ABC Psychologii Sujak

download ABC Psychologii Sujak

of 90

Transcript of ABC Psychologii Sujak

  • Elbieta Sujak

    psychologii komunikacji

    Wydawnictwo WAM Krakw 2006

  • Wydawnictwo WAM, 2006

    Redakcja Henryk Macho

    Projekt okadki Andrzej Sochacki

    Opracowanie komputerowe Edycja, tel 012 284 30 28

    I S B N 83-7318-669-7

    WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 KRAKW tel. 012 62 93 200 * fax 012 429 50 03 e-mail: wamlSiwydawnictwowam.pl

    DZIA HANDLOWY tel. 012 62 93 254, 012 62 93 255, 012 62 93 fax 012 430 32 10 e-mail: [email protected] Zapraszamy do naszej KSIGARNI INTERNETOWEJ http://WydawnicrwoWam.pl tel. 012 62 93 260

    Drukarnia Wydawnictwa WAM u!. Kopernika 26 - 35-501 Krakw

  • Spis treci Wprowadzenie 7 Nie mona nie komunikowa 11 Spostrzeganie 15 Podobiestwa i odrbno 18 Akceptacja 21 Suchanie 26 Anatomia komunikatu 36 Odbir komunikatu - wypowiedzi 38 Spostrzeganie siebie w procesie komunikacji 43 Co znaczy dla mnie sowo ja" - Ja" realne i ja" idealne 46 Potrzeby ludzkie 50

    Potrzeby elementarne 51 Potrzeby wysze 55

    Uczucia 61 Czy uczucia s dobre" i ze"? 63

    ja i moje uczucia 65 Nie wartociujcy podzia uczu 66 Uczucia w komunikacji midzyosobowej 67 Wyraanie uczu 70

    wiadomo w procesie komunikacji 74 Sowa ja" i ty" w komunikacji 77 Manipulacja w komunikacji midzyosobowej 81 Blokady komunikacji 85 Psychologia komunikacji a rozwj osobowy 89 Literatura 95

  • Wprowadzenie Pojcie psychologii komunikacji nie upowszechnio

    si jeszcze na tyle, by mona zrezygnowa ze wstpnego objanienia. Kiedy kto zapyta mnie nawet, czy chodzi 0 komunikacj samochodow czy kolejow...

    Rozpoczn wic od psychologii: Wyonia si z filozofii, jako jej ga zajmujca si yciem psychicznym czowieka, w XIX. wieku szukajc - podaj to w ogromnym skrcie i uproszczeniu - odpowiedzi na pytanie: jaki jeste czowieku? W XX. wieku skierowaa swoje zainteresowanie ku medycynie, a cilej fizjologii mzgu, wypracowujc metody pomiaru poszczeglnych funkcji, badajc procesy rozwojowe i ich uwarunkowania. Rwnolegle w tym samym okresie powstaa ga psychologii nazywajca si psychoanaliz, ktra stawiaa pytanie: Dlaczego jeste taki, jaki jeste, czowieku?" poszukujca odpowiedzi na nie w indywidualnej historii ycia kadego czowieka. Jednoczenie staraa si leczy zaburzenia, zwane nerwicami, korygujc skutki traumatycznych przey z przeszoci. Tak powstaa prowadzona przez wielu

    1 wielokrotnie modyfikowana w swych metodach psychoterapia. Jej dowiadczenia pozwoliy na stwierdzenie -w drugiej poowie XX. wieku - e istotnym czynnikiem leczcym jest relacja, jaka wie leczcego psychologa i jego pacjenta. Std ju prosta droga do skoncentrowaniu

  • 8 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    uwagi na cechach tej relacji, a nastpnie na tym, co j tworzy: kontakt psychiczny wyraajcy si mow zarwno zawierajc sowa, jak i gesty, mimik, czyli mow ciaa. I to znaczy wanie sowo komunikacja - pochodzce od aciskiego communio - uczestnictwo, wi, to, co czy. Komunikowa co komu to znaczy dzieli si z nim jak myl, wiedz, spostrzeeniem, prosi o co, zleca jakie zadanie, wypowiada opini, wydawa polecenia itp.

    Tak wic psychologia komunikacji zajmuje si tym, co rozgrywa si midzy osobami. Ta nowa ga psychologii nie zajmuje si cechami osobowymi uczestnikw komunikacji, rezygnuje z diagnostyki osobowoci - bada sam proces komunikacji.

    Owocem tych bada jest wane odkrycie, e obserwowane tak czste kryzysy i zaniki wizi midzyludzkich (maeskich, rodzinnych, przyjacielskich) bywaj raczej skutkiem zaburze komunikacji anieli cech osobowych ich uczestnikw.

    Dowiadczenia psychoterapii ukazay take, e samo wprowadzenie zmian w sposobie komunikacji i objcie jej peniejsz wiadomoci biec pozwala wpywa ko-rygujco na relacje panujce midzy osobami a take -co bodaj najwaniejsze - zapobiega kryzysom wizi midzyludzkich.

    O tym, e wanie pozytywne wizi - nazwijmy je najwaniejszym w yciu czowieka sowem mio -stanowi o tym, czy ludzkie ycie jest szczliwe, wie kady z nas. Dlatego warto je pielgnowa i uczy si zapobiegania zaburzeniom wizi. Trzeba take wiedzie, jakie treci niesie komunikacja, e jest wyrazem potrzeb i uczu, przekazywania przekona o wartociach i oce-

  • WPROWADZENIE 9

    nach. Psychologia komunikacji wypracowaa bardzo skuteczne narzdzia dla pielgnowania wizi, ktre warto pozna i nauczy si nimi posugiwa. 1 temu wanie ma suy ta ksika, zawierajca dowiadczenia i program stanowicy przez wiele lat materia prowadzonych przeze mnie warsztatw", ktre teraz mam odwag nazwa warsztatami mioci bliniego w codziennoci ycia.

  • Nie mona nie komunikowa To zdanie tytuowe moe wydawa si nazbyt kate

    goryczne, tym bardziej e nieraz zdarza nam si usysze czyj wypowied: ,Ja z X-em nie rozmawiam" albo my nie rozmawiamy ze sob". Taka wypowied jednak komunikuje o wyranym odcinaniu si od jakiegokolwiek kontaktu, a czasem niedwuznacznie o wrogoci. Stanowi wic tym samym komunikat wyjtkowo bogaty w treci!

    Z punktu widzenia psychologii komunikacji wszystko co spostrzegamy w wygldzie i zachowaniach otaczajcych nas ludzi to komunikaty. Wikszo z nich jest zamierzona, niekiedy starannie dobrana, wiele jednak to komunikaty niewiadome, czasem sprzeczne z zamierzeniami nadawcw.

    Sam mj wygld zewntrzny, sposb ubierania si, poruszania i gestykulacja, mniej lub bardziej kontrolowany wyraz twarzy, brzmienie gosu, ton, jakim si posuguj w wypowiedziach - wszystko to s komunikaty!

    Naprawd, nie mona nie komunikowa! Gdy w czasie podry pocigiem zaszywam si w k

    cie przedziau i odgradzam si od wsppasaerw pacht gazety, komunikuj im jednoczenie, e nie ycz sobie rozmowy i chc pozosta sama ze swoj lektur albo rozmylaniem. Tak te zapewne ten komunikat zostanie odebrany przez wsppasaerw. Osoby o usposobieniu

  • 12 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    towarzyskim, lubice umila sobie podre rozmowami odbior ten komunikat jako odrzucenie i demonstracj, np. zarozumiaoci. Inni o usposobieniu bliszym mojemu komunikatowi przyjm go z ulga jako zwalniajcy ich z gotowoci do wymiany spostrzee i pozwalajcy na swobodne zapadnicie w drzemk.

    Skoro wic wszystko, co jest dostpne spostrzeganiu jest komunikatem, dobrze bdzie poczyni pewne rozrnienia, dokona jakiej systematyki komunikatw. Moemy je podzieli najpierw na:

    ~- sowne, wyraane za pomoc sw i zda, oraz - bezsowne, dostpne spostrzeeniom zarwno su

    chowym (ton gosu, jego natenie, impulsywne akcentowanie, czy np. cedzenie sw") jak i wzrokowym, poprzez gestykulacj, wyraz twarzy, postaw ciaa.

    Moemy najoglniej powiedzie, e w komunikacji uczestnicz spostrzeenia wszystkich zmysw. W najwczeniejszym dziecistwie czowieka gwnym zmysem komunikacji jest przecie miujcy dotyk.

    Stosujc inne kryterium podziau, mona wyrni komunikaty:

    - wiadomie zamierzone albo - niewiadome, niezamierzone. Dotyczy to zarwno komunikacji sownej jak i bez

    sownej (nazywanych take komunikacj werbaln i niewerbaln) - a zwaszcza tej ostatniej. Ile to razy przeywamy, e starannie dobrane sowa i zdania nie zostay przyjte tak, jak tego oczekiwalimy. Przyczyn tego moga by ich niespjno z towarzyszcym komunikatem bezsownym, gestem czy sprzecznym z treci sw wyrazem twarzy. Sprzeczno obejmuje sowa i wyraz

  • NIE M O N A NIE KOMUNIKOWA 13

    twarzy. Dostpny wzrokowo bezsowny komunikat zostanie odebrany jako pierwszy i decydujcy o wraeniu odbiorcy. Podkrelmy dla lepszego zapamitania: komunikat wzrokowy dociera z prdkoci wiata, sowny natomiast z prdkoci gosu, a wic o wiele wolniej. I ten wczeniejszy ma z reguy wiksz si przebicia i wydaje si by bardziej wiarygodny! Niespjno komunikatw niepokoi odbiorc, ktry skonny jest dopatrzy si w nim jakiego faszu.

    Zasada: nie mona nie komunikowa" apeluje o moje zaangaowanie, o moj wiadomo w procesie komunikacji. Mona powiedzie, e apeluje o wiksz u wano. Nie jest to miy apel dla czowieka rozmiowanego w postawie luzu psychicznego, swobodzie bycia, lub po prostu kogo ograniczajcego swojuwag do poprawnego sownictwa i zrozumiaoci zda, zarwno tych odbieranych jak i wypowiadanych.

    Gdy czasem czuj si nie zrozumiana, albo co gorsza le zrozumiana, przewanie mam skonno wini o to odbiorcw moich komunikatw. Klasyczny, peen pretensji zwrot: on/ona mnie nie rozumie" wiadczy o wiele bardziej przeciwko wypowiadajcemu si, anieli o osobach nie rozumiejcych.

    W gruncie rzeczy ujawnia si w ten sposb kolejna zasada psychologii komunikacji: Aby zosta zrozumianym, trzeba by zrozumiaym, to znaczy nie tylko starannie dobiera sowa, ale take zadba o spjno elementw sownych i bezsownych komunikatu.

    W ten sposb ulega zakwestionowaniu przekonanie o atwoci i prostocie tak elementarnej postaci kontaktu midzyludzkiego, jakim jest rozmowa. To moe oczywicie zniechca - naruszeniu ulega bowiem moja ukocha-

  • 14 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    na spontaniczno i swoboda. Co, co zdawao si by dotychczas zupenie proste - przynajmniej na co dzie i w relacjach z bliskimi - zaczyna si komplikowa. Dla mnie osobicie ta komplikacja okazaa si tym razem rozwojem i doskoleniem. 1 dlatego warto byo brn dalej w temat psychologii komunikacji.

    wiczenie To pierwsze wiczenie dotyczy bdzie uwanoci. Wybierz ze swego otoczenia osob, z ktr kontakt sprawia Ci trudnoci. Potraktuj swoj komunikacj z t osob jako swoje osobiste laboratorium komunikacji. Powi jej szczegln uwag. wicz proponowane kolejno sposoby komunikowania si - zachowaj cierpliwo i wytrwao

  • Spostrzeganie Podstaw komunikacji jest spostrzeganie za pomoc

    zmysw. Musz najpierw kogo zobaczy, usysze, moe take poczu jego zapach, albo go dotkn, eby sta si on dla mnie obecny tu i teraz, abym zwrcia na niego uwag.

    Z moim spostrzeganiem sprzone s liczne procesy psychiczne, jak np. rozpoznawanie rzeczy i osb znanych. Wobec nieznanych narzucaj mi si przede wszystkim podobiestwa do osb znanych, a take ocenianie pod rnymi wzgldami. Moe to by: ocena estetyczna, porwnywanie z rnymi funkcjonujcymi wewntrzpsy-chicznie kryteriami, np. dotyczcymi panujcej mody, przyjtymi w moim rodowisku zwyczajami, wyznacznikami stosownoci w danej sytuacji, a nawet wartoci materialnej np. odziey, jej stanu zuycia czy schludnoci i inne, zreszt niezliczone. Narzucaj si one samorzutnie, nawet niewiadomie i tworz pewien obraz spostrzeganej osoby. Na tej podstawie tworz w sobie jakie wyobraenie, ktre w zestawieniu z moimi oczekiwaniami przyjmuj jako obraz rzeczywistoci.

    Szczeglnie wanym wtrtem" w moim spostrzeganiu jest ocenianie. Moje spostrzeenie zostaje byskawicznie poddane licznym pomiarom i porwnaniom, dokonuj jakiej kwalifikacji i to, co ostatecznie pozostaje we mnie jako poznanie, jest bardziej moim wasnym wytworem

  • 16 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    anieli obiektywnym obrazem spostrzeganej osoby, czy rzeczy. Tak postrzegana osoba podoba mi si, albo nie, spenia moje oczekiwania, albo nie.

    Taki proces spostrzegania jest czym nabytym, wyuczonym w dotychczasowym yciu czowieka i sprawia, e spostrzeganie jest skrajnie subiektywne. Wiedz co o tym badacze i prowadzcy przesuchania wiadkw jakiego zdarzenia, gdy wielu ludzi przedstawia bardzo rnorodne obrazy tego samego faktu.

    Nie jest nam atwo uwolni si od odruchowego oceniania postrzeganego obiektu, a byaby to dla rozwoju komunikacji cecha bardzo cenna. Uzyskane czyste spostrzeganie - to znaczy uwolnione od oceniania - pozwolioby nam poznawa bezinteresownie, bez zagroenia ocenami i - co bardzo czsto za tym idzie - uprzedzeniami wobec innych ludzi. Uprzedzenia bowiem to wanie spontaniczne podwiadome negatywne oceny, niezgodno obrazu z oczekiwaniami, niepokj jaki budzi si wobec czego niejasno zagraajcego.

    Spostrzeganie wolne od ocen jest przede wszystkim cech spostrzegania dziecicego, kierowanego czystym zainteresowaniem. Podobnie wolne od ocen spostrzeganie dorosych mona by nazwa kontemplacyjnym - gdy spostrzegany przedmiot czy osoba oddziauje na mnie nie budzc skojarze z niczym innym, z niczym nie jest take porwnywana i nie oceniana. Mona powiedzie, e spostrzegajcy nie zawaszcza tego, co spostrzega; przeciwnie, pozwala si owadn, jakby wydaje siebie temu, co jest przedmiotem jego uwagi. Tak patrzymy na dziea natury czy sztuki, tak te suchamy wielkiej muzyki.

    Gdy w ten sposb spostrzegamy drugiego czowieka, czuje si on przed nami wolny, zaakceptowany i nieskr-

  • SPOSTRZEGANIE 17

    powany (naszymi oczekiwaniami i ocenami!). Czy jednak potrafimy powrci do takiego spostrzegania czowieka? Wymaga to bdzie od nas wiadomie podjtego wysiku wyuczenia si tego.

    wiczenie Staraj si w przebiegu rozmowy zachowa kontakt wzrokowy z osob, z ktr rozmawiasz, okazuj gestem zainteresowanie.

    Staraj si odczyta spostrzeganiem mowy ciaa, co przeywa twj rozmwca.

    ABC psychologii komunikacji - 2

  • Podobiestwa i odrbno Po rozwaeniu relacji, jaka czy spostrzeganie i wy

    obraenia warto moe jeszcze powici troch uwagi temu, jak kojarz mi si spostrzeenia z posiadanymi zasobami pamici i dowiadczenia. Rejestrujc kolejne spostrzeenia, zupenie niewiadomie wczam je w pewne zbiory na zasadzie podobiestwa. Ogldajc jaki przedmiot, osob czy obraz po raz pierwszy, automatycznie pytam o to, do czego - ju wczeniej poznanego - jest on podobny. Obraz niezrozumiay budzi we mnie pytanie: co to ma by?" Jake czsto pojawia si takie pytanie u kogo, kto zwiedza wystaw abstrakcyjnego malarstwa! Szuka si wtedy tabliczki z tytuem dziea lub jakiego tekstu objaniajcego. Dzieci i ludzie prostolinijni nawet gono wyraaj swoje zakopotanie lub wyliczaj swoje skojarzenia dotyczce podobiestw. Mamy tu do czynienia z pewnym automatyzmem segregowania spostrzee, porzdkowania ich, czenia w grupy. Automatyzm ten dotyczy wszystkich spostrzee zmysowych. Kiedy obce dziecko przybliyo si do mnie i nagle przytulio mwic: pachniesz jak moja mama". Kto inny powie: tak sam broszk miaa moja babka", albo tak jak pani, czesaa si moja kuzynka". To elementarne podobiestwo wraenia pociga za sob dalsze skutki - mianowicie obdarza aktualnie spostrzegany przedmiot czy

  • PODOBIESTWA I O D R B N O 19

    osob cechami i doznaniami dotyczcymi przedmiotu, do ktrego to nowe spostrzeenie jest wedug mnie podobne, nawet gdy w rzeczywistoci takiego podobiestwa nie ma. Na tej zasadzie przenosi si na nowo poznawane osoby, miejsca i wydarzenia trwae elementy uczuciowe, np. sympatie, antypatie, uprzedzenia, nieufnoci a take oczekiwania i zupenie nie uzasadnione nadzieje. Poniewa ma to ogromne znaczenie dla losw nawizywanych relacji, warto uwiadamia sobie istnienie w tym zjawisku podobiestwa pewnych zagroe. Aby im zapobiega warto przyj zasad odrbnoci wszystkich nowych spostrzee jako stojc ponad spontaniczn zasad podobiestwa.

    W ten sposb podstawowa zasada komunikacji: ja jestem ja, ty jeste ty, ja nie jestem ty, ty nie jeste ja" zostanie rozszerzona na wszystkie nowe spostrzeenia dotyczce osb i wydarze. Zasada ta nic nie ujmuje moim yciowym dowiadczeniom, w ktrych takiej zasadzie podobiestwa mog wiele zawdzicza i pewnie jeszcze niejednokrotnie ona si sprawdzi, jednake uwolni mnie od zdeterminowania moich wyobrae i postaw od tego prawa; pozwoli mi na wiksz wolno i otwarcie si na to, co nowe i nowo poznane.

    Zaoenie odrbnoci uwolni mnie take od pewnych uoglnie poznawczych wyraajcych si sowami kady" zawsze", wszyscy" - niekiedy przesdzajcych o tym, jak zajm postaw wobec nowo poznanych osb, a przez to determinujcych losy moe wanych relacji midzyludzkich. Zapewne nie bdzie atwo przej na pozycj zaoenia innoci, niepodobiestwa, pozwoli drugiemu by sob, czyli by innym ni ten, kogo mi wygldem, gosem, moe gestami przypomina, innym ni

  • 20 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    ja, ni wszyscy. Trzeba bdzie poczeka, a zechce mi siebie bliej zaprezentowa a potem przyj t prezentacj bez przykadania do niej jakichkolwiek podobiestw. Wane jest to szczeglnie wtedy, gdy kto mi si bardzo podoba i wyobrania przystraja go w cechy podane, oczekiwane albo po prostu wynikajce z przypisywanego podobiestwa. Pozwoli mi to unikn zaskocze: mylaam, e i ty...", rozczarowa typu: przecie wszyscy...", przecie kady...", to si kademu podoba".

    W trwalszych relacjach to zaoenie odrbnoci moe zapobiec spontanicznym usiowaniom przerabiania" czowieka na wzr dyktowany jakim podobiestwem

    W przeciwiestwie do spontanicznej zasady podobiestwa, zasada odrbnoci wymaga wiadomego zaoenia i przestrzegania - a przedtem wyuczenia: to co jest podobne, jest inne. Zawsze.

    wiczenie Czy zdarza ci si irytacja z powodu tego, e kto nie domyli si, e czego potrzebujesz, aibo czego oczekujesz, albo co powinien zrobi w jakiej sytuacji? Czy wiele jest problemw ycia, ktre uwaasz za oczywiste, ktre kady powinien rozwizywa tak jak Ty? Zdarza ci si wyraa niezadowolenie z powodu czyjej odrbnoci mylenia i oceniania? Pamitaj: w psychologii komunikacji obowizuje zasada odrbnoci i niedomylnoci!

  • Akceptacja Akceptacja to nowe sowo, niezwykle wane zarw

    no gdy chodzi o mio jak i o psychologi komunikacji. Dosownie: akceptowa" znaczy zgadza si na to, co akceptuj. Pokrewne sowo aprobata" wyraa wicej, a mianowicie pochwa, uznanie. W codziennoci czsto zaciera si rnica midzy tymi sowami. Wtedy akceptacji przypisujemy take uznanie. Tymczasem mog akceptowa take i to, co nie koniecznie zasuguje na uznanie czy pochwa. Akceptowa znaczy gwnie przyj, pozwoli by (przedmiotom lub czowiekowi) takim, jakim jest aktualnie i w ogle. Tak rozumiana akceptacja jest akceptacj bezwarunkow. Tak akceptuj swoje dzieci rodzice, tak akceptuje si przyjaci.

    Inny charakter ma akceptacja, ktra stawia jakby warunki: akceptuj ci, jeeli...". To akceptacja warunkowa. Dziecko spotyka si z ni najpniej w szkole ze strony nauczyciela: akceptuj ci, gdy bdziesz spokojnie siedzia w awce, uwaa na lekcji i odrabia zadania domowe." Podobnie w caym yciu spoecznym: otrzymuj akceptacj, gdy zachowuj normy obowizujce w spoecznoci, pac podatki i nie naruszam uprawnie wspobywateli. Akceptacja warunkowa cechuje relacje w ukadach hierarchicznej nierwnoci, takich jak na-

  • 22 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    uczyciel - ucze, zwierzchnik - podwadny, pracodawca - pracownik, czasem take urzdnik - petent itp.

    Akceptacja jest przedpolem mioci bliniego, a take warunkiem dobrej komunikacji. Podkrelam: akceptacja, nie aprobata. Akceptowa drugiego czowieka to znaczy praktycznie, pozwala mu by, jakim jest, ze wszystkim co stanowi jego wyposaenie a take baga psychiczny, a wic uzdolnienia, zalety i wady, jego dokonania i nie-dokonania, sukcesy yciowe i poraki, zasugi i przewiny. W aktualnej teraniejszoci dotyczy to take jego nastroju uczuciowego: pogody ducha, ale te pospnego zniechcenia. Dopiero na gruncie takiej bezwarunkowej akceptacji moe rozwin si dobra komunikacja, a take zrodzi si mio. Taka zdolno do akceptacji bezwarunkowej nie powstaje atwo, wymaga bowiem wczeniejszego doznania takiej akceptacji od innych, z zewntrz. Wikszo ludzi doznaa jej we wczesnym dziecistwie, wraz z mioci rodzicw i dziki niej dokonaa take akceptacji siebie samych, a to dopiero sprawia, e potrafi take obdarowa swoj akceptacj innych ludzi. Droga rozwoju zdolnoci do akceptacji przebiega wic od zewntrz do wntrza ycia psychicznego, by z kolei sta si zdolnoci okazywania akceptacji na zewntrz.

    Trudniej, gdy komu poskpiono akceptacji bezwarunkowej na pocztku ycia, gdy stale napotyka na stawiane mu trudne do spenienia warunki, gdy musia na akceptacj zasugiwa, a przez to take mia trudnoci z zaakceptowaniem siebie, ustawicznie wewntrznie i sobie samemu stawiajc warunki. Takiemu czowiekowi trudno przychodzi rezygnowa ze stawiania warunkw take innym ludziom - wydaje mu si, e moe akceptowa tylko tych, ktrzy te warunki speniaj. Taka postawa bardzo

  • AKCEPTACJA 23

    utrudnia rozwj pozytywnych relacji midzyludzkich, wizi rodzinnych i wsplnotowych.

    Dla czytelnika tych rozwaa wane jest, by zda sobie spraw z wasnej postawy: czy akceptuje siebie bezwarunkowo, czy by tak akceptacj obdarowany i czy potrafi pozwoli innym by takimi, jakimi s, bez wewntrznego stawiania im wymaga i czy od ich wypenienia uzalenia swoj dla nich akceptacj.

    Zakres akceptacji obejmuje caego czowieka - a wic jego cielesno, granice jego moliwoci, jednoczenie jego zdolno do dziaania, zdolno dokonywania przez niego wyborw a take jego odrbno (inno) i wizi uczuciowe z innymi ludmi. Tylko taka akceptacja, ktra obejmuje wszystkie te elementy przeywana bywa jako pena. Wyczenie z akceptacji jakiegokolwiek elementu bywa odbierane jako brak akceptacji.

    Jest w nas jaki dodatkowy zmys, specjalnie nastawiony na odbir akceptacji. Bardzo szybko w kontakcie z drugim czowiekiem czujemy si albo przyjci przez niego, czyli zaakceptowani, albo orientujemy si, e stawia si nam - bezsownie! - a w dodatku niewiadomie warunki, albo tez odmawia akceptacji.

    Od tego, czy czuj si akceptowana, czy nie, zaley przebieg komunikacji - nie tylko zreszt aktualnej komunikacji, ale caej relacji midzyosobowej. Wanie dlatego nazywam akceptacj przedpolem mioci bliniego.

    Midzy akceptacj a mioci istnieje co na ksztat sprzenia zwrotnego: w atmosferze akceptacji moe rozwija si mio - mio take dyktuje akceptacj, pozwala przyj drugiego czowieka bez zastrzee. Mio pozbawiona atmosfery akceptacji powoli umiera. Wida to najwyraniej, gdy chodzi o mio erotyczn.

  • 24 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    Jej pocztkiem bywa co znacznie gwatowniejszego ni akceptacja, mianowicie podziw, zachwyt, fascynacja -znieksztacajca spostrzeganie, przelepiajca wady, tak gwatowna jak i nietrwaa. Gdy fascynacja wygasa-a zawsze wygasa, gdy jej przedmiot stanie si uczestnikiem ycia codziennego - razem z ni, gdy brak akceptacji bezwarunkowej, wygasa i mio. Std tyle bolesnych rozczarowa, pretensji i ranicych oskare, gdy przyczyny wygasania uczucia szuka si w czowieku kochanym przedtem tak gwatownie i bezkrytycznie.

    Susznie rodzi si pytanie o to, co robi, by obj akceptacj, okazywan drugiemu uwan wiadomoci, wierzc, e suy ona pielgnowaniu wizi, rozwojowi mioci.

    Jest wiele sposobw okazywania akceptacji. Najprostszym jest ofiarowanie czowiekowi czasu: w tym darowanym czasie mona okazywa gestem i sowem szacunek. Najprostszym gestem szacunku bdzie uwane suchanie wypowiedzi. Wanym elementem akceptacji jest akcentowanie wolnoci osoby, liczenie si z t wolnoci, a take koncentracja uwagi na osobie i jej przeywaniu oraz powstrzymywanie si od ocen.

    Tu moe pojawi si zdziwienie: dlaczego powstrzymywanie si od ocen? Przecie pozytywna ocena jest potnym adunkiem akceptacji - tak si przynajmniej wydaje. Ajednak lepiej powstrzymywa si od oceniania, mimo, e istnieje w nas subiektywna potrzeba ocen, jako znakw orientacyjnych. Wtedy jednak domagamy si ocen od osb wybranych, kompetentnych, obdarzanych zaufaniem.

    Ocena jest przewanie porwnywaniem z jak norm, czsto idealn, nie osigaln powszechnie; czsto jednak tylko porwnywaniem midzy sob ludzi rywalizujcych.

  • AKCEPTACJA 25

    Do czsto myli si ocen z akceptacj: niektrzy dokadaj wielu stara dla uzyskania pozytywnych ocen jako namiastki akceptacji i mioci!

    Mamy wic sporo okazji i moliwoci okazywania ludziom akceptacji - obdarzania ni. Dlaczego wic tak jej skpimy - zwaszcza najbliszym, tym, ktrych kochamy?

    wiczenie Wybierz jeden z elementw okazywania akceptacji wobec wybranej osoby. Moe najpierw powstrzymywanie si od ocen? To dotyczy take twojego wewntrznego monologu mylowego.

    Moe potrafisz powici jej take troch wicej czasu, zrezygnowa z unikania tej osoby...

  • Suchanie Dobra komunikacja midzyosobowa zalena jest prze

    de wszystkim od umiejtnoci suchania wypowiedzi rozmwcy.

    Wrodzona umiejtno dobrego suchania nie jest zbyt czsta. Czasem przypisujemy j osobom mao rozmownym, milczcym, unikajcym zabierania gosu, czy to z powodu niemiaoci, czy te nieufnoci. Tymczasem bywa to nieraz tylko pozr suchania osoby te prowadz wewntrzny monolog mylowy, ktry, gdyby zosta nagoniony, zdziwiby bardzo albo nawet oburzy ich rozmwcw, a w kadym razie odebra by im ochot do dalszego dzielenia si swymi mylami. Pewne pozory suchania wynikaj najczciej z uprzejmoci albo ze zbonej intencji nie sprawiania rozmwcy przykroci wyran odmow uwagi. Trzeba wic odrnia suchanie pozorne od suchania prawdziwego.

    Dla wartociowej rozmowy wane jest tylko suchanie prawdziwe. Polega ono na uwanym przyjmowaniu wypowiedzi skierowanej do mnie, staraniu si o jej zrozumienie, a take dostrzeganiu tego, co towarzyszy sowom, a wic stanowi przeywanie rozmwcy. Prawdziwemu suchaniu powica si ca uwag, wyczajc wasne komentarze, oceny i nasuwajce si mylowe repliki i argumenty. Takie suchanie moe osiga du

  • S U C H A N I E 27

    intensywno odbioru treci, ktra wtedy bywa wiernie zapamitywana.

    Ten opis wyczerpuje tre pojcia suchania biernego. Tak suchamy recytacji arcydzie literatury, interesujcego wykadu, wypowiedzi wanych dla wasnego losu; take wypowiedzi osb znaczcych i wysoko cenionych. Natenie uwagi, jakiego wymaga bierne suchanie jest mczce, niekiedy bardziej dla suchajcego, ni dla wypowiadajcego si, to te wyranie czujemy narastajce zmczenie i spadek natenia uwagi. Dlatego zmczeni opuszczamy sale wykadowe, koncertowe, a take rozmowy wymagajce uwanego suchania.

    Przyzwyczajeni do ustawicznego gwaru, czy to miejsc publicznych, czy towarzyszcemu np. domowej krztaninie gosowi radia czy telewizora, ktrym nie powicamy uwagi, tracimy umiej tno prawdziwego biernego suchania z pen uwag. Wystarczy porwna swoje dorose suchanie" ze suchaniem dziecka, z zapartym tchem ledzcego losy ulubionego bohatera opowiadanej bajki.

    Ju samo uwaniejsze bierne suchanie - to znaczy ze wiadom koncentracj uwagi na treciach odbieranych -moe znacznie poprawi moje rozmowy z otoczeniem. Nie ukrywam, e bdzie to kosztowa nieco wysiku, zaangaowania wiadomoci biecej w wygaszanie wewntrznego monologu mylowego, wczajcego si spontanicznie w czasie suchania. To zreszt dopiero pierwszy krok w doskonaleniu komunikacji, w ktrej suchanie ma pierwszestwo przed mwieniem.

    Drugi krok, to suchanie z zaakcentowan uwag: staramy si zakomunikowa bezsownie swemu rozmwcy, e suchamy go z zainteresowaniem. Angaujemy w to

  • 28 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    swoje ciao: pochylamy si w kierunku rozmwcy, koncentrujemy wzrok na twarzy mwicego, czasem gestem towarzyszymy jego wypowiedzi, czasem westchnieniem, chrzkniciem czy jakim pomrukiem w rodzaju hm..., aha... akcentujemy wyraziste wypowiedzi. Rozmwca nie bdzie mial najmniejszej wtpliwoci, e suchamy go z uwag A wtpliwoci takie pojawi si natychmiast, gdy w czasie rozmowy zajmiemy si jakkolwiek czynnoci, np. wertowaniem kartek papieru, przesuwaniem przedmiotw czy rozgldaniem si po otoczeniu. Gdy sytuacja bdzie wymagaa chwilowego odwrcenia uwagi, przepraszamy natychmiast i staramy si wrci do uwanego suchania.

    Take zbyt swobodna, czy nastawiona gwnie na wygod pozycja ciaa, odwrcenie gowy czy dusze przerwy w kontakcie wzrokowym komunikujo zmniejszonej uwadze, czasem o zmczeniu suchacza. To ostatnie wane jest szczeglnie wtedy, gdy to ja jestem mwicym. Zawsze lepiej przyj takie znaki raczej jako objaw zmczenia, anieli podejrzewa lekcewaenie mojej osoby, albo przekazywanych treci.

    Dalszy rozwj umiejtnoci prawdziwego suchania stanowi sztuka aktywnego suchania. Suchanie aktywne nie jest przeciwiestwem suchania biernego, lecz jego doskonaoci gdy chodzi o sztuk dialogu. O jak aktywno tu chodzi? Suchajc czyjej wypowiedzi rejestrujemy nie tylko suchem wypowiadane zdania, rejestrujemy ponadto uczuciowe elementy przeywania ujawniane tempem mowy, gonoci tonem, a take wzrokowo - wyrazem twarzy, gestykulacj, postaw ciaa. Oprcz treci wypowiedzi sownej, odbieramy bezsowne sygnay przeywania naszego rozmwcy.

  • S U C H A N I E 29

    Moja aktywno suchacza poega na odbiorze caej wypowiedzi i jej zrozumieniu, a ponadto na zredagowaniu wasnymi sowami, jak zrozumiaam wypowied rozmwcy.

    Komunikujc tak zwan wypowied zwrotn zawierajc nie tylko tre usyszanych sw, ale take dostrzeone przeywanie uczuciowe daj mojemu rozmwcy moliwo przeycia, e zosta zrozumiany. Jest to zawsze najcenniejszy element rozmowy. Jake czsto zdarza si nam sysze skargi na brak zrozumienia ze strony nawet najbliszych osb - i rwnie czsto sami doznajemy uczucia niezrozumienia przez innych, mimo najlepszych stara przekazywania wanych treci.

    Umiejtno aktywnego suchania jest najwaniejsza w psychologii komunikacji i nigdy za wiele wysikw woonych w nabycie tej sprawnoci.

    Wano wypowiedzi zwrotnej dla losw porozumienia, a czsto dla wizi midzyosobowych jest tak istotna, e warto powici jej wicej uwagi:

    Wypowied zwrotna nie jest moj odpowiedzi na przekazane mi przez rozmwc treci czy problemy. Nie zawiera ona mojego zdania na poruszony temat. Jest wycznie relacj, jak zrozumiaam wypowied. Moe to by skrcone powtrzenie wasnymi sowami usyszanego fragmentu - ten typ wypowiedzi zwrotnej nazywa si synonimem. Moe nawet by dosownym powtrzeniem najistotniejszego fragmentu usyszanej wypowiedzi, jednak takich dosownych powtrze nie moe by zbyt wiele w toku jednej rozmowy. Szczeglnie cenne jest podkrelenie elementw uczuciowych, ujawniajcych si w wypowiedzi. Oto przykad:

    Rozmwca mwi: Bardzo musiaam si pieszy, eby zdy na czas na dworzec".

  • 30 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    Wypowied zwrotna: Zaleao ci na tym, eby dotrze na czas na pocig".

    Inny typ wypowiedzi zwrotnej stanowi antonim Stosujc go, wypowiadamy jakby przeciwiestwo, dopowiedzenie uzupeniajce. W powyszym przykadzie antonim brzmiaby: Obawiaa si, e nie zdysz na czas na pocig?"

    Jeszcze inn form wypowiedzi zwrotnej stanowi wypowiedzenie yczenia ukrytego w wysuchanej wypowiedzi: Chciaa koniecznie wyjecha tym pocigiem?'1 Ta trzecia forma stanowi szczeglnie wartociow form, pozwalajc nazwa przeywanie rozmwcy, jest jednak najbardziej naraona na bdne interpretacje usyszanej wypowiedzi i wywoa moe poczucie niezrozumienia.

    Wypowied zwrotna wymaga przyjcia, potwierdzenia. Rozmwca albo spontanicznie sygnalizuje, e czuje si zrozumiany, albo nie. Jest to bardzo wany element komunikacji, posuwajcy rozmow na dalsze tory.

    W wypadku sygnau, e rozmwca nie czuje si waciwie rozumiany milkniemy, dajc rozmwcy moliwo uzupenienia wypowiedzi dla uzyskania lepszego zrozumienia. Suchajcy nie powinien usiowa zgadywa, co mwicy mia na myli. Moe np. powiedzie: chciabym ci dobrze zrozumie". Suchajcy nie ma obowizku rozumienia, to wypowiadajcy si ma si stara o to, by mg zosta zrozumiany. Skarcy si na niezrozumienie waciwie oskara sam siebie, e nie zdoa w sposb zrozumiay przekaza treci na ktrych zrozumieniu przez innych mu zaleao. Dlatego trzeba wielokrotnie podejmowa wypowiedzi zwrotne w toku rozmowy, a do uzyskania sygnau, e wypowiadajcy poczu si dobrze zrozumiany.

  • S U C H A N I E 31

    Sztuka aktywnego suchania jest niezbdnym narzdziem dobrej komunikacji, zwaszcza w relacjach, w ktrych zaley nam na podtrzymaniu dobrego kontaktu a take wywierania wpywu na osoby. Dotyczy to wic szczeglnie relacji midzy rodzicami i dziemi, wychowawcami i wychowankami, doradcami i powierzajcymi im swoje sprawy klientami, a take w relacjach, ktre stanowi dla nas szczegln warto", w maestwie czy przyjani.

    wiczenie Przyswojenie sobie umiejtnoci dobrego i aktywnego suchania powinno dokonywa si etapami. W tym celu proponuj kilka wicze, podejmowanych kolejno, tak, aby nastpne z nich pogbiao ju przyswojon umiejtno. Warto kade trenowa w rozmowach z wybran osob w yciu codziennym, nie ujawniajc wobec niej, e te rozmowy stanowi przedmiot wiczenia.

    Proponuj kademu etapowi powici cay tydzie praktyki wobec wybranej osoby, z ktr kontakt sprawia mi trudnoci,,. Etap pierwszy; W czasie rozmowy staram si zachowa kontakt wzrokowy z rozmwc i podejmuj suchanie bierne, wyrzekajc si przerywania, a take wypowiadania wasnego zdania czy opinii, zanim rozmwca nie zakoczy swojej wypowiedzi. Etap drugi: Suchajc kontroluj mj wasny wewntrzny monolog mylowy. To wiczenie nauczy mnie obejmowa wiadomoci jednoczenie dwa elementy komunikacji: samo suchanie wypowiedzi rozmwcy

  • 32 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    I to, co stanowi moj wewntrzn reakcj na usyszane treci, jednoczenie powstrzymywa impulsywne ujawnianie tej reakcji, a take nie pozwala sobie na redagowanie w mylach wasnej odpowiedzi w toku suchania, bo to zawsze to suchanie zakca. Etap trzeci: W moje suchanie wcz elementy zaakcentowanej uwagi, takie jak gesty, zachty sowne (krtkie!), staram si ca sob wyrazi postaw: sucham ci; to co mwisz, uwaam za wane". Pod koniec tego etapu zastanowi si, czy w moich rozmowach, a moe nawet w caej relacji z wybran osob zaszy jakie zmiany. Czy moje napicie towarzyszce rozmowom zmniejszyo si czy naroso? Czy moja uwaga bardziej koncentruje si na samej rozmowie czy na moim wiczeniu? Czy jestem bardziej z rozmwc, czy bardziej ze swoim wiczeniem, ze sob? Uwaga: jeli wiczone umiejtnoci jeszcze nie weszy mi w krew, nie uatwiaj rozmowy, to warto kontynuowa wiczenie pierwszych trzech etapw, bo bez nich bdzie trudno wdroy nastpny etap. Warto take wybra do wiczenia osob, z ktr rozmowy stanowi dla mnie trudno. Kady z nas przecie ma w swoim krgu osb bliskich kogo, kogo uwaa za swoj trudn osob" Etap czwarty: Podejmuj suchanie aktywne. Staram si rozmwcy powiedzie, jak zrozumiaam jego wypowied. Najprociej bdzie j powtrzy wasnymi sowami (synonim) i odczeka potwierdzenie. Najczciej wyraa si ono spontanicznym gestem lub sowem, np. wanie". Gdy brak potwierdzenia, lub widz gest zaprzeczenia, (oznaczajcy, e rozmwca nie czuje si w peni zrozumiany), wtrcam zdanie chciaabym ci dobrze zrozumie" i milkn, dajc

  • S U C H A N I E 33

    rozmwcy moliwo dopowiedzenia lub bardziej zrozumiaego powtrzenia wypowiedzi. Stosujc wypowied zwrotn mam prawo przerywa wypowied rozmwcy np. zdaniem:" pozwl mi powiedzie, jak ci rozumiem". To zdanie ma zreszt take walor zaakcentowanej uwagi i jest zacht dla rozmwcy, a czsto sprawia, e rozmowa si skraca. Brak odzewu biernego suchacza bywa bowiem nieraz przyczyn, e mwicy w swojej niepewnoci mnoy argumenty i szczegy, aby zosta zrozumiany.

    W zalenoci od sytuacji stosujemy take inne formy wypowiedzi zwrotnej, jak antonim czy odczytane yczenie {a czasem np. ukryt obaw) zawsze odczeku-jc potwierdzenia, e rozmwca czuje si dobrze zrozumiany.

    Dopiero gdy otrzymam takie potwierdzenia i rozmwca nie kontynuuje wypowiedzi, mog wypowiedzie wasne zdanie czy opini. Zostanie ona przyjta zupenie inaczej, ni gdybym bezporednio wypowiadaa swoje zdanie. Rozmowa nie stanie si take przerzucaniem si zdaniami, w atmosferze impulsywnej dyskusji, zawsze pogbiajcej rozbienoci, rozmowy, niekiedy wyradzajcej si w ktni.

    Aktywne suchanie pozwala praktycznie wyeliminowa dyskusje i ktnie z komunikacji midzyosobowej, gdy czowiek, ktry czuje si dobrze zrozumiany potrafi spokojnie przyj odrbne zdanie rozmwcy a take zrozumie przyczyny odmowy z jak moe si spotka, nie dopuszczajc do narastania w sobie uczu pretensji i wrogoci.

    ABC psychologii komunikacji - 3

  • 34 A 8 C PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    Warto, jak stanowi umiejtno aktywnego suchania zasuguje na kady trud, poniesiony dla jej nabycia i wytrwaego stosowania. Daje ona bowiem niezawodne moliwoci ksztatowania relacji midzyludzkich w atmosferze yczliwoci i pokoju.

    Na koniec tych rozwaa o suchaniu moe warto zastanowi si przez chwil nad nie-suchaniem. Nieraz w toku rozmowy spostrzegamy u swego rozmwcy wyrany spadek uwagi, a czasem wrcz niesuchanie. Wtedy rodzi si we mnie pytanie, dlaczego nie jestem suchana? Jaka jest tego przyczyna i po czyjej stronie ley? Nie pomaga podniesienie gosu, powtrzenie zdania - rozmwca (lub rozmwcy) zdaj si nie chcie sucha. Czsto skar si na to matki maych dzieci, nauczyciele, rzadziej wykadowcy. Nie obce bywaj takie doznania take w ramach ycia towarzyskiego czy w domowej codziennoci.

    Odpowiedzi moe by wiele. Przestaje mnie sucha kto, kto ju uchwyci tre mojej wypowiedzi, ktra wydaje mu si niepotrzebnie rozwleka i nazbyt uzasadniania, i chciaby ju doj do gosu, albo podj dziaanie, o jakie apeluj. Czasem bezsowna odmowa suchania jest sygnaem braku akceptacji treci mojej wypowiedzi. Nie suchaj czsto dzieci, ktrym ustawiczne uwagi matki przerywaj zabaw czy podejmowane dziaania. Wtedy wystarczy sprawdzi, czy kierowane do dziecka uwagi przekraczaj czstotliwo wiksz ni jedna na 15 minut - wtedy dziecica odmowa suchania jest zwykle reakcj obronn wobec cigego przerywania mu toku mylenia czy korygowania jego zachowa.

    Niesuchanie moe by wyrazem zmczenia, mylowej dygresji czy impulsu do wasnej wypowiedzi, gdy mwicy zmienia temat czy mnoy zbdne ju argumenty.

  • S U C H A N I E 35

    Przypisywanie nie suchajcemu winy, co zdarza si, szczeglnie gdy chodzi o dzieci!, moe by niesprawiedliwe - j a k zawsze, gdy mylimy o winie w sytuacji, w ktrej naley jedynie szuka przyczyny - i to po obu stronach. O wiele czciej zreszt znale j mona po stronie mwicych.

    barmiSticky Notekoniec

  • Anatomia komunikatu Komunikat nadawcy

    Komunikat - teraz nazwiemy go wypowiedzi - wydaje si nam by czym prostym: oto chc komu przekaza jak myl, wiadomo czy prob i w tym celu posuguj si wsplnym nam jzykiem. Staram si moj wypowied formuowa jasno i zrozumiale. Koncentruj si przewanie na treci, czyli konkretnej sprawie czy rzeczy. Mwi np.: adna dzi pogoda, dobra na spacer" Nic prostszego, prawda? Tymczasem psychologia komunikacji stwierdza, e nawet tak prosta wypowied jest czym zoonym i zawiera a cztery elementy. Temat wypowiedzi - pogoda - stanowi tylko jeden z nich, to zawarto rzeczowa wypowiedzi.

    Drugim jest element mojej relacji z osob, do ktrej zwracam si ze swoj wypowiedzi. W podanym przykadzie jest on ukryty, ale mona przyj, e jest to osoba, z ktr chciaabym wybra si na spacer.

    Trzeci element, to moje ujawnienie siebie, tu jako osoby pragncej wybra si na spacer przy adnej pogodzie i w towarzystwie.

    Wreszcie czwarty to mj apel, w przykadzie take ukryty, ktry wzywa rozmwc albo do kontynuowania

  • ANATOMIA KOMUNIKATU 37

    rozmowy o pogodzie, albo moe stanowi niemia propozycj wsplnego spaceru.

    Wymienione cztery elementy tworz tzw. kwadrat wypowiedzi, ktrego poszczeglne boki" mog by rnie zaakcentowane - przykad akcentuje zawarto rzeczow. Wypowied brzmica np.: To grzech, siedzie w tak pikn pogod w mieszkaniu" akcentowaaby mocniej apel o wyjcie na spacer. Jeszcze inne sformuowanie wypowiedzi mogoby pooy nacisk na wzajemn relacj: chc ciebie namwi na spacer, za duo przebywasz w mieszkaniu".

    W prawie kadej wypowiedzi mona wyrni wszystkie wymienione skadniki, chocia wypowiadajcy moe nie by ich wiadomy. Niekiedy sposb wypowiedzi ujawnia takie elementy, ktrych nie chcielibymy wyrazi, jak np. w ostatniej wersji element dominacji mwicego i jego postaw opiekucz.

    impuls

    Rys. 1: Zawarto komunikatu Tre rzeczowa - odbir intelektualny Samopoczucie nadawcy - jego relacja wobec adresata komunikatu 3 Kim jest dla niego adresat - postawa emocjonalna wobec niego Apel: czego od ciebie potrzebuj-elementy emocjonalne komunikatu,

    czsto/przewanie niewerbalne, zawarte w tonie, doborze sw, zwrotw, mimice i gestykulacji.

  • Odbir komunikatu - wypowiedzi Wydaje si by czym naturalnym, e odbiorca wypowie

    dzi przyjmuje j tak, jak zakodowa ja nadawca. Skdjednak tak czste nieporozumienia? Ile nieraz trzeba nam udziela wyjanie, sprostowa na temat co miaam na myli" albo ze zdumieniem odkrywa, czego dopatrzy si w mojej wypowiedzi rozmwca. Dowiadczenie uczy, e nader czsto akcenty pooone na poszczeglne elementy wypowiedzi zostaj przyjte zupenie inaczej, e kwadrat mojej wypowiedzi ulega w odbiorze znacznemu odksztaceniu.

    Okazuje si, e ucho odbiorcy inaczej rozszyfrowao moj wypowied. Czterem bokom kwadratu wypowiedzi odpowiada jakby czworo uszu, kade wyspecjalizowane w odbiorze elementu wypowiedzi. Czterem bokom kwadratu wypowiedzi odpowiada czworo uszu:

    Co to za jeden7 Co z rum jest? Jak on waciwie ze mn rozmawia?

    Czy on wie. z kim ma do czynienia?

    Rys. 2: Czworo uszu" odbiorcy.

    Jaki jest stan rzeay?

    Co mam robi, myle, czu na podstawie jego wypowiedzi?

  • ODBIR KOMUNIKATU - WYPOWIEDZI 39

    - ucho rzeczowe odbiera tre rzeczow komunikatu: o co ci chodzi",

    - ucho relacyjne (draliwe) wychwytuje: ,jak ty mnie traktujesz?",

    - ucho ujawnienia siebie odczytuje: co mwisz o sobie samym",

    - ucho apelowe odczytuje: czego oczekujesz ode mnie", co mam zrobi".

    Reakcja emocjonalna na komunikat

    Rys. 2a: Odbir komunikatu (poczwrne suchanie)

    Mwienie o czworgu uszu jest artobliwym nazwaniem naszego poczwrnego odbierania wypowiedzi. I tu czekaj nas niespodzianki. Bywa bowiem, e ktre z uszu cechuje si jakby przerostem (w ogle, albo tylko wanie w aktualnej sytuacji, albo w tej wanie relacji midzyosobowej) i suchajcy jest na odpowiadajce mu elementy wypowiedzi szczeglnie wyczulony - syszy przede wszystkim te, albo w ogle tylko te.

    Jeeli bdziemy mie na uwadze zasad odrbnoci osb jako dominujc w komunikacji, atwiej bdzie si pogodzi z nader czstym zjawiskiem nieporozumienia i podj odpowiednie rodki zaradcze, jakie proponuje psychologia komunikacji.

  • 40 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    Takie nieporozumienie doskonale ilustruje rycina, zaczerpnita z podrcznika Schulza von Thuna Sztuka rozmawiania:

    Rys. 3: Maestwo podczas obiadu.

    Tu jest co zielonego, (zawarto rzeczowa)

    Nie wiem co to jest. (ujawnie

    nie siebie)

    Powiedz Wypowied I mi co to

    nadana I jest! (apel)

    Ty to bdziesz wiedzie, (wzajemna relacja)

    To mi nie smakuje,

    (ujawnie-, nie siebie)

    Tu jest co zieionego. (zawarto rzeczowa)

    Nastp-'

    Wypowied przyjta

    nym razem usu to 2ielone! (apel)

    jeste kiepsk gospodyni (wzajemna relacja)

    Rys. 3a: Suchanie czworgiem uszu

  • O D B I R KOMUNIKATU - WYPOWIEDZI 41

    wiczenie Odpowiedz sobie, ktre z czworga uszu jest u ciebie szczeglnie wraliwe? Pomoe ci w tym przypomnienie sobie rozmowy, ktra ci zirytowaa. Co byo przyczyn irytacji: tre? ton, jakim si do ciebie zwracano? Zarozumiao rozmwcy? To, czego od ciebie si domagano?

    Rys. 4: Zaburzenia odbioru komunikatu Odbiorca komunikatu nadwraliwy na poszczeglne elementy komunikatu, wedhig ktrych powstaje w nim reakcja emocjonalna. Przykad: Co to jest to zielone w sosie?" IS) 1. Przeszkadza ci zielenina? 2. Pietraszka. 3. Od jutra bdziesz jada w stowce, skoro nie dogadza ci moja kuchnia. 4. Moe wolaby filiank bulionu?

  • 42 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    Rys. 5: Draliwe i terapeutyczne przyjcie zarzutu pod wasnym adresem

  • Spostrzeganie siebie w procesie komunikacji W kolejnej czci chciaabym powici uwag bar

    dzo wanej komunikacji czowieka z samym sob. Jest to problem dotyczcy spostrzegania, skierowane

    go do wewntrz. Dotyczy biecej rejestracji tego co si we mnie dzieje: dozna ciaa, samopoczucia psychicznego, uczuciowej reakcji na spostrzeenia zwizane z osob rozmwcy, przeszkody w otoczeniu itp.

    W gruncie rzeczy chodzi tu o rozszerzenie nurtu biecej wiadomoci, w ktrej zazwyczaj caa uwaga przy spostrzeganiu skierowana jest na zewntrz, na przedmiot spostrzegany. Tylko silne bodce z wntrza - np. silny bl zba - docieraj do wiadomoci czowieka zaabsorbowanego odbiorem komunikatw z zewntrz. Czasem przebijaj si uczucia dotyczce odbioru spostrzee -np. nieufno, zaniepokojenie - natomiast rzadko jestemy na bieco wiadomi swoich pragnie, oczekiwa, obaw a take uprzedze - towarzyszcych komunikacji, a przecie to one decyduj o jej przebiegu, a take o moich niewerbalnych sygnaach, jakie ujawniaj si mojemu rozmwcy take wtedy, gdy biernie sucham jego wypowiedzi, a nieraz majna ni wpyw!

    Nabycie takiej rozszerzonej uwagi, obejmujcej rwnoczenie odbir komunikatw z zewntrz oraz wasne

  • 44 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    wiczenie Trzeba od czasu do czasu zwrci uwag na siebie, na to co si we mnie dzieje, obejmujc spostrzeganiem wasne ciao, zwaszcza napicie mini karku, (nie czekajc, a wystpi bl gowy) oznaczajce zmczenie albo napicie uczuciowe, niepokj. Warto kontrolowa take na bieco postaw ciaa. Znakiem wyuczenia stanie si np. wczeniejsze dostrzeenie wasnego zdenerwowania, zanim stanie si ono widoczne d!a rozmwcy i przez niego nazwane. Zdarza si nam przecie usysze od kogo:nie denerwuj si!" - i ze zdziwieniem odpowiedzie:aie ja nie jestem zdenerwowany." Objcie rwnoczesn uwag wasnego przeywania i odbioru komunikatw z zewntrz pozwala panowa nad przebiegiem komunikacji, zaobserwowa zakcenia i ich rda (we mnie lub w rozmwcy) i podejmowa decyzje dotyczce przebiegu rozmowy. Ignorowanie w przebiegu komunikacji tego, co przeywam, co dzieje si we mnie, grozi prawidowej komunikacji nieporozumieniami, wzajemnym niezrozumieniem, bdnym interpretowaniem syszanych

    wewntrzne przeywanie wymaga wiadomego wiczenia i nabycia umiejtnoci wewntrznego nazywania wasnych przey. Mona si tego nauczy suchajc uwanie czyjej wypowiedzi i jednoczenie rejestrujc wasne przeywanie. Taki wewntrzny monolog mylowy na og zreszt towarzyszy suchaniu, tyle, e najczciej stanowi on komentarz do treci suchanych, albo do krytycznego spostrzegania rozmwcy.

  • SPOSTRZEGANIE SIEBIE W PROCESIE KOMUNIKACJI 45

    wypowiedzi, spadkiem uwagi z powodu zmczenia lub rozproszenia, do ktrego przecie na og (poza szko

    i egzaminami!) mona si przyzna. Z czasem taki wyuczony punkt uwagi wobec wasnego przeywania stanie si czym naturalnym, wczajc si niemal automatycznie w toku komunikacji, zwaszcza za w tych momentach, gdy w niej zacznie co zgrzyta", gdy pojawi si jaka niespjno midzy elementami werbalnymi i niewerbalnymi po jednej lub drugiej po stronie,

    Rys. 6: M i ona w odmienny sposb interpretuj swoj interakcj

  • Co znaczy dla mnie sowo ja"? Ja" realne i ja" idealne We wczesnym dziecistwie mwilimy o sobie w trze

    ciej osobie: np. Zosia chce mleczka", albo: daj Zosi cukierka..." Sowo J a " pojawio si pniej i przez wiele lat zawierao tre oczywist i konkretn mona by powiedzie Jednolit". Dopiero niepokoje wieku dojrzewania uwiadamiaj zoono i wewntrzne skomplikowanie, a nawet skcenie ronych elementw skadowych J a " . Nie tylko przeywane ju wczeniej chciabym, ale i boj si" ale take wspobecno przeciwstawnych uczu i pragnie, a take ocen: J a k i sympatyczny, ale dra".

    W refleksjach pojawia si obecno jakby drugiego J a " i budzi niepokj: z ktrym mam si utosami? Ktre jest prawdziwe"? Ju staroytni zapisali sawne zdanie: Video meliora, proboque, deteriora sequor" (Widz co jest lepsze, uznaj je a podam za gorszym).

    Dla praktycznego zastosowania psychologii komunikacji proponuj podj temat zoonoci ,ja" tylko w pewnym zakresie, stawiajc sobie pytanie: co znaczy dla mnie sowo J a " ?

    Mog przyj jako moje J a " to wszystko co rejestruj: mj wymiar cielesny, moje spostrzeganie i odczucia, budzce si i trwae potrzeby, uczucia i wizi, moj skal

  • CO O Z N A C Z A DLA MNIE SOWO ..JA" 47

    wartoci, take to czego pragn i co w sobie lubi, albo przeciwnie, co jest rdem moich utrapie i negatywnych ocen siebie i swego postpowania. Nazwaabym ten zakres ,ja" realnym.

    Mog jednake przyj inny zakres ,ja": moe ono obejmowa to, co zawarte byo we wskazaniach i oczekiwaniach rodzicw i innych wanych w historii mojego ycia osb, to wszystko, czym chciabym by, a moe nawet powinienem by, a wic zachowania i przeywanie w sobie wartoci ktre staram si wypracowa w sobie, zarwno zalecanych, jak i wybranych jako upragnione. Bdzie to idealne ja" - cel denia i starania. To idealne , j a " moe by we mnie bardzo silne i moe sterowa zarwno moim postpowaniem jak i samopoczuciem, a take pozostawa w staym konflikcie ze wspistniejcym realnym,ja".

    Rodzi si nowe, bardzo wane pytanie: z ktrym z nich si utosamiam? W ktrym waciwie jestem sob? Ktre z nich ksztatuje mj sposb bycia wobec innych ludzi? Odpowiedzi by moe nie znajd atwo. Moe mi j podsunie najczciej przeywane poczucie winy: czy budzi si ono we mnie, gdy moje zachowanie byo sprzeczne z moim , j a " idealnym? Czy czuj si wewntrznie zobowizana do realizowania wobec innych ludzi zachowa dyktowanych mi przez ,ja idealne? Czy ukrywam moje ,ja" realne? Wobec innych? - a moe nawet take wobec siebie?

    Odpowied na te pytania ma istotne znaczenie dla komunikacji midzyosobowej. Mog bowiem by przekonana, e mam obowizek realizowania w kontaktach swoje idealne ,ja" i bardzo si o to stara. Jednak z zewntrz, oczami innych, spostrzegana bd o wiele bardziej w swoim ,ja" realnym, gdy tylko pozwol sobie na

  • 48 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    spontaniczno i swobod bycia, gdy jeszcze nie uwiadomione uczucia ujawni si w mimice i gestach, a take w tonie gosu. Eksponowanie na zewntrz ,ja" idealnego, to jakby granie roli samego siebie w idealnej wersji, w przekonaniu, e konsekwentne przebywanie w nim stopniowo mnie przemieni i unicestwi coraz to na nowo uwierajce J a ' 1 realne. Przekonanie to jest udziaem wielu ludzi rzeczywicie pracujcych nad sob. Pozostaj oni jednak w staym napiciu wewntrznym, zatroskani o swj obraz we wasnych oczach, a take w oczach innych ludzi, a nadto przekonani, e realizacja ,Ja" idealnego jest naczelnym zadaniem ich ycia, e nieledwie od tego zaley ich zbawienie.

    Utosamiajc si ze swym ,ja" idealnym naraam si na nieuniknione trudnoci w dziedzinie wizi midzyludzkich. Dla innych bowiem bardziej dostrzegalne pozostanie moje J a " realne niezalenie od moich stara uosabiania mego ,ja" idealnego. Nie mona unikn niespjnoci w spontanicznych reakcjach i gestach - a taka niespjno odbierana bywa zawsze jako nieautentycz-no, a czasem jako zamierzony fasz.

    Impulsywne pragnienie, by by widzianym przez innych jako zrealizowane ,ja" idealne czy si niekiedy z lkliwym ukrywaniem swego ,ja" realnego w obawie przed negatywn ocen, odmow akceptacji czy wrcz odrzuceniem.

    Ujawnienie wobec innych swego , j a " realnego wymaga odwagi i akceptacji siebie w tym wymiarze. Jest to jakby podjcie ryzyka zostania odrzuconym. Podjcie tego ryzyka jednak niejednokrotnie okazuje si wyzwalajce z napicia i lku, a take upowania innych do wyzwalania si z czego, co - zreszt niesusznie - nazywane

  • CO O Z N A C Z A DLA MNIE SOWO . J A ' 49

    bywa mask. To wanie bywa trudnym zadaniem modych maestw i od tego moe zalee caa przyszo ich zwizku. Granie wobec bliskich swego ,ja" idealnego w codziennoci jest tak uciliwie, e prdzej czy pniej prowadzi do skrywanych ucieczek, budowania bolesnego dystansu jako metody obrony przed zdemaskowaniem", czyli kompromitacj ,ja" idealnego. Tej obronie su w obyczajowoci panujce w rnych rodowiskach rytuay grzecznociowe, zasady swoistej dyskrecji", dwutorowo jzyka: ugrzecznionego na zewntrz, prymitywnego w monologu mylowym.

    wiczenie Dla dobra wasnego rozwoju w dziedzinie komunikacji trzeba sobie naprawd odpowiedzie na to pytanie: z ktrym ja" si utosamiam? Czy pojawia si we mnie poczucie winy, gdy w swoim zachowaniu pozwalam sobie na spontaniczno, gdy uchybiam wyobraeniu o tym, jak powinnam si bya zachowa? Czasem moe to brzmie jak zdanie: co powiedziaaby na to moja matka - mj ojciec?"

    \BC psychologii komunikacji - 4

  • Potrzeby ludzkie Charakterystycznym przejawem ycia s potrzeby.

    W wymiarze ycia biologicznego potrzebujemy powietrza, ywnoci i napoju, odpowiedniej temperatury otoczenia, take snu i ruchu. Brak ktregokolwiek z nich wywouje w organizmie stan zagroenia, ktry uwiadamiamy sobie jako gd. W wymiarze psychicznym zakres naszych potrzeb jest bogatszy: potrzebuj bowiem zarwno poczucia bezpieczestwa, swobody dziaania, zaspokojenia budzcej si wci na nowo ciekawoci zwracajcej si do otaczajcego wiata, take wypoczynku, akceptacji ze strony innych ludzi, wicej nawet: trwaych wi2\ i przynalenoci, uznania i szacunku. Wyliczanie tego, czego potrzebujemy mogoby trwa jeszcze dugo, a psychologia wypracowaa wiele rnych list potrzeb ludzkich, o rnym znaczeniu.

    Dla psychologii komunikacji ma take znaczenie pewne uporzdkowanie tej listy, bo poszczeglne potrzeby maj bardzo rne znaczenie w yciu czowieka. Porzdek, ktry proponuj, ma ksztat piramidy. Podstaw tej piramidy stanowi potrzeby biologiczne i spoeczne, bez zaspokojenia ktrych czowiek nie moe funkcjonowa jako istota zdrowa. S to potrzeby elementarne: samozachowawcze, gatunkowe i potrzeba przeywania siebie jako wartoci. Przejawiaj si one z ogromn in-

  • POTRZEBY LUDZKIE 51

    tensywnoci jako gody. Stan godu w zakresie kadej z nich absorbuje czowieka z tak si, e nie pozwala na dojcie do gosu potrzeb drugiego poziomu, a mianowicie potrzeb rozwoju i twrczoci. Te potrzeby manifestuj si jako pragnienia czysto ludzkie, ich niezaspoko-jenie nie zagraa yciu biologicznemu. By mogy doj do gosu, potrzeby elementarne musz by zaspokojone w stopniu umiaru, wolnego od przerostw i zniewolenia czy przesytu.

    Potrzeby wysze stanowi pitro porednie - ich zaspokojenie moe by niepene, nawet z reguy pozostaje niepene, gdy potrzeby te nie wygasaj i wanie ich niedostateczne zaspokojenie wyzwala uwiadomienie sobie przez czowieka jego potrzeb najwyszych: potrzeb sensu ycia i potrzeby religijne.

    Wydaje si, e warto powici potrzebom troch wicej uwagi.

    Potrzeby elementarne

    Potrzeby samozachowawcze stojna stray dobrosta-nu fizycznego jednostki ludzkiej. Manifestuj si godem powietrza, pokarmu, napoju, snu oraz wypoczynku i nie przeciania w pracy czy innej aktywnoci, wolnoci od doznawania przemocy i niewoli, fizycznego i psychicznego cierpienia (ta ostatnia potrzeba dotyczy take innych potrzeb elementarnych i wyszych). Dotkliwy brak zaspokojenia koncentruje na sobie ca uwag i aktywno.

    Stan sytoci wygasza doznawanie godu, ale nie wygasza potrzeby, ktra moe ulega przerostowi i wyrafinowaniu, stawiajc coraz wiksze wymagania, dotycz-

  • 52 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    ce jakoci zaspokoje i urozmaicenia. Tak np. potrzeba bezpieczestwa moe sta si albo przesadn lkliwo-ci, albo igraniem z niebezpieczestwem w ryzykownych rozrywkach, jak np. sporty ekstremalne albo w uzalenieniach od uywek. Przerost potrzeb samozachowawczych moe by dla czowieka zagroeniem jego rozwoju a take pozbawi go uwiadamiania sobie pozostaych potrzeb wyszych i najwyszych w trwaej postawie konsumpcyjnej, lub w uzalenieniach.

    Potrzeby gatunkowe (seksualne). Nazwa wskazuje na cel, ku ktremu zmierzaj te potrzeby, cel biologiczny, jakim jest zachowanie czowieka jako gatunku, czyli przekazanie ycia nastpnym pokoleniom. Chodzi o cay zesp potrzeb, pojawiajcych si w okresie dojrzaoci pciowej - zainteresowanie skierowane ku pci przeciwnej, pragnienie wizi i zjednoczenia w trwaym zwizku i wydanie na wiat oraz wychowanie, czyli przygotowanie do samodzielnoci yciowej zrodzonych dzieci. Potrzeby te pojawiaj si kolejno w toku ycia, s wielowarstwowe w swych przejawach zmysowych i psychicznych. Ich celowo biologiczna nie uwiadamia si w caoci od razu, a ich stopniowy rozwj ulega moe blokadzie w fazach niedojrzaych. Sprawia to, e ulegaj rozbiciu, to znaczy utrwalajsi na dugo tylko jako potrzeby erotyczne, poszukiwanie dozna seksualnych bez pragnienia rodzicielstwa, a nawet trwaej wizi osobowej. Potrzeby te u czowieka pozostaj w stanie zagroenia podobnie jak potrzeby samozachowawcze: nadmiarem, wyrafinowaniem, zniewoleniem wykluczajcym zdolno do umiaru, niezbdnego dla pojawienia si potrzeb wyszych i najwyszych.

    Potrzeba bycia wartoci. Chodzi tu o cay zesp potrzeb spoecznych, jak pragnienie zostania dostrzeo-

  • POTRZEBY LUDZKIE 53

    nym, potrzeba kontaktu i komunikacji, akceptacji, uznania i szacunku ze strony innych ludzi. Tu take rodzi si denie do wadzy nad innymi i satysfakcja czerpana ze sawy.

    Ju u niemowlcia gd w tym zakresie potrzeb objawia si chorob sieroc a pniej psychicznie bolenie przeywanym odrzuceniem, czy niedoborem doznawanej mioci. W dorosym yciu najbardziej dojmujcym przeyciem godu w zakresie potrzeby bycia wartoci jest upokorzenie i porzucenie. Gd szacunku i uznania ujawnia si poprzez impulsywne rywalizacje w przernych zakresach aktywnoci, jako zazdro okazywan innym czy nawet zawi, dc do pozbawienia innych wartoci, ktrych brak dotkliwie si odczuwa. Takie przeycia kompensujce doznawany gd uznania i szacunku nieraz pozostaj nieuwiadomione - zwaszcza, e wszystkie gody w zakresie potrzeb elementarnych wyzwalaj dziaania zanim zostan w peni uwiadomione, a to znaczy nazwane w wewntrznym monologu mylowym. Dotyczy to szczeglnie dzieci i modych dojrzewajcych, ktrzy nieraz podejmuj dziaania impulsywne, ktrych motywy pozostaj poza ich wiadomoci, albo uwiadamiaj si znacznie pniej, wobec konfrontacji ze skutkami wasnego dziaania. To wanie dlatego dzieci nie potrafi odpowiedzie na pytanie, dlaczego" co zrobiy.

    Potrzeby elementarne przeplataj si i cz. I tak na przykad wiadomo wasnej urody i atrakcyjnoci erotycznej zaspokaja zarwno potrzeb wasnej wartoci, jak i potrzeby erotyczne. Podobnie luksusowe konsumpcje syc zarwno potrzeby samozachowawcze, jak i potrzeby wartoci. Posuguje si tym wzajemnym przenikaniem reklama, oferujca np. kosmetyki hasem Jeste tego warta".

  • 54 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    Natenie potrzeb bywa niesymetryczne i prawie u kadego czowieka jedna z nich, najsilniejsza, dominuje nad pozostaymi i steruje przeywaniem potrzeb. I tak pikna dziewczyna wybiera na swego yciowego partnera erotycznego mczyzn nie pocigajcego, ale zamonego, zdolnego zapewni jej luksusowe warunki ycia. Inna za wybierze towarzysza ycia cieszcego si saw i wysokim stanowiskiem spoecznym lub przeciwnie, idc za gosem mioci erotycznej, porzuci swoje rodowisko dla niepewnego losu u boku atrakcyjnego, ale spoecznie nieodpowiedzialnego czowieka. Mona odway si na stwierdzenie, e dominujca potrzeba elementarna ma wielki wpyw na dokonywanie wanych yciowo wyborw, a przez to wyciska swoiste pitno na caej osobowoci czowieka, ksztatuje jego hierarchi wartoci. Dlatego nieraz motywy wyborw dokonywanych przez innych ludzi wydaj si niezrozumiae, a wszelkie perswazje nieskuteczne.

    Kada z potrzeb elementarnych, a zwaszcza dominujca, ma w stanie nasycenia skonno do przerostw i wyrafinowania. Dlatego potrzebna jest bieca wiadomo wasnego stanu potrzeb i ustalenie pewnych granic ich zaspokajania. Jest to warunek ktry musi zosta speniony, by mogy doj u czowieka do gosu potrzeby wysze. Gdy ten warunek (to znaczy, e zaspokaja on swe potrzeby z umiarem, w wyznaczonych sobie i przyjtych granicach) nie zostanie speniony, czowiek traci wolno wewntrzn i pozostaje niewolnikiem wasnej dominujcej potrzeby elementarnej. Traci take t wolno w stanie godu, to znaczy w stanie ndzy materialnej, brutalnego porzucenia przez partnera i w stanie gbokiego upokorzenia, czy odrzucenia spoecznego. Dlatego gdy podejmujemy dziaania na rzecz ludzkiego rozwoju, np.

  • POTRZEBY LUDZKIE 55

    poprzez nauczanie, najpierw powinnimy rozpozna gody elementarne osoby, w miar moliwoci zaspokoi je, by mogy doj do gosu naturalne potrzeby wysze. To wyjania m.in. dlaczego ucze ustawicznie upokarzany z powodu swych niepowodze, uczy si coraz gorzej i porzuca szko. Upokorzenie nie jest nigdy bodcem stymulujcym pilno ucznia!

    wiczenie Zastanw si, ktra z potrzeb elementarnych jest najsilniejsza na aktualnym etapie twego ycia. Jej zaspokojenie ma wpyw na to, czy czujesz si zadowolony z ycia. Czy zachowujesz umiar w jej zaspokajaniu? A moe to ona panuje nad twoim yciem i deniami?

    Potrzeby wysze

    Pierwsz w historii ycia czowieka potrzeb wysz, dochodzc do gosu jest potrzeba rozwoju. Najczciej mwic o rozwoju mamy na uwadze stopniowe ujawnianie si u dzieci i modziey zakodowanych genetycznie dziedzicznych cech organizmu i psychiki (uzdolnienia i talenty). Te bowiem ujawniaj si samorzutnie i bez wiadomego zaangaowania czowieka. To tylko jeden zakres rozwoju. Jest jednak cay wielki obszar rozwoju, ktry moe zosta zrealizowany wycznie przy wiadomym udziale czowieczego zaangaowania. Np. przyswajanie sobie przez dziecko dorobku kultury rodowiska: najpierw dokonuje si ono przez naladowanie. Gdy jednak dziecko znajdzie si poza tym rodowiskiem, zacho-

  • 56 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    wanie tej kultury wymaga udziau wiadomoci, podobnie jak prba przekazania tej kultury nastpnemu pokoleniu. Wszystko, co zostao przyswojone biernie, przez wysiki wychowawcw, przej musi przez prg weryfikacji, przez stawianie pytania dlaczego" kadej otrzymanej zasadzie postpowania, kademu przykazaniu i znalezieniu odpowiedzi na nie, by sta si trwaym elementem w rozwoju. W tym wanie momencie ujawnia si wiadoma potrzeba rozwoju, przekraczajca dziecic ciekawo wiata i nastawiona na nabywanie sprawnoci i wiedzy, ktre pozostan trwaym skadnikiem osobowoci.

    To naturalne, e potrzeba rozwoju dominuje w okresie modoci i niekiedy dopiero dojrzao ujawnia drug z potrzeb wyszych, potrzeb twrczoci.

    Potrzeba twrczoci moe ujawnia si niekiedy wczenie, szczeglnie u modych, obdarzonych wyjtkowymi uzdolnieniami, na og jednak dominuje raczej we wieku dojrzaym. Manifestuje si poszukiwaniem nowych drg w uprawianym zawodzie czy dyscyplinie naukowej, ale take, w skromniejszym zakresie, jako tworzenie wasnego domu, uprawianie wasnego ogrodu, w majsterkowaniu czy uprawianiu jakiejkolwiek ze sztuk piknych choby tylko amatorsko; wyraa si jako pragnienie zostawienia czego po sobie". Wspczenie jakby nie doceniamy tak istotnych elementw twrczoci w rodzicielstwie i wychowaniu. Dziki ludzkiej twrczoci rozwija si cywilizacja i kultura naszego wiata. Bez niej pozostaoby nam tylko powielanie z pokolenia na pokolenie, w nieskoczono jakich podstawowych wzorw aktywnoci, jak to widzimy w wiecie zwierzcym.

    W odrnieniu od potrzeb elementarnych, potrzeby rozwoju i twrczoci w realnym yciu czowieka poz-

  • POTRZEBY LUDZKIE 57

    walaj czowiekowi przey niezadowolenie z wasnych osigni i tsknot za przekraczaniem ich stale na nowo. Zarwno osignity rozwj jak i wasne dzieo pozostaj niezadowalajce, nie tylko w porwnaniu z dzieami innych, ale take wobec wasnych pragnie i wizji wewntrznych twrcw, otwierajce nowe horyzonty i pragnienie kontynuacji poszukiwa. Potrzeby wysze pozostaj nienasycone, bo s nienasycalne. To niezadowolenie z wasnych osigni pozwala rozpozna prawdziwe potrzeby wysze. Ich zagroeniem staje si wprzgnicie ich do zaspokajania dominujcej potrzeby elementarnej, np. potrzeby wartoci, gdy podejmuje si studia czy twrczo dla korzyci materialnych, dla sawy albo celem zapewnienia sobie wygranej w rywalizacji. To take wyjania, dlaczego dla ujawnienia si potrzeb wyszych potrzebny jest umiar w zakresie potrzeb elementarnych.

    Niedosyt, jaki staje si udziaem czowieka zaangaowanego w zaspokajanie swych potrzeb wyszych otwiera przed nim perspektywy potrzeb najwyszych: potrzeby sensu oraz potrzeb religijnych i przygotowuje go na moment akceptacji wasnej niewystarczainoci w zakresie rozwoju i twrczoci, a jednoczenie tsknoty do peni w zakresie prawdy, dobra i pikna.

    Potrzeby religijne stawiaj przed poszukujcymi pytania o sens, o rdo i cel jego egzystencji - ostatecznie o Boga. Pytania takie s punktem dojcia w zakresie potrzeb wyszych i budz si samoistnie w sercu czowieka. Prawdy religijne przyjte biernie w dziecistwie poprzez wychowanie religijne musz przej przez proces weryfikacji - nawrcenie - zanim stan si trwaym elementem osobowoci.

  • 58 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    Pominicie w rozwoju religijnym etapu potrzeb wyszych powoduje czsto utrwalenie si religijnoci niedojrzaej, w ktrej zarwno Osoba Boga jak i wici porednicy traktowani sjak super-rodzice, zobowizani do skutecznej opieki i zaspokajania potrzeb przedstawianych w probach modlitewnych. Wtedy Osoba Boga moe by obwiniana za wszelkie niepowodzenia i cierpienia, moe W7zwala bunty i usprawiedliwiane nieposuszestwa. Niedojrzaej religijnoci brak zachwytu dla doskonaoci Boga i brak pragnienia wizi z Nim. Czowiek pozostaje tu skoncentrowany na swoich godach w zakresie potrzeb elementarnych i kieruje je do Boga, jako wszechmocnej mocy sprawczej dla wszelkich zaspokoje w tym zakresie. Cze oddawan Bogu rozumie prawie jako cen za szczodro Boga, a mio jako odpowied wdzicznoci.

    wiczenie W jaki sposb ujawniaj si u ciebie potrzeby rozwoju i twrczoci? Czy dochodz one do gosu i podejmujesz dziaania dla ich zaspokojenia? Jeli nie - ustal, jakie braki zaspokojenia potrzeb elementarnych zaguszaj te wysze potrzeby. Czy s to braki rzeczywiste, czy wynik twojego uzalenienia od przerostu jednej z nich? Co czynisz dla swego rozwoju (moe to by take lektura tej ksiki)? Ktr z twoich aktywnoci w swoim yciu moesz nazwa twrczoci? Czy potrafisz zgodzi si na to. e potrzeby rozwoju i twrczoci pozostan nie nasycone?

  • POTRZEBY LUDZKIE 59

    Tak obszerne przedstawienie systemu ludzkich potrzeb wydaje mi si celowe w opracowaniu problemu psychologii komunikacji, poniewa w naszej kulturze kontaktw midzyludzkich niechtnie mwi si o potrzebach, oprcz tego, co oczywiste w zakresie potrzeb elementarnych. Chtnie natomiast mwimy o prawach czowieka", a cilej o uprawnieniach. Poniewa jednak funkcjonuje w naszym myleniu zbitka pojciowa prawa i obowizki" (ucznia, obywatela, pracownika, pracodawcy), mwienie o prawach przybiera odcie roszczeniowy - jeeli mwi o swoich prawach, apeluj o wypenienie obowizku przez kogo poza mn. Gdy w swojej wypowiedzi akcentuj swoje prawa, u rozmwcy wyzwalam obronne napicie, jeli tylko odbierze moje sowa jako apel skierowany w stron jego obowizkw i powinnoci.

    Wypowiedzi na temat potrzeb traktujemy troch jako odsonicie siebie, ujawnienie wasnej niewystarczalnoci w zakresie ich zaspokajania, a wic swojej saboci i zalenoci. Dotyczy to szczeglnie potrzeby wartoci. Wstydzimy si tu nie tylko doznanych upokorze, lecz take swych pragnie, tak jakby to one wanie naruszay nasz warto osobow. Tymczasem potrzeby uznania, szacunku, mioci dzielimy z kadym z naszych rozmwcw i nie ma adnej racjonalnej potrzeby ich ukrywania. Gorzej, gdy akcentujemy swoje wymagania, albo dania, tak jakby ten ton przydawa nam wartoci. Mwmy wic raczej o swoich potrzebach, - to czy - anieli o swoich prawach! To tu wanie postawa dzieci moe by dla nas wzorem.

  • 60 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    wiczenie Zastanw si, jak przedstawiasz swoje proby: czy jako nalene prawa, czy jako potrzeby? Odwa si mwi po prostu o swoich potrzebach, s czym naturalnym dla czowieczestwa, nie musisz ich ukrywa ani maskowa.

    Piramida potrzeb

    Potrzeby sensu Potrzeby religijne Potrzeba rozwoju Potrzeba twrczoci

    Potrzeby Potrzeby gatunkowe Potrzeba samozachowawcze (seksualne) wartoci , ja"

  • Uczucia Uczucie jest manifestacj potrzeby. To oglne stwier

    dzenie moe budzi sprzeciwy, potrzeby wydaj si nam czym przyziemnym, powszednim, natomiast uczuciom skonni jestemy przypisywa wysz rang. Epoka romantyczna pozostawia nam po sobie przekonanie o duchowej, tajemniczej i zniewalajcej magii uczu przeywanych przez czowieka.

    Stwierdzenie, e uczucie jest manifestacj potrzeby sprowadza uczucia do roli jakby suebnej wobec potrzeb, jakby je pomniejsza. Jednoczenie jednak pozwala je rozszyfrowa", gdy pojawiaj si w jakiej sytuacji yciowej i wydaj si jakby nie na miejscu. Np. gniew wobec jakiego zachowania wasnego dziecka, ktre przecie kocham, lubi i odbieram jako wielk warto. By zrozumie, skd pochodzi ten gniew, mog postawi pytanie: jak potrzeb ujawnia ten gniew? Moe potrzeb bezpieczestwa, kiedy zachowanie dziecka naraa je i mnie na zagroenie? Albo tylko pozbawia mnie potrzebnego spokoju, zakca wypoczynek albo niszczy owoc mojej pracy, np. ad w mieszkaniu? W innej sytuacji np. niepokj czy lk sygnalizuje mi potrzeb czyjej pomocy, bliskoci czy choby oczekiwanej obecnoci. Podobnie wstyd wskazuje mi na potrzeb przeywania wasnej wartoci, zagroon moim wasnym zachowaniem.

  • 62 ABC PSYCHOLOGII K0MUN1KACJ

    Uczucia, podobnie jak potrzeby, stanowi system hierarchiczny:

    Potrzeby elementarne s sygnalizowane przez uczucia archaiczne, o duym nateniu i raczej krtkotrwae. Potrzeby wysze ujawniaj uczucia wysze, sabsze w nateniu, lecz trwalsze. Potrzeby najwysze sygnalizuje uczuciowo najwysza, sabsza w nateniu, za to najtrwalsza.

    Piramidzie potrzeb odpowiada piramida-hierarchia uczu:

    Uczucia najwysze Pragnienie sensu, kontaktu z Bogiem

    Cze, uwielbienie,

    Uczucia wysze wdziczno, szacunek Obawa utraty, wstyd, al

    przywizanie, mio oburzenie wobec za

    Uczucia archaiczne

    *d, szukanie wygody bezpieczestwa,

    lki, gniew pragnienie

    bezpieczestwa

    podanie, mio

    erotyczna wstrt,

    zazdro

    upokorzenie, gniew

    ambicja, mciwo,

    duma

    Piramida przedstawia tylko niektre uczucia z wielkiej liczby moliwych i doznawanych w rnych sytuacjach ycia i relacjach z innymi ludmi.

    wiadomo powiza istniejcych midzy potrzebami a uczuciami pozwala z ujawnianych przez drugiego czowieka uczu odczyta jakich doznaje on potrzeb. Uchroni mnie to od doznawania ich jako odnoszcych si do mnie osobicie. Jest to ogromnie wane w aktywnym suchaniu i w sytuacjach grocych konfliktem. Toruje wtedy drog porozumieniu zamiast walki.

  • UCZUCIA 63

    Podobnie wiedza o rnicy w nateniu i trwaoci uczu umoliwia rozeznanie i przyjcie waciwej postawy wobec uczu wasnych, lub spostrzeganych u drugiego czowieka. Uczucia archaiczne, odpowiadajce potrzebom elementarnym cechuje wielkie natenie, domaganie si natychmiastowego zaspokojenia potrzeby i jednoczenie niewielka trwao. Susznie te nazywa sieje namitnociami. Wybuchaj niekiedy nagle i z wielk si i szybko przemijaj. Uczucia wysze odznaczaj si mniejszym nateniem i s dugotrwae. Najtrwalsze i prawie niezniszczalne s uczucia najwysze, odnoszce si do celu i sensu ycia, przywizania do nadrzdnych idei yciowych.

    To rozrnienie pozwala mi radzi sobie w sytuacjach nagego impulsu uczuciowego. Bardzo silne emocje wystarczy przeczeka" oddalajc si od ich rda na pewien czas, aby przygasy.

    W jzyku potocznym spotykamy si ze zwrotem ywi uczucia" - oznacza on tendencj do rozpamitywania, przywoywania z pamici sytuacji w ktrych si pojawiy, przeuwania", a to sprawia, e uczucia te aktualizuje si i utrwala. ywienie uczu jest ich pielgnowaniem. Tragiczne dla midzyludzkich wizi jest takie pielgnowanie urazw i pretensji. Dobrze jest natomiast swoje uczucia rozpracowywa: polega to na ich nazwaniu i uwiadomieniu sobie, jak wpywaj na moje zachowania impulsywne i na moje oceny odnoszce si do osb i wydarze.

    Czy uczucia s dobre" i ze"?

    W jzyku potocznym czsto wyrnia si uczucia dobre" i ze", a w wychowaniu i pracy nad sob (samowychowaniu) usiujemy wzmacnia uczucia uznawane za

  • 64 ABC PSYCH O LOG i i KOMUNIKACJI

    dobre a eliminowa, tumi i nie dopuszcza do ujawniania si tych uznawanych za ze. Uznajemy, e te pierwsze zbliaj udzi do siebie, a te drugie zagraaj, lub niszcz wizi midzyludzkie. W psychologii mwi si, e jedne kieruj czowieka do" swego przedmiotu, inne za skierowuj od" przedmiotu. Tak powstay pojcia uczu pozytywnych i negatywnych. Pozytywne ciesz si dobr saw, negatywne za traktuje si jako niepodane.

    W swoim deniu do stawania si wartoci czowiek niejednokrotnie boryka si ze swoimi negatywnymi uczuciami. Chciaby je wyeliminowa ze swego przeywania, np. kocha wszystkich ludzi, nikomu niczego nie zazdroci, zawsze wybacza, okazywa uznanie - midzy innymi take i po to, by inni okazywali mu podobne uczucia. Kt nie pamita, e bywa karany za ujawnian w dziecistwie zo? Tak zrodzio si w nas ocenianie uczu w kategoriach moralnych i niejednokrotnie przeywanie poczucia winy z powodu doznawanych negatywnych uczu. Temu poczuciu winy zawsze towarzyszy bezradno, poniewa wszelkie wysiki wygaszania, zmniejszania natenia czy te ich ukrycia pozostaj bez efektu. Tak wanie jest: zarwno pojawianie si, jak natenie i czas panowania w nas tych uczu nie zaley od naszej woli. Szczeglnie dotyczy to uczu archaicznych, ktre w swojej negatywnej postaci najbardziej czowieka niepokoj. Nie potrafi wzbudzi w sobie bezporednio adnego uczucia, natomiast mog w wyobrani wzbudzi sytuacj zagroenia ub marzenie atrakcyjnego przedmiotu, by porednio wyzwoli uczucie. Tak wanie oddziauj na nas media, dziea sztuki, a najbardziej specjalnie w tym celu tworzona reklama.

  • Ja i moje uczucia Moje podstawowe dobre samopoczucie i pozytywna

    samoocena podwiadomie zmuszaj" mnie do tumienia uczu negatywnych. Jestem przekonana, e nie powinnam ich okazywa, skoro ju si pojawiaj, chocia wolaabym ich w ogle nie doznawa. Nie wypada" mi 0 nich mwi bez naraania si na negatywn ocen. Najchtniej wic tumi je w zarodku, w nadziei, e nie ujawni si wcale. Gotowa jestem nawet im zaprzeczy, gdyby kto wyrazi podejrzenie, e ich doznaj. Prawie nie przyznaj si do zazdroci a ju na pewno i kategorycznie nie do pogardy wobec kogokolwiek. Dla dobrego samopoczucia w pewien sposb zakamuj wasne uczucia, 1 przewanie nie pozwalam sobie nazywa moich uczu negatywnych. Naiwnie wierz, e rodz si one we mnie w odpowiedzi na bodce z zewntrz i bywaj wywoywane przez innych ludzi. Ona mnie denerwuje", albo on zepsu mi humor" - myl a nawet mwi z caym przekonaniem. Tymczasem to pierwsze oznacza, e koleanka swoj wiksz sprawnoci narazia na frustracj moje poczucie wasnej dzielnoci zawodowej, a w drugim przypadku czyja krytyczna uwaga zrania moje poczucie wasnej wartoci. W obu sytuacjach doszy do gosu moje potrzeby, a niedostatecznie zaspokojone ujawniy si poprzez uczucia.

    ABC psychologii komunikacji - 5

  • 66 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    Dla usprawnienia mojej komunikacji z sam sob i jednoczenie dla wyzwolenia si z poczucia zalenoci moich uczu od zachowa innych ludzi mog zrezygnowa z wartociowania uczu i oznaczania ich znakiem ujemnym czy dodatnim. Mog je traktowa podobnie jak zjawiska atmosferyczne czy biologiczne, uznajc ich celowo i znaczenie bez oceniania. W tym celu psychologia komunikacji proponuje inny podzia uczu, wolny od wartociowania moralnego, natomiast wskazujcy ich celowo i znaczenie dla potrzeb czowieka.

    Nie wartociujcy podzia uczu

    Uczucia obronne

    Uczucia gniewu i niechci: napicie, oburzenie, rozdranienie, bunt, zo, wrogo, wcieko, nienawi, ch zemsty

    Uczucia lkowe: niepokj, trema, niepewno, zdenerwowanie, lk, strach, obawa, poczucie zagroenia, nieufno, panika, przeraenie

    Uczucia smutku: znudzenie, troska, al, poczucie krzywdy, odrzucenia, upokorzenie, bezradno, beznadziejno, smutek, zawd, depresja, aoba

    Uczucia pogodne: dobry nastrj, swoboda, zadowolenie, wesoo, rado, zachwyt, rozbawienie, ulga, satysfakcja, triumf, entuzjazm, uszczliwienie, poczucie bezpieczestwa, ulga

    Uczucia wizi: umo, sympatia, uznanie, fascynacja, zachwyt, wdziczno, szacunek, przywizanie, mio, zakochanie, podziw, przyja, poczucie wsplnoty, oddanie.

  • JA 1 MOJE UCZUCIA 67

    wiczenie Wieczorem przed spoczynkiem przejd w mylach swj dzie, jakie towarzyszyy ci uczucia? Nazwij je moliwie precyzyjnie i uwiadom sobie z jakimi twoimi potrzebami byy powizane. Szczeglnie dotyczy to uczu obronnych. Nazwij te uczucia zwizane z twoj prac i innymi wydarzeniami dnia.

    Uczucia w komunikacji midzyosobowej

    Tym, co najbardziej moe uderza w cywilizacji wspczesnej, to swoisty kult rzeczowoci. Rozumiemy przez to sowo gwnie komunikacj bezuczuciow, zwiz i konkretn. Wszelkie przejawy uczuciowoci delegujemy do ycia prywatnego; w sferze zawodowej i spoecznej obowizuje zdystansowana uprzejmo, ktr chtnie nazywamy poprawnoci". Poprawno ta nakazuje nie ujawnia uczu, zwaszcza, gdy chodzi o uczucia obronne. Ju w wieku szkolnym uczymy si starannie ukrywa swoje uczucia i tworzy indywidualne maski poprawnoci. Gdy trudna sytuacja wywouje i ujawnia poprzez mimik, gesty czy ton i natenie gosu doznawane uczucia, wstydzimy si i czujemy upokorzeni swoim nieopanowaniem. Nietrudno przypomnie sobie takie sytuacje z dziecistwa a zwaszcza modoci.

    Poprawno" nakazuje tumi uczucia i nie ujawnia ich, tote popularne pojmowanie opanowania uczu obejmuje gwnie nie ujawnianie ich w komunikacji midzyosobowej. Dotyczy to nie tylko komunikacji sownej, lecz bardziej caej strefy bezsownej, a wic jakby

  • 68 ABC PSYCHOLOGl KOMUNIKACJI

    usztywnienia postawy ciaa, gestykulacji, mimiki, a nade wszystko tonu i natenia gosu. Najwczeniej uzyskujemy t sprawno dziki wysikom wychowawczym rodowiska rodzinnego (niekiedy tylko na tym wanie polega tzw. dobre wychowanie) a nastpnie ju samodzielnie wypracowujemy swj styl zachowania w wieku modzieczym. Wczenie take odkrywamy moliwoci manipulowania sob, poprzez manifestowanie uczu, ktre wydaj si nam waciwe i podane w jakiej sytuacji, chocia ich wcale nie doznajemy.

    Sprawa wydaje si prosta, gdy zakadamy harmonijne wspgranie komunikacji sownej i bezsownej. Tymczasem wiadoma uwaga towarzyszy gownie wypowiedzi sownej, elementy bezsowne wymykaj si tej uwadze. W sytuacji, gdy nie moemy pozwoli sobie na pen spontaniczno, kontrolujemy gwnie swoj wypowied sown, podczas gdy ton wypowiedzi i mowa ciaa mog ujawnia (i najczciej ujawniaj) przeywane uczucia. I bywa, e komunikaty sowne i bezsowne pozostaj ze sob sprzeczne - co oczywicie spostrzega rozmwca.

    To dlatego z reguy spostrzegamy, czy rozmwca jest zadowolony, czy te przeciwnie, rozczarowany, rozdraniony ub ujawnia stan psychicznego napicia. Planujc wan rozmow z szefem lubimy dopyta si w sekretariacie, w jakim on jest humorze, a wracajc do domu po cikim dniu i doznanej przykroci lepiej ju od progu przyznajmy si do swego rozdranienia, eby Bogu ducha winni domownicy nie poczuli si zagroeni tonem i szorstkoci ruchw. W takich bowiem sytuacjach czyha pokusa przeniesienia agresji na osoby nie majce adnego zwizku z doznan przedtem od innych ludzi przykroci.

    Naley pamita, e najczciej spotykamy si wanie z tak przeniesion agresj. Dlatego warto mie w swoim

  • JA 1 MOJE UCZUCIA 69

    wewntrznym pogotowiu refleksyjnym" pytanie o przeywanie agresora, o to, e musia zosta sam zraniony wewntrznie, e pewnie dozna jakiej krzywdy - by moe odlegej w czasie - wobec ktrej by bezbronny, wic j ego uczucia obronne spitrzyy si i wanie wobec mnie znalazy swoje ujcie. W ten wanie, a nie inny sposb jakby dziedziczy" si w niektrych rodzinach brutalno wobec dzieci kolejnych pokole.

    Ta wiadomo pozwala mi uwolni si od bezradnego pytania za co...?", czy te: czym zawiniem e zostaem potraktowany bezwzgldnie czy niesprawiedliwie?". Pozwaa take zachowa pewien dystans wobec wydarze i powstrzyma fal uczu obronnych dyktujcych zachowania odwetowe. W tym duchu moemy rozumie wypowied Jezusa na krzyu: Przebacz im, bo nie wiedz, co czyni" o tych, ktrzy domagajc si Jego mierci, przenieli na Niego swj gniew, spitrzony przez lata brutalnej okupacji rzymskiej i zawiedzionej nadziei na polityczne wyzwolenie przez obiecanego mesjasza. Zjawisko przeniesienia dotyczy take innych grup uczu, jak lku, a take wizi i radoci - tak rodz si tradycje i zwyczaje, sentymenty, jakimi obdarzamy miejsca i przedmioty, pamitki i obrazy wspomnie a take uprzedzenia i urazy, trwajce przez cae lata i nieomal dziedziczone przez kolejne pokolenia. Dziaaj one w yciu uczu podwiadomie i wyzwoli si z nich moemy tylko wiadomym wysikiem. Bez tego intelekt bdzie raczej dorabia" do uczu argumenty uzasadniajce (proces ten w psychologii nazywa si racjonalizacj). W ten to sposb uczucia zdaj si rzdzi" yciem czowieka czsto niezdolnego do rozumienia tego, co nim kieruje w jego impulsywnym dziaaniu. Mwi si wtedy: nie wiem, jak to si stao, e...", co mnie popchno do

  • 70 A 8 C PSYCHOLOGII KOM U Ni KAC]

    tego, eby...", ogarna mnie taka zo, e...", a to stanowi take czst ucieczk od odpowiedzialnoci za wasne postpowanie.

    Wyraanie uczu

    Od wczesnego dziecistwa kadego dobrze wychowywanego czowieka wysiki wychowujcych zmierzay do wytumiania uczu niepodanych. A niepodane (byy i s) wszystkie uczucia obronne i nazbyt ywioowo manifestowane uczucia wizi. Z wiekiem sami dochodzimy do przekonania, e bezpieczniej jest nie ujawnia takich uczu. W niektrych krgach spoecznych ideaem jest nie ujawnianie adnych uczu. Na pewno udaje si to w warstwie komunikacji sownej, o wiele trudniejsze jest to natomiast w manifestacjach niewerbalnych (bezsownych). Stan uczuciowy rozmwcy odczytujemy przewanie z jego mimiki, postawy ciaa, tonu gosu. Bardzo rne bywaj motywy nie ujawniania uczu, niekiedy we wasnym interesie. Ukrywamy je take z motyww altruistycznych, by nie udzielay si bliskim nam osobom. Wbrew naszym yczeniom ujawniamy je jednak take w warstwie sownej komunikacji i to w sposb poredni.

    Bezporednie wyraenie uczu polega na ich nazwaniu i zakomunikowaniu: ciesz si", Jestem zmartwiona", obawiam si", zoci mnie", Jest mi przykro", wstydz si". Proste nazwanie tego, co si rzeczywicie przeywa, jest jedynym bezporednim sposobem wyraania uczu. Wypowiadamy je w naszym J a " realnym, zgodnie z rzeczywistym przeywaniem. Niekiedy wymaga to odwagi, a czasem, z rnych zreszt wzgldw, nie jest to potrzeb-

  • JA I MOJE UCZUCIA 71

    ne. Warto natomiast podkreli, e wypowiadanie uczu, jakich si naprawd nie doznaje (a idealne ,ja" podpowiada, e powinno si" w danej sytuacji ich doznawa) jest nazywane obud, wcale nie trudn do rozszyfrowania.

    Co wane: bezporednio wyraamy uczucia zawsze w pierwszej osobie, zawsze poprzez, ja " !

    W codziennej komunikacji o wiele czciej stosujemy porednie wyraanie uczu. Weszo nam ono tak dalece w krew, e wcale sobie tego nie uwiadamiamy. Ujawniamy swoje uczucia a na siedem sposobw, najczciej zwracajc si do rozmwcy. Ich tre uczuciowa jest przewanie ukryta (zaszyfrowana) i niejasna zarwno dla odbiorcy jak i samego mwicego. Wydaje mi si, e warto sobie te porednie sposoby uwiadomi:

    Pytania: Czy uwaasz, e bye dostatecznie uprzejmy wobec X'a? - wyraa niezadowolenie.

    Polecenia, rozkazy: Uspokj si", przesta natychmiast..." - wyraa gniew, niezadowolenie.

    Sdy, oceny: Nie wykazae si taktem w tej sytuacji", to by fatalny bd" - to zawd, rozczarowanie, niezadowolenie.

    Epitety, wyzwiska: Co za mazgaj z ciebie", wiem jak to nazwa: fuszer i fajtapa" - oburzenie, zniecierpliwienie.

    Ironia: No, jak ju ty si za to zabierzesz, to...", pewnie jeste jeszcze z tego dumny?" - niezadowolenie, poczucie wyszoci.

    Oskarenia: Jestecie niesprawiedliwi", nigdy nie doceniasz moich stara", mylisz tylko o sobie" - poczucie krzywdy, niedocenienia, rozalenie.

    Zasady oglne: Uczciwy czowiek dotrzymuje terminw zwrotu poyczonych rzeczy", w naszym zawodzie tak si nie postpuje" - niezadowolenie, oburzenie.

  • 72 ABC P5YCH0L0GI1 KOMUNIKACJI

    Zdania z powiniene": Powiniene byt przewidzie t trudno", powinna liczy tylko na wasne siy..." -sowo powiniene, powinna" zawsze zawiera uczucia negatywne wobec rozmwcy - tak jest odbierane.

    W porednim wyraaniu uczu przewanie zawarte jest ukryte ty" i wskazywanie na osob rozmwcy jako rdo doznawanych uczu. Samo uczucie bywa i pozostaje ukryte zarwno przed samym przeywajcym jak i obwinianym przez niego rozmwc, ktry najczciej ulega impulsowi obrony przed ukrytymi czy jawnymi zarzutami, czy kwestionowaniem jego wartoci albo dobrej woli. W ten sposb rozmowa przestaje dotyczy tego, co jest jej gwnym przedmiotem, tzn. przeywanego uczucia, a staje si atakiem wobec domniemanego winowajcy. Porednie wyraanie uczu okazuje si by zabjcz dla wizi trucizn w relacjach midzyludzkich.

    Wybr i wyuczenie bezporedniego wyraania uczu pozwala zmieni atmosfer wielu rozmw; mwic o swoich uczuciach nie ranimy blinich, nie wyzwalamy w nich reakcji obronnych, np. zbdnego usprawiedliwiania si, czy obronnego ataku.

    wiczenie Zmie nastpujce zdania na bezporednie wyraenie uczucia: Przykad: Natychmiast wycz ten magnetofon! -Przeszkadza mi i drani mnie muzyka, ktrej suchasz z magnetofonu. Nie umiesz obchodzi si z pienidzmi. - ... Nigdy nie dajesz mi doj do sowa. - ...

  • JA i MOJE UCZUCIA 73

    Jeste bezwzgldny i niesprawiedliwy. - ... Dobrze wychowany czowiek nie spnia si! - ... Przesta nazywa mnie dziecink! - ... Czy ty si dobrze czujesz? Nigdy mi nie mwisz, o co ci waciwie chodzi. - ... Pogoda dzi przeokropna. Jak ju ty co powiesz, to nie wiadomo gdzie si schowa. - ... Nie powinno si mwi le o innych. - ... Co ci skonio, eby mnie dzi odwiedzi? - ...

  • wiadomo w procesie komunikacji W poprzednich rozwaaniach wielokrotnie padao ju

    to sowo, a take niewiadomo czy podwiadomo. W jzyku potocznym rozumiemy przez to rny stopie wiadomoci, czy raczej rny stopie udziau wiadomoci towarzyszcej przeywaniu i dziaaniu czowieka. W tym sensie mwimy o penej wiadomoci, ktra obejmuje moje motywy (przyczyny) i cel dziaania, a take towarzyszy aktualnym sowom czy czynom, a ponadto obejmuje te przewidywane skutki (ktre nie musz by przecie identyczne z celami, a niejednokrotnie s z nimi wyranie sprzeczne). wiadomo niepena bywa najczciej okrojona wanie o ten ostatni element, albo o motywy, zakryte przed dziaajcym, a dostpne spostrzeganiu osb postronnych. Jake czsto dzieci tumacz niedobre skutki swoich zachowa poprzez: ,ja nie chciaem...", ujawniajc ograniczenie swojej wiadomoci w dziaaniu. Tylko dojrzaa wiadomo ogarnia w peni ludzk aktywno i nie jest to zalene tylko od wieku.

    Jest jeszcze inny aspekt wiadomoci, dotyczcy czasu: moemy mwi o wiadomoci opniajcej si w stosunku do aktywnoci, lub spostrzegania. Gdy nieopatrznie dotkn rozpalonego przedmiotu, najpierw odru-

  • WIADOMO W PROCESIE KOMUNIKACJI 75

    chowo cofam rk, a dopiero potem dostrzegam gorco. Podobnie ranny onierz w napiciu towarzyszcym walce, z opnieniem odczuje zranienie. Taka opniona wiadomo cechuje aktywno maych dzieci i osb gboko upojonych alkoholem czy narkotykami, take w stanach szoku czy choroby z zaburzeniami wiadomoci. W tych przypadkach dotyczy to take motywacji i celu, a wic wiadomoci wybiegajcej w przyszo. Czowiekowi w stanie podniecenia towarzyszy najczciej jedynie wiadomo obejmujca doznawan potrzeb i podejmowane sposoby jej zaspokojenia. To wanie jest impulsywno ludzkiego dziaania: ograniczenie wiadomoci, nie obejmujcej ani motyww ani przewidywania skutkw, ani te podejmowania odpowiedzialnoci, ktr w niepomylnych sytuacjach przypisuje si innym: zdenerwowae mnie i dlatego...", doprowadzie mnie do tego, e...".

    Nawet gdy mwi zawiode mnie" albo nie spodziewaam si, e ty..." to przecie przerzucam na drugiego win za nie spenione oczekiwania, ktrych pewnie wcale nawet wczeniej nie ujawniam.

    Streszczajc wic: pena wiadomo obejmuje przeszo, przyczyny, motywy i cele dziaania, wybr rodkw, towarzyszy w teraniejszoci samemu dziaaniu, przewiduje wielorakie moliwe skutki dziaania i akceptuje odpowiedzialno za nie - rozgrywa si wic w trzech wymiarach czasu: przeszoci, teraniejszoci i przyszoci.

    Pojcie podwiadomoci dotyczy najczciej potrzeb, dowiadcze przeszoci oraz zoonoci motyww i celw, ktre w biecej wiadomoci jawi si jako okrojone, niepene, jakby z nich wyczone zostay elementy nie akceptowane, zawstydzajce, lub kryjce zagroenia. To jakby automatyczna cenzura stojca na stray dobrego

  • 76 ABC PSYCHOLOGII KOMUNIKACJI

    samopoczucia i pozytywnej samooceny. To samo dotyczy przyszoci, gdy ukryta pozostaje cz motyww nie akceptowanych i zagraajcych.

    Czowiek w swym rozwoju moe osign pen wiadomo gdy pielgnuje refleksje i uzyskuje wobec siebie pen szczero i otwarto. A uzyskuje je, gdy nie pielgnuje w sobie iluzji doskonaoci i godzi si na swoj egzystencj istoty, ktra jest w drodze rozwoju, a wic nie moe nie popenia bdw, i wobec tego bierze za nie odpowiedzialno.

  • Sowa ja" i ty" w komunikacji Te dwa mae sowa i ich gramatyczne odpowiedniki

    maj w komunikacji najistotniejsze znaczenie. Sposb, w jaki si nimi posugujemy przesdza o jakoci reacji, a ksztatowa si on w toku indywidualnego rozwoju -w dziecistwie raczej niewiadomie, cho by poddany spontanicznemu naladowaniu stylu otoczenia a take wiadomym wpywom wychowawczym.

    Gdy jako dzieci odkrywalimy swojodrbno, nasze ,ja" (czstojako ,ja chc" ) brzmiao czsto i zdecydowanie. Dla suchajcych bywao nawet race i dlatego wysiki wychowawcze skierowane byy na jego wyciszenie, wytumienie. Poinformowano nas te, e oznacza ono postaw egoistyczn, niestosown! niepodan spoecznie. Wkrtce dowiedzielimy si, e bardziej waciw i po-danjest postawa altruistyczna, tzn., e w kadej sytuacji obowizuje uprzywilejowanie bliniego. Innymi sowy -e waniejsze jest sowo ty", zwaszcza w wersji dla ciebie". Wieloletnie wysiki wychowawcze i samowycho-wawcze sprawiy, e sowa ,ja" uywamy z oporem i niemal e z poczuciem winy. Ujawniajc na przykad swoje potrzeby staramy sieje ukazywa raczej jako swoje prawa" i nalenoci obiektywnie uzasadnione i niezbdne.

  • 78 ABC PSYCHOLOGU KOMUNIKACJI

    Chtnie powoujemy si tu na wysze racje, albo te przetwarzamy na wersj ty": zamiast powiedzie np, mnie jest duszno, chc otworzy okno", powiemy raczej: czy nie jest ci za duszno? Moe chcesz, ebym otworzya okno?" Ten nawyk skrywania sowa , j a " i posugiwania si sowem ty" bardzo wchodzi nam w krew i wydaje si oczywisty w komunikacji. Gdy np. nie znajduj potrzebnego mi klucza, woam: gdzie schowae klucz?", zamiast poinformowa: szukam klucza". Podobnie w innej sytuacji powiem: przyjed po mnie na dworzec" zamiast przyzna si, e boj si wraca tak pno przez miasto z bagaem". Jeszcze kiedy indziej powiem: ty znw zapomniae o naszej rocznicy lubu" zamiast: spodziewaam si dzi kwiatka, bo dzi jest nasza rocznica" W tych wypowiedziach i,