การพัฒนาชุมชนที่สมดุลและยั่งยืนการพัฒนาชุมชนที่สมดุลและยั่งยืน

ผศ. ดร. อาแว มะแสคณะพัฒนาสังคมและสิ่งแวดลอม

สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร

• การพัฒนาชุมชนชนบทสําคัญมากสําหรบัประเทศไทย เพราะมีประชากรอยูในสัดสวนที่สูง และ มีวิถีชีวิตท

ี่

เชือ่มโยงกับทรัพยากรธรรมชาติ ความเชือ่และขนบประเพณี ที่มีบริบทเฉพาะแตละทองถิ่น• วิถีชวีิตคนในชุมชนเกี่ยวของกับความสัมพันธเชงิซอนหลากหลายมิติ

• แนวทางการพัฒนาประเทศที่เนนการเติบโตทางเศรษฐกิจเปนเปาหมายหลัก สงผลกระทบตอชุมชนชนบท หลายดาน

• ความพยายามพัฒนาชุมชนชนบทไมไดผลเทาที่ควร • การนอมนาํหลักปรชัญาเศรษฐกิจพอเพียงมาใชไดรับการรบัจากหลายชุมชน และมีการขับเคลื่อนการพัฒนา

จนไดผลอยางนาจะพอใจ • งานชิน้นี้เนนทําความเขาใจถึงการนาํหลักปรชัญาของเศรษฐกิจไปปรบัใชในการพัฒนาชนบท และผลตอ

การพัฒนาไปสูความสมดุลและยัง่ยนื

(1) เพื่อศึกษาลักษณะสําคัญของวิถีชีวิตในชนบท และผลกระทบของการพัฒนาตาม แนวคิดภาวะทันสมัยและกระแสโลกาภิวัตนตอการดําเนินชีวิตของคนในชุมชน

ชนบท

(2) เพื่อศึกษาการตอบรับหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงในชุมชนชนบท ซึ่ง สงผลใหเกิดการพัฒนาอยางสมดุลและมีแนวโนมที่จะสรางความยั่งยืน

(3) เพื่อศึกษากระบวนการพัฒนาชุมชนชนบทไปสูความสมดุลและยั่งยืนโดยการ นอมนําหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง

วิธีการศึกษา

• เปนการทบทวนและสังเคราะหความรูจากเอกสารตางๆ ที่เกี่ยวของกับการพัฒนาชุมชนชนบท ในประเทศไทย และการประยุกตหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมาใชในกระบวนการพัฒนา ชุมชนชนบท

• การวิเคราะหกรณีตัวอยางของชุมชนชนบทในภูมิภาคตางๆ ของประเทศไทยที่ประสบผลสําเร็จ ในการพัฒนาตามหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง วามีกระบวนการในการพัฒนาอยางไร

และมีผลของการประยุกตตอการดํารงชีพเปนอยางไรบาง

ผลการศึกษา

ครอบคลุมหัวขอตอไปนี้

• วิถีชีวิตในชนบท และผลกระทบของการพัฒนาตามแนวคิดภาวะทันสมัยและ กระแสโลกาภิวัตนที่มีตอการดําเนินชีวิตของคนในชุมชนชนบท

• การตอบรับหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง และผลตอการพัฒนาชุมชนชนบท• กระบวนการพัฒนาชุมชนชนบทไปสูความสมดุลและยั่งยืน ดวยการนอมนําหลัก

ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง

วิถีชีวติในชนบท และผลกระทบของการพัฒนาฯ

• การดําเนินชีวิตของคนในชุมชนชนบท ครอบคลุม ทั้งมิติทางเศรษฐกิจ มิติทาง สังคมและวัฒนธรรม และมิติทางสิ่งแวดลอม มิติเหลานี้ไมเพียงแตเปน

องคประกอบที่สําคัญของการดําเนินชีวิต แตมคีวามเชื่อมโยงกันอยางซับซอน – “เปนลักษณะของความสมัพนัธเชิงซอนหลายมิติ”

• แนวทางการพัฒนาที่มุงสรางการเติบโตทางเศรษฐกิจและความทันสมัยเปนเสมือน ดาบสองคม ทีม่ีทั้งผลดีและผลกระทบทางลบตอวิถีชีวิตชาวชนบท

ผลกระทบของการพัฒนาตามแนวคิด ภาวะทันสมัยและกระแสโลกาภิวัตน

ผลดี

• ทําใหวิธีการการทํามาหากินทนัสมัยมากขึ้น มีการปรับวิธีการผลิตโดยใชเทคโนโลยีใหมๆ ซึง่อํานวย ความสะดวกตอการขยายขนาดการผลิต เพิ่มความเขมขนในการผลิต และผลผลิตตอพื้นที่มากขึ้น

• มีรายไดเปนตัวเงนิมากขึ้น • ความเปนอยูของชาวชนบทสะดวกสบายยิ่งขึ้น ลดการพึ่งพาระหวางกันในหมูเพื่อนบาน• เขาถึงบริการตางๆ ดีขึ้น จากบริการตางๆ ทัง้ของรัฐและเอกขนที่เพิ่มขึ้น• ไดรับการแนะนําเชิงชี้นําจากเจาหนาที่เกี่ยวของ ทําใหสะดวกตอการปรับเปลี่ยนวิถกีารดําเนินชีวิต

ผลกระทบของการพัฒนาตามแนวคิด ภาวะทันสมัยและกระแสโลกาภิวัตน (ตอ)

ผลกระทบทางลบ

• เกิดการผลิตเชิงเดี่ยวที่มุงเพื่อขาย ทําใหตองพึง่พาตลาดสงู และมีความเสี่ยงสงู• มีคาใชจายสงูในการผลิต จากการตองพึ่งปจจัยการผลิตจากภายนอก และบอยครั้งไมสมดุลกับรายไดที่เพิ่มขึ้น สงผลใหม

ี

หนี้สินมากขึ้น • เกิดกระแสบริโภคนิยม และวัตถุนิยมมากขึ้นในการดําเนินชีวิต • ทรัพยากรธรรมชาติและสิง่แวดลอมเสื่อมโทรม ทั้งจากการขยายพื้นที่การผลิต และการเปลี่ยนเทคนิควิธีการผลิต• ผลผลิตที่ใชเพื่อบริโภคในครัวเรือนลดลง ทั้งที่ผลิตเองและที่มีอยูในธรรมชาติ• มีปญหาสุขภาพที่เชื่อมโยงกับวิถีการผลิต และความเสื่อมโทรมของสิง่แวดลอม• มีความเปนปจเจกนิยมมากขึ้น ความเอื้ออาทรลดลง ขนบประเพณแีละวัฒนธรรมดีๆของทองถิ่นถกูมองขาม คนในชุม

พึง่ตนเองไดนอยลง • ลูกหลานชาวชนบทมักจะละทิง้ชมุชนและอาชีพเกษตร เพื่อไปทํางานรับจางในเมือง

ปญหาของการพัฒนาชนบทไทย - ขอสังเกตและบทสรุป

นักวิชาการดานพัฒนาชนบทมีขอสงัเกตรวมกันวา สาเหตุที่สําคัญของปญหาเกิดจาก

• แนวทางการพัฒนาที่มุงจะเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตชาวชนบทใหทันสมยัเหมือนกับคนเมือง โดยไมเขาใจรากเหงาที่แทจริง ของวิถีชีวิตชนบท

• ขาดการบูรณาการมิติตางๆของการดําเนินชีวิตของชาวชนบทเขาไปในกระบวนการวางแผนการพัฒนา • ขาดความพยายามที่จะใหชาวชนบทมสีวนรวมในกระบวนการพัฒนาอยางจริงจัง เพราะการทํางานภายใตวัฒนธรรม

ของระบบราชการและการเมืองไทยมักจะครอบงําการบริหารการพัฒนาโดยเจาหนาที่ ไมกอใหการมีสวนรวมอยาง จริงจังและครอบคลุมของคนในทองถิ่น แมจะมีการปฏิรูปไปสูการกระจายอํานาจแกทองถิ่นแลวก็ตาม

• ความเปลี่ยนแปลงดังกลาวในชุมชนชนบท สะทอนใหเห็นถึงความไมสมดุล และไมยั่งยืน

การตอบรบัปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง และผลตอการพัฒนาชุมชนชนบท

• เมื่อมีการนอมนําหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมาใชในเชิงนโยบาย และการสงเสริมการพัฒนาใน ชนบท มกีารขานรับไปปฏิบัติทัง้ในระดับบคุคล และชุมชนอยางกวางขวางพอสมควรในชนบท

• จุดเนนสําคัญของหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง ทีใ่หพิจารณานําทุนดานตางๆที่มีอยูมาปรับใช

อยางรอบคอบและระมัดระวัง โดยมุงใหเกิดความพอเพียงกอนแลวคอยๆ พัฒนาไปสูระดับที่ให

ผลตอบแทนทีส่งูขึ้น สามารถประยุกตใชกับการพัฒนาชุมชนชนบทไดดี หากมีกระบวนการ ขับเคลื่อนอยางเหมาะสม

• แมวาสมาชิกในแตละชุมชนมีการดําเนินชีวิตที่แตกตางกันในรายละเอียดตามภูมิสังคม แตแนวทาง การพัฒนาตามหลักการนี้มีการความสอดคลองกับองคประกอบของวิถีชีวิตและทุนทีเ่กี่ยวของกับการ

ดําเนินชีวิตในชุมชนชนบท

มิติตางๆ ของการปรับตัว อันเปนผลจากการขับเคลื่อนการพัฒนา

ชุมชนทีป่ระสบผลสําเร็จ มีการปรับตัวดานตางๆ

• การปรับความคิด

• การปรับวิถีการในการดํารงชีพ

• การรื้อฟนและตอยอดภูมิปญญาทองถิ่น

• การใชประโยชนและอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติ

• การสานสัมพันธและสรางเสริมพลังในชุมชน

• การสรางสัมพันธเชิงเครือขายกับภายนอก

กระบวนการพัฒนา ไปสูความสมดลุและยั่งยืน

จากการวิเคราะหการขับเคลื่อนการพัฒนาใน 40 ชุมชน ทั่วประเทศ ของธันวา จิตตสงวน (2551) พบวา มีแนวทางท

ี่

คลายคลึงกนั โดยมีลักษณะเปนกระบวนการ ดังนี้– คนในชมุชนสวนหนึ่งตระหนักถึงปญหา อันเปนผลกระทบจากการการพัฒนาสมัยใหม

เกิดแรงบันดาลใจ และ มีแรงผลักดนัที่สงผลใหเกิดการสํารวจตนเองและสภาพพื้นที่ชุมชน– เกิดความตั้งใจแนวแนที่จะเปลี่ยนแปลงวิธีคิดและวิธีปฏิบัติในการดําเนินชวีิตตามแนวทางของปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง

– ริเริม่กระบวนการแลกเปลี่ยนเรียนรู – ดําเนินการพัฒนาชมุชนอยางเปนรูปธรรม ดวยการจัดทําแผนชมุชน– แปลงแผนชมุชนลงสูการพัฒนาภาคปฏิบัติที่ทําไดจริงตามสภาพของแตละภูมิสังคม

– การนําเขาสูวิถีการพัฒนาที่ถาวรและครอบคลุมหลายมิติอยางบูรณาการ – สมดุลและยั่งยนื

กรณีศึกษาที่นําเสนอในงานวิจัยนี้ มีกระบวนการที่สอดคลองกับขอคนพบนี้

วงจร

การขับขับเคลื่อน

เศรษฐกิจพอเพียง ในชุมชน

สรางแรงผลักดัน

เกิดการปรับเปลี่ยน

แลกเปลี่ยนเรียนรู

วิถีการพัฒนา

ที่ยั่งยืน

ประยุกตปฏบิัติจริง

จัดทํา

แผนชุมชน

วงจรกระบวนการขับเคลื่อนปรชัญาเศรษฐกิจพอเพียงในชุมชน

ที่มา : ธนัวา จิตตสงวน 2552 7

ปจจัยสนับสนุน

จากการศึกษาใน 40 หมูบาน ของธันวา จติตสงวน (2551พบวา ปจจัยสนบัสนุนการขับเคลื่อน ไปสูการพัฒนาที่สมดุลและยั่งยืนตามหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงของชุมขน ทีส่ําคัญมี 5

ประการ (1) ความอุดมสมบูรณของฐานทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยูในพื้นที่ (2) การบริหารจัดการกลุมตางๆในชุมชนใหดําเนินงานอยางมี ประสิทธิภาพ (3) การไดรับการสนบัสนุนจากองคการภายนอก (4) การมปรับวิถีชีวิตหรือวัฒนธรรมการดําเนินชีวิตของผูคนบนทางสายกลาง (5) การมีผูนําชุมชนมีศักยภาพและโดดเดนชัดเจน

บทสรุป

• ตลอดระยะเวลาเกือบ 50 ทีป่ระเทศไทยพัฒนาตามแนวทางการพัฒนาที่มุงสรางการเติบโตทาง เศรษฐกิจ และความทันสมัย ไมไดสงผลดีเสมอไปตอชุมชนบท

• ในดานหนึ่งแมการทํามาหากินและความเปนอยูของชาวชนบทดูเหมือนจะดี หรือสะดวกสบายขึ้น แต

ในอีกดานหนึง่สรางปญหาหลายประการเกิดขึ้นพรอมๆกัน จนพึง่ตนเองไมไดและสรางปญหาทาง สงัคมหลายประการตามมา

• แนวทางการพัฒนาที่เปนอยูไมไดสงเสริมใหเกิดความสมดุล และความยั่งยืนของชุมชนชนบท• การพัฒนาชุมชนที่สมดุลและยั่งยืน เกี่ยวของกับมิติตางๆ ของการดําเนินชีวิตของคนในชุมชน ทัง้ดาน

ทางเศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรม และสิ่งแวดลอม ซึ่งเชื่อมโยงกันอยางซบัซอนในวิถีชีวิตของชาว ชนบท

บทสรุป (ตอ)• แนวทางการพัฒนาตามหลกัปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพยีง มุงยกระดับคุณภาพชีวิตอยางคอยเปนคอยไปเปนลําดับขั้น โดย

การนําทุนดานตางๆทีม่ีอยู และปรับมาใชอยางรอบคอบ ระมัดระวัง เพื่อใหเกดิความพอเพียงในการดํารงชีพกอน แลว คอยๆพัฒนาไปสูระดับที่สงูขึ้นอยางมั่นคง

• การขับเคลื่อนการพัฒนาของชุมชนที่ประสบผลสําเร็จ มีแนวทางที่คลายคลึงกัน คือ มีการดําเนินการอยางเปน กระบวนการ โดยคนในชุมชนตองตระหนักถงึปญหาและสาเหตุของปญหา มีความศรัทธาตอหลักปรัชญาเศรษฐกิจ

พอเพียง และมแีรงผลักดันที่จะเปลี่ยนแปลงการดําเนินชีวิตตามแนวทางของปรัชญาเศรษฐกิจพอเพยีง ทั้งในระดับบุคคล และระดับชุมชน หลังจากนั้นจึงเริ่มกระบวนการพัฒนาอยางเปนขั้นตอน บนฐานของการแลกเปลี่ยนเรียนรู และการทํา

แผนชุมชนแบบมสีวนรวม มีการประยุกตใชทุนดานตางๆที่มีอยูในชุมชน รวมทั้งการประสานกับภาคีและเครือขาย ภายนอก

• แนวทางดังกลาวนี้ไดสงสัญญานความสามารถที่จะพึ่งตนเองของชุมชนไดสงู และมแีนวโนมจะยั่งยืนมากกวาแนวทาง เดิมๆ

ขอเสนอแนะจากการวิจัย

• นักพัฒนาจําเปนตอง ทาํความเขาใจถึงวถิีชีวิตของคนในชุมชนชนบท ดวยการวเิคราะหถงึปญหาจรงิ รวม ทัง้สาเหตุและความซับซอนของปญหาในชุมชนชนบท ดวยการทํางานรวมกันกับคนในแตละชุมชน

รวมทั้งกระตุนใหคนในชุมชนชนบทศรัทธาตอแนวทางการพัฒนาตามปรชัญาเศรษฐกิจพอเพียง และม

ี

ความตองการปรบัเปลี่ยนพฤติกรรมเพื่อแกปญหาที่ประสบหลังจากนัน้จึงดาํเนนิการขบัเคลื่อนการพัฒนา

อยางเปนกระบวนการ

• การเรยีนรูและการปรับตัวเพื่อการพึ่งตนเองของคนในชุมชนมีความสําคัญมาก และตองอาศัยเวลาจึงจะทํา ใหการพัฒนาชุมชนชนบทไทยดาํเนินไปสูระดับที่สมดุลและยั่งยนืได ดงันั้น การสนับสนุนการขับเคลื่อน การพัฒนาจะตองดาํเนินไปอยางตอเนื่องเปนเวลานานพอสมควร เพื่อใหชุมชน “ปกกลา ขาแขง็” และม

ี

ความพรอมที่จะพึ่งตนเองกอน หนวยงานที่สนบัสนุนจึงจะถอยหรอืถอนตัวออกจากชุมชนได