islamistycznych, Wyd. ABW, Warszawa 2014.Religious Composition by Country in Percentages, Raport Per Research Center 2010.Scheuer M., Through Our Enemies’ Eyes. Osama bin Laden, Radical Islam and the Future of

America, Washington 2003.

RECENZJE



Andrzej Sylwestrzak*

RECENZJA KSIĄŻKI: ADAM BOSIACKI I HUBERT IZDEBSKI, „KONSTYTUCJONALIZM ROSYJSKI.

HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ”

(WYD. ARCANA, KRAKÓW 2013, SS. 560)

Recenzowana praca dwóch znanych autorów z UW, poświęcona histo-rii i współczesności konstytucjonalizmu radzieckiego i rosyjskiego, stanowi znaczący krok w polskich poszukiwaniach nad tą problematyką. Na początku wskazać należy, iż profesor Henryk Izdebski opracował część historyczną poj-mowaną jako historia konstytucjonalizmu rosyjskiego od XVIII w. do rewolucji bolszewskiej. Profesor Adam Bosiacki jest autorem pozostałych części pracy, obejmujących okres od 1905 r. praktycznie do chwili obecnej. Tak zatem prof. A. Bosiacki prowadził również badania o charakterze historycznym, ponie-waż dopiero poszukiwania wokół problemów obowiązywania i funkcjonowa-nia Konstytucji FR z 1993 r. można określić jako problematykę współczesną. W sumie jednak książka autorstwa tych dwóch profesorów wykazuje jed-nolitość metodologiczną, wskazując na podstawowe kierunki dyskusji wokół problemów ustrojowych rozwijające się na przestrzeni trzech stuleci w dok-trynie i ustawodawstwie konstytucyjnym rosyjskim. Ponieważ mamy tutaj do czynienia z osobną monografią, uznać należy, iż wyznacza ona wyraźny

* Prof. zw. dr hab., dziekan Wydziału Administracji i Nauk Społecznych, kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna.

Andrzej Sylwestrzak112

etap poszukiwań w polskiej literaturze naukowej mającej za przedmiot hi-storię konstytucjonalizmu rosyjskiego, radzieckiego i następnie rosyjskiego.

Mówiąc o historii polskiej nauki prawa, wspomnieć należy dorobek II RP w zakresie znaczących studiów nad ówczesnym konstytucjonalizmem radziec-kim. Przede wszystkim chodzi o pracę W. Sukiennickiego poświęconą ewolucji ustroju ZSRR, wydaną w Wilnie w 1938 r., opublikowaną jako część I, niestety z racji wojny nie kontynuowaną. Poza pionierskością tej książki podkreślić na-leży, iż W. Sukiennicki całkowicie nowocześnie przetłumaczył nazwę państwa radzieckiego jako Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), po II wojnie przyjmowaną w Polsce jako oficjalną nazwę tego państwa. Także wy-dana w Wilnie w 1939 r. książka F. Ancewicza poświęcona stalinowskiej kon-cepcji państwa i ewolucji ustrojowej ZSRS (użył nazwy Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich), dopełniała obrazu liczącego się dorobku II RP w zakresie badań nad konstytucjonalizmem radzieckim. Po wojnie, także z racji przemian ustrojowych, zainteresowanie konstytucjonalizmem radzieckim znacznie wzro-sło, co nie oznaczało publikacji badań pogłębionych źródłowo z powodów jednostronnej propagandy politycznej, zakładającej apoteozę przyjmowanych z góry schematów. Sztandarowym dziełem tego okresu pozostaje praca S. Ehr-licha „Ustrój Związku Radzieckiego” (t. 1 i 2, Warszawa 1954–1956). Z biegiem czasu sytuacja zmieniała się zdecydowanie na korzyść i wymienić należy au-torów takich jak: L. Bazylow, L. Jaśkiewicz czy A. Walicki, których prace uto-rowały drogi rzetelnych badań nad konstytucjonalizmem radzieckim. W tym sensie został przygotowany grunt pod badania mające miejsce w III RP, chociaż od razu zaznaczyć należy, iż ogólnie oceniając, problematyka współczesne-go konstytucjonalizmu rosyjskiego nie cieszy się większym zainteresowaniem i z tego względu recenzowaną książkę przyjąć należy jako doniosłe wydarzenie naukowe. Poza autorami książki znanymi ze swych wcześniejszych publikacji z problematyki rosyjskiej wymienić także należy prof. A. Lityńskiego z Uni-wersytetu Śląskiego, który przedstawił zarys historii całego prawa radzieckie-go w latach 1917–1991, w tym także historię konstytucjonalizmu, w książce z 2010 r. i (II wyd. z 2012).

Natomiast recenzowana monografia stanowi swoiste podsumowanie dorobku obu jej autorów w zakresie szeroko pojmowanej rosyjskiej proble-matyki ustrojowej. Prof. H. Izdebski opublikował szereg studiów skoncentro-wanych głównie na ustroju carskim końca XVIII i XIX wieku, w tym na prawie konstytucyjnym Królestwa Polskiego wraz z jego ewolucją po upadku Po-wstania Styczniowego i likwidacją Kongresówki. Natomiast prof. A. Bosiacki w pewnym sensie kontynuował te poszukiwania w dobie po rewolucji bol-

Recenzja książki: Adam Bosiacki i Hubert Izdebski, Konstytucjonalizm rosyjski… 113

szewickiej 1917 r., publikując książkę o doktrynie i instytucjach prawnych Ro-sji Radzieckiej w latach 1917–1921. Tak więc obecna książka stanowi prostą kontynuację dorobku obu autorów, będąc tym samym pozycją wyznaczającą ważny krok w badaniach polskiej nauki prawa nad konstytucjonalizmem ra-dzieckim i współczesnym rosyjskim.

Metodologiczna kompozycja monografii oparta została na dwóch pod-stawowych częściach: pierwsza – historia oraz druga – współczesność. Dopiero części dzielą się na rozdziały i tak cz. I zawiera 4 rozdziały; 1) monarchia stanowa i autokratyzm na Rusi i w Rosji; 2) absolutyzm rosyjski w obliczu rozwoju kon-stytucjonalizmu w Europie (XVIII–XIX w.) i te rozdziały są autorstwa prof. H. Iz-debskiego; 3) początki konstytucjonalizmu w Cesarstwie Rosyjskim i Republice Rosyjskiej (1905–1917); 4) okres konstytucjonalizmu socjalistycznego: konsty-tucjonalizm radziecki 1917–1991. Część II „Współczesność” składa się z dwóch rozdziałów: 5) konstytucja Federacji Rosyjskiej z 1993 roku i 6) współczesne perypetie rosyjskiego konstytucjonalizmu. Książka zakończona jest obszernym aneksem, wybraną bibliografią i indeksem nazwisk, stanowiąc w sumie po-tężne kompendium wiedzy na temat konstytucjonalizmu rosyjskiego, i w tym znaczeniu jest pracą zdecydowanie wyróżniającą się w dotychczasowym do-robku polskiej nauki prawa. Dość powiedzieć, iż liczy 560 druku, stanowiąc tym samym poważne wyzwanie dla współczesnego czytelnika.

Siłą rzeczy budzi szereg uwag dyskusyjnych, a w dość krótkiej recenzji można tylko przedstawić niektóre z nich. Pierwsza dotyczy części historycz-nej (rozdz. 2) przygotowanej przez prof. H. Izdebskiego, gdzie na tle zamie-rzeń reformatorskich cara Aleksandra I powstała – jak wiadomo – konstytucja Królestwa Polskiego z 27 XI 1815 r. Od tego aktu datuje się powstanie naszej Kongresówki z jej wzlotami i ostatecznym tragicznym upadkiem po klęsce Powstania Styczniowego w 1863 r. Faktem pozostaje jednak, iż mimo licz-nych naruszeń – szczególnie w dobie rządów wielkiego księcia Konstantego, a więc praktycznie do Powstania Listopadowego oraz do jej uchylenia przez Statut Organiczny z 1832 r. – jednak obowiązywała jako konstytucja szcze-gólnej, powiedzielibyśmy dzisiejszym językiem, autonomii w ramach impe-rium rosyjskiego, jaką była Kongresówka. Dodajmy, iż na tle ówczesnego konstytucjonalizmu europejskiego (Belgia, Francja, Szwajcaria, Włochy, Prusy i landy niemieckie) konstytucja Kongresówki z 1815 r. należała do najbardziej liberalnych aktów ustrojowych. W zasadniczych sprawach posuwała się dalej niż konstytucja Księstwa Warszawskiego, np. wprowadziła chyba najbardziej liberalne prawo wyborcze w ówczesnej Europie, ponieważ dzięki relatywnie niskiemu cenzusowi w Królestwie prawo głosu posiadało ponad 100 tys. oby-


wateli, w tym w wyborach uczestniczyli przedstawiciele wszystkich stanów społecznych przy również niewielkim udziale chłopów, podczas gdy w 30-mi-lionowej Francji wyborców było niewiele ponad 80 tys. Niestety konstytucja wprowadzała bolesne ograniczenia, np. równość wobec prawa gwarantowała wyznawcom religii chrześcijańskiej, co oznaczało eliminację Żydów; ograni-czała również wolność osobistą chłopów, gdyż chłop musiał uzyskać zgodę wójta na zmianę miejsca zamieszkania. Także szereg innych eliminacji jakie wprowadzała konstytucja 1815 r., z dzisiejszego punktu widzenia, stawiać ją mogło w świetle aktów wyjątkowo konserwatywnych, chociaż należy pamię-tać, iż był to początek XIX w., epoka po wojnach napoleońskich, a ponadto konstytucja obowiązywała na terenie Kongresówki w ramach imperium rosyj-skiego, podczas gdy samo imperium konstytucji nie miało. Tak więc zjawisko aktu prawnego typu konstytucyjnego było znaczącym wydarzeniem, ekspo-nując rolę Kongresówki do rangi bardzo interesującego doświadczenia ustro-jowego. Można w końcu powiedzieć, iż eksperyment się powiódł, z czego wynika znacząca rola konstytucji Królestwa Polskiego tak z punktu widzenia historii konstytucjonalizmu polskiego, jak z punktu widzenia konstytucjona-lizmu rosyjskiego, wszak sprawy się działy w ramach imperium rosyjskiego.

Spory toczące się wśród polskich historyków przybierają co rusz to inną konfigurację, chociaż dla prawników ocena konstytucji 1815 r. pozostaje w dalszym ciągu kluczową. Piszę o tym, ponieważ, wydaje się, że prof. H. Iz-debski potraktował problem nieco pobieżnie. Chodzi o to, że na tle swego wcześniejszego dorobku publikacyjnego, problemu nie pogłębił. Tym bar-dziej, iż od opracowania tej konstytucji przez prof. H. Izdebskiego z 1990 r. sporo się zmieniło, przybyło ocen wręcz rewolucyjnych dotyczących całej Kongresówki, odnoszących się siłą rzeczy do konstytucji z 1815 r. Także nie-zwykle interesującym aspektem tej konstytucji było jej oddziaływanie na Sta-tut Tymczasowy 1832 r. oraz doktrynę ustrojową Aleksandra II. Wprawdzie panowanie Aleksandra II nie skończyło się wydaniem aktu konstytucyjnego dla całego imperium, to jednak dokonano wielu reform ze słynnym oczyn-szowaniem chłopów na czele. Może nagła śmierć cara w wyniku zamachu bombowego nie pozwoliła na realizację w końcu przygotowanych już pro-jektów konstytucyjnych, to jednak dorobek reformatorski Aleksandra II był co najmniej znaczący i – wydaje się – doświadczenia konstytucji Kongresówki z 1815 r. nie były tutaj bez znaczenia. Recenzowana monografia stanowiła doskonałą okazję dla poruszenia tych problemów, chociaż – jak zaznaczyłem – prof. H. Izdebski w pewnym sensie całość sprawy spłycił, koncentrując się bardziej na analizach autorytaryzmu carskiego, nie stanowiącego problemu tak twórczego, jak dojrzewanie konstytucjonalizmu imperialnego.

Recenzja książki: Adam Bosiacki i Hubert Izdebski, Konstytucjonalizm rosyjski… 115

Prof. H. Bosiacki świetnie zaprezentował ewolucję konstytucjonalizmu radzieckiego, chociaż na tym tle trudno zgodzić się z ocenami konstytucji RFSR z 1918 r. Otóż uchwalenie tej konstytucji oznaczało radykalną zmia-nę poglądów Lenina na zjawisko konstytucji. Przy założonym nihilizmie tzw. konstytucjonalizmu burżuazyjnego Lenin nie miał wyrobionych poglądów na temat sensowności uchwalania ustawy zasadniczej w państwie socjalistycz-nym. Poglądy – jak się okazało – gruntownie zmienił na rzecz przyjęcia nowej konstytucji w RFSRR i to już w 1918 r. Konstytucja nie miała charakteru wy-łącznie propagandowego, oznaczała ukierunkowanie państwa radzieckiego na drogi poszanowania prawa, co naówczas oznaczało odchodzenie od tzw. świadomości rewolucyjnej. Ponadto konstytucja RFSRR z 1918 r. zarysowała podstawy dyskusji o zasadach federacji rosyjskiej, Rosji jako federacji, opartej na autonomii podmiotów, by w dalszym etapie obejmującym już lata dwu-dzieste minionego stulecia przejść do dyskusji i decyzji o federacji ZSRR znaj-dujących wyraz w konstytucji ZSRR z 1924 r., przejętych później przez kolejne konstytucje z 1936, 1977 i obecną konstytucję FR z 1993 r. Sprawa wydaje się dzisiaj rozwojowa na tle przyjmowania nowych podmiotów do Federacji Rosyjskiej jako rezultat tzw. kryzysu ukraińskiego. Zatem dyskusje o ustroju federacji rosyjskiej czy radzieckiej, prowadzone w latach 1918–1924, mają w dalszym ciągu kapitalne znaczenie dla funkcjonowania dzisiejszej Fede-racji Rosyjskiej. Eksponuję tę problematykę, ponieważ – wydaje się – prof. A. Bosiacki nie docenił w pełni problemu, traktując go, moim zdaniem, dość pobieżnie.

Poza tymi uwagami krytycznymi monografia A. Bosiackiego i H. Izdeb-skiego o konstytucjonalizmie radzieckim należy do wybitnych pozycji pol-skiej literatury przedmiotu, w zasadzie po raz pierwszy ukazując całościowo główne tendencje rozwoju problemu. Także, co jest niepodważalną jej warto-ścią, monografia nie jest pisana z żadnych pozycji apriorycznych metodolo-gicznie, w tym sensie autorzy starają się w obiektywny sposób przedstawiać problemy ewolucji konstytucjonalizmu rosyjskiego i radzieckiego, mając je-dynie na uwadze własny osąd zagadnienia. Pod tym względem nawiązują do współczesnych sowietologów anglosaskich, głównie R. Pipesa, O. Figesa czy S. Montefiore, i w tym należy upatrywać przełomowości książki A. Bosiac-kiego i H. Izdebskiego.




RECENZJA KSIĄŻKI: MARIUSZ JAGIELSKI, „PRAWO OCHRONY DANYCH

OSOBOWYCH. STANDARDY EUROPEJSKIE”

(WARSZAWA 2010, OFICYNA WOLTERS KLUWER, SS. 255)

Wybór problematyki. Na tle polskiej literatury podkreślić należy trafność decyzji Autora, koncentrującego się na przygotowaniu monograficznego opracowania wszechstronnie ujmującego problematykę standardów euro-pejskich w zakresie ochrony danych osobowych. Ogólnie oceniając stwier-dzić należy, iż jest to sprawa interdyscyplinarna leżąca na pograniczu teo-rii prawa, prawa konstytucyjnego, prawa międzynarodowego publicznego, prawa europejskiego, metodologii prawa czy doktryn polityczno-prawnych. Zatem przygotowanie monografii wymagało przeprowadzenia wszechstron-nych studiów źródeł i literatury w granicach wymienionych dyscyplin nauk prawniczych, i tak właśnie Autor działał. W sumie całość podwyższa tylko wymagania, jakie musiał przed sobą postawić Autor i – już można to stwier-dzić – z tych zadań wywiązał się znakomicie. Ponadto, co należy podkreślić, problematyka ochrony danych osobowych według standardów europejskich, wymagała przedstawienia zaktualizowanego spojrzenia w sensie odwołania



się do literatury – ogólnie mówiąc – unijnej, a więc wyraźnie bogatszej w tra-dycje niż literatura polska. Pamiętajmy, iż fundamentalne opracowania pod tym względem powstały w Zachodniej Europie już w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, natomiast późniejsze wypowiedzi formowane na kan-wie rozwiązań przyjętych w Konstytucji RP z 1997 r. i odpowiedniej ustawy, z reguły miały charakter komentaryczny, zazwyczaj prezentując poglądy uwi-kłane w jakieś dyskusje i doraźne oceny. Na tle monografii M. Jagielskiego w pełni uwidoczniła się wprost konieczność nowoczesnego spojrzenia na tę problematykę, tym bardziej, iż traktaty konstytucyjne UE – w tym Karta Praw Podstawowych – oraz prawo unijne i powszechne wniosły wiele nowe-go do zjawiska, jakim jest szeroko pojmowana ochrona danych osobowych. Z tych właśnie względów wybór tematyki badawczej, ocenić należy jako traf-ny, rokujący nadzieję na uzyskanie znaczących rezultatów.

Baza źródłowa pracy. Dobrze pomyślaną objętościowo pracę (256 stron) kończy wykaz bibliografii podzielony na trzy części; a) literatura przedsta-wiająca na 14 stronach wykaz głównie pozycji w języku angielskim, niemiec-kim oraz polskim; b) wykaz orzeczeń sądowych przywołanych w pracy, przy czym orzecznictwo ujęte zostało w dwóch grupach, po pierwsze, Europej-skiego Trybunału Praw Człowieka i – po drugie – Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości; c) wykaz aktów normatywnych przywołanych w pracy. Ten chociażby zewnętrzny ogląd wskazuje na dążenie Autora do wręcz perfek-cjonistycznego zebrania i opracowania publikacji nie tylko naukowych, lecz w pewnym stopniu publicystycznych, dając również podstawę do przekona-nia, iż w pracy wykorzystano w zasadzie całościowy katalog publikacji. Do-dajmy, iż w ramach każdej części znajdują się precyzyjnie określone pozycje składające się w sumie na imponujących rozmiarów bibliografię. Na tym tle podkreślić warto, iż M. Jagielski oparł swe badania na materiałach wielce zróżnicowanych, obejmujących nie tylko tradycyjnie pomyślane źródła pra-wa i literaturę naukową przedmiotu, lecz w nader szerokim zakresie starał się dociec genezy powstania konkretnego aktu prawnego oraz jego skutków orzeczniczych, opierając się na szeroko dobranym katalogu orzeczeń mię-dzynarodowych Trybunałów. Dowodzi to tylko, z jednej strony, dążenia Auto-ra do swoiście pomyślanego perfekcjonizmu badawczego, z drugiej, odwagi w podjęciu tak pomyślanego wyzwania naukowego. W sumie nawet trudno byłoby podawać jakieś wielkości liczbowe składające się na poszczególne części wykazu literatury (źródeł) pracy. Dość wskazać, iż w sumie bibliografia zajmuje strony od 230 do 256 to jest prawie 26 stron. W rezultacie na tle właściwie pomyślanej objętości samej pracy, równie imponująco przedstawia

Recenzja książki: Mariusz Jagielski, Prawo ochrony danych osobowych… 119

się wykaz źródeł, to jednak biorąc pod uwagę założoną rozpiętość samego problemu i na tym tle oceniając źródła, należy dojść do przekonania, iż for-ma (objętość) pracy, całkowicie odpowiada jej wartościom źródłowym. Tak więc monografia M. Jagielskiego stanowi fundamentalną pozycję naukową w zakresie nowoczesnego potraktowania europejskich standardów ochrony danych osobowych w polskiej doktrynie.

Struktura i metodologia pracy. Całość problematyki zawarta zosta-ła w sześciu rozdziałach odpowiednio podzielonych na podrozdziały, przy czym zamieszczony na początku Wstęp podzielony został na cztery części, prezentując założenia metodologiczne (s. 9–19). Symetrycznie do tego mo-nografię zamykają Konkluzje (s. 224–229) podane w dość zwartej formie (na ponad pięciu stronach). Metodologiczne zestawienie wstępu z konkluzjami – w pewnym sensie pomijając poszukiwania w poszczególnych rozdziałach – daje wyrazisty obraz założeń i osiągnięć uzyskanych przez M. Jagielskie-go. Z tego punktu widzenia praca wskazuje na dojrzałość metodologiczną Autora, nigdy nie tracącego z pola poszukiwań założonych tez badawczych, prowadzących do udokumentowania rezultatów syntetycznie omówionych we wspomnianych konkluzjach.

Badania dr. M. Jagielskiego zaprezentowane w sześciu rozdziałach obejmują – jak się wydaje – całość problematyki europejskich standardów w zakresie ochrony danych osobowych. Nadmienić warto, iż poszukiwania Autora w sensie metodologicznym i merytorycznym przebiegają według za-łożeń syntetycznie zaprezentowanych we Wstępie, by poprzez szczegółowe analizy dojść do podsumowań skatalogowanych – niezależnie od zakończeń poszczególnych rozdziałów – w Konkluzjach. Taki układ pracy wraz ze wspo-mnianymi częściami, tj. Wstępem i Konkluzjami, stanowi – moim zdaniem – wzorzec prawidłowego, z metodologicznego punktu widzenia, ujęcia i roz-wiązania problemu naukowego.

Oczywiście można polemizować z takim czy innym zestawieniem części szczegółowych, chociaż kolejność rozdziałów sprawia wrażenie całości przy-gotowanej logicznie i z naukową konsekwencją. W ogólnym odbiorze mo-nografii M. Jagielskiego dominuje założenie, iż Autor dążył do opracowania najpierw ogólniejszych założeń metodologicznych i doktrynalnych, by nieja-ko w drugiej części poszukiwań zająć się sprawami podstawowymi. Nie zna-czy to, iż lektura książki M. Jagielskiego nie skłania do postawienia kilku py-tań na tle analizy rozważań w niej zawartych, przedstawionych w następnym punkcie recenzji. Zanim to nastąpi podkreślić warto niektóre walory meto-dologiczne pracy z czego wymienić można następujące: po pierwsze, bardzo


dobre odwołanie się do metody badania aktów prawno-międzynarodowych, w tym wypadku oznaczającej analizę bogatego katalogu źródeł wskazujących m.in. na historyczne przesłanki normatywnego kształtu konkretnej instytucji. W zastosowaniu tej metody Autor zaprezentował również analizę poglądów, nieznajdujących wprawdzie odzwierciedlenia w tekście konkretnego źródła prawa, ale sformułowanych na kanwie dyskusji wokół sprawy. W tym świetle odwołanie się do poszukiwań, które nazwać możemy jako stosowanie zarysów metody historycznej, posiada w pewnym sensie cechy niewyczerpywalności, ponieważ źródła są tak rozległe i zróżnicowane, iż należy po prostu dokony-wać odpowiedniej selekcji, opartej np. na poziomie ocen doktryny i wynego-cjowanych rozwiązań prawnych. Rzecz jednak w doborze samego katalogu źródeł i tu przyznać należy, iż – moim zdaniem – Autor dokonał prawidłowe-go zestawienia. Drugą sprawą, na tle metodologii pracy, jest posługiwanie się metodą analizy zastosowań określonego rozwiązania prawnego, polegającej na szerokim odwołaniu się do orzecznictwa dwóch europejskich Trybunałów: ETPC i ETS. Pod tym względem zebrane źródła przedstawiają się imponująco, znacznie wzbogacając samą wykładnię normy prawnej w kelsenowskim tego słowa rozumieniu, przy czym dowodzą zarysowania się granic wariantowo-ści w rozumieniu konstrukcji unijnych także w świetle metody określanej jako funkcjonalna wykładnia prawa. Sprawa trzecia to posługiwanie się metodą prawno-porównawczą również w aspekcie odwołań się – z założenia przykła-dowych – do konstytucyjnych rozwiązań zawartych w ustawach zasadniczych głównie państw unijnych. W tym zakresie M. Jagielski dokonał selektywnego wyboru, zasadniczo wskazując na konstytucje tzw. nowych demokracji, chociaż nie do końca wyjaśnił swoje przesłanie metodologiczne, ponieważ – jak wynika z tytułu pracy – głównie chodziło o przedstawienie europejskich standardów w zakresie ochrony danych osobowych.

W sumie recenzowana praca – jeszcze raz podkreślić należy jej wzorco-wą objętość – stanowi dzieło jednolite metodologicznie, zwarte problemowo i zawierające wykład naukowy o najwyższych walorach poznawczych. W świe-tle tego pełniej uświadamiamy sobie aktualność badania samej problematyki europejskich standardów ochrony danych osobowych i tym samym trafno-ści decyzji M. Jagielskiego, w sensie ujęcia tych zagadnień w warunkach zu-pełnie dla Polski nowych, jakimi jest akcesja do UE. Także podkreślić należy, iż praca w podstawowym zakresie wypełnia widoczną lukę w polskiej literatu-rze naukowej skoncentrowanej wokół ochrony danych osobowych, co tylko podwyższa jej walory poznawcze.


Wątpliwości i pytania. Tezy przedstawione w monografii, budzące w kil-ku sprawach wątpliwości, pozwalam sobie ująć w następujących punktach.

Po pierwsze, jest to pytanie o charakterze głównie doktrynalnym. Otóż ochrona danych osobowych oznacza kształtowanie się zupełnie nowej po-staci prawa obywatelskiego, by nie powiedzieć prawa człowieka. W epoce rozwoju informatyki, bez której nie możemy się obejść, powstał problem oczywiście ochrony jednostki przed niewłaściwym przetwarzaniem infor-macji o jej osobie. Wydaje się, że na tym tle kształtuje się nowa generacja praw człowieka, skrótowo określana jako prawo do prywatności. Wprawdzie M. Jagielski w Konkluzjach zajął dość jednoznacznie stanowisko, iż „zakres i cele ochrony danych osobowych przekraczają zakres pojęcia prywatności” (s. 225), to pozwolę sobie nie zgodzić się z takim sformułowaniem. Tym bar-dziej, iż we wcześniejszych częściach pracy Autor rozważa różne warianty definicji „prywatności” jako nowej kategorii prawa obywatelskiego. Z tego punktu widzenia w obszernym odnośniku nr 35 na s. 23–24 stara się przed-stawić nawet klasyfikacje kolejnych wariantów pojmowania prywatności, po-czynając od literatury XIX-wiecznej. Cały problem – z doktrynalnego punktu widzenia – sprowadza się do obserwacji nowego prawa obywatelskiego, tak w sferze konstytucjonalizmu narodowego, jak w prawie międzynarodowym, który nazywamy ochroną danych osobowych. Moim zdaniem ta właśnie in-stytucja stanowi komponent prawa do prywatności i stąd kolejne wyzwa-nie teoretyczne – jak zdefiniować to właśnie prawo. Dodajmy, iż sam Autor w podsumowaniu informacji o wariantach definicji prawa do prywatności stara się – wprawdzie skrótowo – wskazać zalety i słabości poszczególnych szkół (s. 26–27), również opowiadając się za przyjęciem tezy, iż nie wszyst-kie dane osobowe wchodzą w zakres pojęcia prywatności (s. 28), do czego powrócił we wspomnianych Konkluzjach nieco zmieniając zdanie. Powstaje zatem pytanie czy określenie granic i treści prawa do prywatności jest spra-wą swoistej intuicji prawniczej czy też możemy podjąć próby teoretycznego zdefiniowania owej prywatności. Dodajmy, iż w powojennej doktrynie praw-niczej przeżywaliśmy kolejne stadia (generacje) rozwoju katalogu praw czło-wieka i obywatela. Przyjąć można, iż w czasach nam współczesnych obecną nową generacją praw człowieka okazuje się właśnie prawo do prywatności. Jego zdefiniowanie wydaje się sprawą skomplikowaną, ale skoro powstała konkretna rzeczywistość prawna tak na poziomie prawa międzynarodowego, jak konstytucyjnego i odpowiednio ustawodawczego, to pora przynajmniej podjąć samo wyzwanie. Konsekwencją tego rozumowania jest pytanie skie-


rowane do Autora, czy jego zdaniem prawo do prywatności oznacza formo-wanie się kolejnej generacji praw człowieka a jeśli tak – to jak przedstawia się treściowy zakres tego prawa. Przynajmniej poszukiwanie teoretycznej odpo-wiedzi umożliwi – co jest sprawą podstawową – wyznaczenie granic pojmo-wania tego prawa, a w dalszej kolejności wyznaczy kryteria jego formowa-nia. Poszukiwanie takiej odpowiedzi posiada również kapitalne znaczenie dla orzecznictwa, nie mówiąc o inspiracjach doktrynalnych.

Po drugie, to pytanie wydaje się prostą konsekwencją pytania pierwszego. Chodzi mianowicie o granice samego pojęcia danych osobowych pozostają-cych pod ochroną. M. Jagielski wskazuje na problem tak w sensie odpowied-nich rozwiązań prawno-międzynarodowych, jak również orzecznictwa – w tym wypadku wyroku ETS (s. 48) – przy czym w osobnym podrozdziale opracowuje tzw. dane wrażliwe (s. 99–102). To wszystko jest prawdą, chociaż zabrakło mi konkluzji niejako uogólniających cały problem. Chodzi mianowicie o teore-tyczne skatalogowanie poszczególnych kategorii informacji o konkretnym człowieku, które będziemy zaliczali do danych osobowych pozostających pod ochroną. Nie muszę uzasadniać rangi tego właśnie pytania, ponieważ opracowanie teoretycznej odpowiedzi będzie wyznaczało granice ochrony wspomnianej poprzednio prywatności jednostki. Ponadto gdyby już udało się ustalić odpowiedź na to pytanie, pozostaje problem równie ważny dotyczący ochrony danych osobowych po śmierci osoby fizycznej. Ze swojej strony są-dzę, iż podział na dane osobowe i dane tzw. wrażliwe, nie wydaje się do końca zasadny, ponieważ – w moim odczuciu – dane wrażliwe posiadają charakter przeżycia prawnego, jakby określił to Petrażycki, wyjątkowo subiektywnego. Mianowicie dla konkretnego człowieka jakaś informacja jest wyjątkowo wraż-liwa, a dla innego sprawa może wyglądać inaczej. Podsumowując te rozważa-nia, zamierzam postawić Autorowi pytanie o jego przekonania dotyczące teo-retycznego katalogu spraw wchodzących w zakres pojęcia danych osobowych pozostających pod ochroną. Stawiam to pytanie z naciskiem na teoretyczny model samego rozumowania, ponieważ M. Jagielski sporo uwagi poświęcił opracowaniu tego problemu głównie w płaszczyźnie prawa międzynarodo-wego, natomiast zabrakło mi teoretycznej syntezy problemu.

Po trzecie, pytanie dotyczy konstrukcji ustrojowej rzecznika, czyli obroń-cy państwowego, działającego w zakresie ochrony danych osobowych. Otóż M. Jagielski opracował z punktu widzenia rozwiązań europejskich dwa mo-dele rzecznika; model nazwany „rzecznikowskim” i model „regulacyjny” (s. 167–168). Ten pierwszy jest charakterystyczny dla ombudsmana państw skandynawskich, ten drugi znajduje klasyczne odzwierciedlenie we Francji i Hiszpanii i jak się wydaje w Polsce. Pytanie natomiast sprowadza się nie tyle


do samej instytucjonalnej konstrukcji rzecznika, ponieważ obydwa modele są akceptowane, w szczególności przez UE, lecz sprowadza się do zaklasyfiko-wania tej instytucji na tle podziału władz. Nie ulega wątpliwości, iż omawiany rzecznik – oczywiście jego nazwa nie jest tak istotna, np. w RP GIODO – musi mieć zagwarantowane pewne zasady funkcjonowania, np. niezależność w szczególności od administracji, a w rzeczy samej powinna to być niezależ-ność od wszystkich pozostałych władz. I taka konstrukcja tego urzędu byłaby prawidłowa, ponieważ w innym wypadku po prostu traci sens. Na przykład można powołać jakiegoś rzecznika, jak w RP Rzecznika Praw Pacjenta po-zostającego pod „nadzorem” premiera, co mija się z celem, ponieważ taki rzecznik powinien pozostać w strukturach administracji i w dalszym ciągu tam pełnić swe zadania. Jeśli jednak zakładamy niezależność rzecznika w za-kresie ochrony danych osobowych to, po pierwsze, jest to założenie prawi-dłowe, po drugie, niezależność od pozostałych władz prowokuje interesujące pytanie, w jaki sposób takiego rzecznika można sklasyfikować na tle tradycyj-nych teorii podziału władz. Po prostu chodzi o to, do jakiej władzy on należy, a być może jest jakąś osobną władzą.

Po czwarte, pytanie dotyczy oceny art. 51 Konstytucji RP z 1997 r., także z punktu widzenia prawa europejskiego. Wprawdzie M. Jagielski metodo-logicznie pominął problematykę prawa polskiego, to jednak takie pytanie wydaje się nieuchronnym, szczególnie na tle sformułowania art. 51 ust. 2 stanowiącego, iż władze nie mogą gromadzić danych osobowych innych niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym. Jest to formuła nader ogólna i na tle wyjątkowej wrażliwości społecznej na tym polu wydaje się chyba niewłaściwa. Ponadto także poza problematyką pracy M. Jagielskiego powstaje pytanie jednak dotyczące tej problematyki. Otóż chodzi o ustawę z 4 marca 2010 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań (Dz.U. Nr 47, poz. 277). Ustawa wprawdzie przywołuje rozporządzenie PE i Rady nr 763/2008 z 9 lipca 2008 r. (art. 6 ust. 1 i odpowiedni załącznik), to jednak mam wątpliwości czy zakres informacji, jakie zamierzamy w trakcie spisu ustalić, niezależnie od tego czy są to tzw. dane uzyskiwane na zasadzie dobrowolności, czy na zasadzie obowiązku obywatelskiego, nie przekracza granic właśnie owej wspomnianej na początku prywatności.

Ogólna ocena monografii. W konkluzjach recenzji stwierdzić można, iż M. Jagielski przygotował dzieło stanowiące krytyczne opracowanie nieła-twego problemu jakim okazuje się analiza prawa europejskiego wraz z orzecz-nictwem europejskich Trybunałów w zakresie standardów ochrony danych osobowych. Doniosłość naukowa tej książki sprowadza się również do nie-mal perfekcjonistycznego opanowania przez Autora szerokiego katalogu


literatury i na tym tle wyeksponowania nie tylko problemów teoretycznych, lecz w głównej mierze źródeł prawa międzynarodowego oraz doniosłości interpretacji tych źródeł mających miejsce w orzecznictwie sądowym. Pol-ska literatura naukowa, szczególnie w zakresie teorii prawa, a głównie pra-wa konstytucyjnego i międzynarodowego, tym samym wzbogacona została o wnikliwą monografię opartą na rzetelnym materiale źródłowym. W tym również kontekście polska nauka uzyskała cenną pracę w wielu wątkach me-todologicznych, inspirującą nowe horyzonty poznawcze.

KRONIKA




SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI WYDZIAŁU W ROKU AKADEMICKIM 2014/2015 (ADMINISTRACJA,

BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE, ZARZĄDZANIE)

Rok akademicki 2014/2015 uroczyście zainaugurowaliśmy 28 września. Z tej okazji w murach uczelni rozbrzmiał hymn Gaudeamus igitur. W uro-czystości udział wzięli: studenci oraz absolwenci, przedstawiciele władz państwowych, samorządowych i kościelnych, służb mundurowych oraz firm i instytucji z całego regionu, jak również władze uczelni i kadra akademic-ka. Wykład inauguracyjny nt. Kultura: uprawa wartości czy konsumpcja dóbr? Rzecz o frustracjach współczesnego człowieka i potrzebie pocieszenia, wygłosił prof. zw. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński. Całość uroczystości uświetnił występ chóru Cantata, który od dziesięciu lat działa pod patronatem uczelni.

Na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych w nowym roku akademic-kim odnotowano zmiany kadrowe. Współpracę z EUH-E zakończyli: prof. zw. dr hab. Michał Płachta, dr Izabela Justyńska (praca tylko na umowę zlece-nie) i dr Andrzej Majewski. Zostały zatrudnione nowe osoby: dr hab., prof. EUH-E, Miron Kłusak, dr Jarosław Zawrot, dr Miłosz Kaczyński. Na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne w ramach umowy zlecenia podjęto współpracę


1 Działalność naukowa i dydaktyczna Wydziału w zakresie pedagogiki zostanie zamiesz-czona w oddzielnym sprawozdaniu.


z panem mgr Aleksandrem Jurcem (CBŚ), który poprowadził przedmiot „zwalczanie przestępczości, kryminologia i kryminalistyka”.

W roku akademickim 2014/2015 na analizowanych kierunkach studiowało: – administracja I stopień – 56 osób; – administracja II stopień – 133 osoby; – zarządzanie I stopień – 70 osób; – bezpieczeństwo wewnętrzne I stopień – 90 osób.

W ofercie kształcenia na rok akademickim 2014/2015 pojawiły się nowe specjalności:

– administracja ochrony zdrowia na studiach II stopniu na kierunku ad-ministracja. Są to studia międzywydziałowe (administracja i nauki medyczne),

– bezpieczeństwo cywilne z elementami kryminologii i kryminalistyki na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne.

W roku akademickim 2015/2016 w ofercie kształcenia proponujemy ko-lejne nowe specjalności:

– zarządzanie produkcją mebli i akcesoriów meblowych, zarządzanie produktem turystycznym i zarządzanie usługami outsourcingu na kierunku zarządzanie;

– administracja samorządowa i finanse publiczne, administracja ochro-ny zdrowia, administracja skarbowa, administracja celna – na kierunku admi-nistracja (studia I stopnia).

Oferta została wypracowana wspólnie z przedstawicielami sektora pu-blicznego i sektora biznesu. Jest efektem spotkań z Radą Społeczno-Gospo-darczą oraz elbląskimi klastrami, w tym: ICT Amber Klaster Teleinformatyczny, Klaster Mebel Elbląg i Elbląskim Klastrem Turystycznym. Z klastrami zostały podpisane porozumienia o współpracy; członkowie klastrów są też współau-torami programów kształcenia.

Efektem współpracy ze środowiskiem były także zajęcia pokazowe na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne 11 kwietnia 2015 r. Zostały zorganizo-wane na terenie Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej i składały się z pokazu umiejętności psa służbowego oraz prezentacji ambulansu kry-minalistycznego Żandarmerii Wojskowej. Pokazowi towarzyszyła prelekcja. Zajęcia dla studentów przygotowali:

– st. chor. szt. Paweł Kowalski, – st. chor. Krzysztof Litwin, – plut. Rafał Kugler, – st. szer. Marcin Bożym, – st. szer. Jacek Zdrojewski.

Sprawozdanie z działalności Wydziału w roku akademickim 2014/2015… 129

W spotkaniu uczestniczyli studenci bezpieczeństwa wewnętrznego II i IV semestru oraz zainteresowani studenci i wykładowcy z innych kierun-ków kształcenia. Była to bardzo interesująca forma zajęć. Dużym zaintereso-waniem cieszyło się też stoisko promocyjne Żandarmerii Wojskowej.

W roku akademickim 2014/2015 Wydział był organizatorem dwóch spotkań naukowych:

– Seminarium naukowego pt. Elbląg – miasto Nowej Hanzy. Rozwój go-spodarczy Elbląga na drodze innowacyjnych inwestycji w infrastrukturę portu morskiego i lotniska, 16 stycznia 2015 roku, współorganizatorem był elbląski Lions Club;

– VI Międzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu: Gospodarka i spo-łeczeństwo w europejskiej perspektywie. Nowe trendy i zjawiska w rozwoju społeczno-gospodarczym, 9 kwietnia 2015 roku r.

Pracownicy wydziału przygotowują się także do udziału w III Elbląskim Forum Gospodarczym, które odbędzie się w październiku 2015 roku.

Teksty wygłoszone na wymienionych konferencjach ukażą się w „Actach Elbingensia” (seria: Prawo, administracja, zarządzania publiczne i seria – Na-uki ekonomiczne) oraz w monografii z cyklu: „Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie”.

W minionym roku akademickim Polska Komisja Akredytacyjna wizytowa-ła kierunek administracja. Wizytacja zakończyła się wystawieniem kierunkowi oceny pozytywnej. Jest ona przyznawana na 6 lat. Z kolei w roku 2014/15 PKA wizytowała w 24–25 stycznia 2015 r. kierunek zarządzanie. Zespołowi oceniającemu PKA przewodniczył dr hab. Wiesław Ciechomski. W raporcie przysłanym po wizytacji kierunek uzyskał satysfakcjonujące nas oceny, które dają podstawę do podjęcia uchwały o przyznaniu ostatecznie oceny pozy-tywnej. Taka uchwała została też podjęta przez PKA.

Na Wydziale trwają też prace związane ze zmianami programów kształ-cenia i przejściem na praktyczne profile. Będzie to oznaczało wprowadze-nie większej liczby zajęć praktycznych oraz konieczność pozyskania wykła-dowców-praktyków. Przygotowywane zmiany będą wdrażane na Wydziale od roku akademickiego 2016/17.

INFORMACJA O WYDAWNICTWIE EUH-E

Uczelnia posiada wydawnictwo umożliwiające rozpowszechnianie publikacji pracow-ników uczelni zarówno w kraju, jak i zagranicą. Wydawnictwo stwarza pracownikom uczel-ni warunki do publikowania podręczników akademickich, monografii i artykułów będących rezultatem badań własnych. Owocem działalności wydawnictwa od 2002 roku jest 61 po-zycji z różnych dziedzin nauki. Są to:

1. Magdalena Dubiella-Polakowska: „Życie społeczne Elbląga w latach 1945–2000 (oświa-ta, kultura, opieka, pomoc, sport i rekreacja)”, EUH-E, Elbląg 2002, ss. 580, 24 cm.

2. „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanisty czno-Ekonomicznej”, t. 1, EUH-E, Elbląg 2003, ss. 301, 24 cm.



5. Jurij Głazunow: „Matematyka Wyższa. Zbiór zadań z analizy funkcji jednej zmiennej”, EUH-E, Elbląg 2003, ss. 284, 24 cm.

6. Norbert Michta, Jan Sobczak: „Zapomniany polemista i apostata doktryny Róży Luk-semburg. Stanisław Trusiewicz-Zalewski (1871–1918)”, EUH-E, Elbląg 2004, ss. 262, 24 cm.

7. Józef Borzyszkowski: „O Kaszubach w Kanadzie. Kaszubsko-kanadyjskie losy i dzie-dzictwo kultury”, Instytut Kaszubski, Uniwersytet Gdański, EUH-E, Gdańsk–Elbląg 2004, ss. 628, 24 cm.

8. Józef Borzyszkowski: „The Kashubs, Pomerania and Gdańsk”, Instytut Kaszubski, Uni-wersytet Gdański, EUH-E, Gdańsk–Elbląg 2004, ss. 271, 24 cm.

9. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwa-nia”, t. 1, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, pp. 588, 24 cm.

10. Mieczysław Plopa: „Psychologia rodziny. Teoria i badania”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 452, 24 cm.

11. Jurij Głazunow: „Metody wariacyjne”, EUH-E, Elbląg 2005, ss. 404, 24 cm.

12. Urszula Sokal: „Więzi uczuciowe dorosłych dzieci z rodzicami w rodzinach rozwiedzio-nych”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 212, 24 cm.

13. Jan Gancewski, Jan Sobczak (red.): „Europa a Rosja. Przeszłość, teraźniejszość, przy-szłość”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 650, 24 cm.

Informacje o Wydawnictwie EUH-E132

14. Waldemar Górski: „Cantata Elbingensis. Twórczość chóralna Janusza Jędrzejewskiego i działalność kulturalna Stowarzyszenia Miłośników muzyki Cantata w Elblągu”, EUH-E, Elbląg–Gdańsk 2005, ss. 244, 24 cm.

15. Danuta Rucińska, Henryk Horbaczewski (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w euro-pejskiej perspektywie”, EUH-E, Elbląg 2005, ss. 270, 24 cm.

16. Andrzej Sylwestrzak (red.): „Strategia i współpraca w Regionie Bałtyku”, EUH-E, Elbląg 2006, ss. 222, 24 cm.

17. Józef Borzyszkowski: „Tradycje akademickie Elbląga – dawniej i dziś. Materiały pokon-ferencyjne”: EUH-E, Elbląg 2006, ss. 135, 24 cm.


19. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, Vol. I, no. 1, EUH-E, Elbląg 2006, pp. 264, 24 cm.

20. Danuta Rucińska, Henryk Gawroński (red.): „Region Warmii i Mazur w zintegrowanej Europie”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 235, 24 cm.

21. Andrej Kibitkin: „Oszacowanie stabilności skomplikowanych układów ekonomicznych”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 195, 24 cm.

22. Sławomir Kapłon: „Piłkarska Olimpia. Z dziejów sekcji piłki nożnej klubu sportowego Olimpia Elbląg 1945–2006”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 305, 22 cm.

23. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwa-nia”, t. 2, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2007, pp. 549, 24 cm.

24. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, Vol. 2, no. 1, EUH-E, Elbląg 2007, pp. 228, 24 cm.

25. Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 5, Prawo. Administracja Zarządzanie publiczne, nr 1, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 328, 24 cm.

26. Izabela Seredocha: „Strategie marketingowe uczelni prywatnych w Polsce”, EUH-E, El-bląg 2007, ss. 266, 24 cm.

27. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 6, Prawo. Administracja. Zarządza-nie publiczne, nr 2, Elbląg 2008, ss. 270, 24 cm.

28. Danuta Rucińska, Michał Makowski (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elblą-skiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 7, Nauki ekonomiczne i polityczne, nr 1, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 318, 24 cm.

29. Henryk Horbaczewski, Danuta Rucińska, Tłoczyński Dariusz (red.): „Gospodarka i spo-łeczeństwo w europejskiej perspektywie. Region Warmii i Mazur w zintegrowanej Euro-pie” EUH-E, Elbląg 2008, ss. 286, 24 cm.

30. Krzysztof Kalka: „Zarys historii i filozofii”, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 164.

31. Joanna Stanisława Nowak: „Psychospołeczne uwarunkowania przestępczości nielet-nich dziewcząt”, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 184.

32. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, Vol. II, no. 1, EUH-E, Elbląg 2008, pp. 258, 24 cm.

Informacje o Wydawnictwie EUH-E 133

33. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwa-nia”, t. 3, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2009, ss. 549, 24 cm.

34. Paulus Herrmann: „Relacja o czasach polskich i rosyjskich w Elblągu od stycznia 1945 do maja 1946 roku”, Instytut Kaszubski, EUH-E Gdańsk–Elbląg 2009, ss. 127, 21 cm.

35. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy El-bląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 8, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 3, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 260, 24 cm.

36. Krzysztof Luks: „Port Elbląg w polityce morskiej państwa”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 278, 20 cm.

37. Józef Borzyszkowski (red.): „Pro memoria Tadeusz Polakowski (1925–2007), EUH-E, El-bląg 2009, ss. 287, 20 cm.

38. Krzysztof Kalka, Adam Musielewicz (red.): „Człowiek w zmieniającej się współczesnej kulturze”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 297, 24 cm.

39. Danuta Rucińska, Henryk Horbaczewski (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w euro-pejskiej perspektywie. Zrównoważony rozwój regionu Warmii i Mazur”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 198, 24 cm.

40. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2009, Vol. IV, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 230, 24 cm.

41. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humani styczno-Ekonomicznej”, t. 9, Nauki ekonomiczne, nr 2, EUH-E, Elbląg 2010, ss. 363, 24 cm.

42. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2010, Vol. V, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 160, 24 cm.

43. Bożenna Janikowska, wstęp Józef Borzyszkowski: „Dwadzieścia lat samorządu elblą-skiego (1990–2010)”, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 551, 24 cm.

44. Bogumił Przeździak: „Historia protetyki, ortotyki i pomocy lokomocyjnych”, EUH-E, El-bląg 2011, ss. 135, 24 cm.

45. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 10, Prawo. Administracja. Zarzą-dzanie publiczne, nr 4, Elbląg 2011, ss. 255, 24 cm.

46. Marzena Sobczak, Jacek Perliński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 11, Nauki o zdrowiu, nr 1, Biopsycho-spo-łeczny wymiar zdrowia rodziny, Elbląg 2011, ss. 318, 24 cm.

47. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwa-nia”, t. 4, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2011, ss. 427, 24 cm.

48. Wiesław Golnau, Izabela Seredocha (red.): Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie. Współczesne zarządzanie – uwarunkowania, kierunki rozwoju, perspek-tywy, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 474, 24 cm.

49. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2011, Vol. VI, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 192, 24 cm.

Informacje o Wydawnictwie EUH-E134

50. Cezary Obracht-Prondzyński, Karolina Ciechorska-Kulesza (red.): „Organizacje pozarzą-dowe w Elblągu. Ludzie – działania – współpraca z samorządem”, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 185, 24 cm.

51. Kamila Zdanowicz-Kucharczyk: „Codzienność uliczna z perspektywy dziecka”, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 247, 24 cm.

52. A.W. Salikhov: „Kapitał ludzki i edukacja. Cele, środki i realia”, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 173, 24 cm.

53. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Nauko-wy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 12, Prawo. Administracja. Za-rządzanie publiczne, nr 5, Elbląg 2012, ss. 126, 24 cm.

54. Michał Wojciech Płachta, Izabela Justyńska (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Na-ukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 13, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 6, Elbląg 2012, ss. 185, 24 cm.

55. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 14, Nauki ekonomiczne, nr 3, EUH--E, Elbląg 2012, ss. 107, 24 cm.

56. Andrzej Sylwestrzak, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 15, Prawo. Administracja. Zarzą-dzanie publiczne, nr 4, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 130, 24 cm.

57. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2012, Vol. VII, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 194, 24 cm.

58. Joanna Nowak (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Huma-nisty czno-Ekonomicznej”, t. 16, Pedagogika, nr 1, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 100, 24 cm.

59. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek we współczesnym świecie. Zagrożenia i wyzwania: perspektywa interdyscyplinarna”, t. 5, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 480, 24 cm.

60. Henryk Gawroński, Tadeusz Liziński, Izabela Seredocha (red.): „Wpływ tymczasowego zatrudnienia wysoko wykwalifikowanej kadry na wzrost innowacyjności i konkuren-cyjności MŚP. Badanie ewaluacyjne dotyczące wpływu projektu i nowoczesnych form zatrudnienia na rozwój przedsiębiorczości w województwie warmińsko-mazurskim”, Gmina miasto Elbląg, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2013, ss. 200, 24 cm.

61. Joanna Nowak (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Huma-nisty czno-Ekonomicznej”, t. 17, Pedagogika, nr 2, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 104, 24 cm.

62. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 19, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 8, Elbląg 2013, ss. 128, 24 cm.

63. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2013, Vol. VIII, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 182, 24 cm.

64. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha, „Przekształcenia Zakładów Opieki Zdrowotnej w Polsce. Raport z badań z uwzględnieniem spostrzeżeń uczestników projektu »Profe-sjonalne zarządzanie w systemie ochrony zdrowia«”, Elbląg 2014, ss. 186, 21 cm.

Informacje o Wydawnictwie EUH-E 135

65. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej” 2014, t. 20, nr 1, Prawo. Administracja. Zarządzanie pu-bliczne, z. 9, EUH-E, Elbląg 2014, ss. 158, 24 cm.

66. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej” 2014, t. 21, nr 2, Nauki ekonomiczne, z. 4, EUH-E, Elbląg 2014, ss. 146, 24 cm.

67. Kamila Zdanowicz-Kucharczyk (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej” 2014, t. 22, nr 3, Nauki społeczne, z. 11, EUH-E, Elbląg 2014, ss. 156, 24 cm.

Informacje o dystrybucji wymienionych wydawnictw można uzyskać w bibliotece Uczelni:

Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna w Elbląguul. Lotnicza 2, 82-300 Elbląg

Tel. ( 48 55) 239 38 02 fax (48 55) 239 38 01http://www.euh-e.edu.pl,

ACTA ELBINGENSIA - euh-e.edu.pl · Cloud Computing w administracji publicznej, czyli przenoszenie...

Documents

Transcript of ACTA ELBINGENSIA - euh-e.edu.pl · Cloud Computing w administracji publicznej, czyli przenoszenie...