1

Pod koniec maja 1995 r. w Wilnie po raz kolejny odbywały się Dni Wrocławia. Choć oddzielone od siebie niemal dokładnie o 800 km miasta nie łączyła jeszcze wtedy formalna umowa partnerska, bo ta została podpisana dopiero w 2014 r., to związki obu miast już od dawna były dość silne. Jednym z powodów był fakt, że do powojennego Wrocławia docierali nie tylko przesiedleńcy z Kresów Wschodnich utożsamianych ze Lwowem i jego okolicami, ale także z Wileńszczyzny. Choć stanowili oni stosunkowo niewielką grupę, to jednak ich wkład w tworzenie

nowego, polskiego Wrocławia po wojnie był bardzo znaczący i widoczny.

30 MAJA Ile Wilna we Wrocławiu? [FOTOGALERIA WILNA]

WROCŁAWSKIE HISTORIE

Ślady czy rozmaite pamiątki z Wilna nie są

aż tak bardzo widoczne we Wrocławiu, jak

pamiątki lwowskie, przede wszystkim dlatego,

że to nie Wrocław – ani nawet Dolny Śląsk –

był głównym kierunkiem przesiedleń ludności

z terenu Wileńszczyzny. Nie zmienia to jednak

faktu, że niektórzy zdecydowali się przyjechać

właśnie tu, a nie jak większość wilnian, np. do

Torunia. Szczególną rolę wilnianie odegrali na

wrocławskich uczelniach – na nowo powsta-

jącym w 1945 r. Uniwersytecie i Politechnice

i poszczególnych jego wydziałach, z których

niektóre stały się wkrótce odrębnymi uczelnia-

mi. Choć mieszkańcy Wileńszczyzny stanowili

zaledwie kilka procent kadry akademickiej,

to ich wkład w organizację szkolnictwa wyż-

szego jest ogromny. I o ile w pierwszych

powojennych latach na większości wydziałów

przeważali uczeni związani z Uniwersytetem

Jana Kazimierza we Lwowie, to na Wydziale

Prawa dominowali uczeni, których macierzystą

uczelnią był Uniwersytet Stefana Batorego

w Wilnie. Wśród nich znaleźli się m.in. pro-

fesorowie Adam Chełmoński, Iwo Jaworski,

Herby Wilna i Wrocławia – miast partnerskich od 2014 r., za: www.wroclaw.pl

2

Witold Świda, Seweryn Wysłouch i Andrzej

Mycielski. Równie mocno uczeni wileńscy

zaznaczyli swój wkład w powstanie dzisiej-

szego Uniwersytetu Przyrodniczego (dawniej

Wyższa Szkoła Rolnicza). Największy wkład

w rozwój nauk rolniczych we Wrocławiu

wnieśli m.in. Bohdan Kopeć, Zygmunt Ruszyc,

Włodzimierz Lidtke, Irena Małunowicz oraz

Wilhelm Wojtkiewicz. Z Wilna pochodziło

także małżeństwo wybitnych archeologów:

Helena Cehak-Hołubowiczowa i Włodzimierz

Hołubowicz, historyk sztuki Marian More-

lowski, czy chirurg dziecięcy Adam Michejda.

Początkowo także wśród fizyków nie brakowało

wilnian. Pracowali tu m.in. Henryk Niewodni-

czański, Bolesław Makiej, Jan Blaton, Szczepan

Szczeniowski i Wacław Turczyński. Na swój

nowy dom Wrocław wybrał także Stanisław

Szeligowski, wileński astronom i sportowiec.

Szeregi wrocławskich bibliotekarzy zasiliła

Marta Burbianka. Niektórzy uczeni czuli

się wychowankami i spadkobiercami dwóch

ośrodków: wileńskiego i lwowskiego, jak np. le-

karz Józef Heller, historyk i archiwista Teofil

Modelski, czy biochemik Tadeusz Baranowski.

Osób z rodowodem wileńskim nie brakowało

także na innych uczelniach. Z Państwową

Wyższą Szkołą Sztuk Plastycznych (ob. Aka-

demia Sztuk Pięknych) związana była Julia

Kotarbińska. Mocne wileńskie korzenie ma

obecne Metropolitalne Wyższe Seminarium

Duchowne we Wrocławiu. orędownikiem jego

powstania był ks. Józef Marcinowski. O swoim

wileńskim pochodzeniu niejednokrotnie wspo-

minał były arcybiskup metropolita wrocławski

kard. Henryk Gulbinowicz. W środowisku

Adam Chełmoński (1890–1959), prawnik i adwokat, wiceminister sprawiedliwości II RP, wykładowca USB w Wilnie, po wojnie

związany z Wydziałem Prawno-Administracyjnym Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Wyższą Szkołą Handlową (ob. Uniwersytet

Ekonomiczny), fot. zbiory Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego za: www.mbd.muzeum.uni.wroc.pl

Tadeusz Baranowski (1910–1993), biochemik i enzymolog, absolwent UJK we Lwowie, wykładowca USB w Wilnie, w 1945 r.

współorganizator Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu, fot. zbiory Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego

za: www.mbd.muzeum.uni.wroc.pl

3

artystycznym powojennego Wrocławia szcze-

gólne miejsce zajmuje natomiast wykształcony

w Wilnie aktor Igor Przegrodzki.

Wrocławianie mieli także swój udział we

współtworzeniu słynnego wileńskiego cmenta-

rza na Rossie. Władysław Wincze, architekt

wnętrz związany z Państwową Wyższą Szkołą

Sztuk Plastycznych we Wrocławiu, jeszcze

przed wojną brał udział w projektowaniu

mauzoleum serca Józefa Piłsudskiego na

Rossie oraz przebudowie kwatery, w której

spoczywają polscy żołnierze polegli w walkach

o Wilno. Także inny wrocławski architekt

pochodzący z Wilna, Edmund Małachowicz,

miał w latach 90. XX w. swój znaczący wkład

w zaprojektowanie nagrobków żołnierzy AK

poległych w 1944 r. w Wilnie, a pochowanych

na Rossie.

Z powojennym Wrocławiem na stałe związali

także ludzie, którzy w przedwojennym Wilnie

odgrywali bardzo ważną rolę, jak np. Witold

Czyż – wiceprezydent Wilna w latach

1928–1934, Tadeusz Pizło – wykładowca

Uniwersytetu Stefana Batorego, a później

jeden z pionierów wrocławskiej prasy. Tu też

osiedlili się żołnierze z wileńskich jednostek

AK, a wśród nich m.in. Stanisław Kiałka

– organizator polskiego podziemia w Wilnie

w czasie wojny, oraz jego żona Wanda Kiałka

z domu Cejko, którą poznał w Workucie

w czasie zesłania. Z Wileńszczyzny pochodził

także płk Ryszard Filipowicz pseud. „Gryf”

– żołnierz AK, uczestnik operacji Ostra Brama

i jeden ze strażników pamięci kresowej we

Wrocławiu.

Jak wszyscy przesiedleńcy, także i wilnianie

przywieźli ze sobą rozmaite artefakty. W ko-

ściele pw. Opieki św. Józefa przy ul. Ołbińskiej

znajduje się pomniejszona replika Ostrej Bramy

z kopią obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej.

Jej wizerunek zdobi także wiele nagrobków

wilnian pochowanych na wrocławskich cmen-

tarzach.

Związek Wrocławia z Wileńszczyzną jest także

widoczny m.in. w nazwach wrocławskich ulic,

które zostały nadane jako wyraz nostalgii za

utraconą ziemią. Na Brochowie istnieje ulica

Wileńska, a na Psim Polu są natomiast ulice:

Litewska, Żmudzka, Kowieńska, Nowogródzka

i Grodzieńska. Patronami kilku kolejnych ulic

również są wilnianie, jak np. Teofil Modelski,

Iwo Jaworski, Seweryn Wysłouch, Marian

Morelowski, Antoni Wiwulski, Władysław

Syrokomla, czy Jan i Jędrzej Śniadeccy.

Wilno jest oficjalnie miastem partnerskim

Wrocławia od września 2014 r.

Kamilla JasińskaStarszy specjalista w Dziale Redakcja Centrum Historii Zajezdnia

Teofil Modelski (1881–1967), historyk mediewista, archiwista i bibliograf, absolwent UJK we Lwowie i profesor USB w Wilnie,

po wojnie zajmował się m.in. ratowaniem i porządkowaniem poniemieckich archiwaliów we Wrocławiu i zorganizował archiwum

uczelniane, fot. zbiory Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego za: www.mbd.muzeum.uni.wroc.pl

4

Płk Ryszard Filipowicz pseud. „Gryf” (1926–2019), honorowy prezes Okręgu Dolnośląskiego Światowego Związku Żołnierzy Armii

Krajowej, autor kilku książek m.in. „Kolonia Wileńska – czas wojny”, „Klisze pamięci”, „Z wileńskiej ojczyzny” oraz tomiku poezji „Wileńskie

wspomnienia”, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

Igor Przegrodzki (1926–2009), aktor filmowy, teatralny i telewizyjny, pedagog, przez wiele lat związany

m.in. z wrocławskim Teatrem Polskim, fot. wikimedia commons

Kard. Henryk Gulbinowicz (ur. 1923 w Wilnie), urodzony i wykształcony w Wilnie, m.in. na Uniwersytecie Stefana Batorego,

arcybiskup metropolita wrocławski w latach 1976–2004, fot. wikimedia commons

Seweryn Wysłouch (1900–1968), prawnik, wykładowca USB w Wilnie, a po wojnie Uniwersytetu Wrocławskiego, jego prorektor w latach 1947–1952. Specjalizował się w zakresie historii państwa

i prawa polskiego oraz litewskiego, fot. zbiory Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego za: www.mbd.muzeum.uni.wroc.pl

5

Panorama Wilna z Góry Trzech Krzyży, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

Trzy Krzyże ustawione na wzgórzu (dawniej Łysa Góra lub Góra Krzywa) w Wilnie na prawym brzegu rzeki Wilejki. Według legendy na wzgórzu tym zamęczono

siedmiu franciszkanów. Ciała czterech zrzucono do Wiljeki, zaś trzech ukrzyżowano na górze. Dla upamiętnienia ich męczeństwa w XVII w. na wzgórzu ustawiono trzy

drewniane krzyże, zamienione w 1740 r. na betonowe. Po tym, gdy uległy zniszczeniu w 1869 r., odbudowano je w 1916 r. wg projektu Antoniego Wiwulskiego. W 1950 r. zostały wysadzone w powietrze i dopiero w 1989 r. odtworzono je jako pomnik ofiar

stalinizmu na Litwie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

Grób Stanisława Kiałki na cmentarzu św. Wawrzyńca przy ul. Bujwida we Wrocławiu. Nagrobek wieńczą

trzy krzyże inspirowane słynnym wileńskim pomnikiem z Góry Trzykrzyskiej,

fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

6

Ostra Brama wraz ze znajdującym się w kaplicy wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej Królowej Korony Polskiej (Matki Boskiej Miłosierdzia), fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

7

Kościół pw. św. Franciszka i św. Bernarda w Wilnie wzniesiony w II poł. XV w. i wielokrotnie przebudowywany, zdewastowany m.in. podczas II wojny światowej, oddany wiernym w 1994 r. W jego wnętrzu znajdują się odkryte w 1981 r. gotyckie malowidła ścienne z XVI w., będące unikatem na skalę światową. Na lewo od niego znajduje się kościół św. Anny wzniesiony na przełomie XV i XVI w. w stylu gotyku gdańskiego. Obok kościoła

bernardyńskiego stoi pomnik Adama Mickiewicza wykonany w 1984 r. z wołyńskiego granitu, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

Uliczki na Starym Mieście w Wilnie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Władysława w Wilnie (katolicka) – miejsce pochówku wielkich książąt litewskich oraz królów i królowych Polski: Aleksandra Jagiellończyka, Elżbiety Habsburżanki, Barbary Radziwiłłówny; tu także złożono serce króla Władysława IV Wazy.

Przed wejściem do kościoła znajduje się dzwonnica, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

8

Rzeka Wilia mająca 510 km długości, przepływająca m.in. przez Wilno i Kowno, będąca dopływem Niemna, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

Cela Konrada – prawdopodobne, ale umowne miejsce, w którym od października 1823 r. do kwietnia 1824 r. więziony był Adam Mickiewicz wraz z towarzyszami. Cela znajduje się na terenie klasztoru bazylianów, który w XIX w. pełnił funkcję więzienia stanowego. Ekspozycja zwana

„Celą Konrada” została otwarta w 2009 r. w łączniku pomiędzy odbudowanym skrzydłem klasztoru bazylianów, a XV-wiecznym unickim kościołem Przenajświętszej Trójcy, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

9

Cmentarz miejski na Rossie otwarty w 1801 r. Głównym kierunkiem wycieczek z Polski jest Mauzoleum Matki Serca Syna, czyli miejsce, gdzie obok matki Józefa Piłsudskiego spoczywa serce Marszałka. Złożenie tych szczątków do

Rossie, które odbyło się 12 maja 1936 r., było ostatnią wielką uroczystością pogrzebową na tym cmentarzu przed II wojną światową. Współprojektantem mauzoleum był Władysław Wincze związany po wojnie z Wrocławiem,

fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

10

Wojskowa część cmentarza na Rossie z grobami Polaków poległych w walkach o Wilno w latach 1919–1920. W jej przebudowie w latach 30. XX w. uczestniczył Władysław Wincze, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

Stara część cmentarz na Rossie w Wilnie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

Grób Adama Piłsudskiego, brata Marszałka, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

Grób Władysława Syrokomli, polskiego poety doby romantyzmu, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

11

Cmentarz na Rossie jest położony na wzgórzach, co nadaje mu szczególnego malowniczego i parkowego charakteru, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

12

Zabytkowe grobowce na cmentarzu na Rossie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia

13Polecamy artykuł Aleksandra Srebrakowskiego pt. „Dolnośląska przystań wilnian” pochodzący z kwartalnika „Pamięć i Przyszłość” nr 3/2019 (45).

13

Zabytkowe grobowce na cmentarzu na Rossie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia