3b - Agnieszka Kowalczyk - Poszerzona wspólnota.

8/7/2019 3b - Agnieszka Kowalczyk - Poszerzona wsplnota.

1/20

Agnieszka Kowalczyk

Wsplnota poszerzona spotkania ludzkich i pozaludzkich aktorw

Expanded community encounters of human and nonhuman actors

Summary:This paper investigates one of the posthumanist propositions of redefining notion of community.

It argues that in order to expand community as regards nonhuman animals (Haraway) and technology, things

(Latour) it is necessary to go beyond dichotomy of means and ends, instrumental and communicative action.

Key Words:collective, nonhuman, Latour, Haraway, laboratory, instrumental action, technology, means and

ends, ANT

Celem tekstu jest wskazanie przykadowego sposobu zredefiniowania pojciawsplnoty z perspektywy filozofii posthumanistycznej1. Osi rozwaa bdzie prba

wyjcia poza dychotomi rodkw i celw, dziaa instrumentalnych i komunikacyjnych2

jako warunek moliwoci poszerzenia wsplnoty o aktorw pozaludzkich: zarwno nie-

ludzkie zwierzta (Donna Haraway), jak i technologi3 oraz rzeczy (Bruno Latour).

1 Jako posthumanistyczna rozumiana jest tu refleksja, ktra nie tylko wychodzi poza humanizm, ale przedewszystkim zrywa z antropocentryzmem, ktry, jak si przekonamy, stanowi istotny rdze tzw. ModernistycznejKonstytucji. Przyjmowane w tym tekcie rozumienie posthumanizmu oraz czsto towarzyszcych mu, aodmiennych w znaczeniu poj (antyhumanizm, transhumanizm), zasadniczo pokrywa si z rozstrzygniciamidokonanymi przez Mariett Radomsk w tekcie Towards a Posthuman Collective: Ontology, Epistemology andEthics, Praktyka Teoretyczna 2010, nr 1 (www.praktykateoretyczna.pl).2 Mimo i prezentowana tutaj prba przekroczenia dychotomii dziaania instrumentalnego i komunikacyjnegozasadniczo rni si w swoim charakterze zarwno od krytyki instrumentalnego rozumu w duchu Theodora W.

Adorna i Maxa Horkheimera (tyche, Dialektyka Owiecenia: fragmenty filozoficzne, tum. M. ukasiewicz,pos. M. J. Siemek, Warszawa 1994), jak i krytyki nie-instrumentalnego rozumu przeprowadzonej przez MarkaSiemka (tego, Ku krytyce nie-instrumentalnego rozumu, [w:]Racjonalno wspczesnoci: midzy filozofi asocjologi, red. H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M. J. Siemek, Warszawa 1992, s. 30-39), to warto przywoajako punkt wyjcia wyznaczniki dziaania instrumentalnego tak, jak je charakteryzuje za Heglem Siemek. W Nauce logiki Hegla wskazany zostaje sylogizm zewntrznej celowoci, wedug ktrego przebiega kadedziaanie. Polega on na przekadzie w zewntrzn obiektywno subiektywnego celu. Odbywa si to dzikiobiektywnie istniejcemu przedmiotowi, nazywanemu rodkiem. Moe on skutecznie zrealizowa cel tylko jeli przenoszc subiektywn intencj dziaajcego podmiotu, sam pozostaje neutralny wzgldem celu. Std wdziaaniu instrumentalnym zawarta jest przemoc podmiot dokonuje gwatu na rodku, a ten na przedmiociedziaania.3 Naley zaznaczy, e technologia nie jest tu ujmowana w sposb substancjalny: to, co technologiczne, stanowiwasno, a nie substancj. Wedug Latoura bezcelowym jest definiowanie pewnych bytw i sytuacji jako

technologii, w opozycji do moralnoci, polityki czy ekonomii. Technologia nie tworzy jakiej odrbnej sferybytu. Dlatego te francuski filozof preferuje posugiwanie si przymiotnikiem technologiczny twierdzc, eodnosi si on do pewnego sposobu egzystencji, konkretnej formy eksplorowania bycia pord wielu innych.

1


2/20

Kierujc si naczeln maksymActor-Network Theory4 podaj za aktorem, we

wstpie chciaabym przedstawi historie, ktre wprowadz nieco zamieszania w tradycyjne

kategorie filozoficzne, podwaajc rwnie atrakcyjno i przydatno wspczesnych

koncepcji formuowanych w duchu odnowy humanizmu. Po zdiagnozowaniu problemu i

uzasadnieniu potrzeby zredefiniowania instrumentalnoci w celu poszerzenia pojcia

wsplnoty, sprbuj wskaza na moliwo zrealizowania owego przedsiwzicia dziki

narzdziom oferowanym przez teori aktora-sieci w wersji Latoura. W tym celu zrekonstruuj

gwne cechy jego ontologii, aby na zakoczenie zarysowa implikowan przez ni wizj

procedury zbierania kolektywu.

Kryzys5

Zasadniczym tem moich rozwaa bdzie temat zwierzt i ich ludzi w obrbie

praktyk badawczych z zakresu medycyny i weterynarii. Zagadnienie to, w sposb niezwykle

przenikliwy podejmowane przez biolok i filozofk Donn Haraway, stanowi szczeglnie

istotny punkt odniesienia, gdy dotyczy bada, w ktrych powica si inne istoty dla dobra

czowieka6. Zgadzam si z autork When Species Meet, i rozszerzanie dyskursu praw lub

tradycyjnej etyki na aktorw7 pozaludzkich nie stwarza warunkw dla poszerzonej wsplnoty.

4 Wyniki bada w ramach teorii aktora-sieci (ANT) czsto zostaj bdnie przypisane do trzech odrbnychobszarw: natury, polityki, dyskursu. Latour, ustosunkowujc si do najczstszych nieporozumie dotyczcychANT, stwierdza, e w zwizku ze swoimi zainteresowaniami technologi i nauk, teoria aktora-sieci niesusznie jest ujmowana jako zajmujca si po prostu sfer panowania rozumu instrumentalnego. Wbrew temuprzekonaniu, ANT stawia sobie za cel badanie kwestii dotyczcych samej substancji spoeczestwa. Latouroddala take oskarenie o redukowanie prawd naukowych do politycznych interesw i technicznej efektywnoci.ANT nie zajmuje si spoecznym kontekstem i interesami wadzy, ale ich uwikaniem w zbiorowo ( collective)i rzeczy. Podkrelenia wymaga, i pojcie zbiorowoci suy do opisu zrzeszenia ludzi i czynnikw pozaludzkich (angielskie nonhumans, ktre w polskich tumaczeniach obecne jest take jako nie-ludzie),podczas gdy spoeczestwo odnosi do zaledwie jednego fragmentu tych zbiorowoci. Dlatego te w tekcietym posugiwa si bd zamiennie okreleniami: zbiorowo i kolektyw (dwa tumaczenia tego samego pojciafunkcjonujce w polskiej literaturze na okrelenie francuskiego collectif) oraz wsplnota.5

Tytuy poszczeglnych paragrafw nawizuj do nazw rozdziaw ksiki Latoura We Have Never BeenModern, tum. C. Porter, New York-London 1993, ktrej ustalenia stanowi strukturujc o mojego tekstu.6 Jeszcze wicej kontrowersji wywouje temat ingerencji w ludzki genom, podejmowany m.in. przez JrgenaHabermasa (tego, Przyszo natury ludzkiej: czy zmierzamy do eugeniki liberalnej?, tum. M. ukasiewicz,Warszawa 2003). Autor wyraa przeraenie moliwoci stosowania wobec ludzi wadzy, ktra aplikowana byadotychczas jedynie do tego, co pozaludzkie. Obawiajc si instrumentalizacji relacji midzy ludmi, przestrzegaprzed zacieraniem granic midzy osobami a rzeczami. Wedug niego stpieniu ulega moralna wraliwo na to,w jakich granicach wolno odwoywa si do rachunku strat i zyskw (tame, s. 27). Niestety niemiecki filozofnie podejmuje prby problematyzacji samej instrumentalnoci, gdy nie ma on wtpliwoci co do susznocidychotomii rodkw i celw. Dlatego te pyta jedynie, w jakim celu mona dokonywa genetycznej modyfikacjicech, absolutnie zapoznajc istotno rodkw, ktre w jego ujciu stanowi jedynie bierne narzdzierealizacji ludzkich intencji.7 ANT zasadniczo unika uywania dystynkcji podmiot-przedmiot jako jednostki analizy. Bohaterem staje si

raczej hybrydyczny aktor/aktant: moe on by zarwno ludzki, jak i pozaludzki. Pod pojciem aktantarozumiemy zatem jakikolwiek byt, ktry dziaa, odgrywa rol w danej sytuacji do momentu przyznania mufiguratywnej lub niefiguratywnej roli w opisywanej sytuacji.

2


3/20

Aby spotkania z aktorami pozaludzkimi nie byy ustrukturowane przez antropocentryzm,

konieczne jest nie tyle stosowanie wobec zwierzt czy technologii tych samych norm

moralnych, ktre aplikujemy w kontaktach midzyludzkich, ile zredefiniowanie samej ramy

pojciowej wyznaczajcej podzia na rodki i cele, instrumentalno i moralno.

Stephen Pemberton w tekcie Canine Technologies, Model Patients: the Historical

Production of Hemophiliac Dogs in American Biomedicine8 przedstawia histori rozwoju

bada nad leczeniem hemofilii u ludzi, ktrej gwnymi bohaterami staj si cierpice na t

chorob psy. Przeom w badaniach nad lekarstwem na hemofili nastpi pod koniec lat

czterdziestych dwudziestego wieku, gdy do laboratorium Kennetha Brinkhousa9 trafiy psy,

ktrych symptomy wskazyway na hemofili. Byy to szczeniaki suki Terry Bay (seter

irlandzki), u ktrej chorob zdiagnozowali badacze z Cornell University. Brinkhous zakupidwie suki, ktre przekazay ju wczeniej hemofili swojemu potomstwu 10. Sam fakt, i psy

choroway na hemofili, nie czyni z nich jeszcze modeli nadajcych si do analiz

laboratoryjnych. Pemberton wymienia dwa zasadnicze problemy z wykreowaniem psa jako

modelu hemofilii: po pierwsze, utrzymanie psw przy yciu i w odpowiednim zdrowiu dla

reprodukcji, po drugie, utrzymanie przy yciu szczeniakw cierpicych na hemofili. W celu

przekroczenia owych trudnoci zaczto stosowa transfuzje dla psich hemofilikw11. By to

pierwszy z szeregu wykonywanych pniej zabiegw klinicznych na psach chorych nahemofili. Aby stworzy owe modelowe narzdzia badania, trzeba byo uczyni psy nie tyle

neutralnymi przedmiotami bada, co pacjentami. We wczesnych latach szedziesitych

badacze byli ju w stanie zapobiec krwiakom i inwalidztwu, ktre zazwyczaj dotykay psy z

hemofili. Psy z hodowli Brinkhousa byy take pierwszymi beneficjentami nowego leczenia

przeprowadzanego przez wymian czynnika krzepliwoci krwi.

Zarwno Pemberton, jak i Haraway pytaj o status ontologiczny tych psw

modelowych organizmw i tworw laboratorium. Stay si one zarazem technologi

badawcz i podmiotami opieki klinicznej. Jak w wielu innych wypadkach bada

8 S. Pemberton, Canine Technologies, Model Patients: the Historical Production of Hemophiliac Dogs inAmerican Biomedicine, [w:]Industrializing Organisms: Introducing Evolutionary History, red. S. R. Schrepfer,P. Scranton, New York-London 2004, 191-213. Ten sam przykad przywouje te Haraway. Zob. teje, WhenSpecies Meet, Minneapolis 2008, s. 58-62.9 Kenneth Merle Brinkhous (1908-2000) profesor w Departamencie Patologii i Medycyny Laboratoryjnej naUniwersytecie Pnocnej Karoliny.10Z pewnoci byo to ryzykowne przedsiwzicie mimo i psy wykazyway objawy oraz schemat

przekazywania choroby podobne do ludzkiej hemofilii, to dla bada eksperymentalnych konieczne byowskazanie na bardziej fundamentalne podobiestwo na poziomie biochemicznym.11 Zebrano grup zdrowych psw sucych za dawcw krwi dla psw z hemofili.

3


4/20


5/20

Podobne intuicje towarzysz Latourowi w jego rozwaaniach na temat dziaalnoci

ruchw ekologicznych. Francuski filozof w artykule Rozwj, gupcze! Czyli jak

modernizowa modernizacj18 rozwaa pojcie ekologii politycznej, ktrej przedstawiciele

twierdzc, e zajmuj si natur, w istocie dotykaj kwestii zgromadze bytw o duo

bardziej rnorodnych formach: regulacji prawnych, narzdzi naukowych, konsumentw,

instytucji, zwierzt19. Latour uwaa zatem, e centrum zainteresowania ekologii politycznej

nie stanowi natura, lecz jej redefinicja poprzez ukazanie wieloci mobilizowanych bytw,

ktre Modernistyczna Konstytucja20 chciaaby zamkn w unifikujcym pojciu natury.

Dlatego te Latour wskazuje na konieczno zrezygnowania z postulatu ochrony natury przed

niszczcym wpywem czowieka. Dziaalno ruchw ekologicznych bowiem powoduje

raczej coraz czstsz i bardziej subteln ingerencj w przyrod ze strony nauki, technologii i

regulacji prawnych. Jeli tylko wyjdziemy poza nowoczesn logik opanowywania natury,

zauwaymy pozytywny aspekt powyszej praktyki ruchw ekologicznych, ktre bior coraz

wiksz odpowiedzialno za rnorodne istoty. Trudno bowiem utrzyma stwierdzenie, e

ekologia polityczna suy naturze dla jej dobra, niezalenie od ludzkich motywacji podzia

na rodki i cele okazuje si nieadekwatny rwnie do opisu tej sytuacji. Nie mona bowiem

zdiagnozowa wsplnego dobra natury, jeli ujmujemy j (w kontracie do spoeczestw

ukonstytuowanych prze ludzkie wartoci) jako odhumanizowan, dotyczc faktw sfer

narzdziowoci. Sprbujmy zatem zrekonstruowa zasadnicze cechy opozycji midzy

rodkami i celami, zniewoleniem i emancypacj, tak jak prezentuj si one w tzw.

czy zwierzt domowych (pets). Autor wskazuje, e to przestrze spotkania ludzi i aktorw pozaludzkich okazujesi pierwotna wobec tworzcych si w interakcji tosamoci samo spotkanie jest nacechowane moralnie. Whobby farms mamy do czynienia z moralnoci usytuowan w konkretnych warunkach, ktra nie pokrywa si zsielankow wizj rzekomo bardziej autentycznych nieinstrumentalnych relacji zwierz-czowiek. Zwierzta wmaych gospodarstwach s jednoczenie ukochanymi towarzyszami, jak i zostaj zabijane i zjadane. Autorzwraca uwag, e czci opisywanych przez niego moralnych geografii jest produkowanie zwierzcych cia, wktrym cz si procesy uprzedmiotowiania (instrumentalne wykorzystanie zwierzt jako jedzenia) orazupodmiotowienia (zwierzta jako towarzysze). Hobby farming, czyli mae gospodarstwo niekomercyjne,

najczciej zwizane jest z charakterystycznym stylem ycia: wiejsk idyll, alternatyw wzgldem miejskiegozgieku. Jest to miejsce, gdzie zacieraj si granice midzy prac a odpoczynkiem, produkcj a konsumpcj.Ludzkim mieszkacom hobby farms nieustannie towarzyszy przekonanie o tym, e zwierzta nie tylko reaguj,ale odpowiadaj na konkretne praktyki hodowlane. Podkrela si wieloaspektowo hodowli zwierzt na tychfarmach: tworzeniu si idei zwierzcej podmiotowoci towarzyszy instrumentalne zarzdzanie gospodarstwem.Autor podkrela, e zwierzta wsptworz tam tosamo zarwno miejsca, jak i hodowcw.18 B. Latour, Rozwj, gupcze! Czyli jak modernizowa modernizacj, tum. B. Szelewa [w:] prze. B. Szelewa[w:]Ekologia. Przewodnik Krytyki Politycznej, red. M. Sutowski, J. Tokarz, Warszawa 2009, s. 53-7519 Owa rnorodno mobilizowanych bytw jest szczeglnie widoczna w przytaczanych sytuacjach badalaboratoryjnych.20 W polskiej literaturze problematyzujcej Latoura wizj Modernistycznej Konstytucji wystpuje zamiennieforma Nowoczesna Konstytucja. W moim tekcie bd si posugiwa tym pierwszym okreleniem, jednakoba wydaj si poprawne ze wzgldu na specyficzny sposb funkcjonowania pojcia nowoczesnoci w refleksji

Latoura. Nie stosuje on powszechnego rozrnienia na nowoczesno (odnoszc si do poziomu zjawiskspoecznych) i modernizm (zwizany ze wiatopogldem, wiadomoci spoeczn). Zob. K. Abriszewski,Poznanie, zbiorowo, polityka: analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura, Krakw 2008, s. 289-303.

5


6/20

Modernistycznej Konstytucji, aby w kolejnym kroku wskaza na alternatywne ujcie

zagadnienia instrumentalnoci wyaniajce si z filozofii Latoura.

Konstytucja

Autor Polityki natury przez analogi do podziau na wadz ustawodawcz,

sdownicz i wykonawcz, ktre tworz razem konstytucj, formuuje tzw. Modernistyczn

Konstytucj. Owe filozoficzne ramy nowoczesnoci okrelaj zasady podziau na natur i

spoeczestwo, nauk i polityk, a co za tym idzie, rwnie na rodki i cele czy dziaanie

instrumentalne i komunikacyjne21. Modernistyczna Konstytucja definiuje ludzi i nie-ludzi, ich

wasnoci i moliwe relacje a poprzez to funduje zaoenie o neutralnych rodkach lecych

po stronie natury (zarwno jej elementw oywionych, jak i nieoywionych), ktre suy

maj realizacji ludzkich wartoci. Zanim przejd do zaprezentowania jednej z

niemodernistycznych22 prb rekonceptualizacji relacji instrumentalnych oraz opozycji rodki-

cele, krtko scharakteryzuj ich wczeniejsze ujcia w kontekcie owej Modernistycznej

Konstytucji.

Wedug Latoura Modernistyczna Konstytucja uzyskaa swj prawdziwie kanoniczny

ksztat wraz z pojawieniem si kantyzmu. Rzeczy same w sobie stay si absolutnie

niedostpne dla ludzkiego poznania, a transcendentalny podmiot okaza si nieskoczenieodlegy wzgldem wiata. Obie gwarancje stworzyy idealnie symetryczny ukad, w ktrym

wiedza moliwa jest tylko w sferze fenomenw. Std hybrydy Natury i Kultury 23 byy w

21 W ksice We Have Never Been Modern Latour wskazuje, e Nowoczesno jest efektem stworzenianieprzekraczalnej granicy midzy procesami translacji i oczyszczania. Translacja moe zosta okrelona jakotworzenie hybryd czcych w sobie czynniki ludzkie i pozaludzkie. Natomiast proces oczyszczania polega najednoznacznym przyporzdkowaniu owych hybryd do bieguna natury lub kultury. Oba procesy przebiegajrwnolegle, jednak nowoczeni radykalnie je rozdzielaj, jednoczenie ignorujc tworzenie si hybryd. Prowadzito do niekontrolowanej proliferacji hybryd i, co za tym idzie, zwikszania liczby innowacji. Nietrudno zauwaykorzyci pynce z takiego stanu rzeczy (np. rozwj nauki na skal niespotykan wrd spoecznoci

nieuksztatowanych przez Modernistyczn Konstytucj). Obecnie jednak niekontrolowane rozmnaanie hybrydosigno tak wysoki poziom, e nie moe by duej ignorowane. We wspczesnym wiecie pojawiaj sisytuacje przykadowe z nich nakreliam w paragrafieKryzys ktrych nie sposb tak atwo wpisa wyczniew dziedzin nauki lub polityki. Takie kwestie, jak wspominane badania laboratoryjne na zwierztach, rozwjbada nad genomem ludzkim czy ocieplenie klimatu, genetyczne modyfikowanie rolin, klonowanie, wymagajz naszej strony przekroczenia instytucjonalnych i pojciowych podziaw na natur i kultur.22Okrelenie niemodernistyczny (nonmodern, amodern) odsya do postawy, ktra uwzgldnia zarwnoModernistyczn Konstytucj, jak i populacj hybryd, ktre Konstytucja odrzuca. Postaw niemodernistycznnaley wyranie odrni od reakcji antymodernistycznej, ktra walczc zapalczywie przeciwko efektomModernistycznej Konstytucji, jednoczenie j sam w peni akceptuje.23Zinternalizowany dualizm Natury i Kultury wyraa si w kartezjaskim dualizmie duszy i ciaa, ktryimplikowa ujmowanie zwierzt jako maszyn. Ciao, maszyny i zwierzta stanowi jedynie bierne mechanizmy,niezdolne do samodzielnej aktywnoci. Mog one reagowa, ale nie odpowiada, i z tego powodu dopuszcza si

ich instrumentalne traktowanie. Kartezjusz w Rozprawie o metodzie stwierdza: Nie wyda si to zgoa dziwnetym, ktrzy wiedzc, ile rozmaitych automatw, czyli poruszajcych si maszyn, przemylno ludzka umiewykona uywajc niewielu jeno czci w porwnaniu do wielkiej iloci koci, mini, nerww, ttnic, y i

6


7/20

pewnym sensie akceptowane, ale ujmowane jako mieszaniny tych dwch czystych form:

praca mediacji24pozostaje na tym etapie jeszcze widoczna, jednak mediatorzy akceptowani s

jedynie jako porednicy. Jest to szczeglnie wane w kontekcie Latourowskiej prby

przeformuowania ontologii i, co za tym idzie, sfery etyczno-politycznej. Dziki Kantowi

powszechnie akceptowane stao si bowiem przekonanie, e wyznacznikiem moralnoci jest

traktowanie drugiego czowieka jako celu samego w sobie. Wobec wszelkich czynnikw

pozaludzkich dopuszczalnym, a czasami wrcz podanym jest natomiast stosowanie dziaa

instrumentalnych, gdy zarwno rzeczy, technologia, jak i zewntrzna wobec nas przyroda

mog by rodkami dla naszych ludzkich celw.

Twierdz oto: czowiek i w ogle kada istota rozumna istnieje jako cel sam w sobie, nie tylko jako

rodek, ktrego by ta lub owa wola moga uywa wedle swego upodobania, lecz musi by uwaany

zarazem za cel zawsze, we wszystkich swych czynach, odnoszcych si tak do niego samego jak te do

innych istot rozumnych. Wszelkie przedmioty [ku ktrym kieruj si nasze] skonnoci maj tylko

warto warunkow. Gdyby bowiem skonnoci i oparte na nich potrzeby nie istniay, to przedmiot ich

byby bez wartoci. Same za skonnoci jako rda potrzeb nie tylko nie maj adnej bezwzgldnej

wartoci, tak aby ich sobie yczy, ale nawet musi by powszechnym yczeniem kadej istoty

rozumnej, eby si od nich zupenie uwolni. A zatem warto wszystkich przedmiotw, jakie dziki

naszym czynnociom mielibymy zdoby, jest zawsze warunkowa25.

Kwesti problematyczn jest, czy Kant piszc o kadej istocie rozumnej mia na

myli zwierzta, oraz jak jego stanowisko wpywa na zagadnienie praw zwierzt. Jednak, jak

sprbuj wskaza w dalszej czci tekstu, rozwizanie tej wtpliwoci nie pomoe w

niemodernistycznym poszerzeniu wsplnoty, a co najwyej przesunie granic wyznaczon

przez Modernistyczn Konstytucj, jednoczenie doskonale wpisujc si w jej logik.

Habermas postulujc ratunek projektu nowoczesnego, upatruje najwiksze zagroenie

w zmieszaniu sposobu ujmowania podmiotw z czysto naukow i technologicznracjonalnoci. Wedug Latoura jest to dwudziestowieczny, przemieszczony kantyzm, ktry

dy do poszerzenia przepaci midzy przedmiotami a rozumem komunikacyjnym26.

Krytykowana przez Habermasa filozofia wiadomoci przynajmniej powielaa warstwy

wszystkich innych skadnikw, jakie s w ciele kadego zwierzcia, uwaa bd to ciao za maszyn, ktra,jako uczyniona rkami Boga, jest bez porwnania lepiej obmylona i zawiera w sobie ruchy bardziej godnepodziwienia ni jakakolwiek stworzona przez czowieka. (R. Descartes, Rozprawa o metodzie waciwegokierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach, tum. T. eleski-Boy, Kty 2002, s. 47-48).24 Okrelenia bliskoznaczne do translacji i charakterystyka mediacji stanowi przedmiot nastpnego paragrafu.

Szerzej zostanie tam take omwiona istotno odrnienia mediatora od porednika.25I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralnoci, tum. M. Wartenberg, Kty 2001, s. 60-61.26 Zob. Latour, We Have Never Been Modern, tum. C. Porter, New York-London 1993

7


8/20

zaporednicze, ktre umoliwiay jej ponowne ustanowienie przepywu midzy rzeczami

samymi w sobie a transcendentalnym ego. Nawet ta moliwo zostaje utracona, gdy uznamy,

e rozum instrumentalny musi trzyma si jak najdalej od dyskusji o istotach ludzkich, co

postuluje Habermas. Zasadnicz tezTeorii dziaania komunikacyjnego jest stwierdzenie, i

integralno zsekularyzowanych spoeczestw nowoczesnych opiera si powinna na

dziaaniu komunikacyjnym i dyskursie. Autor Filozoficznego dyskursu nowoczesnoci

wyrnia bowiem dwa modele dziaania: celowo-racjonalne oraz komunikacyjne27. W ramach

dziaa celowo-racjonalnych wyodrbnia nastpnie: dziaanie strategiczne, ktre

zorientowane jest na realizacj celw w sferze spoecznej, oraz dziaanie instrumentalne,

ukierunkowane na osignicie okrelonych rezultatw w wiecie fizycznym. Dziaanie

komunikacyjne wyrnia si ma swoim nastawieniem na porozumienie, w ramach ktrego

dopiero moliwe jest realizowanie celw poszczeglnych aktorw biorcych udzia w

interakcji w ramach wsplnie zdefiniowanej sytuacji:

[O] dziaaniach komunikacyjnych mwi wtedy, kiedy uczestnicy koordynuj plany dziaania nie przez

egocentryczn kalkulacj [szans] sukcesu, lecz przez akty dochodzenia do porozumienia. W dziaaniu

komunikacyjnym uczestnicy stawiaj wasny sukces na drugim planie; zmierzaj do osignicia

wasnych celw pod warunkiem, e mog swe plany dziaania wzajemnie zestroi na gruncie

wsplnych definicji sytuacji28.

Jak podkrela Habermas, dziaanie komunikacyjne tym rni si od strategicznego, e

to ostatnie dopuszcza osiganie celu przez stosowanie dowolnych rodkw wywierania

wpywu, czego efektem jest instrumentalizacja partnera interakcji. W opozycji do tego,

zasadniczym celem dziaania komunikacyjnego jest rozpoznanie i zaakceptowanie roszczenia

do wanoci wspuczestnika sytuacji komunikacyjnej, a ostatecznie osignicie konsensu.

Twierdz, e retoryka obszaru skolonizowanego przez rozum instrumentalny, nad

ktrym rozum komunikacyjny musi odzyska panowanie, nie pozwala uchwyci specyfiki

kontrowersji we wspczesnym wiecie. Wystarczy odwoa si do rozwaa Habermasa na

temat bada nad genomem ludzkim, by zauway nieadekwatno ram pojciowych jego

teorii dla ujmowania hybryd ludzi i nie-ludzi29.

27 Habermas wydziela w ramach swojej ontologii spoecznej system i wiat ycia (Lebenswelt), ktre stanowisfery waciwe dla, odpowiednio, dziaania celowo-racjonalnego i komunikacyjnego.28 J. Habermas, Teoriadziaania komunikacyjnego, t. 1, Racjonalno dziaania a racjonalno spoeczna, tum.

A. M. Kaniowski, Warszawa 1999, s. 473.29 Zob. J. Habermas, Przyszo natury ludzkiej. Czy zmierzamy do eugeniki liberalnej?, tum. M. ukasiewicz,Warszawa 2003

8


9/20

Podsumowujc, Modernistyczna Konstytucja pozostawia nas z podziaem na: rodki,

ktre charakteryzuj sfer przedmiotw, technologii, przyrody, oraz cele, ktre wyznaczaj

ludzk rzeczywisto wraz z jej moralnoci. Technologia jawi si tu jako nieposiadajca z

definicji wymiaru moralnego. Latour podkrela, e to zaoenie podtrzymywane jest nawet

przez mylicieli krelcych wizje technologii wkraczajcej w sfer celw i ustanawiajcej

wasne prawa. Nawet jeli technologia staje si autonomiczna, to ujmuje si j jako

wyzwolonego niewolnika, ktry nie ma pojcia o waciwych celach moralnych

charakterystycznych dla ludzkoci. Aby utrzyma status ludzkiego i moralnego,

konieczne staje si odcicie od tego, co instrumentalne, oraz podkrelanie suwerennoci

celw. W obliczu otaczajcych nas zmian nie mona duej podtrzymywa stanowiska, e

technologia czy przyroda uczestnicz w wiecie ludzkim w trybie opartym na

instrumentalnoci, skutecznoci, materialnoci. AutorScience in Action szczeglnie podkrela

zwizek moralnoci i technologii, gdy jego zdaniem obie te sfery s nierozerwalnie

poczone poprzez nieustanne problematyzowanie pytania o relacj rodkw i celw. W

kontekcie Modernistycznej Konstytucji mit neutralnego narzdzia, ktre podlega cakowicie

kontroli czowieka, jest symetrycznym zudzeniem wzgldem mitu o technologii, nad ktr

ludzie nie mog zapanowa. Dlatego te, wedug Latoura, to wanie filozofia technologii

zmusza nas do przeformuowania pojcia humanizmu30. AutorPandoras Hope stwierdza, e

humanistyczna narracja o technologii zakada, e ludzie panuj nad wiatem zewntrznym

przyrod, a technologia jest stworzonym przez nich narzdziem sucym skuteczniejszemu

realizowaniu tego celu. Technologia jest tutaj neutralnym rodkiem, ktry stanowi jedynie

zwyke zaporedniczenie dla ludzkich celw. Jako antyhumanistyczny identyfikuje natomiast

Latour pogld goszcy, e technologia staa si celem samym w sobie. Wraz z rozwojem

techniki pojawia si bowiem obawa o ludzki podmiot wobec kolonizacji wiata ycia przez

bezduszn technologi. Obie powysze wizje uznane musz zosta za na wskro nowoczesne

i dlatego wymagaj one rewizji. W tym kontekcie warto przywoa rozwaania MichelaCallona i Johna Lawa31 na temat socjologii nauki i technologii. Wedug autorw w ramach tej

refleksji socjologicznej susznie pyta si, w jaki sposb dochodzi do dystrybucji i

rozpowszechniania wiedzy oraz narzdzi, zamiast docieka rde dziaania. Takie

postawienie problemu znosi wielkie nowoczesne podziay: midzy czynnikami ludzkimi i

30 Latoura ujcie zagadnienia humanizmu i antyhumanizmu rni si od tego, ktre prezentuje wprzywoywanym ju tekcie Radomska. To, co u Latoura nazywaoby si przemieszczonym humanizmem,pokrywa si jednak w pewnym stopniu z intuicjami zawartymi w pojciu posthumanizmu wraz z cechujcym je

przekroczeniem antropocentryzmu.31 M. Callon, J. Law, After the Individual in Society: Lessons on Collectivity from Science, Technology andSociety, The Canadian Journal of Sociology1997, vol. 22, Spring, No. 2, s. 165-182.

9


10/20

pozaludzkimi, podmiotem i przedmiotem, sprawczoci i struktur, a co za tym idzie, istotnie

podwaa sensowno odrniania dziaa instrumentalnych. Callon i Law, uznajc

heterogeniczno tego, co spoeczne, stwierdzaj, e w przesyconej humanizmem narracji

nowoczesnej pozaludzkie czynniki tworzce spoeczestwo brane s w nawias. Przypisuje si

im status rny od tego, ktry cechuje ludzi, i w konsekwencji ujmuje si je jako zasoby lub

ograniczenia, ktre s zasadniczo bierne. Jak podkrelaj autorzy After the Individual in

Society, nikt nie zaprzecza, ze istniej rnice midzy tekstem, rozmow, technikami, ciaami,

zwierztami, ludzkimi i pozaludzkimi aktorami. Jednak nie mona z gry przesdzi o

aktywnoci lub biernoci ktregokolwiek z wymienionych aktorw w ksztatowaniu tego, co

wsplnotowe.

Dlatego przekroczenie ogranicze humanizmu wie si zasadniczo z porzuceniem

logiki Modernistycznej Konstytucji. Musimy zrozumie, e rozszerzenie pojcia praw na

pozaludzkich aktorw (zwierzta, inteligentne roboty) na podstawie ich zdolnoci

odczuwania, autonomii, czy potencjalnego istnienia jani, nie doprowadzi do zaprzestania ich

eksploatacji. Wikszo przedsiwzi filozoficznych dcych do poszerzenia moralnej

wsplnoty o nie-ludzkie zwierzta prbuje wskaza na cigo pomidzy czowiekiem a

innymi stworzeniami potraficymi czu i myle. Niestety, takie koncepcje nadal kieruj si

logik antropocentryzmu, a ich problematyczno skania do pochylenia si nad propozycjami

uj moralnoci, ktre przyjmuj za punkt wyjcia nie jednostki, ktre miayby dopiero

wtrnie wchodzi w interakcje ze wiatem (w tym ze zwierztami i technologi), lecz

ustanowi centrum refleksji relacje midzy zespoami bytw, ktrych waciwoci na wstpie

nie przesdzamy.

Rewolucja (?)

Sprbujmy zatem zredefiniowa podstawowe pojcia zwizane z dziaanieminstrumentalnym w duchu Niemodernistycznej Konstytucji tak, aby umoliwi zebranie

kolektywu w nowym ksztacie. Przypomn, e w narracji nowoczesnej dziaanie

instrumentalne polegao na przekadzie subiektywnego celu podmiotu na zewntrzn

obiektywno za porednictwem obiektywnego przedmiotu rodka ktry pozostawa

neutralny zarwno wobec intencji podmiotu, jak i przedmiotu dziaania. W kolejnych krokach

poka, w jak odmienny sposb teoria aktora-sieci opisuje dziaanie jako takie, a szczeglnie

dziaanie angaujce technologi. W tym celu podejm prb przyblienia pojcia mediacjipoprzez opis jego gwnych aspektw.

10


11/20

Po pierwsze, Latour w tekcie On Technical Mediation32 ujmuje mediacj jako

program dziaania, czyli seri celw, krokw i intencji, ktre aktant moe opisa w danej

sytuacji. Program dziaania ma by neutralnym okreleniem na to, co w odniesieniu do ludzi

zazwyczaj nazywane jest celem, a w wypadku bytw pozaludzkich funkcj. W

przeciwiestwie do klasycznej definicji dziaania, w ujciu teorii aktora-sieci zarwno

czowiek, jak i narzdzie posiadaj swoje cele/funkcje. W momencie ich poczenia tworzy

si nowy aktant cechujcy si nowym celem, ktry nie jest tosamy z programem dziaania

ktregokolwiek z wyjciowych aktantw ujmowanych niezalenie. Dochodzi bowiem do

procesu translacji celw. Translacj nazywane jest przemieszczenie, inwencja, stworzenie

poczenia, ktre wczeniej nie istniao i ktre do pewnego stopnia modyfikuje czone

elementy. Latour podkrela symetryczno translacji jego zdaniem nie mona za punkt

wyjcia przyjmowa esencji podmiotu i przedmiotu. aden z nich nie jest bowiem ustalony

raz na zawsze. Widzimy zatem, e symetria aktantw przekada si na odrzucenie dychotomii

podmiot-przedmiot: rozrnienia, ktre uniemoliwiao nam dotychczas zrozumienie

zarwno techniki, jak i wsplnot. Wedug autora We Have Never Been Modern

odpowiedzialno33 za dziaanie jest w tym modelu dzielona midzy wielu aktantw. Nawet

jeli czowiek jest inicjatorem dziaania, to wykonujc pierwszy ruch, sam staje si now,

rozdystrybuowan seri praktyk, ktre mog zosta zsumowane jako podmiot tylko pod

warunkiem uwzgldnienia mediujcej roli wszystkich zmobilizowanych aktantw. Zatem

drugi aspekt mediacji podkrela, i dziaanie jest wasnoci poczonych relacjami bytw

przyznanie jednemu aktorowi roli pierwszego poruszyciela nie osabia potrzeby ledzenia,

w jaki sposb dochodzi do komponowania si w celu wyjanienia dziaania. Prowizoryczne

role mog by przypisywane konkretnym aktantom tylko dziki temu, e uczestnicz oni w

procesie wymiany kompetencji, oferujc sobie wzajemnie nowe cele i moliwoci. Latour

zauwaa, e tradycyjnie ujcie symetrii zakada jej definiowanie poprzez to, co zachowao si

pord zmian w zestawianych czonach. Wwczas, mwic o symetrii midzy ludmi i nie-ludmi, przyjmujemy przysugujcy im zestaw kompetencji i wasnoci za stay. Autor

Science in Action jako punkt wyjcia obiera natomiast moment, w ktrym nie mamy jeszcze

do czynienia z jasno wyznaczon granic midzy tym, co ludzkie i nie-ludzkie, midzy celami

32 B. Latour, On Technical Mediation: Philosophy, Sociology, Genealogy , Common Knowledge 1994, vol.3,Fall, s. 29-64.33 Na wag pojcia odpowiedzialnoci wskazuje m.in. Haraway piszc: Odpowiedzialno jest wic relacjwytworzon w intraakcji, przez ktr istoty bdce podmiotami i przedmiotami uzyskuj istnienie. Wlaboratorium ludzie i zwierzta s dla siebie nawzajem podmiotami i przedmiotami w zachodzcej intraakcji.

Jeli ta struktura materialno-semiotycznego wizania zaamuje si lub jeli nie pozwala si jej powsta, pozostajetylko uprzedmiotowienie i opresja. (teje, Zwierzta laboratoryjne..., s. 103). Szerzej o istotnoci kategoriiodpowiedzialnoci pisz w paragrafieRedystrybucja.

11


12/20

i funkcjami, form a materi. Francuski filozof stwierdza, e obserwowalne podmioty i

przedmioty mog by jedynie punktem dojcia analizy. Podobne intuicje wyraa Haraway,

gdy pisze: Partnerzy nie poprzedzaj spotkania; gatunki wszystkich rodzajw, yjce czy

nie, stanowi konsekwencj podmiotowo i przedmiotowo ksztatujcego taca spotka.34.

Wszelkie byty ludzkie, pozaludzkie, tekstowe nie s stae, nie maj jasno zakrelonych

granic, nie stanowi odrbnych podmiotw lub przedmiotw, co nie umniejsza ich

konkretnoci i realnoci35. Za kryterium istnienia bowiem Latour przyjmuje wpyw, jaki

wywiera aktor istniej ci aktanci, ktrzy dziaaj. Stanowi oni byty o zmiennej geometrii36,

ktre modyfikuj kierunek dziaania, dlatego te nie moemy uzna elementw sieci za dane

w porzdku rzeczy, lecz raczej za efekty relacji. Oznacza to, e ich forma, zawarto i

wasnoci nie s stae, a ich tosamo wyania si i zmienia wraz z kierunkiem interakcji.

Wszelkie obiekty, zarwno ludzkie, jak i nie-ludzkie, s okrelane przez procesy

transformacji, kompromisu, negocjacji, w ktrych bior udzia. Translacja wymaga pracy.

Naley jednak pamita, e mimo i byty maj zmienne geometrie, to nie wszystkie

moliwoci pocze, translacji s rwnie wykonalne. O tym, ktre mediacje s moliwe,

dowiadujemy si jednak podczas interakcji, a nie przed przystpieniem do negocjacji.

Pomimo nieustannej zmiany opisywane sieci heterogenicznych aktantw staj si

mniej lub bardziej trwae i osigaj pewien stopie stabilnoci, tworzc tzw. czarne skrzynki.

Sie, ktra zyskuje relatywn stabilno, wykazuje tendencje do stawania si bytem, czarn

skrzynk, dokonujc translacji rnych materiaw, ktre j stworzyy. Czarna skrzynka

koordynuje je, reprezentuje w prostej i spjnej formie, co sprawia, e dana sie funkcjonuje

wwczas jako pojedyncza jednostka, ktr mona wyodrbni ze rodowiska jako obiekt o

34 D. Haraway, When species..., s. 4.35

Zagadnienie relacyjnoci w filozofii Latoura ciekawie problematyzuje Graham Harman w ksice Prince of Networks: Bruno Latour and Metaphysics, Melbourne 2009. Autor podkrela, e Latour przypisuje godnowszelkim typom aktorw, gdy wystpienie kadego z nich ma konsekwencje. Niezbdna konkretno aktorwnie pozwala na to, aby jakakolwiek przedindywidualna rzeczywisto moga aspirowa do posiadania bardziejfundamentalnego statusu ni konkretne byty. Jednoczenie aktorzy s cakowicie definiowani przez relacje isojusze, ktre zawieraj. w model ultra-konkretnych aktorw wymaga od nich posiadania w peni relacyjnegocharakteru, bez czynienia rnicy midzy przedmiotem i relacj lub przedmiotem i wasnoci. Dlatego te, jakpodkrela Harman, zmiana relacji oznacza zmian caej rzeczywistoci aktora. Skoro aktor jest definiowanyprzez zawierane sojusze, to jeli ktry z nich si zmienia, to z definicji zmienia si te aktor. Paradoksalnierelacyjny model aktorw prowadzi Latoura do okazjonalistycznej teorii odizolowanych momentw. Szczelinymidzy bytami powielaj si w nieskoczono i s nieustannie przekraczane przez prac translacji. WedugHarmana Latour traktuje relacje zawsze jako problem, ktry wymaga zbadania, a nie zakada ich oczywistoci.Wskazujc, e relacje midzy aktorami s zawsze form translacji, nieustannie podejmuje prb wyjaniania, jak

przepaci midzy konkretnymi aktorami s przekraczane. Dlatego te absolutnie konkretne i oddzielone bytypotrzebuj mediatorw, aby si poczy.36 M. Callon, J. Law,After the Individual..., s. 165-182.

12


13/20

spjnej tosamoci. Stabilizacja wskutek pomylnie przeprowadzonych translacji sprawia, e

mediatorzy37 staj si niewidoczni.

Otwieranie czarnych skrzynek stanowi trzeci z aspektw mediacji wymienianych

przez Latoura. Gdy narzdzie, z ktrym wsppracujemy, przestaje by porczne, np. jeli

dojdzie do jakiejkolwiek usterki, rozpoczyna si proces otwierania czarnej skrzynki. Dziki

niemu moemy zbada reim funkcjonowania waciwy dla technologii. AutorPolityki

natury opisuje go za pomoc poj fady, pofadowania (fold) oraz objazdu (detour). W

czarnych skrzynkach zamknite s fady czasu, przestrzeni i rnorodnych aktantw, ktre

stay si dla nas niewidoczne na skutek ustabilizowania efektw szeregu translacji. Owo

kumulowanie si czasu i rnych przestrzeni w obrbie czarnych skrzynek wynika z

nakadania si na siebie translacji z wieloci momentw czasowych i przestrzennych. Pojcie

detour podkrela nieadekwatno opisu technologii przez dziaanie instrumentalne, gdy

wskazuje, e nawet proste uycie technologii w sposb znaczcy przemieszcza, poddaje

translacji, modyfikuje rdowe intencje. Cel zawsze, cho w niewielkim stopniu, zmienia si

wraz z modyfikacj rodkw jego realizacji. Latour chce tym samym pokaza, e dziaania

technologicznego nie mona sprowadzi do materialnego fundamentu, na ktrym dopiero

mamy nadbudowywa sfer znacze i wartoci.

W tym kontekcie wyania si czwarty aspekt mediacji delegacja. Jest to zagadnienie

szczeglnie istotne z perspektywy dotychczasowych rozwaa, gdy oddelegowaniu czsto

podlegaj prawo, wartoci i moralno a wic sfery, w ktrych uczestnictwo

Modernistyczna Konstytucja przypisuje wycznie ludziom. Przykadem moe by

oddelegowanie obowizku zapinania pasw do specjalnego urzdzenia, ktre wydaje gony

dwik lub uniemoliwia jazd, jeli pasy nie zostan zapite. Podobnie wyglda sytuacja w

wypadku ograniczenia prdkoci i progw spowalniajcych, lub automatycznie zamykanych

drzwi, do ktrych oddelegowano norm kulturalni ludzie zamykaj drzwi38. Pojawia si

pytanie, kto lub co stanowi podmiot moralny w takich sytuacjach? Podmiotami moralnymi

37 Naley szczeglnie podkreli znaczenie pojcia mediatora. Tego, co bierze udzia w dziaaniu, nie naleytraktowa jako nieistotnego narzdzia, ktre suy jedynie przeniesieniu zamiaru, lecz jako mediatora, ktrymodyfikuje sam wyjciowy zamiar. (K. Abriszewski, Poznanie, zbiorowo..., s. 265). Po raz kolejnyuwidocznia si nienarzdziowy charakter wspdziaajcych. Pojcie neutralnego zaporedniczenia(intermediary) zastpowane jest w teorii aktora-sieci przez mediatora dla podkrelenia podejmowanych przezniego negocjacji, ktre przeksztacaj pocztkowe zaoenia.38 Zob. K. Abriszewski, Drogi wartoci: toruska przestrze i jej podmioty moralne, [w:] Do Torunia kupikunia: w 60. rocznic zaoenia oddziau toruskiego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, red. H.

Czachowski, A. Mianecki, Toru 2008, s. 65-78; B. Latour, Where Are the Missing Masses?: Sociology of aFew Mundane Artefacts, [w:] Shaping Technology, Building Society: Studies in Sociotechnical Change, red. W.Bijker, J. Law, Cambridge 1992, s. 225-258.

13


14/20

nie s po prostu ludzie to raczej caa przestrze danej sytuacji tworzy tzw. podmiotowe

pozycje:

Dlatego podmiotem moralnym jest tutaj nie czowiek i nie samochd, a samochd + czowiek, []

obszar wartoci, otwierajcy si przed kierowc/samochodem, jest inny ni ten, z ktrym do czynienia

ma pieszy; [] ani podmioty moralne, ani ich cechy nie stanowi po prostu wbrew powszechnemu

wyobraeniu ludzi (takich samych) wyposaonych jedynie w rne narzdzia. Paradygmat

narzdziowy by tak rzec w jego typowej formie zbyt szybko zakoczyby nasze analizy.

Widzielimy take, i wyobrania moralna nie jest w jakim prostym sensie zalena od ludzkich

zdolnoci (wraliwoci moralnej, inteligencji, podatnoci na empati etc.), ale zaley od tego, jaki typ

podmiotu wchodzi w gr, o jak hybryd chodzi czowieka, czowieka + rower czy te czowieka +

samochd. [] nasza wyobrania moralna i dziaania zale od rzeczy, z ktrymi jestemy zczeni39.

W zwizku z tym pojawia si pytanie, w jaki sposb nada technologii godno rwn

tej przypisywanej moralnoci tak, aby przekraczajc Modernistyczn Konstytucj, mc na

nowo zebra kolektyw. Latour podkrela, e moralno i technologia oznaczaj po prostu

rne sposoby eksploracji zmiennoci bycia, a nie tworz odrbnych sfer ontologicznych.

Zudzenie nieprzekraczalnej dychotomii moralnoci i technologii pojawia si, gdy

obserwujemy te dziedziny w ich zrytualizowanych, ju ustabilizowanych formach gdy s

one czarnymi skrzynkami, a rnorodno skumulowanych w nich aktantw, czasw i

przestrzeni przestaje by widoczna. Moralno, podobnie jak nauka czy technologia, stanowi

heterogeniczn instytucj opart na wielu wydarzeniach, ktre odnosz si jednoczenie do

wszystkich modusw istnienia, w tym take do technologicznych mediacji. Forma, w jakiej

moralno jest nam najczciej dana, czyli zestaw obowizkw i norm, jest efektem szeregu

mediacji i jako czarna skrzynka wymaga dla swojej skutecznoci uczynienia ich wszystkich

przezroczystymi. Jeli jednak chcemy podj si zadania zredefiniowania tego, jakie byty

wchodz w skad naszej zbiorowoci, powinnimy zacz ledzi owe niewidoczne translacje,wycign na wiato dzienne wszelkich aktorw, ktrzy w wyniku dziaania

Modernistycznej Konstytucji pozostawali w ukryciu. Pomimo sfadowania wymiarw

czasowych, przestrzennych i wieloci mediacji zawartych w technologii, zazwyczaj jawi si

nam ona jako sfera neutralnych rodkw. Dopiero podejmujc prac otwierania czarnej

skrzynki, przekonujemy si o koniecznoci konfrontowania si z pytaniami dotyczcymi

celw i ostatecznych wartoci.

39 K. Abriszewski,Drogi wartoci..., s. 71-77.

14


15/20

Podsumowujc, rnica midzy moralnoci a technologi nie opiera si na dystynkcji

celw i rodkw, wartoci i faktw. Moralno i technologi powinnimy postrzega raczej

jako dwa modusy bycia, nieustannie przemieszczajce wasnoci, kompetencje i

odpowiedzialno. W tej sytuacji pytanie o wartoci nie zanika nawet po zamkniciu czarnych

skrzynek zawsze pojawiaj si kolejni mediatorzy, ktrzy wczeniej zostali pominici jako

neutralne zaporedniczenia. Najwikszym wyzwaniem, ktre stoi przed powoywaniem

zbiorowoci, jest uwidacznianie zarwno owych pominitych aktantw, jak i mediacji

zamknitych w czarnych skrzynkach. Moralno pracuje na dokadnie tych samych

materiaach, co technologia: obie problematyzuj relacje midzy rodkami a celami.

Technologia przemieszcza relacje midzy bytami w sposb, ktry otwiera je na nowe

poczenia, ktre z kolei relokuj cele i zwielokrotniaj poredniczcych aktantw. Natomiast

moralno wywouje aktorw do ekspresji wasnych celw, nie pozwala na zbyt pochopne i

ostateczne zakwalifikowanie aktantw jako tych bdcych rodkami lub celami.

Redystrybucja

Na zakoczenie sprbuj wskaza, w jaki sposb wnioski z dotychczasowych

rozwaa wpywaj na moliwo poszerzenia wsplnoty o pozaludzkich aktorw. W

Modernistycznej Konstytucji podziaowi na nauk i polityk odpowiadao wyrnienie dwch

typw reprezentacji i dwch rodzajw stawianych pyta. Pytanie o ksztat wiata, jego

umeblowanie, byo dotychczas domen epistemologw i naukowcw, natomiast zagadnienie

wsplnego dobra zajmowao gwnie etykw. Aby na nowo zdefiniowa, jakie byty maj

prawo jawnie uczestniczy w zbiorowoci, koniecznym bdzie ponowne przyjrzenie si

dychotomii faktw i wartoci, tym razem z perspektywy jej funkcjonowania w sferze etyczno-

politycznej. WPolityce natury40 Latour proponuje rozpakowanie poj wartoci i faktu, aby

wskaza, e w kadym z tych terminw zawarte s sprzeczne postulaty. Autor We Have

Never Been Modern prbuje funkcje speniane przez te pojcia przeszczepi na inn opozycj,

ktra umoliwi nam sprawniejsze zwoywanie zbiorowoci.

W pojciu faktu francuski badacz odnajduje dwa sprzeczne wymogi. Po pierwsze,

postulat nieupraszczania liczby propozycji41, ktre naley uwzgldni w dyskusji. Ten

40 B. Latour, Polityka natury: nauki wkraczaj do demokracji, tum. A. Czarnacka, wstp M. Gdula, Warszawa2009.41 Kady aktor, ktry wkracza do zbiorowoci, zmienia dotychczasowy ukad relacji, ale zanim zostanie on

dodany do kolektywu, stanowi jedynie propozycj. W tym kontekcie nowa propozycja to nowa ofertatworzonego wsplnego wiata, ktrej przysuguje cecha lepszego lub gorszego wyartykuowania. Jeli mwimyo zbiorowoci, e jest dobrze wyartykuowana, to mamy na myli, e zawiera wiele elementw skadowych,

15


16/20

moment, wyraajcy pewne niezdecydowanie, charakteryzuje fakty na etapie ich

funkcjonowania w laboratorium. Jednak potoczne postrzeganie faktu, wice si m. in. ze

sposobem jego uywania w sferze polityki, ujmuje go jako co niepodlegajcego dyskusji. W

zwizku z tym drugi wymg w pojciu faktu to ustanowienie. Rozumie je bd jako

niepoddawanie pod dyskusj prawomocnoci funkcjonowania w yciu kolektywu raz

zatwierdzonych propozycji. Rzekomo przeciwstawne faktowi pojcie wartoci take okazuje

si problematyczne. Skadaj si na nie bowiem dwa sprzeczne wymogi: pierwszy nakazuje

upewnia si, czy nie ucito arbitralnie liczby gosw uczestniczcych w artykulacji

propozycji co moemy uj jako konsultacj, drugi natomiast zobowizuje do omawiania

kompatybilnoci nowych propozycji z tymi, ktre s ju ustanowione, tak aby utrzyma je w

onie jednego wsplnego wiata, co oznacza hierarchizacj.

Jak ju widzielimy na przykadzie ledzenia translacji, zamykania i otwierania

czarnych skrzynek, rwnie wana jak dyskusja i niepewno z ni zwizana (namnaanie

propozycji) jest (oczywicie nigdy nieostateczna) stabilizacja. Pojcie wartoci zawiera w

sobie zdolno otwierania dyskusji, jednak w obecnym ksztacie kolektywu stanowi jedynie

nadbudow nad ju podjtymi decyzjami. Pojcie faktu daje nam narzdzia stabilizowania,

ktre jednak nie moe dokonywa si tak, jak dotychczas czyli zanim debata w ogle si

rozpocznie. Latour, doceniajc znaczenie wymogw zawartych w pojciach faktu i wartoci,

jednoczenie jest wiadomy, e obecne ich przyporzdkowanie uniemoliwia tworzenie

nowej zbiorowoci. Dlatego te proponuje przegrupowania owych wymogw. Nowy podzia

wadz zrywa ma z Modernistyczn Konstytucj, ustanawiajc wadz brania pod uwag,

na ktr skadaoby si niezdecydowanie i konsultacja, oraz wadz porzdkowania,

zawierajc ustanowienie i hierarchizacj42.

Rozdzielajc ycie publiczne na dwie niewspmierne sfery: Natury, reprezentowanej

przez naukowcw, oraz Spoeczestwa wraz z jego rzecznikami politycznymi,

Modernistyczna Konstytucja osigaa jedynie parali. Przedwczesna jedno rzekomoneutralnej aksjologicznie natury i rozproszenie kultur uniemoliwiao podejmowanie

znaczcych politycznie decyzji uwzgldniajcych ludzkich i pozaludzkich aktorw. Dlatego

Latour wysuwa postulat Parlamentu Rzeczy, prawdziwej Republiki, w ktrej ekologia

ktre komponuje na wiele sposobw.42 Latour podkrela, e w realizacji zada poszczeglnych wadz wielk rol odgrywayby dobrze nam znanezawody. To wanie wkad wiedzy fachowej kadego z zawodw w wyposaenie obu izb umoliwiabyfunkcjonowanie Niemodernistycznej Konstytucji. Zarwno naukowcy, ekonomici, politycy, jak i moralici

peniliby wane funkcje w ramach wszystkich czterech etapw tworzenia zbiorowoci, a nie (jak to byodotychczas) jedynie w ramach wydzielonego fragmentu (naukowcy zajmujcy si faktami, a moraliciwartociami).

16


17/20

polityczna przywouje zapoznan rzecz. Jak zauwaa Latour, rzecz pojawia si najpierw

jako sprawa w onie zgromadzenia, ktra prowadzi do dyskusji wymagajcej wsplnego

podjcia osdu43. Jak podkrelaam na wczeniejszych etapach argumentacji na rzecz

Niemodernistycznej Konstytucji, zbiorowo, ktr chce zebra autorScience in Action, nie

powstanie poprzez zwyke dodawanie elementw natury i spoeczestwa. Aby zgromadzi

kolektyw w nowym ksztacie, trzeba najpierw zredefiniowa sam procedur zwoywania.

Uywajc pojcia kolektywu/zbiorowoci, Latour chce podkreli prac zbierania wszystkich

razem im wicej instytucji, materiaw, procedur, technik skojarzymy z tym pojciem, tym

sprawniejsza i bardziej widoczna bdzie jego praca. Nie moemy oczywicie przesdzi, ile

jest i bdzie takich zbiorowoci. Pojcie to ma jedynie wskazywa, e nie ujmujemy ju

rozcznie czynnikw ludzkich i pozaludzkich, lecz traktujemy symetrycznie przypisywane

im tradycyjnie gazie wadzy. Latour postuluje, by zastpi dotychczasowy podzia rl

midzy przedmiotami i podmiotami, rodkami i celami, ca gam niepewnoci

rozcigajcych si pomidzy biegunami wolnoci i koniecznoci. Opozycja midzy

podmiotowymi intencjami wynikajcymi z wolnej woli a zdeterminowanymi instrumentami

jej realizacji nie moe by utrzymana w wietle Niemodernistycznej Konstytucji:

Ekologia polityczna nie moe raz na zawsze przypisa jednym wolnoci, drugim koniecznoci [].

Zaangaowana jest w eksperymentowanie, podczas ktrego aktorzy za pomoc testw buduj

wzajemne powizania lub staraj si obchodzi jedni bez drugich []. Kolektyw miesza aktantw

definiowanych przez nieukoczone listy sposobw dziaania44.

W podobnym duchu wypowiada si Haraway, uznajc potrzeb ujmowania wszelkich

relacji w kategoriach stopni wolnoci. Autorka When Species Meet w kontekcie relacji

czowieka i zwierzcia stwierdza, e wolnoci nie sposb definiowa jako przeciwiestwakoniecznoci, nie negujc zarazem mylcego ciaa w caej jego gstoci45.

W Modernistycznej Konstytucji zagadnienie wadzy i panowania mogo oznacza

jedynie totaln dominacj, ktra umoliwiaaby cakowite uniezalenienie si wadcy od

stworzenia, co miao usprawiedliwia techniczn, naukow i ekonomiczn dominacj

czowieka nad natur. W wietle przedstawionych powyej zaoe Latoura na temat

43 B. Latour,Polityka natury..., s. 96.44 Tame, s. 126.45 D. Haraway,Zwierzta laboratoryjne..., s. 105.

17


18/20

charakterystyki dziaania46 nie sposb duej utrzymywa, e zniewolenie to absolutne

przeciwiestwo emancypacji, ktra miaaby polega na braku powiza czy niezalenoci.

W jaki sposb miaoby jednak dochodzi do wymiany wasnoci midzy ludmi i

aktorami pozaludzkimi w celu poszerzenia dotychczasowej wsplnoty?

Kompozycja wsplnego wiata nie jest ju dana z gry i dlatego powinna by przedmiotem dyskusji.

Jedynym sposobem odnalezienia w ramach kolektywu jakiej interesujcej z punktu widzenia ycia

publicznego materii pierwotnej, jest uznanie go za zrzeszenie bytw majcych zdolno mwienia47.

Wedug Modernistycznej Konstytucji, mowa przysuguje tylko ludziom, dlatego te

to, co nie-ludzkie, wyczone jest z agory. Poowa procesw tworzenia wsplnoty przebiega

jednak w laboratoriach. Latour poszerzajc demokratyczn zbiorowo o czynniki

pozaludzkie, wskazuje, e

Kada dyscyplina moe si okreli jako skomplikowany mechanizm umoliwiajcy wiatom mwienie

i pisanie, co w rodzaju powszechnej alfabetyzacji milczcych bytw []. Nie-ludzie, przypomnijmy,

nie s przedmiotami, ani tym bardziej faktami. Pojawiaj si zrazu jako nowe byty nakazujce mwi

tym, ktrzy si wok nich zebrali i ktrzy midzy sob o nich dyskutuj48.

Dlatego te klamr rozwaa proponuj uczyni kategori odpowiedzialnoci,

ujmowan za Haraway jako zdolno do odpowiedzi. Uwaam, e pojcie to rozpatrywane w

kontekcie rozstrzygni Niemodernistycznej Konstytucji moe pomc w ujciu relacji

midzy tym, co ludzkie i pozaludzkie w sferze etyczno-politycznej. Latour stwierdzajc49, e

moemy wyrni dwie wielkie narracje nowoczesnoci pierwsz zwizan z ide

emancypacji, drug z powizaniem (attachment) uwaa, e wspczesne kontrowersje, o

ktrych bya mowa w pierwszym paragrafie tekstu, s konsekwencjami wycigniciaprzeciwstawnych wnioskw z tych samych wydarze. Tre tych odmiennych diagnoz

zalena bdzie od naszej definicji nowoczesnoci. W narracji Modernistycznej Konstytucji

postp i wynikajce z niego uczucie entuzjazmu, optymizm, podejmowanie ryzyka,46 Przypomnijmy pokrtce zasadnicze charakterystyki dziaania: 1) to, co pozaludzkie nie stanowi jedyniebiernych zasobw lub ogranicze; podzia na to, co ludzkie i pozaludzkie nie jest zwizany z istot dziaaniajako takiego, lecz stanowi jego konsekwencj; 2) byty stanowi interaktywne, heterogeniczne efekty skadajcesi z czynnikw ludzkich i pozaludzkich; 3) byty wpisane w istniejce acuchy dziaania nie s po prostuporednikami, gdy kada konfiguracja tworzy nieustannie nowe zoone sieci relacji; 4) dziaanie nie moe byujmowane redukcjonistycznie jako prosta konsekwencja jakiego poprzedzajcego go dziaania.47 B. Latour,Polityka natury..., s. 105.48 Tame, s. 110.49 B. Latour, Rozwj, gupcze! Czyli jak modernizowa modernizacj, s. 53-75

18


19/20

obojtno wobec przeszoci, s cile powizane z ide nowoczesnoci, ktr mona

okreli jako denie do tworzenia podziaw midzy autonomicznymi sferami dziaania,

rzdzcymi si specyficznymi logikami. Z tak postaw cile wie si konkretna koncepcja

wiedzy, ktrej istot ma by precyzyjne rozdzielenie faktw od wartoci dokonane dziki

pewnoci, jak daje nam Nauka. W ramach tej nowoczesnej logiki odnowienie ycia

wsplnoty osign mona dziki wyodrbnieniu sfery dziaania komunikacyjnego i ochronie

wiata ycia przed wpywem technologii, biurokracji, ekonomii. Druga narracja pokazuje

jednak, e Nauka i Technologia, ktre miay zagwarantowa nam nagie fakty oraz wolny od

wartociowania ogld Natury, paradoksalnie sprawiy, e zwizki midzy czynnikami

ludzkim i pozaludzkimi stay si jeszcze bardziej intymne. To, co w pierwszej narracji zostao

wzite za dowd wzrostu panowania czowieka oraz krok do wikszej emancypacji, ukazuje

nam si obecnie jako zgoa odmienne zjawisko. Zaoenia drugiej narracji nie tylko pokazuj

owe fenomeny jako cigy ruch w stron coraz intensywniejszego przywizania rzeczy i ludzi

na niespotykan dotychczas skal, ale pomagaj nam przeformuowa samo pojcie

emancypacji, zniewolenia i odpowiedzialnoci. AutorPolityki natury, postulujc rezygnacj z

dopatrywania si sprzecznoci midzy duchem emancypacji a katastrofalnymi wynikami

dziaania rozumu instrumentalnego, zaleca przyjcie obowizku cigej opieki nad

niechcianymi konsekwencjami spotgowanych nowoczesnych translacji, nawet jeli ich

ledzenie oznaczaoby coraz dalsze zagbianie si w zawikane sytuacje. Jak susznie

podkrela Haraway, znaczenie wpisuje si zawsze w zwizek oparty na daniu i moliwoci

odpowiedzi, nie za na chodnym rachunku czy rankingu 50. Jak pokazywaam w paragrafie

Rewolucja (?), w ramach zawizywanych relacji nie mamy do czynienia z aktantami o

niezmiennych waciwociach, gdy modyfikuj si one w ramach samej interakcji. Dlatego

te powinnimy przyj, e nie tylko ludzie zdolni s do odpowiedzialnoci. Mimo

postulowanej wyjciowej symetrii kadej translacji, w ramach kolejnych mediacji czsto

dochodzi do wyksztacenia si asymetrycznego ukadu si std tak istotna jest rolaodpowiedzialnoci, w ktrej odpowiedzi aktantw wzajemnie ich konstytuuj. Nie ma

wtpliwoci, e odpowiedzialno wymaga czego wicej ni minimalizacji okruciestwa, a

moralna wraliwo potrzebna do ujcia relacji takich, jak te w laboratorium, nie moe

opiera si na rachunku rodkw i celw. Ramy Modernistycznej Konstytucji z jej

dychotomicznymi podziaami nie daj nam moliwoci poszerzenia wsplnoty o hybrydalne

byty, ktre s efektem jej dziaania:

50 D. Haraway,Zwierzta laboratoryjne... , s. 103.

19


20/20

Zwierzta w laboratoriach, nie wyczajc onkomyszy51, maj twarze; s nie tylko czym, ale take

kim, podobnie jak my, ludzie, jestemy zawsze zarazem podmiotami i przedmiotami. Bycie w sytuacji

odpowiedzi oznacza uznanie aspektu wspobecnoci w stosunkach opartych na uywaniu, a tym

samym pamitanie, e aden bilans kosztw i korzyci nie wystarczy. Mog mie (lub nie) dobre

powody, eby zabija lub powoywa do istnienia onkomyszy, ale pozbawiona jestem majestatuRozumu i pociechy Ofiary52.

Potrzebne jest nam zaangaowanie, ktre nie pozwoli, aby jakakolwiek nierwno

staa si zdroworozsdkowym faktem konieczne jest nieustanne otwieranie czarnych

skrzynek moralnoci, technologii, ekonomii i ledzenie zamknitych w nich translacji oraz

aktantw. Naszym zadaniem w tworzeniu poszerzonej zbiorowoci jest powane podjcie

wszelkich translacji dokonanych w ramach Modernistycznej Konstytucji oraz wzicie za nieodpowiedzialnoci. Naley przy tym zaznaczy, e ledzenie aktantw i pofadowa czasu i

przestrzeni w ramach czarnych skrzynek nie jest rwnoznaczne z zapewnieniem

odwracalnoci mediacji. To, co Latour diagnozuje jako najwiksze przewinienie synnego

doktor Frankensteina, to nie tyle stworzenie potwora (w naszym wypadku byyby nim efekty

spotgowanych w nowoczesnoci mediacji, czsto naznaczone dominacj, opresj i

wykluczeniem), lecz pozostawienie go samemu sobie. W powieci Mary Shelley bowiem

potwr twierdzi, e nie urodzi si kryminalist, lecz sta si nim po tym jak przeraonydoktor Frankenstein uciek z laboratorium zobaczywszy, jakie monstrum powoa do ycia.

Dlatego te naszym zadaniem, nie tyle jako potencjalnych czonkw i czonki

posthumanistycznej zbiorowoci, ale przede wszystkim jako badaczy i badaczek spoecznych,

jest nieustanne przyjmowanie odpowiedzialnoci za ksztat wsplnoty. Nauki spoeczne

powinny poprzez ledzenie ujawniajcych si w zbiorowoci, tzw. kontrowersji (najoglniej

definiowanych jako wszystkie te procesy, ktrych rezultat nie jest z gry przesdzony) pyta

nie tylko o istniejce ju powizania w jej obrbie, ale bada rwnie moliwe translacje.

Jednoczenie ukazujc sposoby stabilizowania si okrelonych mediacji, naley wci na

nowo podejmowa si otwierania czarnych skrzynek, aby uwzgldni cae bogactwo

aktantw ju tworzcych nasz zbiorowo, jak i tych, ktrzy czekaj na wyartykuowanie w

jej ramach.

51Oncomouse genetycznie zmodyfikowana mysz, nosicielka genu wywoujcego raka, suca jako model dobada nad rakiem piersi.52 D. Haraway,Zwierzta laboratoryjne... , s. 108.

20

3b - Agnieszka Kowalczyk - Poszerzona wspólnota.

Documents

Transcript of 3b - Agnieszka Kowalczyk - Poszerzona wspólnota.