Aby rozpocząć lekturę, kliknij na taki przycisk , który da ci pełny...

Aby rozpocząć lekturę,

kliknij na taki przycisk ,

który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Jeśli chcesz połączyć się z Portem WydawniczymLITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniżej.

http://www.literatura.net.pl

Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?15

BBabi∏∏owieBabonaubkowie

Babi∏∏owie (P, III)dom szlachecki na Litwie, wspominany przez

miecznika rosieƒskiego Tomasza Billewicza

w Taurogach, gdy ten dziwowa∏ si´, i˝ nie s∏y-

sza∏ nigdy o Babiniczach.

Istnia∏a rzeczywiÊcie na Litwie rodzina tego na-

zwiska herbu Do∏´ga.

Babinicz (P, II–III)pseudonim wybrany przez Kmicica od nazwy

jednej jego maj´tnoÊci od nieprzyjacielaogarni´tej.

RzeczywiÊcie — herbarze o ˝adnych Babini-

czach nigdy nie s∏ysza∏y.

Babinowscy (P, III)dom szlachecki na Litwie, wspominany przezmiecznika rosieƒskiego Tomasza Billewicza

w Taurogach, gdy ten dziwowa∏ si´, i˝ nie s∏y-sza∏ nigdy o Babiniczach.

Polskie herbarze notujà zdawkowo Babinow-

skich herbu Boƒcza.

Babiƒscy (P, III)dom szlachecki na Litwie, wspominany przez




Babiƒscy herbu Bojcza rzeczywiÊcie istnieli, i to

a˝ w trzech odr´bnych domach wywodzàcych

si´ z Rusi, Podlasia i Mazowsza. Byli te˝ w ¸uc-

kiem inni Babiƒscy herbu w∏asnego.

Babonaubkowie (P, III)dom szlachecki na Litwie, wspominany przez




S. Kaczor-Batowski, Do Wodoktów

Do∏´ga

Bojcza

W∏adys∏aw Zawistowski16

BBabscyBa∏aban

I taka rodzina — herbu ¸odzia — choç dziwne-

go nazwiska (pisano ich równie˝: Baubonau-

bek), kwit∏a niegdyÊ bodaj na Podlasiu. Poczà-

tek jej da∏ Daniel Tadeusz, pochodzenia per-

skiego, rotmistrz Jana Kazimierza, który w la-

tach 1655–1660 dzielnie stawa∏ przeciw Szwe-

dom, za co w 1662 roku otrzyma∏ nobilitacj´.

O˝eni∏ si´ z Katarzynà P´czalskà, ale nie wiado-

mo, czy zostawi∏ potomstwo.

Babscy (P, III)dom szlachecki na Litwie, wspominany przez




Istnia∏a znana rodzina herbu Radwan tego na-

zwiska, wywodzàca si´ z Mazowsza i w ró˝nych

latach doÊç wp∏ywowa, o czym Êwiadczy spora

iloÊç godnoÊci i urz´dów sprawowanych przez

jej przedstawicieli — m.in. Ziemak, kasztelan

warszawski oko∏o 1440 roku. Zdawkowo spoty-

ka si´ równie˝ Babskich herbu Oksza.

Bakczy-aga (PW)Tatar, wspominany jako pobratymiec m∏ode-

go Nowowiejskiego.

Baldon (P, III)pu∏kownik, którego oddzia∏ zniós∏ ze szcz´-tem pod Ko∏tyniami Kmicic-Babinicz w 1656

roku.

Balowie (PW)dwaj, z Drohojowskiej byli urodzeni, a te˝ by-li ˝o∏nierze wyborni, co — zdaniem Wo∏ody-

jowskiego — jest argumentem na rzecz Krzy-

si jako doskona∏ej kandydatki na ˝on´.

NiegdyÊ (do po∏. XVII w.) jedna z mo˝niejszych

rodzin ma∏opolskich herbu Gozdawa, szczegól-

nie znaczàca w sanockiem (dwaj kasztelano-

wie), posiadajàca m.in. miasto Balogród (obec-

nie Baligród) z zamkiem. Maciej Bal poleg∏ pod

Beresteczkiem w 1651 roku.

Ba∏aban Jerzy (OiM, I)pu∏kownik dragonii koronnej.

Jerzy Ba∏aban († po 1663) pochodzi∏ ze starej

czerwonoruskiej rodziny herbu Korczak. By∏ sy-

nem Aleksandra, rotmistrza i pu∏kownika kró-

lewskiego, starosty winnickiego, rohatyƒskiego

oraz trembowelskiego, siostrzeƒca hetmana

˚ó∏kiewskiego i uczestnika wi´kszoÊci wojen za

J. Brandt, ZagoƒczykRadwan

Korczak

z Drohojowskiej byli urodzeni, a te˝ byli˝o∏nierze wyborni


BBarabasz

Porywczy i gwa∏towny, uwik∏any w liczne awanturyi procesy (a nawet ob∏o˝onyinfamià)

starynni i Pól dobrze wiadomi Kozacy

Zygmunta III. Jerzy, równie˝ pu∏kownik wojsk

koronnych, zostawszy po ojcu starostà trembo-

welskim i rotmistrzem (1633), walczy pod Smo-

leƒskiem, a i ca∏e póêniejsze ˝ycie poÊwića wo-

jaczce. Staje przeciw Kozakom, pos∏uje do Rako-

czego, walczy z Tatarami pod Ochmatowem

(30 I 1644). W 1648 roku dostaje si´ pod Korsu-

niem na 2 lata do niewoli tatarskiej. Odbywa na-

st´pnie kampani´ beresteckà i bia∏ocerkiewskà,

a pod Batohem (2–3 VI 1652) cudem unika

Êmierci, ponownie wpadajàc w tatarskie ∏yka. Ju˝

w 1655 roku — jako pu∏kownik — walczy z Mo-

skwà i Kozakami, a w rok póêniej przyst´puje do

konfederacji tyszowieckiej i odznacza si´ w bitwie

warszawskiej (28–30 VII 1656). Bogatà karier´

wojskowà koƒczy pod Cudnowem (1 XI 1660).

Porywczy i gwa∏towny, uwik∏any w liczne awantu-

ry i procesy (a nawet ob∏o˝ony infamià), nie mia∏

Ba∏aban szansy na karier´ politycznà, pozostajàc

symbolem kresowego rycerza zawadiaki, przez

wspó∏czesnych jednak wysoko cenionego.

Z tej samej rodziny pochodzili wybitni przedsta-

wiciele koÊcio∏a prawos∏awnego na Ukrainie,

m.in. Dionizy, biskup ∏ucki (1655) i metropolita

kijowski (1657–1663). Dionizy by∏ poÊrednikiem

w rokowaniach polsko-kozackich i w latach

1654–1656 pos∏owa∏ do Bohdana Chmielnickiego.

Barabasz Jan (OiM, I)stary pu∏kownik kozacki z Czerkas. Mia∏ onprzywileje i jakoweÊ pisma królewskie, o któ-

rych mówiono, ˝e Kozaków do oporu prze-ciw szlachcie zachća∏y. Te papiery wykrad∏

mu Chmielnicki (zob.) przed swojà ucieczkà

na Sicz. W 1648 roku Barabasz jest ju˝ stary

i zmćzony — gdy nie jad∏ i nie pi∏, co obojenad wszystko lubi∏, to spa∏. Zaçwilichowski

(zob.) zauwa˝a nie bez racji: (...) i przez takie-go to starca warszawscy statyÊci chcieliby Ko-zaków w ryzach utrzymaç. Wkrótce po przy-

byciu Skrzetuskiego do Czehryna, Barabasz

podejmuje go wraz z Zaçwilichowskim

w swoim domu, a na wieÊç o ucieczce

Chmielnickiego na Sicz przepowiada wielkà

rebeli´.

Jan (Iwan) Barabasz († 1648), pu∏kownik czer-

kaski JKM wojska zaporoskiego. Walczy∏ ju˝ pod

Cecorà i Chocimiem, potem — w trakcie kolej-

nych powstaƒ — sta∏ zawsze wiernie po stronie

Rzeczypospolitej. Przewodzi∏ kilku delegacjom

starszyzny kozackiej (bywa∏ u jego boku

i Chmielnicki), które potajemnie przyjmowa∏

W∏adys∏aw IV (snujàcy plany wojny z Turcjà).

RzeczywiÊcie otrzyma∏ od króla na piÊmie wa˝-

ne przywileje dla Kozaków. W kwietniu 1646 ro-

ku Stanis∏aw OÊwićim odnotowa∏ w „Diariu-

szu”, ˝e pomi´dzy pos∏ami kozackimi byli na-

tenczas w Warszawie Barabasz, Ilias, starynni i

Pól dobrze wiadomi Kozacy, tak˝e Nestorenko

i Chmielnicki, traktowano od króla IM. i pos∏a

weneckiego, na t´ wojn´ ich zaciàgajàc, na co

si´ dali ∏acno namówiç, obiecawszy stawiç na t´

ekspedycyà morskà szeÊçdziesiàt czó∏nów do-

Przygotowania Kozaków do obrony w taborze


BBarabasz

brze armowanych, byleby na sprawienie i spo-

rzàdzenie ich mogli mieç po sto talarów na ka˝-

dy, które im zaraz dla lepszej ich assekuracyjej

dano i szeÊç tysi´cy talarów odliczono (...). Ba-

rabasz jako tytularny hetman kozaczyzny, legity-

mowa∏ si´ listami królewskimi, które zosta∏y

mu wykradzione przez Chmielnickiego w cza-

sie pijackiej biesiady w Czehryniu w grudniu

1647 roku. Anonimowy autor „Diariusza czy to

kroniki o poczàtkach rebeliey kozackiey” odno-

towa∏: Upoili Bar(a)basza w iedney Pasiece, któ-

remu chustk´ wyciàgwszy z kieszeni pos∏ali do

iego ˝ony. Day do rady przywileye: bia∏og∏owa

uwierzy∏a chustce. Przywileie wyda∏a, a oni zno-

wu chustk´ do kieszeni Bar(a)basza w∏o˝yli.

Przywileie Chmielnicki zabra∏ do siebie. Po wy-

buchu powstania 1648 roku Barabasz pozosta∏

wierny Rzeczypospolitej. Zginà∏ 5 maja, zamor-

dowany przez w∏asnych ˝o∏nierzy, stronników

Chmielnickiego, na czajce, w drodze do Kuda-

ku — co wiernie opisuje Sienkiewicz. Wed∏ug

pami´tników Albrychta S. Radziwi∏∏a: (...) Koza-

cy majàc zadzierzgni´ty mi´dzy sobà spisek

z Chmielnickim wzniecili tumult i pochwyciw-

szy choràgwie królewskie i buzdygany, wszyst-

kich wiernych królowi mi´dzy sobà zabili. A po-

niewa˝ Krzeczowski z Barabaszem byli nieobec-

ni, wys∏ali kilka setek Kozaków, którzy pochwy-

cili Krzeczowskiego i Barabasza i po naradzie

zamordowali ich podobnie jak Górskiego i Wa-

dowskiego, ze znaczniejszych wiernego Eli´,

którego zna∏em, Kalenenk´, OleÊk´, Hajdu-

szeƒk´, Nesterenk´ i wszystkich zg∏adzili mie-

czem. Ta relacja jest w szczegó∏ach nieÊcis∏a,

gdy˝ Krzeczowski (zob.) nie zosta∏ wówczas za-

bity, tylko przeszed∏ ze swoimi oddzia∏ami na

stron´ Chmielnickiego.

Barabasz m∏ody (OiM, I)krewniak (byç mo˝e bratanek) Barabasza-pu∏-

kownika. By∏ to cz∏owiek wielkiej pi´knoÊcii nadzwyczajnej si∏y, której jedynie zawdzi´-cza∏ swój stopieƒ kurzeniowego atamana, bozresztà s∏ynà∏ w ca∏ej Siczy ze swej g∏upoty.Skrzetuski jadàc na Sicz w poselstwie od ks.

WiÊniowieckiego, zabra∏ ze sobà list „poleca-

jàcy” do m∏odego Barabasza, pisany przez je-

go starszego krewnego. Po uwi´zieniu Skrze-

tuskiego i przej´ciu jego listów, m∏ody

Barabasz i Anton Tatarczuk (zob.) zostali za-

mordowani przez „towarzystwo”, z podusz-

czenia Chmielnickiego, jako „zdrajcy”. Sien-

kiewicz opisuje t´ scen´ nast´pujàco: Tatar-

Husaria w k∏usie, scena z „Ogniem i mieczem”

Upoili Bar(a)basza w iedneyPasiece, któremu chustk´ wyciàgwszy z kieszeni pos∏ali do iego ˝ony


BBaranowski

Deptano ich nogami, wyry-wano kawa∏y cia∏a; ci˝bat∏oczy∏a si´ ko∏o nich tymstrasznym konwulsyjnym ruchem rozszala∏ych mas

Jan Baranowski po˝ycza∏w 1650 roku WiÊniowieckie-mu na ˝o∏d dla kwarcianych

czuk nie stawia∏ oporu, jćza∏ tylko przeraêli-wie, ale m∏ody Barabasz poczà∏ broniç si´ zestrasznà si∏à. Zrozumia∏ na koniec, ˝e chcà gozamordowaç; strach, rozpacz i wÊciek∏oÊç od-bi∏y si´ na jego twarzy; piana okry∏a mu war-gi, z piersi wydoby∏ si´ ryk zwierzćy. Po dwa-kroç wyrywa∏ si´ z ràk oprawców i po dwa-kroç rće ich chwyta∏y go za ramiona, za pier-si, za brod´ i ose∏edec; on szamota∏ si´, kàsa∏,rycza∏, upada∏ na ziemi´ i znów podnosi∏ siókrwawiony, straszny. Podarto na nim ubra-nie, wyrwano mu ose∏edec z g∏owy, wybitooko, na koniec przygniecionemu do Êcianyz∏amano r´k´. Wówczas pad∏. Oprawcy po-rwali go za nogi i wraz z Tatarczukiem wywle-kli na majdan. Tam dopiero, przy blasku smo-listych beczek i stosów ognia, rozpocz´∏a si´doraêna egzekucja. Kilka tysićy ludzi rzuci∏osi´ na skazanych i dar∏o ich w sztuki, wyjàci walczàc z sobà o przyst´p do ofiar. Deptanoich nogami, wyrywano kawa∏y cia∏a; ci˝ba t∏o-czy∏a si´ ko∏o nich tym strasznym konwulsyj-nym ruchem rozszala∏ych mas. Chwilamikrwawe rće podnosi∏y w gór´ dwie bez-kszta∏tne, niepodobne ju˝ do ludzkich posta-ci bry∏y, to znów ciskano je na ziemi´.

Pierwowzorem dla tej postaci móg∏ byç Jakub

Barabasz († 1658), ataman Siczy Zaporoskiej

po Êmierci Bohdana Chmielnickiego i sojusznik

Moskwy. Wraz z pu∏kownikiem perejes∏awskim

Martynem Puszkarem wystàpi∏ zbrojnie prze-

ciwko polityce hetmana Iwana Wyhowskiego,

poszukujàcego ugody z Polakami. Na prze∏omie

lat 1657/1658 na Ukrainie dosz∏o do wojny do-

mowej. W czerwcu 1658 roku Puszkar zosta∏

pobity pod Po∏tawà, natomiast Barabasza uj´∏y

wojska Wyhowskiego. Na rozkaz hetmana zo-

sta∏ stracony, a zatem czas i okolicznoÊci Êmier-

ci autentycznego Barabasza by∏y inne, ni˝ to

opisuje Sienkiewicz.

Baranowski (OiM, I)pu∏kownik husarii ks. Jeremiego WiÊniowiec-

kiego — by∏ ju˝ dobrze szpakowaty i szeple-ni∏, majàc podniebienie potrzaskane kulàz samopa∏u.

Postaç autentyczna, kilkakrotnie wymieniana

w êród∏ach. W 1648 roku skar˝yli si´ ch∏opi

w dobrach Hieronima Radziejowskiego na ∏u-

piestwa ˝o∏nierzy z choràgwi kozackiej Jana Ba-

ranowskiego, stolnika brac∏awskiego. W liÊcie

Samuela Osiƒskiego (zob.), oboênego litew-

skiego do kanclerza koronnego z obozu odda-

lonego o mil´ od Lachowic (1 VIII 1648) czyta-

my: Wzià∏ te˝ JMPan Baranowski stolnik Podol-

ski, setnika ich Po∏ujana, który we wszystkich

radach bywa∏, i nie prza∏ si´ tego, i˝ Chmielnic-

ki rozkazywa∏ Krzywonosowi, aby bez jego rady

nic nie czyni∏. Jan Baranowski po˝ycza∏ w 1650

roku WiÊniowieckiemu na ˝o∏d dla kwarcianych.

Bitwa pod Chocimiem

Brodzic


BBawdynowiczBia∏ozor

wzi´to prawie czterystu jeƒców, wÊród których pami´tam, wielu by∏o Francuzów

Wedle ró˝nych êróde∏ istnia∏o a˝ czternaÊcie ro-

dzin tego nazwiska herbów: Brodzic, Grzyma∏a,

Jastrz´biec (senatorska), Junosza, Korwin, ¸o-

dzia, Na∏ćz, Niezgoda, Odrowà˝ (senatorska),

Ostoja, Prawdzic, Rawicz, Runo i Tuhan. Nie spo-

sób rozstrzygnàç, do której nale˝a∏ pu∏kownik.

Bawdynowicz (PW)oficer (a byç mo˝e towarzysz choràgwi lekkiej

pana Miko∏aja Potockiego) w chreptiowskiej

stanicy pod komendà Wo∏odyjowskiego

w 1671 roku.

èród∏a i herbarze nie odnotowujà tego nazwiska.

Benzy (P, III)jenera∏ posi∏kowych wojsk szwedzkich pod

dowództwem Fryderyka margrabiego badeƒ-

skiego, idàcych w sukurs uwi´zionemu w wi-

d∏ach Wis∏y i Sanu królowi Karolowi Gusta-

wowi. Zaskoczony zosta∏ gwa∏townym pocho-

dem Czarnieckiego, a jego korpus doszcz´t-

nie rozbity w bitwie pod Warkà (7 IV 1656).

Wtedy to Czarniecki zaskoczy∏ Fryderyka nie-

spodziewanym sforsowaniem rzeki, wcze-

Êniej koncentrujàc atak (choràgwià Wàsowi-

cza) na niemo˝liwym do sforsowania moÊcie.

Armia margrabiego przesta∏a istnieç, a jene-

ra∏ Benzy zosta∏ wzi´ty do niewoli przez cho-

ràgiew laudaƒskà Wo∏odyjowskiego.

Sienkiewicz pos∏uguje si´ tutaj relacjà Wespa-

zjana Kochowskiego, który przy okazji opisu bi-

twy pod Warkà wspomina t´ bli˝ej nie znanà

postaç: Margrabia-junior Adolf, a tak˝e hrabia

Falkenstein, genera∏owie Wegger, Potter i Benz

oraz liczni oficerowie dostali si´ do niewoli;

wzi´to prawie czterystu jeƒców, wÊród których

pami´tam, wielu by∏o Francuzów.

Bia∏og∏owa (PW)z jej to powodu, wedle opowieÊci pana Mako-

wieckiego, stolnika latyczowskiego, pan Dey-ma usiek∏ pana Ubysza, z którym dwadzieÊcialat w najwi´kszej ˝y∏ konkordii — per analo-giam do gniewu Wo∏odyjowskiego na Ketlin-

ga i jego zazdroÊci o uczucia Krzysi.

Bia∏og∏owski (PW)jeden z kresowych komendantów hetmana

Sobieskiego w 1671 roku. Po zdradzie Azji

przys∏a∏ do Chreptiowa list donoszàcy

o zniszczeniu Raszkowa i mće Nowowiej-

skiego, a tak˝e ruchach wojsk pod Adriano-

polem.

Pochodzi∏ zapewne z rodziny inflanckiej herbu

w∏asnego, o oryginalnym nazwisku Weiskopff,

zmienionym przez spolszczenie w drugiej po∏o-

wie XVII wieku. Rotmistrzem królewskim

w owym czasie by∏ Felicjan Bia∏og∏owski, woj-

ski przemyski, uczestnik wszystkich wa˝niej-

szych kampanii po 1663 roku. Dowodzi∏ chorà-

gwià tatarskà pod Chocimiem (9 XI 1673), a od

1673 roku by∏ rotmistrzem husarskim i w tym

charakterze bra∏ udzia∏ w odsieczy wiedeƒskiej,

a nast´pnie w wyprawie mo∏dawskiej (1686).

Dowodzi∏ jeszcze w 1691 roku.

Bia∏ozor (P, I)archidiakonik wileƒski, wraz z biskupem Par-

czewskim bra∏ udzia∏ w uczcie na zamku

w Kiejdanach, kiedy ks. Janusz Radziwi∏∏

og∏osi∏ przyjćie protektoratu szwedzkiego.

Stara i wielce zas∏u˝ona rodzina litewska (piszà-

ca si´ tak˝e Bia∏∏ozor) herbu Wieniawa, wyda∏a

w XVII wieku trzech senatorów. Jerzy Bia∏ozor

(† 1665) by∏ póêniej tak˝e biskupem smoleƒ-

skim (1658) i wileƒskim (1661). Jako kanonik

wileƒski i opiekun skarbca, musia∏ w dobie cià-

g∏ych wojen lawirowaç mi´dzy wrogami i w∏a-

snymi niep∏atnymi ˝o∏nierzami. Jego podpis na

ugodzie kiejdaƒskiej historycy traktujà w∏aÊnie

jako wybieg polityka, który nie straci∏ zaufania

Jana Kazimierza, a nawet znacznie go wspo-

móg∏ po˝yczkà ze skarbca katedralnego. Uwi-Oficer dragonów wojsk królewskich

Bia∏og∏owski


BBidziƒskiBieczyƒski

wydobywszy si´ cudemz przepaÊci, lubo pot∏uczoni ranny, natychmiast w wirwalki si´ rzuci∏ i walczy∏, póki z wyczerpania nie zemdla∏. D∏ugo on potemchorowa∏

k∏a∏o go to w przykry konflikt z kapitu∏à, lecz za-

razem otworzy∏o drog´ do awansów i senatu.

Jako biskup wileƒski poniós∏ Bia∏ozor ogromne

zas∏ugi dla odbudowy zniszczonej wojnà kate-

dry i ca∏ej diecezji, a tak˝e uspokojenia zwiàz-

ków wojskowych. Za∏o˝y∏ w Werkach kalwari´

— votum za wyzwolenie ojczyzny.

Bidziƒski Stefan (PW)stra˝nik wielki koronny, uczestniczy∏ w bitwie

pod Chocimiem (9 XI 1673), podczas której

poczàtkowo pozostawa∏ przy boku hetmana

Sobieskiego, póêniej w∏àczy∏ si´ w walk´: wy-dobywszy si´ cudem z przepaÊci, lubo pot∏u-czon i ranny, natychmiast w wir walki si´ rzu-ci∏ i walczy∏, póki z wyczerpania nie zemdla∏.D∏ugo on potem chorowa∏, lecz po kilku mie-siàcach odzyskawszy zdrowie, dalej na wojn´z wielkà swà chwa∏à chadza∏.

Stefan Bidziƒski pochodzi∏ ze starej ma∏opol-

skiej rodziny herbu Janina i by∏ najwybitniej-

szym jej przedstawicielem, dochodzàc z czasem

do wysokich godnoÊci kasztelana sandomier-

skiego (1685) i wojewody sandomierskiego

(1699). Jak pisze Uruski: wi´kszà cz´Êç ˝ycia

strawi∏ w walkach, odznaczajàc si´ zawsze dziel-

noÊcià ˝o∏nierskà i niepospolitemi zdolnoÊcia-

mi wodza. Wojowa∏ od najm∏odszych lat, bioràc

udzia∏ w dziesiàtkach wojen i bitew — od Kor-

sunia (gdzie trafi∏ do niewoli) w 1648 roku, po

Wiedeƒ i Parkany (1683), gdzie jego nadmierny

zapa∏ by∏ jednà z przyczyn krwawej kl´ski. Oca-

li∏ ˝ycie hetmanowi Stanis∏awowi Lanckoroƒ-

skiemu w 1655 roku i Janowi Sobieskiemu pod

Cudnowem w 1660 roku. Niezwykle popularny

wÊród szlachty (zw∏aszcza w Sandomierskiem)

si´gnà∏ po godnoÊci senatorskie, nigdy jednak

nie wykazywa∏ talentów politycznych, za g∏ów-

nà ide´ majàc wiernoÊç Janowi III, do którego

ca∏em sercem i zupe∏nà inklinacjà przylgnà∏. Po

Êmierci króla, g∏´boko wstrzàÊni´ty, nie odgry-

wa∏ ju˝ wi´kszej roli.

Bieczyƒski Wojciech (OiM, II)pose∏ króla Jana Kazimierza w Stambule w ro-

ku 1649.

Wojciech Bieczyƒski herbu ¸odzia, chorà˝y ka-

liski i sekretarz królewski. Za m∏odu wiele po-

dró˝owa∏ i wtedy zapewne posiad∏ doskona∏à

znajomoÊç j´zyka tureckiego w mowie i piÊmie.

U˝ywany od 1644 roku bardzo cz´sto jako po-

se∏ na Krym i do Turcji, poÊredniczy∏ m.in.

J. Matejko, Rycerstwo polskie w XVII w.

Janina


BBiegaƒski Billewiczowie

By∏ to szlachcic polski, alescudzoziemcza∏y zupe∏nie,bo od pacholćych niemallat w wojskach zagranicznych s∏u˝àc,prawie po polsku zapomnia∏, a przynajmniejmówi∏ jak Niemiec

w staraniach o uwolnienie licznych jeƒców,

w tym hetmanów koronnych. W 1651 roku bra∏

udzia∏ w kampanii beresteckiej, a w 1653 roku

pod ˚waƒcem odegra∏ znacznà rol´ jako t∏u-

macz i zak∏adnik podczas negocjacji polsko-ta-

tarskich. Po 1654 roku ginie o nim jakikolwiek

Êlad w êród∏ach.

Biegaƒski (P, III)chorà˝y w s∏u˝bie Korsaka, pu∏kownika pety-

horskiego, w czasie bitwie pod Prostkami.

W XVII wieku szczególnie znani byli Biegaƒscy

herbu Prawdzic, którzy z Korony przenieÊli si´

na Litw´. Uruski wymienia m.in. Jana, towarzy-

sza husarskiego w 1656 roku. W êród∏ach poja-

wiajà si´ tak˝e: Kazimierz W∏adys∏aw, towa-

rzysz pancerny ks. Bogus∏awa Radziwi∏∏a, a pod

koniec stulecia wp∏ywowy podkomorzy i mar-

sza∏ek brac∏awski, wielokrotny pose∏ sejmowy,

oraz Piotr Kazimierz († ok. 1662), podkomorzy

po∏ocki, który b´dàc regimentarzem, dosta∏ si´

w 1654 roku pod G∏´bokiem do niewoli rosyj-

skiej, w której zmar∏ po latach.

Istnia∏y te˝ rodziny Biegaƒskich herbów Lesz-

czyc i Miesiàc.

Bies herbu Kornia (P, III)zwany Cornutusem. By∏ to szlachcic polski,ale scudzoziemcza∏y zupe∏nie, bo od pachol´-cych niemal lat w wojskach zagranicznychs∏u˝àc, prawie po polsku zapomnia∏, a przy-najmniej mówi∏ jak Niemiec. Dusz´ mia∏ tak-˝e scudzoziemcza∏à, dlatego wielce do osoby

ksićia (Bogus∏awa Radziwi∏∏a) by∏ przywiàza-ny. W czasie kampanii podlaskiej przyby∏ do

Taurogów z wieÊciami o wojennych niepowo-

dzeniach ksićia. Bra∏ równie˝ udzia∏ w bi-

twie pod Prostkami.

Istnia∏a rzeczywiÊcie taka Êlàska rodzina herbu

Kornic (forma Kornia jest niespotykana), osia-

d∏a w Ma∏opolsce, a z czasem i na Litwie

(Oszmiaƒskie). Ju˝ w XV wieku zmienili nazwi-

sko na Biesiecki vel Biesicki. JeÊli wić scudzo-

ziemcza∏y Cornutus u˝ywa∏ dawnej formy na-

zwiska, to móg∏ chcieç w ten sposób podkreÊliç

swoje obce (Êlàskie) pochodzenie.

Billewiczowie (P, I–III)By∏ na ˚mudzi ród mo˝ny Billewiczów, odMendoga si´ wywodzàcy, wielce skoligaconyi w ca∏ym Rosieƒskiem nad wszystkie inneszanowany. Do urz´dów wielkich nigdy Bille-wiczowie nie doszli, co najwy˝ej powiatowepiastujàc, ale na polu Marsa niespo˝yte krajo-wi oddali us∏ugi, za które ró˝nymi czasamihojnie bywali nagradzani — pisze Sienkie-

wicz na poczàtkowych kartach „Potopu”.

I rzeczywiÊcie by∏a to rodzina niezwyk∏a,

o której Uruski mówi: Jedna z najznakomit-szych, a zarazem, zdaniem wszystkich na-szych heraldyków, jedna z najdawniejszychrodzin ˝mudzkich, prawdopodobnie nale˝ydo tych, które niegdyÊ w∏ada∏y niezale˝niew swoich udzia∏ach na ˚mudzi. Wp∏ywy tej

rodziny uwidoczni∏y si´ po ucieczce Tomasza

Billewicza i Oleƒki z Taurogów, kiedy to samiBillewicze zebrali do pićiuset koni z obywa-

Wodokty nad Niewia˝à, dwór, niegdyÊ w∏asnoÊç Billewiczów

Leszczyc


BBillewicz Billewiczowa

Myli si´ Sienkiewicz, przypi-sujàc Billewiczom jedynie„powiatowe urz´dy”

cz´sto wchodzili oni w zwià-zki ma∏˝eƒskie z Pi∏sudskimi

telstwa, drobnej szlachty i ch∏opów. Porazilioni znacznie pu∏kownika Bützowa, któryprzeciw nim wyciàgnà∏ i przep∏ukiwali bezmi∏osierdzia wszystkie wsie radziwi∏∏owskie.LudnoÊç garn´∏a si´ do nich ch´tnie, bo ˝a-den ród, sami nawet Chlebowiczowie, niecieszyli si´ takà mi´dzy pospólstwem czciài powagà.

Stara ˝mudzka rodzina herbu Mogi∏a (wg Nie-

sieckiego jednego domu ze Stankiewiczami).

Myli si´ Sienkiewicz, przypisujàc Billewiczom

jedynie „powiatowe urz´dy”, gdy˝ zarówno

w okresie przed „potopem”, jak i póêniej osià-

gn´li godnoÊci senatorskie, majàc w rodzie Je-

rzego, starost´ ˝mudzkiego (1543) i Tadeusza

(† 1790), kasztelana mÊcis∏awskiego (1783),

wojewod´ mÊcis∏awskiego (1786), wreszcie

kasztelana trockiego (1788), a wczeÊniej konfe-

derata barskiego. Niektórzy Billewiczowie prze-

szli na kalwinizm (jako pierwsi z elit Wielkiego

Ksi´stwa), jednak najazd szwedzki przyspieszy∏

ich powrót do katolicyzmu. Szeroko rozrodze-

ni, odgrywali przez kilkaset lat niebagatelnà ro-

l´ na Litwie, a przetrwali a˝ do naszych czasów.

Warto równie˝ wspomnieç, i˝ cz´sto wchodzili

oni w zwiàzki ma∏˝eƒskie z Pi∏sudskimi, matka

Józefa Pi∏sudskiego — Maria († 1884) pocho-

dzi∏a w∏aÊnie z Billewiczów. Wymieniç tak˝e

trzeba Teodora († po 1679), s´dziego ziemskie-

go ˝mudzkiego i pami´tnikarza oraz Franciszka

(† 1878), dzia∏acza spo∏ecznego i wi´ênia stanu

— Sybiraka.

Z tej rodziny:

Billewicz Herakliusz (P, I)pu∏kownik lekkiego znaku, podkomorzy

upicki, patriarcha wszystkich Billewiczów

(† 1654). Dziedzic Wodoktów, Lubicza i Mi-

trun, le˝àcych w pobli˝u Laudy. Dziadek

Oleƒki, który przeznaczy∏ jà testamentem, ra-

zem z Lubiczem, Kmicicowi, ustanawiajàc

opiekunem ca∏à szlacht´ laudaƒskà. Przyczy-

nà tego zapisu by∏a dawna przyjaêƒ mi´dzy

panem Herakliuszem a Kmicicem-ojcem, któ-

ry w wojennych potrzebach ratowa∏ mu ˝ycie.

Billewicz Jurko (P, III)walczy∏ ze Szwedami w partii miecznika ro-

sieƒskiego; zakochany w Anusi Borzobohatej-

-Krasieƒskiej (zob.) i wyprawiony przez nià

z listem do Babinicza-Kmicica, zosta∏ zastrze-lony za Poniewie˝em, w ucieczce przed pod-jazdem szwedzkim. List Anusi trafi∏ do ràk ofi-

cera Hamiltona, a po jego Êmierci w kolejnej

potyczce z Kmicicem (pod Androniszkami) —

do ràk samego Kmicica.

Billewicz Tomasz (P, I)miecznik rosieƒski, dzier˝àcy gniazdo rodo-

we — Billewicze, póêniejszy opiekun Oleƒki,

przebywa∏ z nià najpierw w Kiejdanach u ks.

Janusza Radziwi∏∏a, potem dzieli∏ swoiste

„wi´zienie” u Bogus∏awa w Taurogach.

Niczym typowy Êredni szlachcic mia∏ wiele

nabo˝eƒstwa w stosunku do magnaterii i im-

ponowa∏a mu perspektywa ewentualnego

ma∏˝eƒstwa Oleƒki z ks. Bogus∏awem, który

ch´tnie roztacza∏ przed panem miecznikiem

takà — skàdinàd nierealnà — perspektyw´.

Jednak w decydujàcym momencie potrafi∏

sprzeciwiç si´ ksi´ciu i uciek∏ z Taurogów

(Mi∏aÊ ty dziewczyno, córuchno jedyna, aleojczyzna milsza), formujàc nast´pnie party-

zanckà parti´ walczàcà ze Szwedami. Inna

rzecz, ˝e na decyzj´ pana miecznika wp∏yw

mia∏a zapewne i grabie˝, jakiej dopuÊci∏ si´

na jego zakopanej gotowiênie Bogus∏aw Ra-

dziwi∏∏.

Billewiczowa (P, III)z domu Wojni∏∏owiczówna, matka Oleƒki, po

której — zdaniem miecznika rosieƒskiego —

mia∏a ona odziedziczyç m´ski zgo∏a umys∏i stanowczy charakter.

J. M. Szancer, Kmicic i Oleƒka

Mogi∏a


BBillewiczówna

Urodziwa panna o p∏owychw∏osach, bladawej cerzei delikatnych rysach. Mia∏api´knoÊç bia∏ego kwiatu

Billewiczówna (P, I–III, PW)Aleksandra, po m´˝u Kmicicowa,zwana Oleƒkà

∏owczanka upicka, wnuczka Herakliusza

i dziedziczka jego fortuny (za wyjàtkiem Lubi-

cza), zobowiàzana testamentem dziadka do

ma∏˝eƒstwa z Andrzejem Kmicicem. Sienkie-

wicz opisuje jà cz´sto i ch´tnie: Urodziwa

panna o p∏owych w∏osach, bladawej cerze

i delikatnych rysach. Mia∏a pi´knoÊç bia∏ego

kwiatu. (...) Oczy jej mia∏y barw´ chabru,

czarna brew nad nimi odbija∏a si´ od bia∏ego

czo∏a jak heban, a p∏owy w∏os lÊni∏ si´ jakby

korona na g∏owie królowej (...) Pi´knoÊç jej

niewys∏owiona budzi∏a podziw i ˝àdze, ale

by∏ w niej zarazem jakiÊ majestat, który nak∏a-

da∏ im w´dzid∏o (...) ze swej cichej twarzy, ja-

snych warkoczów, z niewys∏owionego spoko-

ju i uroku wysmuk∏ej postawy do staro˝ytnej

Psyche by∏a podobnà (...). Charakteryzowa∏o

jà jednak nie tylko pi´kno i urok m∏odoÊci,

by∏a to bowiem màdra panna ze statecznym

umys∏em. ¸àczàc tyle pozytywnych cech,

uosabia Oleƒka sienkiewiczowski idea∏ pol-

skiej szlachcianki, która nie tracàc swej kobie-

coÊci, jest równoczeÊnie stra˝niczkà wartoÊci

i idea∏ów. Tak postrzega i charakteryzuje jà

sam Kmicic w rozmowie z królem Janem Ka-

zimierzem: Cnota i uczciwoÊç jest w tej pan-

nie taka, ˝e mi wstyd by∏o wobec niej daw-

niejszych uczynków. (...) Ona, mi∏oÊciwy pa-

nie, choç niewiasta, rozumem m´˝a zawsty-

dzi, a w wiernoÊci dla waszej królewskiej mo-

Êci nikomu nie da si´ wyprzedziç. W trudnych

chwilach, których Oleƒce nie brakowa∏o, jej

(...) twarz stawa∏a si´ coraz bledszà, powa˝-

niejszà, surowszà, czarne brwi Êciàga∏y si´ co-

raz mocniej na bia∏ym czole, tak ˝e w koƒcu

Kmicic i Oleƒka (Daniel Olbrychski i Ma∏gorzata Braunek) w ,,Potopie’’

P. Stachiewicz, Oleƒka


BBi∏ousBiskup

JedruÊ! ran twoich niegodnam ca∏owaç!

przezwano jà zakonnicà i mia∏a w sobie coÊ

z mniszki.Zwiàzana nie tylko testamentem dziadka, lecz

i uczuciem z zawadiackim Kmicicem, gotowa

by∏a, z powodu „grzechów” pana Andrzeja,

wyrzec si´ tego zwiàzku i perspektywy osobi-

stego szcz´Êcia (drugà mo˝liwoÊcià by∏o wstà-

pienie do klasztoru). Przy czym wi´kszym

przewinieniem od burd i awantur, by∏a dla

niej — regalistki — zdrada Kmicica, a zw∏asz-

cza zmyÊlona przez ks. Bogus∏awa propozycja

dokonania zamachu na króla. Mimo wielu

prób uwiedzenia, na czele z zakusami na jej

cnot´ ze strony ks. Bogus∏awa, pozosta∏a nie-

winna i wytrwa∏a w tajonym uczuciu do Kmi-

cica, choç do koƒca nie chcia∏a wierzyç w je-

go to˝samoÊç z legendarnym Babiniczem,

który pod Magierowem od W´grzynów po-strzelon, przywieziony zosta∏ przez wiernego

Sorok´ jesienià 1657 roku do Lubicza. Prze-

kona∏ jà dopiero powrót choràgwi laudaƒ-

skiej z listem Jana Kazimierza, odczytanym

z ambony przez ksi´dza, a stanowiàcym Êwia-

dectwo poprawy i zas∏ug Kmicica. Wtedy to

z ust Oleƒki padajà pami´tne s∏owa: JedruÊ!ran twoich niegodnam ca∏owaç! Wkrótce odby∏

si´ ich Êlub, i choç Pan Andrzej nied∏ugo poÊlubie na nowà wojn´ wyruszy∏, która odwschodniej Êciany wybuch∏a, to po powrocie

˝y∏ d∏ugo (...) powszechnym szacunkiem oto-

czon. Niech´tni (bo któ˝ ich nie ma) mówiliwprawdzie, ˝e ˝ony we wszystkim zbytnios∏ucha, ale on si´ tego nie wstydzi∏, owszem,sam przyznawa∏, ˝e w ka˝dej wa˝niejszejsprawie zawsze rady jej zasi´ga. Na poczàtku

akcji „Pana Wo∏odyjowskiego” by∏a w cià˝y,

jak si´ zdaje, po raz pierwszy. Wówczas to (...)by∏a urodziwa nad miar´, jasnow∏osa, o po-godnej, nieledwie anielskiej twarzy. Ma to za-

pewne uprawdopodobniç wra˝enie, i˝ „Pan

Wo∏odyjowski” zaczyna si´ niejako „wkrótce”

po zakoƒczeniu akcji „Potopu” (tymczasem

min´∏o a˝ 11 lat!) i Oleƒka — najostro˝niej li-

czàc — musia∏a ju˝ wówczas dobiegaç trzy-

dziestki.

Bi∏ous (P, I–III)˝o∏nierz Kmicica od czasów choràgiewki or-szaƒskich wolentarzy, towarzyszy∏ mu w cza-

sie poselstwa do ks. Bogus∏awa Radziwi∏∏a

i bra∏ udzia∏ w jego porwaniu.

Biskup che∏miƒski (P, II)

pozostawa∏ u boku pary królewskiej w G∏o-

gówku na Âlàsku w 1655 roku i uczestniczy∏

w powrocie Jana Kazimierza z G∏ogówka do

Lubowli. Bra∏ te˝ udzia∏ w uczcie w Lubowli,

wydanej przez marsza∏ka wielkiego koronne-

go Jerzego Lubomirskiego.

J. Matejko, Duchowieƒstwo polskie w XVII w.

Na∏´cz


BBiskupBobola

Na szesnastu biskupów co najmniej dzi´sićiu opuÊci∏oPolsk´

By∏ to prawdopodobnie Jan G´bicki herbu Na-

∏ćz, który jednak w∏aÊnie w 1655 roku postàpi∏

na biskupstwo p∏ockie; mo˝e wić chodziç o je-

go nast´pc´ — Jana Leszczyƒskiego herbu

Wieniawa. W czasie „potopu” na szesnastu bi-

skupów co najmniej dziesićiu opuÊci∏o Polsk´;

wi´kszoÊç uda∏a si´ na cesarski Âlàsk.

Biskup kamieniecki (P, III)towarzyszy∏ królowi w czasie obl´˝enia i zdo-

bycia Warszawy w 1656 roku.

Biskupem kamienieckim by∏ wówczas Jan Lu-

dwik St´pkowski herbu Suchekomnaty

(† 1660).

Biskup krakowski (P, II)pozostawa∏ u boku pary królewskiej w G∏o-





go Jerzego Lubomirskiego. Uczestniczy∏

w mszy Êw. w katedrze lwowskiej w 1656 ro-

ku, kiedy to Jan Kazimierz dokona∏ aktu od-

dania Polski w opiek´ Matce Boskiej.

By∏ nim wówczas Piotr G´bicki herbu Na∏ćz

(† 1657).

Biskup ∏ucki (P, II)pozostawa∏ u boku pary królewskiej w G∏o-






Biskupem ∏uckim by∏ wówczas Jan Zamoyski

herbu Jelita († 1655).

Biskup-nominat ∏ucki (P, III)towarzyszy∏ królowi w czasie obl´˝enia i zdo-

bycia Warszawy w 1656 roku.

By∏ nim wówczas póêniejszy kanclerz wielki ko-

ronny i arcybiskup gnieênieƒski Jan Wyd˝ga

(zob.) herbu Jastrz´biec († 1685).

Biskup poznaƒski (P, II)(najprawdopodobniej) pozostawa∏ u boku

pary królewskiej w G∏ogówku na Âlàsku

w 1655 roku i uczestniczy∏ w powrocie Jana

Kazimierza z G∏ogówka do Lubowli. Bra∏ te˝

udzia∏ w uczcie w Lubowli, wydanej przez

marsza∏ka wielkiego koronnego Jerzego Lu-

bomirskiego.

Biskupem poznaƒskim by∏ wówczas Wojciech

Tolibowski († 1663).

Biskup przemyski (P, II)pozostawa∏ u boku pary królewskiej w G∏o-






By∏ to J´drzej Trzebicki herbu ¸ab´dê († 1679).

B∏eszyƒski (P, II)zakonnik, lektor filozofii, uczestnik obrony

Jasnej Góry w 1655 roku, razem z o. Zacharia-

szem Ma∏achowskim pos∏owa∏ do jenera∏a

Millera, który kaza∏ ich uwi´ziç, a potem

w gniewie skaza∏ na Êmierç, by jednak w koƒ-

cu uwolniç.

Epizod z udzia∏em o. Macieja B∏eszyƒskiego,

lektora filozofii i Zachariasza Ma∏achowskiego

powtarza Sienkiewicz wiernie za „Nowà Gigan-

tomachià” o. Augustyna Kordeckiego. Istnia∏y

cztery szlacheckie rodziny B∏eszyƒskich her-

bów Prus I, Oksza (senatorska), Rawicz i Suche-

komnaty.

Bobola (P, III)wspominany przez pana Zag∏ob´ po odzyska-

niu Rocha Kowalskiego z ràk szwedzkich, ja-

ko szlachcic z Sandomierza, którego prochyna drugà stron´ Wis∏y razem z koniem prze-rzuci∏y, a dlatego mu nic. Obejrza∏ si´, gdziejest, i zaraz na obiad do ksi´dza trafi∏. Ale te˝

mu — zdaniem Zag∏oby — NajÊwi´tsza Pannasekundowa∏a.

Stara rodzina krakowska herbu Leliwa, prawdo-

podobnie pochodzenia czeskiego, s∏ynàca z re-

ligijnoÊci, jak si´ zdaje wymar∏a jeszcze w XVII

wieku. Jej najbardziej znanym przedstawicielem

by∏ Andrzej (J´drzej) Bobola, jezuita zwany

„aposto∏em piƒskim”, zamordowany przez Ko-

zaków w 1657 roku, beatyfikowany przez Bene-

dykta XIV w 1755 roku, a kanonizowany przez

Suchekomnaty

Oksza


BBodzyƒski Bohan

Za pana Bogusza Turek z Kamieƒca nie rusza

aby klejnotem indygenatupolskiego tak wielkie onegoprzys∏ugi kondekorowaneby∏y

Piusa IX w 1853 roku. Anegdota opowiedziana

przez pana Zag∏ob´ jest prawie ˝ywcem wyj´ta

przez Sienkiewicza z „Pami´tników” Paska.

Bodzyƒski (OiM, I)dziewos∏àb (swat) pana Przyjemskiego, woje-

wodzica ∏ćzyckiego, kandydata do r´ki ks.

Anny Zbaraskiej, wychowanicy ks. Jeremiego

WiÊniowieckiego.

Istnieli Budzyƒscy herbów Dàbrowa i Szeliga.

Mo˝e wić to o nich chodzi?

Bogusz Marcin (PW)

z Ziemblicpodstoli nowogrodzki, zaufany wspó∏pra-

cownik hetmana Sobieskiego w pertrakta-

cjach z Lipkami pozostajàcymi w s∏u˝bie

krymskiej; w tej roli rezydowa∏ przez pewien

czas w Chreptiowie. Przekonany przez Azj´

do idei powo∏ania armii tatarskiej w s∏u˝bie

Rzeczypospolitej, przekaza∏ jà niezw∏ocznie

hetmanowi Sobieskiemu. Gdy ten odrzuci∏

propozycj´, Bogusz zawiadomi∏ o tym Azj´ li-

stem, co stanowi∏o bezpoÊredni impuls do

zdrady Tatara. W czasie obl´˝enia Kamieƒca

w 1672 roku Bogusz sprawowa∏ komend´

nad Lackà Bramà.

W∏aÊciwie Jan Marcin Bogusz († 1705) — re-

prezentant podolskiej linii bardzo starej, „zapia-

stowskiej” ma∏opolskiej rodziny herbu Pó∏ko-

zic, która w ró˝nych okresach wyda∏a m.in.

trzech senatorów. Od 1678 roku podstoli nowo-

grodzki, chorà˝y lwowski (1692), wreszcie sta-

rosta dêwinogrodzki (1698) i podkomorzy po-

dolski (1701). Zas∏u˝ony w walkach przeciw

Turkom i Tatarom, by∏ typowym kresowym za-

goƒczykiem. W m∏odoÊci sp´dzi∏ kilka lat w nie-

woli u Turków, gdzie nauczy∏ si´ ich zwyczajów

i j´zyka. By∏ te˝ i czas jakiÊ na Zaporo˝u. Bliski

Sobieskiemu, od 1671 roku jest rotmistrzem

królewskim, ale te˝ cz´sto bierze udzia∏ w mi-

sjach dyplomatycznych — jak w roku 1672

w Kamieƒcu, gdzie pracuje nad utrzymaniem

przy Rzeczypospolitej Lipków i Czeremisów —

co te˝ wiernie opisuje Sienkiewicz. W rzeczywi-

stoÊci nie ma go w obl´˝onym Kamieƒcu, gdy˝

zdo∏a∏ dotrzeç do Lwowa. Walczy∏ pod Wied-

niem w 1683 roku (jako dowódca choràgwi

pancernej i wo∏oskiej) i w innych kampaniach.

Popularny wÊród szlachty, odgrywa∏ sporà rol´

politycznà na Podolu, a piosenka mówi∏a o nim:

Za pana Bogusza, Turek z Kamieƒca nie rusza

(dotyczy to oczywiÊcie okresu po 1672 roku).

Ufundowa∏ klasztor karmelitów bosych w Ka-

mieƒcu, gdzie te˝ zosta∏ pochowany.

Boguszowa Marcinowa (PW)jego ˝ona, w 1672 roku przetrwa∏a (wraz

z Basià Wo∏odyjowskà i innymi szlachetnymi

paniami) obl´˝enie Kamieƒca w klasztorze

panien dominikanek.

Poniewa˝ Marcin Bogusz ˝onaty by∏ dwukrot-

nie, musia∏a byç to z domu Zamiechowska bàdê

Stempkowska.

Bohan Krzysztofor de (PW)dowódca wojsk zaci´˝nych — uczestniczy∏

w bitwie pod Chocimiem (9 XI 1673).

Krzysztof De Boham de Landuy, pu∏kownik re-

gimentu dragoƒskiego marsza∏ka i hetmana

wielkiego koronnego Jana Sobieskiego. Za za-

s∏ugi pod Brac∏awiem w 1671 roku wojsko su-

plikowa∏o za tak odwa˝nym m´˝em, aby klejno-

tem indygenatu polskiego tak wielkie onego

przys∏ugi kondekorowane by∏y. Otrzyma∏ rze-

czywiÊcie indygenat w 1673 roku. Tego˝ roku

pod Chocimiem mia∏ w∏asny regiment nowego

zaciàgu. W roku 1677 wstàpi∏ na s∏u˝b´ francu-

skà i ruszy∏ na czele 3 tysićy ludzi na wsparcie

powstaƒcom w´gierskim, za co w Polsce ob∏o-

˝ony zosta∏ infamià. Przebywa∏ jeszcze w Rze-

czypospolitej w latach 1679–1682, potem wyje-

cha∏ do Francji, zapewne na sta∏e.

J. Engelhardt, Andrzej Bobola

Pó∏kozic


BBohowityniankaBohun

odepchnićie ca∏ej kozaczyzny przezRzeczpospolità rzuca jàw ramiona wspólnych dotàd wrogów

Bohowitynianka (OiM, I)panna respektowa ks. Gryzeldy WiÊniowiec-

kiej, adorowana przez pana Bychowca.

Zapewne z jedynej szlacheckiej rodziny (wo∏yƒ-

skiej) tego nazwiska herbu Pelikan (choç nie-

którzy heraldycy przypisywali jej herb Korczak).

Bohun Jur (OiM, I–II, PW)Choç Bohun jest niewàtpliwie negatywnym

bohaterem g∏ównej intrygi „Ogniem i mie-

czem”, Sienkiewicz opisuje go nie bez pew-

nej sympatii, a nawet podziwu: (...) ujrza∏mo∏ojca smuk∏ego jak topola, z obliczemsmag∏ym, zdobnym w bujny, czarny wàs zwie-szajàcy si´ ku do∏owi. Weso∏oÊç na tej twarzyprzebija∏a przez ukraiƒskà zadum´ jako s∏oƒ-ce przez mg∏´. Czo∏o mia∏ wata˝ka wysokie,na które spada∏a czarna czupryna (...) Nos or-li, rozd´te nozdrza i bia∏e z´by, po∏yskujàceprzy ka˝dym uÊmiechu nadawa∏y tej twarzywyraz troch´ drapie˝ny, ale w ogóle by∏ to typpi´knoÊci ukraiƒskiej, bujnej, barwnej i zawa-diackiej. Odwa˝ny do szaleƒstwa, zawsze go-

towy na wszystko, nie dbajàcy o korzyÊci ma-

terialne (ta cecha oka˝e si´ nie bez znaczenia,

gdy kniahini przyjdzie wybieraç m´˝a dla He-

leny), pe∏en dzikich nami´tnoÊci — jest w ja-

kimÊ sensie antytezà „idealnego” Skrzetuskie-

go: (...) pan Skrzetuski, zacny kawaler —i przystojny, ale z tym malowanym wata˝kàna urod´ i porównaç si´ nie mo˝e.(...) Dia-mentowe guzy jego ˝upana migota∏y jakgwiazdy na niebie, nó˝ i szabla skrzy∏y si´ od

klejnotów, ˝upan ze srebrnej lamy i czerwo-ny kontusz podwoi∏y pi´knoÊç jego smag∏egooblicza — i tak sta∏ przed nià, wysmuk∏y, czar-nobrewy, przepyszny, najpi´kniejszy zewszystkich mo∏ojców Ukrainy. Bohun jest przede wszystkim wojownikiem

(czy wrćz zabijakà), nic zatem dziwnego, ˝e

bli˝ej mu do Kozaków, którzy z wojaczki

uczynili zawód i powo∏anie, ni˝ do Polaków,

którzy w tym czasie na Ukrain´ wnosili ∏ad cy-

wilizacyjny („paƒstwo ∏ubnieƒskie” Jeremie-

go WiÊniowieckiego). Wybór Heleny ma za-

tem wymiar symboliczny: odepchnićie przez

nià popycha Kozaka w ramiona buntu, tak jak

odepchnićie ca∏ej kozaczyzny przez Rzecz-

pospolità rzuca jà w ramiona wspólnych do-

tàd wrogów.

Dzieje Bohuna opowiedziane przez Sienkie-

wicza wyglàdajà w wielkim skrócie nast´pujà-

co: Bohun, w 1648 roku m∏ody podpu∏kow-

nik perejes∏awski, zdà˝y∏ ju˝ zapisaç bogatà

kart´ wypraw przeciw Tatarom i na Morze

Czarne. Uwielbiany przez podkomendnych,

towarzyszy broni (sà wÊród nich bracia Hele-

ny) i „lud”, sam jest nieszcz´Êliwie zakochany

w obiecanej mu wczeÊniej Helenie Kurcewi-

czównie, która jednak boi si´ go i wybiera

Skrzetuskiego, zakochujàc si´ w nim od

pierwszego wejrzenia. Dowiedziawszy si´

o tym przypadkowo w Czehrynie z przej´tego

po aresztowaniu Rz´dziana liÊcie, Bohun

w towarzystwie Zag∏oby dokonuje iÊcie zbó-

jeckiego najazdu na gniazdo Kurcewiczów —

Roz∏ogi, zabijajàc starà kniahini´ i jej synów.

(Tu dygresja — sam Sienkiewicz t∏umaczy∏ si´

Bohun z Helenà (Aleksander Domogarow z Izabellà Scorupco) w ,,Ogniem i mieczem’’

Pelikan


BBohun

umieÊci∏em od razu Bohunaz poczàtku w nieco za wysokim rejestrze moralnym, a Zag∏ob´ o wiele za niskim. (...) Nieraz ˝a∏owa∏em, ˝e rzeczta w ten sposób utrwali∏a si´w druku

w 1654 roku mia∏ ju˝ doros∏ego syna

w 1908 roku: Nie majàc skrystalizowanegoca∏ego planu powieÊci, umieÊci∏em od razuBohuna z poczàtku w nieco za wysokim reje-strze moralnym, a Zag∏ob´ o wiele za niskim.(...) Nieraz ˝a∏owa∏em, ˝e rzecz ta w ten spo-sób utrwali∏a si´ w druku...). Sam ranny

w czasie napadu, nie jest w stanie zapobiec

porwaniu Heleny przez Zag∏ob´. Mimo poÊci-

gu uciekinierom udaje si´ zbiec, a Helena

chroni si´ w Barze. W takiej sytuacji Bohun

nie ma ju˝ odwrotu (przedtem ponoç si´ wa-

ha∏) i w otwarty sposób przyst´puje do rebe-

lii Chmielnickiego. Bierze udzia∏ w zdobyciu

Baru i teraz z kolei on porywa Helen´ (chro-

niàc jà byç mo˝e przed gorszym losem) i

ukrywa w nadrzecznym jarze nad Wa∏adynkà

za Jampolem, pod opiekà Horpyny Doƒców-

ny (zob.). Sam pos∏uje do króla Jana Kazimie-

rza i zostaje ci´˝ko ranny w pojedynku z Wo-

∏odyjowskim. Helen´ z niewoli uwalniajà Wo-

∏odyjowski, Zag∏oba i Rz´dzian. Po bitwie

pod Zborowem rzuci∏ si´ na czele 300 koni

(mimo zawartego rozejmu) na ca∏à jazd´ ksià-

˝´cà i dwakroç raniony przez Wo∏odyjowskie-

go dosta∏ si´ do niewoli; darowany przez

ksi´cia Skrzetuskiemu odzyska∏ wolnoÊç. Po

Dziedziale by∏ dowódcà obrony taboru kozac-

kiego po bitwie beresteckiej. Chocia˝ w na-st´pnych wojnach cz´stokroç wyp∏ywa∏o jegonazwisko mi´dzy nazwiskami najs∏ynniej-

szych wodzów kozackich (...) uÊmiech nie po-sta∏ nigdy na ustach tego szczególnego cz∏o-wieka. ˚y∏ nie w ¸ubniach, ale w wiosce, któ-rà z popio∏ów odbudowa∏ i która zwa∏a si´Roz∏ogi. Tam te˝ podobno umar∏. Wspomina-

ny równie˝ raz, incydentalnie, w „Panu Wo∏o-

dyjowskim” — panu Zag∏obie Bohuna przy-

pomina∏ kolejny „czarny charakter” — Azja

Tuhaj-bejowicz.

Autentyczny Iwan Teodorowicz Bohun, od-

wa˝ny do granic szaleƒstwa ˝o∏nierz kozacki,

by∏ synem drobnego szlachcica, dzier˝awcy

Bubnowa w woj. kijowskim. (Co ciekawe, her-

barze odnotowujà istnienie w XV w. ma∏opol-

skiej rodziny Bohunów herbu Âreniawa bàdê

Dru˝yna. Wàtpliwe jednak, by Sienkiewicz zda-

wa∏ sobie z tego spraw´, czy bra∏ t´ wiedz´ pod

uwag´, gdy˝ w „Ogniem i mieczem” brak ja-

kichkolwiek poszlak ∏àczàcych postaç wata˝ki

z szanowanà polskà rodzinà, choç nie mo˝na

wykluczyç i tego, ˝e Bohunowie „skozaczeli”).

Urodzi∏ si´ — wedle niektórych êróde∏ ukraiƒ-

skich — oko∏o 1615 roku (w 1654 r. mia∏ ju˝ do-

ros∏ego syna). O jego m∏odoÊci nic nie wiemy.

Mo˝emy jednak powtórzyç za Sienkiewiczem,

i˝ (...) kolebkà by∏y mu stepy, Dniepr, porohy

i Czertomelik ze swoim labiryntem cieÊnin, za-

tok, ko∏bani, wysp, jarów i oczeretów (...) Szko-

∏à by∏y mu wycieczki na Dzikie Pola po trzody

Bohun z Zag∏obà (Aleksander Domogarow z Krzysztofem Kowalewskim) w ,,Ogniem i mieczem’’


BBohun

odrzuca bu∏aw´ hetmaƒskà,przys∏anà mu za poÊrednictwem przyjaciela z lat m∏odzieƒczych Olekszycaprzez Potockiego

i tabuny tatarskie, zasadzki, bitwy, wyprawy

przeciw brzegowym u∏usom. (...) WczeÊnie sta∏

si´ ulubieƒcem ca∏ego Ni˝u, wczeÊnie sam za-

czà∏ wodziç innych; i wkrótce odwagà wszyst-

kich przewy˝szy∏ (...) Niektórzy go mieli za sza-

lonego, bo te˝ i by∏a to dusza nieokie∏znana

i rozszala∏a. Dlaczego na Êwiecie ˝y∏ i czego

chcia∏, dokàd dà˝y∏, komu s∏u˝y∏ — sam nie

wiedzia∏. S∏u˝y∏ stepom, wichrom, wojnie, mi∏o-

Êci i w∏asnej fantazji. (...) Ze wszystkich wata˝-

ków on jeden najlepiej uosabia∏ Kozaka-ryce-

rza... W dokumentach pojawia si´ dopiero pod

koniec 1649 roku jako zwyk∏y kozak pu∏ku

czehryƒskiego, choç ju˝ rok wczeÊniej walczy∏

przeciwko wojskom koronnym w rejonie bra-

c∏awskim. Niecodzienny temperament i odwa-

ga sprawiajà, ˝e wkrótce zostaje setnikiem,

a w 1651 roku ju˝ pu∏kownikiem brac∏awskim.

Zas∏ynà∏ od razu obronà Winnicy, szturmowanej

bezskutecznie przez hetmana polnego koron-

nego Marcina Kalinowskiego. W bitwie pod Be-

resteczkiem przewodzi przedniej stra˝y kozac-

kiej, a po kl´sce, w siódmym dniu blokady, zo-

staje wybrany hetmanem w miejsce zrzuconego

Dziedzia∏y. Udaje mu si´ wyprowadziç Kozaków

z okrà˝enia i tym samym uratowaç od ca∏kowi-

tego pogromu. Bohun sta∏ na stanowisku ca∏ko-

witej niezale˝noÊci Ukrainy od jej sàsiadów.

Przeciwny ugodzie, podpisanej ostatecznie

w Bia∏ej Cerkwi, wyst´puje jednak w obronie

˝ycia przyby∏ych do obozu komisarzy polskich.

Niezadowolony z polityki Chmielnickiego,

przechodzi do opozycji i doprowadza w 1652

roku do wojskowego buntu. Popada tymczaso-

wo w nie∏ask´; na aren´ wypadków wraca do-

piero rok póêniej, kiedy to walczy z Potockim

pod Krasnem oraz z Czarnieckim i Machow-

skim pod Kalnikiem, Monasterzyskami i Kliƒca-

mi. Bierze te˝ udzia∏ w wyprawie Tymoszy

Chmielnickiego do Wo∏och, gdzie zostaje lekko

ranny pod Targowiszczami. Wkrótce znów jed-

nak wraca do czynnego ˝ycia i walczy z hetma-

nem Stanis∏awem Potockim pod ˚waƒcem.

Wierny swym zasadom, odmawia podpisania

w Perejes∏awiu w roku 1654 aktu wiernoÊci ca-

rowi, odrzuca równie˝ bu∏aw´ hetmaƒskà, przy-

s∏anà mu za poÊrednictwem przyjaciela z lat

m∏odzieƒczych Olekszyca przez Potockiego.

Wkrótce godzi si´ z Chmielnickim i jako pu∏-

kownik kalnicki broni Niemirowa i Humania,

a pod Brac∏awiem walczy z Czarnieckim. Pod-

czas kl´ski wojsk kozackich pod Ochmatowem

(1655), dzi´ki zuchwa∏ej szar˝y ratuje Chmiel-

nickiego przed ca∏kowitym pogromem. Zwyci´-

˝ony przez Lanckoroƒskiego pod Machnówkà,

bije si´ nast´pnie z Tatarami, odbierajàc im zdo-

byty na ziemiach ukraiƒskich jasyr i ∏upy. Wraz

z Chmielnickim wyrusza na wypraw´ przeciw

hetmanowi Potockiemu, walczy pod Gródkiem

i oblega Lwów, ale rok póêniej ponownie popa-

da w konflikt z Chmielnickim. Usi∏uje przeko-

naç go do udzielenia pomocy Polsce w walce ze

szwedzkim najeêdêcà, jednak wobec planów

rozbioru Rzeczypospolitej oraz przyznania

Ukrainie prawa do samostanowienia zmienia

zdanie i walczy u boku Rakoczego, a˝ do jego

ostatecznej kl´ski. Po Êmierci Chmielnickiego

Bohun poczàtkowo opowiada si´ za kandydatu-

rà Wyhowskiego jako jego nast´pcy i dzielnie

wspiera go w bitwie pod Po∏tawà. Zniech´cony

jednak propolskim nastawieniem hetmana,

przechodzi do obozu Jerzego Chmielnickiego,Bohun (Aleksander Domogarow) w ,,Ogniem i mieczem’’


BBohun

Oskar˝ony o zdrad´ ˝o∏nierskà i sabota˝, zostaje postawiony przed sàdemi skazany na kar´ Êmierci

który wkrótce deklaruje swojà uleg∏oÊç wobec

cara. Bohun znowu nie podpisuje wiernopod-

daƒczego aktu. W 1661 roku, na mocy uchwa∏

ugody w Cudnowie, walczy w szeregach pol-

skich przeciwko Chowaƒskiemu. Ani chybi za

niesubordynacj´ pozbawiony zostaje pu∏kowni-

kostwa i osadzony w malborskiej twierdzy

(gdzie sp´dza blisko 3 lata). Wypuszczony stam-

tàd na osobistà proÊb´ nowego hetmana Tetery,

bierze udzia∏ w wyprawie zadnieprzaƒskiej

przeciw stronnikowi Rosji — Brzuchowieckie-

mu. Oskar˝ony o zdrad´ ˝o∏nierskà i sabota˝,

zostaje postawiony przed sàdem i skazany na

kar´ Êmierci. Wyrok przez rozstrzelanie wyko-

nano 27 II 1664 roku, w obozie pod Nowogród-

kiem Siewierskim (wg niektórych êróde∏ mia∏

umrzeç na dyzenteri´, ale wydaje si´ to niewia-

rygodne). W taki nieszcz´sny sposób odszed∏

jeden z najwaleczniejszych synów Ukrainy, wiel-

ki ˝o∏nierz i podziwu godny za niespotykanà

w tamtych czasach konsekwencj´ cz∏owiek.

D∏ugo jeszcze wÊród ukraiƒskiego ludu zr´czne

manewry wojenne nazywano „bohunowskimi

figlami”.

Jak si´ zdaje, Sienkiewicz, poczynajàc od nieco

za wysokiego rejestru moralnego, d∏ugo nie

móg∏ si´ zdecydowaç, kim w∏aÊciwie ma byç je-

go negatywny bohater. Autor darzy Bohuna nie-

wàtpliwà sympatià i — w∏aÊciwie wbrew temu,

co pisze w cytowanej relacji — próbuje go a˝ do

koƒca powieÊci na wszystkie sposoby usprawie-

dliwiaç. Konsekwencje sà szczególne: Bohun

z przeÊladowcy staje si´ ofiarà! Bo policzmy do-

brze — ten idol „ludu”, wata˝ka, nieustraszony

wojownik, na dobrà spraw´ nie odgrywa w la-

tach powstaƒ powa˝niejszej roli, gdy˝... bezu-

stannie leczy si´ z ran, a wi´c ponosi konse-

kwencje kolejnych pora˝ek! Jedynym jego „po-

wa˝nym” (a przynajmniej szczegó∏owo opisa-

nym) czynem zbrojnym jest iÊcie zbójecki na-

J. Kossak, Walka Wo∏odyjowskiego z Bohunem

P. Stachiewicz, Bohun


BBohus∏awscy Borzobohata

przy dobrym sercu i czystoÊci myÊli by∏a dzierlatkà (...) istna czarnuszka, przypomina∏araczej choch∏´, która nocami na wertepy ludziwyprowadza i z frasunkuich si´ Êmieje

jazd na Roz∏ogi. Karà sà ci´˝kie rany. Potem

(prawda, ˝e na przestrzeni 3 lat) trzykrotnie sta-

je mu na drodze Wo∏odyjowski i trzykrotnie —

rzecz oczywista — Bohun musi poddaç si´ ko-

lejnym kuracjom. Na dobrà spraw´ ani razu nie

widzimy go w naprawd´ heroicznej scenie wal-

ki i musimy Sienkiewiczowi wierzyç na s∏owo,

gdy pisze o walecznoÊci wata˝ki. Dla czytelnika

pozostaje bowiem Bohun „sentymentalnym

zbirem”, gdy˝ mimo wszelkich staraƒ autora

nic i nigdy nie usprawiedliwi mordu, dokona-

nego przezeƒ w Roz∏ogach.

Bohus∏awscy (OiM I)szlachta, przyszli w sukurs ks. WiÊniowieckie-

mu pod Rajgrodem.

Trudno ustaliç, o jakà rodzin´ chodzi — byç

mo˝e o jakichÊ Bogus∏awskich (chwiejnoÊç pi-

sowni by∏a d∏ugo oczywista). Rodzin szlachec-

kich tego nazwiska by∏o co niemiara — legity-

mowali si´: Jastrz´bcem, Jezierzà, Korabiem,

Nowinà, Okszà, Ostojà, Prusem I, Prusem II,

Przyjacielem, Âlepowronem, Âwinkà, Strza∏à.

Niektórzy heraldycy dorzucajà do tych herbów:

Awdaƒca, Leszczyca i Zag∏ob´.

Bondar (OiM, II)ojciec panny m∏odej na kozackim weselu

(którego goÊciem by∏ pan Zag∏oba), zamor-

dowany przez mo∏ojców Bohuna.

Borzobohata-Krasieƒska Anusia(OiM, I, P, II–III)

(Uwaga: wymowa — nie Bo˝obohaty, ale

Bor-zobohaty, od ruskiego: „bardzo bogaty”).

By∏a to sierota z dobrego szlacheckiego do-

mu, pozostajàca pod opiekà WiÊniowieckich,

(...) panienka respektowa ksi´˝ny Gryzeldy,najpi´kniejsza dziewczyna z ca∏ego fraucyme-ru, ba∏amutka wielka, za którà przepadaliwszyscy w ¸ubniach, a ona za nikim. W 1648

roku bardzo jeszcze m∏oda, ale (...) sz∏y (od

niej) promienie weso∏oÊci jako owo Êwiate∏-ko, które nocami bije od Êwi´tojaƒskiego ro-baczka. W szcz´Êliwych ∏ubnieƒskich dniach

przed insurekcjà Chmielnickiego kochajà si´

w niej wszyscy — w∏àcznie ze Skrzetuskim,

który bi∏ si´ ju˝ nawet raz z panem Wo∏ody-jowskim w szable o Anusi´. Tymczasem wcià˝

„pogrà˝ajàca” kolejnych adoratorów Anusia

(...) przy dobrym sercu i czystoÊci myÊli by∏adzierlatkà (...) istna czarnuszka, przypomina-∏a raczej choch∏´, która nocami na wertepy

ludzi wyprowadza i z frasunku ich si´ Êmieje.Spowodowa∏o to, i˝ zast´py wielbicieli top-

nia∏y i osta∏ si´ tylko Longinus Podbipi´ta,

przewiàzany przez Anusi´ rycerskà szarfà

przed wyruszeniem na wypraw´ ks. Jeremie-

go przeciw Chmielnickiemu. Podbipi´ta ginie

pod Zbara˝em, zapisawszy Anusi swe wielkie

dobra na Litwie (jakieÊ Ba∏tupie, Syruciany,Myszykiszki, s∏owem, wszystko, co mia∏).Wspominana potem kilkakroç w czasie „poto-

pu” (m.in. w czasie obl´˝enia Tykocina) przez

pana Wo∏odyjowskiego, Zag∏ob´ i ich towa-

rzyszy. Tymczasem wcià˝ pozostawa∏a „na re-

spekcie” u ks. Gryzeldy WiÊniowieckiej w Za-

moÊciu, gdzie spotka∏ jà Kmicic-Babinicz, w´-

drujàcy z Tatarami do hetmana Paw∏a Sapiehy.

Skutkiem intrygi Sobiepana Zamoyskiego zo-

sta∏a pod konwojem Kmicica wyprawiona do

Sapiehy, by — wedle s∏ów Kmicica — dziew-k´ (...) gdzieÊ na uboczu osadziç, aby starostaswobodnie ˝àdzom swym cugle móg∏ po-puszczaç. Kmicic przejrza∏ ten banalny pod-

st´p Sobiepana i zgotowa∏ jego ludziom za-

sadzk´, a Anusi´ dostarczy∏ bezpiecznie do

miejsca przeznaczenia, przy czym nie da∏ si´

„pogrà˝yç”. Wr´cz przeciwnie — to Anusia za-

cz´∏a wzdychaç do „pana Babinicza”. Trafi∏a

nast´pnie do „niewoli” ks. Bogus∏awa w Tau-

rogach, gdzie, wedle relacji Ketlinga, zwyk∏a

sytuacja natychmiast si´ powtórzy∏a: w ty-

Jastrz´biec


BBoscy Boska

biskup ∏ucki i archimandryta ˝ydaczowski obrzàdku greckiego, awanturnik skazany na banicj´

dzieƒ rozkocha∏a ta panna w sobie wszystkichw czambu∏, starszych i m∏odszych, niczym in-nym, jeno oczu strzy˝eniem z dodatkiem ja-kichÊ sztuk czarodziejskich, z których ju˝ re-lacji zdaç nie mog´. Mimo poczàtkowej nieuf-

noÊci, zbli˝y∏a si´ z Oleƒkà Billewiczównà

i razem zbieg∏y do Wodoktów. Zarćzona

z Wo∏odyjowskim w finale „Potopu” — aleprzysz∏y znaczne mitr´gi, które spraw´ opóê-ni∏y i przewlok∏y. Anusia chcia∏a zgody ks.

Gryzeldy na ma∏˝eƒstwo, Wo∏odyjowski jeê-

dzi∏ wić po nià do ZamoÊcia, a potem Wied-

nia. Wróciwszy, zasta∏ listy zapowiednie na je-go imi´ z ramienia wojewody ruskiego wyda-ne. Ruszy∏ wić na Ukrain´. Potem do Krymupos∏owa∏. Jeszcze póêniej wojowa∏ z Lubo-

mirskim i znów na Ukrainie. Zmitr´˝y∏ Wo∏o-

dyjowski w ten sposób lat 11 (!), a kiedy

w 1668 roku dà˝y∏ z Anusià na Êlub z Wodok-

tów do Krakowa, narzeczona niespodziewa-

nie zmar∏a w Cz´stochowie.

Nietrudno zauwa˝yç, i˝ piszàc „dla pokrzepie-

nia serc”, Sienkiewicz doÊç g∏adko przemknà∏

si´ nad dramatycznymi w dziejach Polski latami

1656–1668. Dla czytelnika niezbyt zorientowa-

nego w meandrach historii „Pan Wo∏odyjowski”

zaczyna si´ „mniej wićej” wkrótce po zakoƒ-

czeniu akcji „Potopu” — tymczasem, jak powie-

dzieliÊmy wy˝ej, min´∏o lat 11. Zwa˝ywszy, ˝e

Anusia wyst´puje ju˝ w I tomie „Ogniem i mie-

czem” jako panna respektowa ks. Gryzeldy,

w której (pannie, nie ksi´˝nej) kochajà si´ na

zabój wszyscy oficerowie ks. Jeremiego — mu-

si Anusia mieç wówczas (w 1648 roku) co naj-

mniej 16–18 lat. Potwierdza∏aby to opinia wy-

g∏oszona ju˝ w 1656 roku w ZamoÊciu przez pa-

na Szurskiego: Mówià, ˝e jej dwadzieÊcia pi´ç

lat, jak Boga kocham! Gdyby przyjàç te plotki za

dobrà monet´, znaczy∏oby to, ˝e Anusia urodzi-

∏a si´ ok. roku 1630 i w roku 1668 ma lat ok. 38,

z trudem zatem mo˝e uchodziç za mi∏à pann´

czy umi∏owanà dziewk´ (jak nazywa jà w innym

miejscu pan Zag∏oba), gdy˝ wedle ówczesnych

kategorii by∏a po prostu bardzo ju˝ starà pannà,

by nie powiedzieç kobietà, która od dawna po-

winna piastowaç wnuki (!). Sienkiewicz dyplo-

matycznie milczy na ten temat, podobnie jak

nie mówi, co w∏aÊciwie robi∏a Anusia przez 11

lat na goÊcinnym chlebie u Kmiciców w Wodok-

tach (niewàtpliwie tam w∏aÊnie przez ca∏y ten

czas mieszka∏a), i jak zakoƒczy∏y si´ jej starania

o objćie spadku po Longinusie Podbipićie.

Rodzina Borzobohatych-Krasieƒskich herbu

Jelita wywodzi∏a si´ z mieszczan krasnostaw-

skich pochodzenia ruskiego, nobilitowanych

w 1554 roku, z herbem Jelita otrzymanym od

kogoÊ z rodu Zaleskich. Tylko jedna z ga∏´zi ro-

dziny, posiadajàca dobra Krasne na Podolu,

wzi´∏a przydomek Krasieƒski vel Krasiƒski. Po-

chodzi∏ z niej m.in. Jan Jonasz († 1585), biskup

∏ucki i archimandryta ˝ydaczowski obrzàdku

greckiego, awanturnik skazany na banicj´,

a tak˝e W∏adys∏aw († 1886), lekarz, komisarz

powstaƒczy w 1863 roku, emigrant i wieloletni

zes∏aniec, oraz Wojciech († 1991), jeden z przy-

wódców Polski Podziemnej w II wojnie Êwia-

towej.

Boscy (PW)Stara rodzina mazowiecka herbu Jasieƒczyk

ze wsi Bo˝e w ziemi czerskiej (majàca jedne-

go senatora w poczàtku XVIII w.), której ga∏àê

osiad∏a na Litwie. Historyczni Boscy nie od-

znaczyli si´ szczególnie na kresach, mo˝na

wić sàdziç, ˝e Sienkiewicz u˝y∏ ich nazwiska

przypadkowo. Z tej rodziny:

Boska Antoniowa (PW)osoba stateczna, zimà 1672 roku przyby∏a

(wraz z córkà Zosià) z polecenia hetmana So-

bieskiego do Chreptiowa, by szukaç sposobu

wykupienia m´˝a z niewoli tatarskiej. Nieste-

ty, wpad∏a w Raszkowie w rće zbuntowane-

go Azji Tuhaj-bejowicza (zob.), który podaro-

wa∏ jà Halimowi. Sprzedana wraz z córkà

kupcowi bakalij, ˝y∏a do Êmierci w haremie.

Zofia Boska, portret trumienny

Jelita


BBoskaBranicki

By∏ to dobry cz∏owiek, gdy˝ na proÊb´ Zosi kupi∏równie˝ jej matk´

Boska Zosia (PW)m∏odziuchna jeszcze i bardzo urodziwa.W czasie wizyty w Chreptiowie rozkocha∏ si´

w niej (z wzajemnoÊcià) i zarćzy∏ m∏ody No-

wowiejski (zob.). Niestety, wraz z matkà wpa-

d∏a w Raszkowie w rće zbuntowanego Azji

Tuhaj-bejowicza (zob.), który zachowa∏ jà so-bie. ˚ycie jej p∏yn´∏o w niewolniczych pos∏u-gach, w haƒbie i w ciàg∏ym przera˝eniu, bow sercu Azji nie by∏o dla niej kropli litoÊci. Poprostu znća∏ si´ nad nià za to tylko, ˝e nieby∏a Basià. Z rozkazu su∏tana sprzedana (jak

i inne niewolnice) przez Azj´. Za dobre pie-niàdze kupi∏ (jà) bogaty a stary stambulski ku-piec bakalij dla swego syna. By∏ to dobry cz∏o-

wiek, gdy˝ na proÊb´ Zosi kupi∏ równie˝ jej

matk´. Nowy w∏aÊciciel pokocha∏ jà i po up∏y-wie kilku miesićy do godnoÊci ma∏˝onkipodniós∏. Matka nie roz∏àcza∏a si´ z nià wi´-cej. (...) By∏ podobno ktoÊ, co wszelkimi spo-soby, przez Ormian, przez kupców Greków,przez s∏ugi pos∏ów Rzeczypospolitej, szuka∏Zosi, ale bezskutecznie. Potem szukania teurwa∏y si´ nagle i Zosia nie obaczy∏a nigdy nirodzinnego kraju, ni twarzy drogich. ˚y∏a doÊmierci w haremie.

Boski Antoni (PW)˝o∏nierz (zapewne oficer) w s∏u˝bie hetmana

Sobieskiego. W 1667 roku, gdy jego chorà-

giew sta∏a pod Paniowcami, wraz z panemBu∏ajowskim mieli nadzór nad czeladzià, cow ∏àkach stad pilnowa∏a. Ogarni´ty zosta∏

wówczas przez Tatarów z wo∏oskiego szlaku

i trafi∏ w jasyr. Dosta∏ si´ srogiemu Murza-be-

jowi, który mszczàc si´ na Polakach, ukry∏ Bo-

skiego, nie chcàc go ani wydaç, ani wymieniç.

˚ona i córka Boskiego, w trakcie staraƒ o je-

go uwolnienie same (przez zdrad´ Azji Tuhaj-

-bejowicza) dosta∏y si´ do niewoli, z której ni-

gdy nie powróci∏y. Równie˝ jego los pozosta∏

nieznany.

Bouillon Godfryd de (PW)wyst´puje w porównaniu: (Sobieski) na twa-rzy mia∏ zorz´ takà, jakà musia∏ mieç Godfrydde Bouillon, gdy na mury Jerozolimy z okrzy-kiem „Bóg tak chce!”, wpada∏.

Godfryd de Bouillon († 1100), ksià˝´ Dolnej

Lotaryngii (1087), zastawi∏ hrabstwo Bouillin,

aby pokryç koszty udzia∏u w I krucjacie. Wraz

z bratem Baldwinem by∏ jednym z przywódców

∏acinników, pokonujàc wojska Seld˝uków pod

Antiochià (1098). Po krwawym zdobyciu Jero-

zolimy (1099) obwo∏any zosta∏ królem paƒstwa

utworzonego na Ziemi Âwi´tej. Gotfryd, sam

g∏´boko wierzàcy i traktowany powszechnie ja-

ko wzór cnót rycerskich, skromnie poprzesta∏

na tytule Obroƒcy Grobu Âwi´tego (advocatus

Sancti Sepulchri).

Branecki Jan (P, II)ksiàdz prowincja∏ zabity w Poznaniu przez

Szwedów.

Pochodzi∏ z rodziny mazowieckiej herbu Ra-

dwan — i w rzeczywistoÊci by∏ nie prowincja-

∏em (zakonnikiem), a biskupem enneƒskim, su-

fraganem poznaƒskim u boku póêniejszego

prymasa, Kazimierza Floriana ks. Czartoryskie-

go. Wbrew informacjom w herbarzach i pami´t-

nikach, zosta∏ zabity przez Szwedów w 1655 ro-

ku w swoim majàtku pod Ârodà, nie zaÊ broniàc

katedry od profanacji i rabunku. W opinii

wspó∏czesnych by∏ cz∏owiekiem ogromnych

zdolnoÊci, wiedzy i zas∏ug.

Branicki Jan Klemens (P, II)Wymieniany jako starosta stobnicki, towarzy-

szàcy Janowi Kazimierzowi w Toporowie.

Jan Klemens Branicki II († 1673), herbu Gryf,

syn Jana Klemensa I († 1657), podkomorzego

krakowskiego. Podobnie jak ojciec konse-

kwentnie wierny Janowi Kazimierzowi, tak˝e

w czasie „potopu”, gdy walczy∏ na czele w∏asnej

W. Rakowski, Wizerunek ˝o∏nierza polskiego

Jasieƒczyk


BBraunBryszowski

kaza∏ go ze skóry obedrzeç

choràgwi; prawdopodobnie bra∏ równie˝ udzia∏

w wyprawie duƒskiej Czarnieckiego. Karier´,

zwieƒczonà urz´dami stolnika koronnego

(1670) i marsza∏ka nadwornego koronnego

(1662), zawdzićza∏ w niema∏ym stopniu ma∏-

˝eƒstwu z Aleksandrà Katarzynà Czarnieckà

(† 1698), córkà Stefana, i protekcji teÊcia. Szczy-

tów pot´gi w paƒstwie si´gn´li jednak dopiero

jego potomkowie — syn Stefan Miko∏aj

(† 1709), wojewoda podlaski, a przede wszyst-

kim — wnuk Jan Klemens (Jan Kazimierz) III

(† 1771), hetman wielki koronny (1752) i kasz-

telan krakowski (1762). By∏ nie tylko stronni-

kiem Sasów i kontrkandydatem Stanis∏awa Au-

gusta do korony (choç póêniej o˝eni∏ si´ z Iza-

belà, siostrà króla, która by∏a jego trzecià ˝onà),

ale przede wszystkim najwi´kszym magnatem

swojego czasu; zas∏u˝y∏ si´ dla rozwoju Bia∏ego-

stoku. Na nim wygaÊli Braniccy-Gryfici, a Tyko-

cin i inne majàtki przesz∏y na siostrzenic´

Branickich Teres´ z Sapiehów Potockà.

Braun (P, III)oficer w s∏u˝bie ks. Bogus∏awa Radziwi∏∏a

w Taurogach, który po wyjÊciu wojsk na Pod-

lasie nad szczup∏ym prezydium mia∏ komen-d´. Zakocha∏ si´ w Anusi Borzobohatej-Kra-

sieƒskiej i u∏atwi∏ jej i Oleƒce ucieczk´ z Tau-

rogów. Walczy∏ nast´pnie w partii miecznika

rosieƒskiego Tomasza Billewicza i zosta∏

przez Anusi´ wys∏any z listem do Babinicza.

Niestety, wpad∏ w rće Sakowicza, który kaza∏go ze skóry obedrzeç.

Brochwicz (P, I)porucznik komputu litewskiego pod komen-

dà ks. wojewody wileƒskiego, hetmana Janu-

sza Radziwi∏∏a.

Herbarze zdawkowo odnotowujà istnienie ro-

dziny szlacheckiej tego nazwiska herbu Bro-

chwicz II.

Broniewski Teofil (P, II)prowincja∏ zakonu paulinów, od którego zgo-

dy uzale˝niali ojcowie z Jasnej Góry podda-

nie klasztoru; znajdowa∏ si´ w tym czasie na

Âlàsku, a wić — jak mo˝emy si´ domyÊlaç —

u boku Jana Kazimierza.

Teofil Broniewski (uwaga: w êród∏ach jest mo-

wa o Bronowskim), urodzony w 1632 roku, od

17 roku ˝ycia pozostawa∏ w zakonie Êw. Paw∏a.

W obliczu zagro˝enia szwedzkiego kierowa∏ ak-

cjà ukrywania skarbów jasnogórskiego klaszto-

ru. Do opieki nad skarbami wyznaczono m.in.

oo. Jana Pustowskiego i Wac∏awa Konopk´. Sam

Bronowski nie powróci∏ przed rozpoczćiem

obl´˝enia do klasztoru, przebywajàc na Âlàsku

w Nysie i na dworze Jana Kazimierza w G∏ogów-

ku. Obraz NMP zosta∏ poczàtkowo zdeponowa-

ny w zamku dobrodzieja zakonu Andrzeja hr.

Celariego w Lubliƒcu, a nast´pnie sprowadzony

do G∏ogówka znalaz∏ si´ pod osobistà opiekà

króla.

Istnia∏o co prawda kilka szlacheckich rodzin

Broniewskich herbów: Leliwa, Lewart (senator-

ska), Ogoƒczyk i Tarnawa, trudno jednak prze-

sàdziç, do której z nich mia∏by nale˝eç ksiàdz

prowincja∏.

Bruncel (P, III)Dowódca pu∏ku pruskiego w bitwie pod

Prostkami (8 X 1656).

Nie wymieniany ani przez Wespazjana Kochow-

skiego, ani przez ks. Bogus∏awa Radziwi∏∏a. Byç

mo˝e to˝samy ze wzmiankowanym przez Ko-

chowskiego Brunellem, który dosta∏ si´ do nie-

woli tatarskiej?

Bryszowski (OiM, II)kapitan dragonów biskupa poznaƒskiego,

dowódca stu koni asystencji przydanych ko-

misarzom Rzeczypospolitej na rozmowy trak-

tatowe z Chmielnickim, od trudów i nie-

ustannych walk z czernià zachorowa∏ w No-

wosió∏kach i zastàpi∏ go Skrzetuski.Dragoni

Gryf


BBrzostowscyBrzuchaƒski

biskup wileƒski, g∏oÊny ze skazania na Êmierç za ateizm szlachcica ¸yszczyƒskiego

Nazwisko to pojawia si´ w êród∏ach opisujàcych

pertraktacje z Chmielnickim. W herbarzach nie

natrafiamy jednak na Êlad istnienia rodziny szla-

checkiej tego nazwiska. Móg∏ to byç jakiÊ Bru-

szowski (h. Gozdawa) bàdê Bryszkowski (h.

Brochwicz II).

Brzostowscy (P, II)

herbu Strzemi´ magnacka rodzina litewska, przez którà het-

man Pawe∏ Sapieha spokrewniony by∏ z Pod-bipi´tymi (taka forma w oryginale).

Rodzina ma∏opolska (ze wsi Brzostowo w woj.

sandomierskim), której cz´Êç przenios∏a si´

w XVI wieku na Litw´, gdzie dosz∏a do znaczne-

go majàtku i godnoÊci. Na przestrzeni lat ∏àcznie

wyda∏a dziewi´ciu senatorów (1681–1796).

W pami´ci pokoleƒ zapisali si´ m.in. Konstanty

Kazimierz († 1722), biskup wileƒski (1687), g∏o-

Êny ze skazania na Êmierç za ateizm szlachcica

¸yszczyƒskiego, Micha∏ († 1784), podskarbi

wielki litewski od 1764 roku, Pawe∏ Ksawery (†

1827), referendarz litewski, autor reform w∏o-

Êciaƒskich. W 1789 roku otrzymali od króla Fry-

deryka Wilhelma III tytu∏ dziedzicznych hrabiów

w Prusach. DziÊ linia utytu∏owana ju˝ wygas∏a.

W herbarzach widniejà równie˝ Brzostowscy

herbu Boƒcza, Konopka (vel Bia∏ynia odmien-

na), KoÊciesza, Nowina, Pó∏kozic, Âlepowron.

Brzozowski (OiM, II)

Maksymilian kasztelan kijowski (1648), cz∏onek komisji

traktatowej Rzeczypospolitej wys∏anej do

Chmielnickiego; wczeÊniej s∏u˝y∏ pod Mach-

nówkà i Konstantynowem.

Zamo˝ny szlachcic († 1659) z województwa

brzeskiego, herbu Jastrz´biec odmienny vel

Brzozowski, osiad∏y na Kijowszczyênie; zas∏u˝o-

ny w s∏u˝bie wojenno-dyplomatycznej, skoƒ-

czy∏ karier´ w charakterze wojewody brzesko-li-

tewskiego (1653). Jako jeden z nielicznych

przedstawicieli zamo˝nej szlachty utrzymywa∏

rozleg∏e kontakty z metropolià kijowskà (pozo-

sta∏ przy prawos∏awiu). Istnia∏y równie˝ inne za-

s∏u˝one rodziny Brzozowskich herbów: Belina,

Gozdawa, Korab, Lubicz, Pomian vel Star˝a, Âle-

powron.

Brzuchaƒski Jacek (P, II)mieszczanin cz´stochowski, zwany w pew-

nym miejscu starcem, który w czasie obl´˝e-

nia Jasnej Góry w 1655 roku, przebrawszy si´za Szweda, podszed∏ pod mury, aby potwier-dziç wieÊç o nadciàganiu wielkich dzia∏ z Kra-kowa, lecz zarazem o zbli˝aniu si´ chana z or-dà. Wrzuci∏ prócz tego list z konwentu kra-kowskiego, od o. Antoniego Paszkowskiego.

Przedostawa∏ si´ do klasztoru i póêniej z li-

M. Fajans, Zespó∏ klasztorny oo. paulinów w Cz´stochowie

Strzemi´


BBuczacki Bukar

pierwsza osoba wymienionaw „Trylogii” z imienia i nazwiska

stem ostrzegajàcym o ostatnim szturmie, ale

i powstaniu ca∏ej Rzeczypospolitej przeciwSzwedom. Po tej ostatniej misji schwytany

przez oblegajàcych, zosta∏ z rozkazu Millera

rozciàgni´ty na m´kach, które zniós∏ z niewy-s∏owionà radoÊcià. W koƒcu Miller przyjà∏ na-wet okup za niedom´czonego Jacka Brzu-chaƒskiego i odes∏a∏ go do klasztoru w dniu

Wigilii 1655 roku.

Sienkiewicz opisuje wyczyn Brzuchaƒskiego na

podstawie „Nowej Gigantomachii” o. Augusty-

na Kordeckiego. Brzuchaƒski jest równie˝ bo-

haterem powieÊci Jana Zió∏kowskiego „Homi-

nes novi”, wydanej w 1955 roku.

Buczacki Teodoryk (OiM, I)pierwsza osoba wymieniona w „Trylogii”

z imienia i nazwiska. Wspominany przez Sien-

kiewicza jako poprzednik ks. Jeremiego Wi-

Êniowieckiego w dziele poznania i eksploracji

Ukrainy. Na pó∏nocnym kraƒcu Dzikich Pól,nad Omelniczkiem, (...) w pobli˝u resztekmurowanej stanicy, którà niegdyÊ jeszczeTeodoryk Buczacki wystawi∏, a którà potemnapady star∏y — rozegra∏ si´ pierwszy akt

„Ogniem i mieczem” — uratowanie Bohdana

Chmielnickiego przez Jana Skrzetuskiego

w grudniu 1647 roku.

Buczaccy herbu Abdank odmienny (pochodzà-

cy z jednego domu z Jaz∏owieckimi, Monaster-

skimi i Litwinowskimi vel Litwiƒskimi) byli

w XV–XVII wieku wielkim rodem koronnym

(Abdankowie). Wymarli na bezpotomnym Hie-

ronimie († 1607), wojewodzie podolskim

(1605). Nale˝eli do pierwszych polskich osadni-

ków na Rusi Czerwonej i Podolu, gdzie otrzy-

mali wielkie nadania od Kazimierza Wielkiego

i kolejnych monarchów, a nazwisko wzi´li od

miejscowoÊci Buczacz w ziemi halickiej. W za-

mian strzegli pogranicza od najazdów tatar-

skich i wo∏oskich i wielce si´ na tym polu zas∏u-

˝yli, pilnujàc Podola i rozszerzajàc polskie wp∏y-

wy na Wo∏oszczyênie. Zdobyli ogromne majàtki

i si´gn´li po najwy˝sze godnoÊci, przede

wszystkim na Podolu, choç Jerzy (zwany rów-

nie˝ Monasterskim, a przede wszystkim — Ja-

z∏owieckim; † 1575) by∏ wojewodà ruskim

(1569) i hetmanem wielkim koronnym (1574).

¸àcznie wydali dziewi´ciu senatorów.

Teodoryk Buczacki († 1456), starosta podolski

(1431), kasztelan kamieniecki (1442), brat Mi-

cha∏a, wojewody podolskiego, by∏ swego czasu

jednym z najbardziej zas∏u˝onych dowódców,

którego wp∏ywy si´ga∏y a˝ po czarnomorskie

porty Karaul, Czarnygród i Karawu∏ (by∏ ich w∏a-

Êcicielem). W 1452 roku, na skutek zaniedbania

czy zdrady, sta∏ si´ sprawcà strasznej kl´ski za-

danej polskim wojskom przez Tatarów na Podo-

lu. Jego potomkowie u˝ywali nazwiska Buczac-

ki-Jaz∏owiecki.

Bukar (PW)kapitan ludzi pana Krasiƒskiego, jeden z do-

wódców obrony Kamieƒca w 1672 roku.

M. Fajans, Kamieniec Podolski

Junosza


BBukowski Burdabut

poniewa˝ Krym si∏a tukosztuie, y droga musi kosztowaç

Jan Bukar jako kapitan dowodzi∏ 150 piechotyz zaciàgu referendarza koronnego Jana Dobro-

gosta Krasiƒskiego. (Informacja za „Relacyà

o upadku Kamieƒca”). Zapewne pochodzi∏ z ro-

dziny herbu Junosza, piszàcej si´ z Juƒczy,

a przez pokolenia zwiàzanej z Podolem.

Bukowski (OiM, II)pomóg∏ w Kamieƒcu Skrzetuskiemu, który

poszukiwa∏ porwanej przez Bohuna Heleny

Kurcewiczówny, przy∏àczyç si´ do kupców

Ormian zdà˝ajàcych do Jahorlika.

Istnia∏o bardzo wiele rodzin szlacheckich tego

nazwiska herbów: Boƒcza, Grzyma∏a, Jastrz´-

biec, Orla vel Szaszor, Ossorya (senatorska, hra-

biowska), Ostoja, Poraj.

Bu∏ajowski (PW)˝o∏nierz (zapewne oficer) w s∏u˝bie hetmana

Sobieskiego. W 1667 roku, gdy jego chorà-

giew sta∏a pod Paniowcami, wraz z panem

Boskim mieli nadzór nad czeladzià, co w ∏à-kach stad pilnowa∏a. Ogarni´ty zosta∏ wów-

czas przez Tatarów z wo∏oskiego szlaku i tra-

fi∏ w jasyr, z którego jednak po 3 latach —

w przeciwieƒstwie do Boskiego — powróci∏.

Z polskiego doniesienia z Bachczysaraju (17 III

1668) przes∏anego do hetmana koronnego do-

wiadujemy si´: (...) Jest te˝ dwóch Towarzystwa

z pod Choràgwi Wmç Pana, jeden Pan Bu∏aiow-

ski; drugi zaÊ Pan Boski; o tych racz WMç Pan

w swym do Wezyra pisaç liÊcie; iam teraz o nich

nie wspomina∏ boby ich pochowano jako y in-

szych. Pan Piotrowicz w eliberacyi wi´êniów, ˝e

wszelkiego przyk∏ada∏ starania, to nasze onemu

daiemy testimonium y expensa swoie liczy∏ na

nie, które ˝eby mu by∏y powrócone y nagrodzo-

ne, s∏uszna; poniewa˝ Krym si∏a tu kosztuie,

y droga musi kosztowaç, bo zaledwie ich z du-

szami powrócono. List podpisali Miko∏aj Z∏ot-

nicki i Adam Lychowski.

Takiego nazwiska herbarze nie notujà. Istnieli

natomiast (na Wo∏yniu) Bu∏ajewscy herbu Leli-

wa i Rawicz.

Bu∏uk-pasza (PW)znaczny mi´dzy Turkami wojownik, pochwy-

cony przez pana Wo∏odyjowskiego w czasie

obl´˝enia Kamieƒca w 1672 roku.

Wed∏ug „Relacyi o upadku Kamieƒca...” Bu∏ak-

Basza, na krótko przed obl´˝eniem twierdzy,

pod wsià Kniehynin, wzi´ty zosta∏ do niewoli

przez Wo∏odyjowskiego: choç by∏ na ràczym ko-

niu ˝ywcem pojmano.

Burdabut Iwan (OiM, I)podpu∏kownik kalnickiego pu∏ku, Kozak ol-brzymiej si∏y i statury, w bitwie pod Mach-

nówkà zabi∏ braci Andrzeja i Rafa∏a Sieniutów,

Upad∏y z konia turecki wojownik

Leliwa

szesnastoletniego kniazia Po∏ubiƒskiego

i wielu innych rycerzy, sam pokonany przez

Skrzetuskiego.

Burdar bàdê Bo∏dur-but to t∏umacz kozacki.

Niejaki Hrechory Bo∏dar wchodzi∏ w sk∏ad po-

selstwa kozackiego do Warszawy w lipcu 1648

roku. Wedlug W∏adys∏awa A. Serczyka („Na p∏o-

nàcej Ukrainie”) Bo∏dar jest to˝samy z Hrecho-

rym (Burdybatem) WiÊniakiem (Wieszniakiem),

pu∏kownikiem czernihowskim. Zob. WiÊniak,

¸´towski.

Bur∏aj (OiM, II)jeden z najg∏oÊniejszych przywódców kozac-

kich, wspomóg∏ Rz´dziana, Wo∏odyjowskiego

i Zag∏ob´ jadàcych pod Raszków po uwi´zio-

nà Helen´ Kurcewiczówn´ wiosnà 1649 ro-

ku; zabity przez Zag∏ob´ podczas obl´˝enia

Zbara˝a.

Pierwowzorem dla uÊmierconego przez Zag∏o-

b´ Kozaka by∏ pu∏kownik Bur∏aj o nieznanym

imieniu, Kozak z dziada pradziada, wywodzàcy

si´ prawdopodobnie z rodu kozacko-szlachec-

kiego pochodzenia turgskiego. W poczàtkach

XVII wieku mia∏ braç udzia∏ w wyprawach ko-

zackich nad Morze Czarne, a w roku 1624 na-

wet dowodziç wyprawà zakoƒczonà zdobyciem

Synopy. Ponownie pojawia si´ na widowni za

czasów powstania Chmielnickiego. Jako pu∏-

kownik hadziacki bierze udzia∏ w bitwie pod Pi-

∏awcami (23 IX 1648), a tak˝e w obl´˝eniach

Lwowa i ZamoÊcia. W czasie obl´˝enia Zbara˝a,

podczas walnego szturmu na polski obóz, zgi-

nà∏ nad rzeczkà ¸ubiankà (13 VII 1649), dajàc

dowody wielkiego m´stwa mimo znacznej

przewagi obroƒców. Wedle niektórych êróde∏

(m.in. Wespazjana Kochowskiego) mia∏ utonàç

w stawie, w którym zresztà Êmierç ponios∏o

wówczas pó∏tora tysiàca Kozaków. To samo na-

zwisko Bur∏aj, Burlaj (Burliai) Kondrat († po

1655) nosi pierwszy pu∏kownik w regimencie

hadziackim 1648–1649. Zwiàzany z Chmielnic-

kim, prowadzi∏ w jego imieniu negocjacje z cha-

nem Islamem Girejem III, namawiajàc go do

wspólnego wystàpienia przeciwko Polsce. Ne-

gocjowa∏ równie˝ uni´ perejes∏awskà (1654).

Burmistrz Upity (P, I)na ˚mudzi, któremu Kmicic kaza∏ daç sto ba-to˝ków za opór wobec wojska.

Burmistrz Wo∏oczysk (OiM, II)na czele kilku mieszczan przyszed∏ b∏agaçSkrzetuskiego, by nie odje˝d˝a∏ naprzód i od-prowadzi∏ mieszkaƒców chocia˝ do Tarnopola,ale pan Skrzetuski i s∏uchaç go nie chcia∏, majàcwyraêny rozkaz co tchu ruszaç do Lwowa.

Butrymowie jeden ze s∏awnych i ludnych zaÊciankowych

rodów laudaƒskich, s∏u˝àcych pod komendà

Herakliusza Billewicza; w Wo∏montowiczachna dobrej glebie roili si´; s∏yn´li ze s∏usznego

wzrostu, ma∏omównoÊci i ci´˝kiej r´ki. Któ-rzy czasu sejmików, najazdów lub wojen mu-rem w milczeniu iÊç zwykli. Na Butrymów

spad∏a odpowiedzialnoÊç za wybicie Kmicico-

wej kompanii w karczmie Do∏y; Kmicic w od-

wecie spali∏ i wyr˝nà∏ Wo∏montowicze.

Autentyczna stara rodzina ˝mudzka herbu To-

pór (jeden z Butrymów by∏ na poczàtku XV w.

marsza∏kiem dworu wielkiego ksi´cia Witolda).

Bogatsza jej cz´Êç zmieni∏a z czasem nazwisko

na Butrymowicz. Inni — rzeczywiÊcie mogli

spaÊç do rz´du szlachty zaÊciankowej. Zapewne

z tej rodziny pochodzi∏ Nikodem, urodzony

w 1795 roku w Wodoktach w ziemi upickiej (!),

zas∏u˝ony topograf wojskowy i uczestnik po-

wstania listopadowego. Z kolei Mateusz Butry-

mowicz († 1814) by∏ wybitnym parlamentarzy-

stà Sejmu Wielkiego.

Butrym Józwa (P, I–III)zwany Beznogim, zi´ç Pakosza Gasztowta

(zob.), niespe∏na pi´çdziesi´cioletni, które-

mu w wojnach kozackich kula armatnia stop´


BBur∏ajButrym

mia∏ utonàç w stawie, w którym zresztà Êmierç ponios∏o wówczas pó∏tora tysiàca Kozaków

J. M. Szancer, Kmicicowa kompania

Topór

(...) urwa∏a; cz∏owiek cieszàcy si´ najwy˝szym

autorytetem w Laudzie — straszliwy szlach-cic, si∏y niedêwiedziej i wielkiego rozumu, alesurowy, zgryêliwy, ostro ludzi sàdzàcy; g∏ów-

ny autor „pogromu” w karczmie Do∏y; póê-

niej dzielny ˝o∏nierz Wo∏odyjowskiego, z któ-

rym odby∏ wszystkie kampanie „potopu”.

Butrym Kasjan (P, I)jeden z dwóch (obok Pakosza Gasztowta —

zob.) patriarchów Laudy, najstarszy cz∏owiekna Laudzie, dobrze Batorego pami´tajàcy.

Buturlin (P, I)wspomaga∏ Chmielnickiego w 1655 roku.

Aleksander Borysowicz Buturlin, dowódca ar-

mii rosyjskiej walczàcej przeciwko Rzeczypo-

spolitej; wraz z si∏ami kozackimi Chmielnickie-

go rozgromi∏ pod Gródkiem (na zachód od

Lwowa) wojska hetmana wielkiego koronnego

Stanis∏awa Rewery Potockiego (28 –29 IX 1655).

Wojska kozacko-rosyjskie wycofa∏y si´ (po za-

p∏aceniu okupu) na skutek dzia∏aƒ Tatarów cha-

na Mehmeda Gireja IV, przyjaznego Janowi Ka-

zimierzowi. W tym samym czasie czynny by∏

Wasilij Wasiljewicz († 1656), bojar, dworzanin

carski, g∏ówny negocjator umowy perejes∏aw-

skiej ze strony rosyjskiej (1654). Bez ceregieli

wybi∏ z g∏owy starszyênie kozackiej pomys∏, by

car na wzór królów polskich zaprzysiàg∏ ich prawa.

Bützow (P, III)pu∏kownik, dowódca oddzia∏ów, które pocià-

gn´∏y przeciw partii Billewiczów; zosta∏ przez

nich rozgromiony i schroni∏ si´ pod skrzyd∏a

Sakowicza w Taurogach.

Bychowiec (OiM, I)porucznik choràgwi wo∏oskiej ks. Jeremiego

WiÊniowieckiego.

Rodzina litewska herbu Mogi∏a, pochodzàca

z tego samego pnia co Billewiczowie. Niejaki

Samuel Bychowiec by∏ pos∏em na sejm 1647

roku, wybranym na sejmiku partykularnym

w Trokach.


BButrymBychowiec

najstarszy cz∏owiek na Laudzie, dobrze Batoregopami´tajàcy

J. Kossak, Bitwa pod ˚ó∏tymi Wodami

Aby rozpocząć lekturę, kliknij na taki przycisk , który da ci pełny...

Documents

Transcript of Aby rozpocząć lekturę, kliknij na taki przycisk , który da ci pełny...