21

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Katarzyna Musiałkiewicz Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej i grupowej 322[15].Z2.06 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: mgr Iwona Niespodziewana mgr Wiesława Staszczak Opracowanie redakcyjne: mgr Katarzyna Musiałkiewicz Konsultacja: mgr inż. Teresa Jaszczyk Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].Z2.06 „Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej i grupowej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Wpływ emocji, potrzeb i motywacji na działalność człowieka 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 11 4.1.3. Ćwiczenia 11 4.1.4. Sprawdzian postępów 13

4.2. Metody rozpoznawania i rozwijania zainteresowań podopiecznych. Organizacja czasu wolnego 14 4.2.1. Materiał nauczania 14 4.2.2. Pytania sprawdzające 18 4.2.3. Ćwiczenia 18 4.2.4. Sprawdzian postępów 20

4.3. Terapie oparte o sztukę 21 4.3.1. Materiał nauczania 21 4.3.2. Pytania sprawdzające 28 4.3.3. Ćwiczenia 28 4.3.4. Sprawdzian postępów 31

4.4. Terapie oparte o ruch 32 4.4.1. Materiał nauczania 32 4.4.2. Pytania sprawdzające 33 4.4.3. Ćwiczenia 34 4.4.4. Sprawdzian postępów 35

4.5. Terapie oparte o działanie 36 4.5.1. Materiał nauczania 36 4.5.2. Pytania sprawdzające 40 4.5.3. Ćwiczenia 40 4.5.4. Sprawdzian postępów 43

4.6. Terapie oparte o manipulowanie środowiskiem społecznym 44 4.6.1. Materiał nauczania 44 4.6.2. Pytania sprawdzające 48 4.6.3. Ćwiczenia 48 4.6.4. Sprawdzian postępów 49

4.7. Negocjacje i metody rozwiązywania konfliktów w trakcie zajęć terapeutycznych 50 4.7.1. Materiał nauczania 50 4.7.2. Pytania sprawdzające 52 4.7.3. Ćwiczenia 52 4.7.4. Sprawdzian postępów 53

5. Sprawdzian osiągnięć 54 6. Literatura 59


1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu prowadzenia terapii zajęciowej indywidualnej i grupowej.

W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne – wykaz umiejętności, które powinieneś posiadać, by bez

problemów korzystać z poradnika, − cele kształcenia czyli wykaz umiejętności, jakie wykształcisz pracując z poradnikiem, − materiał nauczania czyli wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych

celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej, − zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści, − ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

wiadomości praktyczne, − sprawdzian postępów, − sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi

opanowanie przez Ciebie materiału całej jednostki modułowej, − literaturę uzupełniającą.


Schemat układu jednostek modułowych

322[15].Z2 Indywidualna i grupowa terapia zajęciowa

322[15].Z2.04 Opracowywanie diagnozy

terapeutycznej na podstawie rozpoznania stanu pacjenta

322[15].Z2.01 Rozróżnianie rodzajów działalności

terapeutycznej

322[15].Z2.02 Organizowanie pracy w pracowni

terapii zajęciowej

322[15].Z2.03 Wykonywanie prac plastyczno-

technicznych

322[15].Z2.06 Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej i grupowej

322[15].Z2.07 Ocenianie skuteczności

i dokumentowanie działań terapeutycznych

322[15].Z2.05 Opracowywanie projektu

i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: – posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu terapii zajęciowej, – posługiwać się podstawową wiedzę z pedagogiki specjalnej, – posługiwać się podstawową wiedzę z zakresu psychologii rozwoju człowieka, – rozpoznawać potrzeby i problemy osoby niepełnosprawnej, – dokonywać krótkiej autoprezentacji na zajęciach, – korzystać z komputera i Internetu, – korzystać z różnych źródeł informacji, – sporządzać konspekty do zajęć, – współpracować w grupie, – pracować samodzielnie.


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: – określić wpływ emocji i potrzeb na działalność człowieka, – zidentyfikować czynniki, które wpływają na zwiększanie motywacji do uczestnictwa

w zajęciach terapeutycznych, – określić cele i zaplanować terapię zajęciową zgodnie z potrzebami i możliwościami

podopiecznego, – zapewnić system wsparcia społecznego, – przeprowadzić negocjacje i rozwiązać konflikt, – współuczestniczyć w pomocy psychologicznej, – rozwinąć zainteresowania podopiecznych i rozszerzyć zakres tych zainteresowań, – zapewnić terapeutyczną atmosferę zajęć. – zastosować różne metody i techniki terapeutyczne, – wykonać prace z zakresu kroju i szycia, – posłużyć się technikami pracy w drewnie, metalu, skórze, – wykonać prace rękodzielnicze, – nauczyć podopiecznego korzystania z komputera w podstawowym zakresie, – wykonać prace introligatorskie, – wykonać prace ceramiczne, – nauczyć podopiecznego przygotowania posiłków zgodnie z zasadami żywieniowymi, – zorganizować czas wolny podopiecznego, – dostosować metody i techniki do potrzeb, możliwości, umiejętności i sprawności

podopiecznego, – wykorzystać w celach terapeutycznych ekspresję człowieka, – podjąć współpracę z podopiecznym podczas wykonywania zadania, – pokonać lęki, zagrożenia i uprzedzenia podopiecznego, – zlikwidować lub zmniejszyć sensoryzmy, – podjąć współpracę z zespołem terapeutycznym, – zadbać o higienę i bezpieczeństwo pracy, – zaplanować i uzupełnić sprzęt i materiały potrzebne w czasie zajęć.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Wpływ emocji, potrzeb i motywacji na działalność człowieka 4.1.1. Materiał nauczania

Warunkiem prawidłowego rozwoju jest aktywność, polegająca na stałym i dostosowanym do możliwości człowieka wysiłku. Aktywność umożliwia prowadzenie twórczego i harmonijnego życia, jest podstawą leczenia wielu chorób, opóźnia procesy starzenia, daje naszemu podopiecznemu szansę wyrażenia siebie w formie dostępnej i bardzo indywidualnej, określonej jego możliwościami, upodobaniami i zwyczajami. Brak aktywności wiąże się z poczuciem własnej nieprzydatności, a to z kolei rodzi poczucie krzywdy, powoduje izolację i poczucie osamotnienia. Dlatego niezwykle ważny w procesie terapii jest proces aktywizacji polegający na włączeniu osoby niepełnosprawnej do udziału w różnych dziedzinach życia. Na działanie każdego człowieka mają wpływ jego potrzeby, emocje i motywacja.

Emocje kierują zachowaniem człowieka, służąc mu jednocześnie jako informacje pomagające w osiągnięciu celów. Emocje uruchamiają priorytet dla związanego z nimi programu działania, a ich odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania.

Ekspresją emocji nazwiemy więc, wszelkie sygnały emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę określonych emocji. Ekspresja emocji nie musi być intencjonalna; w przypadku emocji spontanicznych sygnały te w większości pojawiają się całkowicie poza kontrolą jednostki. Ekspresja emocji pozwala zakomunikować innym nasze odczucia, ale też informuje nas o odczuciach innych. Dzięki fizjologicznym przejawom emocji, takim jak zaczerwienienie się lub zbladnięcie, wystąpienie potu czy drżenie rąk, przyspieszenie oddechu czy pojawieniu się „gęsiej skórki” możemy się zorientować w jakim stanie emocjonalnym jest nasz rozmówca nawet wówczas, jeżeli on sam do tego stanu nie chce się przyznać, albo nie potrafi go nazwać. Takim wskaźnikiem będzie też wyraz jego twarzy, gesty czy ruchy ciała, a także tembr głosu. Dzięki ekspresji emocji możemy poznać, czy nasz podopieczny jest zadowolony, smutny, rozgniewany, zdenerwowany czy spokojny.

Istnieje grupa sześciu emocji bardzo prostych do odczytania na podstawie mimiki i to niezależnie od kultury, w jakiej człowiek żyje. Te emocje to smutek, radość, gniew, strach, wstręt i zdziwienie. Inne emocje, zwłaszcza te złożone również można rozpoznać, jednak wymagają one większego zaangażowania i zwrócenia uwagi również na inne elementy, takie jak ton głosu, ekspresję ciała czy wskaźniki fizjologiczne.

Dzięki emocjom człowiek wykrywa w otoczeniu rzeczy istotne z punktu widzenia jego potrzeb i celów. Emocje mobilizują do działania, dostarczają też energii potrzebnej do uruchomienia procesów poznawczych i regulują poziom pobudzenia dla optymalnego ich funkcjonowania. Dzięki emocjom człowiek potrafi wybrać takie metody poznawcze, które są najbardziej efektywne w danej sytuacji. Emocje pełnią też funkcje społeczne komunikując nasze stany emocjonalne innym ludziom i służąc do określenia relacji ze środowiskiem. Niektóre emocje mogą być dysfunkcjonalne, np. fobie, ataki paniki, przygnębienie, ataki zazdrości, czy tęsknota mogą przeszkadzać w codziennym funkcjonowaniu.

Emocje charakteryzują się też znakiem; dodatnie powodują tendencje do podtrzymywania kontaktu z obiektem wywołującym je lub do podtrzymywania aktywności związanej z tą emocją. Emocja ujemna powoduje tendencję do przerwania kontaktu z obiektem lub aktywnością, która ją wywołała. Tak więc emocje nie tylko ukierunkowują


działanie, ale też wpływają na jego sprawność – umiarkowane natężenie emocji sprzyja wysokiej sprawności wykonania zadania, bardzo wysokie i niskie – obniża tę sprawność o czym musimy pamiętać planując zajęcia terapeutyczne dla podopiecznych.

Pobudzenie emocjonalne odgrywa ważną rolę we wszystkich procesach poznawczych, przyczyniając się do wzmożenia uwagi, spostrzegania, zapamiętywania, czy rozwiązywania problemów. Bardzo niski poziom pobudzenia wyraża się apatią, bardzo wysoki – silnym podnieceniem ruchowym czy paniką. Dlatego zarówno zbyt niskie, jak i zbyt silne pobudzenie powoduje napięcie i niepokój, co wywiera destrukcyjny wpływ na działanie. Należy więc pamiętać, że dla optymalnego funkcjonowania naszego podopiecznego potrzebny jest odpowiedni poziom pobudzenia i tak planować zajęcia, aby ów optymalny poziom osiągać.

Emocje wpływają na spostrzeganie w ten sposób, że człowiek ma tendencję do spostrzegania tego, za co spotykają go nagrody, co ułatwia mu osiągnięcie celów i zaspokojenie potrzeb. Człowiek większą uwagę zwraca na bodźce emocjonujące niż neutralne, lepiej je też zapamiętuje. Lęk zawęża uwagę ukierunkowując ją na zagrożenie – człowiek koncentruje się na tym, czego się boi, lub na sposobach zabezpieczenia się. W rezultacie jeżeli podopieczny jest zalękniony, to gorzej się uczy, gdyż jego pamięć wypełniona jest emocjami i tylko niewielka część uwagi może być poświęcona na uczenie się. Sama emocjonującą scenę odwraca uwagę od innych wydarzeń, przez co podopieczny zapamiętuje niewiele ze zdarzeń towarzyszących, co może prowadzić do pogorszenia szybkości uczenia się lub wykonywania zadań.

Należy też pamiętać, że łatwiej zapamiętywane są zdarzenia przyjemne, niż nieprzyjemne, jednak te są wolniej zapominane. Materiał wyuczony w danym stanie emocjonalnym może być łatwiej przypominany przez podopiecznego, jeżeli przywołamy stan, w którym został zapamiętany. Pod wpływem silnych emocji wzrasta tendencja do fantazjowania treściowo związanego z istniejącą emocją. Niepokojące myśli i zmartwienia odgrywają ważną rolę w powstawaniu niepokoju, który obniża sprawność intelektualną, wpływa również ujemnie na uczenie się i pracę, oraz na podejmowanie decyzji. Zbyt małe pobudzenie emocjonalne powoduje apatię i niedostateczną motywację do działań, dlatego przy planowaniu zajęć z podopiecznymi należy pamiętać o tym, by zajęcia miały zdolność wywoływania emocji.

Stan lekkiego pobudzenia jest optymalny dla myślenia i wyobraźni. Dobry nastrój zwiększa zdolność elastycznego myślenia, ułatwiając znajdowanie rozwiązań problemów. Jednocześnie osoby w dobrym nastroju są bardziej skłonne do udzielania pomocy, niż osoby w nastroju neutralnym lub złym, gdyż wówczas człowiek wykazuje tendencję do spostrzegania pozytywnych cech innych osób. Wpływ emocji zaznacza się szczególnie wyraźnie w wyobrażeniach; w sytuacji przewlekłego i silnego napięcia emocjonalnego wywołanego przez głód następuje spotęgowanie wrażliwości na wszystko związane z pożywieniem. W stanie silnego pobudzenia emocjonalnego występuje tendencja do spostrzegania, przypominania sobie, wyobrażania i myślenia tylko o tym, co jest zgodne z dominującą emocją.

Zniekształcenia procesów umysłowych pod wpływem emocji u różnych osób mogą zachodzić w mniejszym lub większym stopniu: u dzieci bardziej niż u dorosłych, u chorych psychicznie bardziej niż u zdrowych, u upośledzonych umysłowo – bardziej niż u osób z normą intelektualną. Jednym z głównych czynników decydujących o podatności na emocje jest stopień utrwalenia schematów poznawczych. Obszary, w których człowiek ma niewystarczające informacje są bardziej podatne na wpływ emocji. Gdy obraz rzeczywistości jest chaotyczny, źle sprecyzowany, cząstkowy, to sprzyja to deformacjom obrazu w kierunku zgodnym z panującym nastawieniem emocjonalnym. Samoocena jest podatna na wpływ emocji, gdyż jest słabo zorganizowana i zróżnicowana.


Motywacja to wszelkie mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania; dzięki niej formują się dążenia, które z kolei sterują czynnościami człowieka w taki sposób, by doprowadzić do określonego, zgodnego z intencją celu. Motywacja jest więc siłą poruszającą do działania i ukierunkowującą to działanie na określone cele; aktywizuje jednostkę do działania. Procesy motywacyjne organizują, przygotowują działanie.

Motywy to stany wewnętrznego napięcia, które pobudzają człowieka do działania zmierzającego do zaspokojenia danej potrzeby i nadają temu działaniu kierunek. Owo napięcie powstaje z dwóch powodów: − na skutek konieczności zaspokojenia podstawowych potrzeb, − na skutek realizacji zadań stawianych sobie przez człowieka lub narzucanych mu przez

innych ludzi. Aktywność ludzka zmierza do zniesienia tych napięć zaspokajając potrzebę wywołującą

napięcie, ale też tworzy napięcia. Od siły procesów motywacyjnych zależy sprawność działania – w miarę wzrostu

motywacji sprawność działania wzrasta do pewnego poziomu, po czym zaczyna spadać, a przy bardzo wysokim natężeniu motywacji sprawność jest niska. W rozwiązywaniu łatwego zadania największą sprawność osiąga się przy wysokim poziomie motywacji, a w rozwiązywaniu zadań trudnych – przy niskim poziomie motywacji. Dlatego, chociaż motywacja jest bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na efektywność pracy naszego podopiecznego musimy pamiętać o tym, że zbyt wysoka motywacja może pogorszyć jego sprawność działania, zwłaszcza, gdy zadanie jest nowe, trudne a jego realizacji przygląda się duża liczba osób. Z kolei niska motywacja może sprawić, że nasz podopieczny nie będzie chciał wykonać zadania. Ważne jest więc zadbanie o odpowiedni, optymalny poziom motywacji.

Analizując zjawisko motywacji należy też zwrócić uwagę, że istnieją dwa jej rodzaje: motywacja wewnętrzna dzięki której nasz podopieczny angażuje się w dane działanie, ponieważ sprawia mu ono przyjemność, bądź wzbudza jego zainteresowanie i motywacja zewnętrzna, gdzie nasz podopieczny angażuje się w działanie wskutek zewnętrznych nacisków lub dla zewnętrznych korzyści. Oczywiście powinniśmy dążyć do kształcenia w podopiecznym motywacji wewnętrznej do wykonywania działań, gdyż motywacja zewnętrzna nie gwarantuje efektów terapii; bez nadzoru terapeuty i bez nagrody podopieczny nie będzie kontynuował działania. Wykształcenie motywacji wewnętrznej jest możliwe tylko wówczas, jeżeli działania dobrane przez nas są zgodne z zainteresowaniami, możliwościami i potrzebami podopiecznego, jeśli widzi on efekty swoich działań i otrzymuje zewnętrzne wsparcie i potwierdzenie wartości działań ze strony terapeuty.

Frustracja może być czynnikiem wzmacniającym motywację; pojawienie się przeszkody na drodze do celu może spowodować wzrost mobilizacji organizmu i chęć ataku na przeszkodę. Niepowodzenie może pobudzić do większych wysiłków jeżeli motywacja początkowa jest silna, niepowodzenie ma charakter częściowy, a nie ostateczny a podopieczny posiada zadowalający stopień wiary w swoje umiejętności (wysoką samoocenę). Frustracja osłabia działanie, jeżeli początkowa motywacja jest słaba, niepowodzenie ma charakter ostateczny, szanse znalezienia wyjścia są nikłe, a niepowodzenie powtarza się kolejny raz.

Motywacja zwiększa się wówczas, gdy zadanie warto wykonać, jest wykonalne i podopieczny uważa, że sam może je wykonać. Motywacja do zadania może być spowodowana wizją lepszego stanu rzeczy lub wizją gorszego stanu rzeczy w sytuacji niepodjęcia działań. Motywacja do pracy zależy nie tylko od atrakcyjności zadania, ale również od cech podopiecznego; ludzie różnią się ogólną motywacją do działania, są tacy którzy w każdych warunkach są gotowi dać z siebie więcej niż inni. Różnice te wynikają


z odmiennych zdolności, zainteresowań i potrzeb. Motywacja jest też silniejsza, jeżeli praca zaspokaja potrzeby podopiecznego i jest zgodna z jego zainteresowaniami. Zadowolenie z pracy wywołują też nagrody, ale ważne jest, by nie były one za duże i nie pojawiały się zbyt często, bo wówczas istnieje ryzyko wytworzenia motywacji zewnętrznej, zamiast wewnętrznej. Dlatego postuluje się przewagę nagród społecznych, takich jak uśmiech czy pochwała nad rzeczowymi i nagradzanie podopiecznego w różnych odstępach czasu, a nie po każdym pozytywnym zachowaniu. Silnie motywująco na podopiecznego działają też takie elementy jak uznanie terapeutów czy osiągnięcia, widoczne efekty pracy, jak też sama jej treść. Czynnikami kształtującymi motywację są wzorce dostarczone przez rodziców, zaangażowanie terapeutów i sposób egzekucji wymagań (najlepsza jest dominacja nagród).

Potrzeby powstają wskutek zaburzenia równowagi między organizmem a środowiskiem i wynikają z pewnych braków, powodujących powstawanie napięć, a te z kolei popychają do działań dynamizując zachowania jednostki. Potrzeba aktywuje się wówczas, gdy między oczekiwaniem jednostki a sytuacją powstaje rozbieżność. Brak czegoś sprawia, że organizm nie może normalnie funkcjonować; spełnienie potrzeb jest niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania jednostki. Forma spełnienia zależy od czynników indywidualnych (osobiste doświadczenia, osobowość, system wartości) oraz środowiskowych (dostępność środków, normy społeczne, wzorce kulturowe). Spełnienie potrzeb jest więc niezbędne dla równowagi psychicznej, czy też zadowolenia z życia naszego podopiecznego. Należy pamiętać o tym, że on sam często nie może samodzielnie spełnić swoich potrzeb; czasem jest ich też nieświadomy.

Potrzeba motywuje do działania nadając mu kierunek i natężenie czynności. Rozróżnia się potrzeby pierwotne (czyli takie bez zaspokojenia których niemożliwe jest normalne fizjologiczne funkcjonowanie organizmu; to potrzeby biologiczne takie jak pokarm, tlen czy sen) i wtórne (psychologiczne, społeczne, kulturalne, które utrzymują równowagę psychiczną człowieka), a także obiektywne (gdzie zewnętrzny obserwator jest w stanie stwierdzić istnienie potrzeby) i subiektywne (odczuwane jedynie przez podmiot).

A. Maslow zaproponował hierarchiczną koncepcję potrzeb, według której istnieją dwa rodzaje potrzeb będące jednocześnie dwoma mechanizmami motywacyjnymi: to potrzeby niedoboru i potrzeby wzrostu. Do potrzeb niedoboru zaliczył A. Maslow potrzeby fizjologiczne (powietrze, pokarm, woda, sen, seks), potrzeby bezpieczeństwa, potrzeby przynależności i miłości (których deprywacja powoduje poczucie uprzedmiotowienia, alienację i samotność) oraz potrzebę szacunku (w skład której wchodzi poczucie własnej wartości, potrzeba osiągnięć i kompetencji).

Za potrzebę wzrostu uznał potrzebę samourzeczywistnienia, w skład której wchodzą potrzeby poznawcze, rozumienia świata, czy wiedzy. A. Maslow uznał, że potrzeby wyższego rzędu mogą zostać zaspokojone jedynie w przypadku zaspokojenia uprzednio potrzeb niższego rzędu. Zauważył też, że potrzeby niedoboru mogą zostać chwilowo zaspokojone i wówczas potrzeba na pewien czas się wyłącza (głodny podopieczny koncentruje swe myśli wokół jedzenia, czyli niezaspokojonej potrzeby. Jednak w sytuacji, kiedy ową potrzebę zaspokoi, czyli zje posiłek, jego myśli przestają krążyć wokół jedzenia i podopieczny może zająć się czymś innym). Podopieczny często jest zdany na pomoc innych, gdyż bywają takie potrzeby, których nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić. Czasem już na poziomie fizjologicznym nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić potrzeb. Z niepełnosprawnością wiąże się również frustracja potrzeby bezpieczeństwa, a także potrzeby miłości, przynależności czy szacunku. Dlatego niezwykle istotne są działania terapeuty w tym obszarze zmierzające do zaspokojenia potrzeb podopiecznego poprzez adekwatny dobór zajęć, klimat zajęć, dbałość o odpowiednie relacje i zaspokojenie podstawowych potrzeb. W dalszych działaniach należy dążyć do zaspokajania potrzeb wzrostu poprzez odpowiednie, zgodne z zainteresowaniami zajęcia terapeutyczne.


4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. W jaki sposób emocje wpływają na działalność człowieka? 2. Jak potrzeby wpływają na działanie człowieka? 3. Co zwiększa motywację do wykonywania działań? 4. Jak emocje wpływają na powstawanie potrzeb? 5. Jakie znasz fizjologiczne przejawy emocji? 6. Jakie znasz mimiczne przejawy emocji? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Nazwij emocje, których mimiczny wyraz prezentują postaci na zdjęciach przedstawionych na planszach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się ze zdjęciami, 2) nazwać poszczególne emocje, 3) zapisać nazwę odpowiedniej emocji pod każdym zdjęciem, 4) zaprezentować wykonane ćwiczenie, 5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − plansza ze zdjęciami postaci prezentującymi sześć podstawowych emocji, − literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji, − flamastry. Ćwiczenie 2

Przygotuj i przedstaw mimicznie sześć podstawowych emocji.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z nazwami podstawowych emocji, 2) zaprezentować grupie za pomocą wyrazu twarzy kolejno te emocje, 3) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − kartka z nazwami podstawowych emocji, − literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji.


Ćwiczenie 3 Na podstawie dokumentacji zanalizuj potrzeby 72-letniego pana Wacława K.,

mieszkańca Domu Pomocy Społecznej i zaproponuj mu zajęcia terapeutyczne biorąc pod uwagę również jego zainteresowania i umiejętności.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać uważnie dokumentację, 2) wypisać potrzeby, które występują u podopiecznego, 3) zwrócić uwagę na to, czym interesuje się podopieczny, 4) określić możliwości i umiejętności podopiecznego, 5) przedstawić grupie propozycje działań terapeutycznych dla podopiecznego, 6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − przykładowa dokumentacja mieszkańca Domu Pomocy Społecznej, − kartka A4, − przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji. Ćwiczenie 4

Z tekstu zawierającego rozmowę terapeuty z podopieczną, wypisz fizjologiczne wskaźniki emocji, które wystąpiły u podopiecznej 20-letniej pani Magdaleny S. mieszkanki Domu Rehabilitacyjno-Opiekuńczego w trakcie rozmowy z terapeutą na temat jej ostatniej wizyty w domu rodzinnym.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać uważnie tekst zawierający opis rozmowy terapeuty z podopieczną, 2) odnaleźć w tekście wszystkie fizjologiczne przejawy emocji występujące u podopiecznej

w trakcie rozmowy, 3) zapisać na kartce objawy emocji, 4) zaprezentować wyniki grupie, 5) wyjaśnić o jakich emocjach mogą świadczyć przedstawione objawy, 6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − tekst zawierający rozmowę terapeuty z podopieczną − kartka, − długopis, − literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji.


Ćwiczenie 5 Na podstawie dokumentacji oceń, jakie emocje i potrzeby wpłynęły na podjęcie przez

podopieczną panią Annę Z. mieszkankę Domu Pomocy Społecznej decyzji dobrowolnego podjęcia dyżurów w kuchni.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać uważnie dokumentację, 2) zanalizować jakie potrzeby wystąpiły u podopiecznej, 3) zanalizować jakie emocje wystąpiły u podopiecznej, 4) wypisać na kartce te emocje i potrzeby, 5) przedstawić je grupie wraz z interpretacją działań podopiecznej, 6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − przykładowa dokumentacja mieszkanki Domu Pomocy Społecznej, − kartka, − długopis, − literatura z rozdziału 6 dotycząca emocji. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić w jaki sposób emocje wpływają na zachowanie człowieka? 2) określić jak potrzeby wpływają na działanie człowieka? 3) wymienić elementy zwiększające motywację do działania? 4) nazwać podstawowe emocje na podstawie ich mimicznych

reprezentacji? 5) wymienić fizjologiczne przejawy emocji? 6) zdefiniować pojęcie emocji? 7) zdefiniować pojęcie motywacji? 8) określić rodzaje potrzeb? 9) wymienić czynniki, które zwiększają motywację do zajęć?


4.2. Metody rozpoznawania i rozwijania zainteresowań podopiecznego. Organizacja czasu wolnego

4.2.1. Materiał nauczania

Zainteresowania powstają w związku z potrzebami i zdolnościami podopiecznego; wymagają od niego zaangażowania emocjonalnego i poznawczego. Są to specyficzne nastawienia poznawcze i emocjonalne na przedmioty i zjawiska rzeczywistości. O zainteresowaniach świadczy działanie. Na powstanie zainteresowań wpływa środowisko; początkowo rodzinne, dalej społeczne i tu niebagatelną rolę odgrywa grupa rówieśnicza, nauczyciele, wychowawcy, ale także terapeuci i inne osoby stykające się z osobą niepełnosprawną. Ważne znaczenie w powstawaniu zainteresowań mogą odgrywać również media poprzez emitowanie wartościowych programów i audycji. Dominujące zainteresowanie motywuje człowieka do działania, dlatego ważne jest przy planowaniu terapii dla podopiecznego zwrócenie uwagi na ten aspekt. Bywa, że podopieczny nie ma sprecyzowanych zainteresowań; dzieje się tak często na skutek zaniedbań wychowawczych i edukacyjnych. Wówczas ważnym zadaniem terapeuty jest proponowanie podopiecznemu takich zajęć, które mogą przyczynić się do rozwoju zainteresowania.

Aby rozpoznać już istniejące zainteresowania podopiecznego lub zdiagnozować ich brak należy zastosować typowe metody diagnostyczne, takie jak: obserwacja, wywiad, rozmowa z podopiecznym czy analiza jego prac. Początkowo dobrze jest obserwować podopiecznego w różnych sytuacjach; przyglądać się co najchętniej robi, gdy jest sam, patrzeć jak uczestniczy w zajęciach grupowych i które sprawiają mu przyjemność, a przy których pojawia się opór, z jakimi czynnościami ma problemy. Dobrze jest również przeprowadzić wywiad z osobami, które lepiej znają naszego podopiecznego (np. z rodzicami, nauczycielami, terapeutami) i zadać im pytania dotyczące dotychczasowego funkcjonowania podopiecznego. Dużą wartość może mieć tu wywiad z rodzicami, gdyż dysponują oni wiedzą niedostępną nam prowadząc długoletnią obserwację swojego dziecka. Mogą nam więc dostarczyć informacji na temat zmian, jakie zachodziły w jego zainteresowaniach na przestrzeni życia; widzą też, jak zachowuje się on w sytuacji domowej.

Istotne jest jednak, aby nie poprzestać na tym źródle. Niezwykle cenna jest rozmowa na temat zainteresowań z samym podopiecznym. Ważne jest przy tym, aby zadbać o odpowiednią atmosferę, która ułatwi kontakt. Terapeuta powinien tu raczej zadawać pytania otwarte i unikać pytań zaczynających się od „dlaczego”, gdyż może to stworzyć wrażenie przesłuchania. Sama rozmowa powinna odbywać się w ciepłej i przyjaznej atmosferze, by zachęcić podopiecznego do ujawniania swoich prawdziwych zainteresowań. Istotnym elementem diagnozowania podopiecznego pod względem jego zainteresowań jest zaproponowanie mu udziału w różnorodnych formach terapeutycznych związanych ze spędzaniem wolnego czasu. Zdarza się, że podopieczny z upośledzeniem umysłowym ma problem ze zwerbalizowaniem własnych zainteresowań; wówczas niezwykle cennym źródłem informacji jest obserwowanie podopiecznego, jego zaangażowania i emocji podczas proponowanych mu urozmaiconych zajęć w jego czasie wolnym.

Kiedy już znamy zainteresowania naszego podopiecznego dobrze jest poszerzać ich zakres. Można to zrobić poprzez proponowanie mu zajęć zbliżonych tematycznie do interesujących go zjawisk i tematów, ale wykorzystując inne środki. Jeżeli czynność będąca obiektem zainteresowań podopiecznego jest już dobrze opanowana można proponować zadania trudniejsze, urozmaicające dotychczasowe. Punktem wyjścia może być tu więc początkowe zainteresowanie, ale dalej staramy się wykraczać poza dotychczasowy poziom zainteresowań podopiecznego. Jeżeli np. podopieczny interesuje się określonego rodzaju


muzyką, warto zaczynać od ulubionych nagrań, ale też wplatać inne rodzaje muzyki dokonując ich prezentacji, wyszukując ciekawostek czy analizując okoliczności powstania. Dalej można urozmaicać zajęcia muzykoterapeutyczne innymi działaniami, np. wprowadzając w trakcie zajęć elementy biblioterapii, teatroterapii, arteterapii czy choreoterapii. Warto więc zastanowić się nad taką organizacją czasu wolnego podopiecznym, która zapewni im nie tylko zaspokojenie własnych zainteresowań, ale również je poszerzy wzbogacając o nowe, wartościowe elementy.

Czas wolny to czas wolny od przymusów biologicznych i ekonomicznych, pozwalający na wolność wyboru i pozostający do dyspozycji jednostki według jej uznania, po pracy i spełnieniu innych obowiązków. Czas wolny osób z upośledzeniem definiuje się nieco inaczej; to ten okres dnia, który po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę w szkole lub wypełnianie obowiązków zawodowych, elementarną regenerację organizmu, oraz specjalistyczne zabiegi rehabilitacyjne pozostaje do wyłącznej dyspozycji podopiecznego i może być okresem swobodnych wyborów rodzaju i terenu zajęć związanych z wypoczynkiem, rozrywką i zaspokajaniem zainteresowań.

Pamiętając, że osoba niepełnosprawna może mieć trudności z samodzielnym zaplanowaniem i zorganizowaniem czasu wolnego należy jej pomóc. Ważnym elementem tej pomocy jest podsuwanie podopiecznemu propozycji spędzenia owego czasu, dając mu jednakże możliwość samodzielnego wyboru rodzaju podjętej aktywności. Przy proponowaniu podopiecznym zajęć należy wziąć też pod uwagę jego zainteresowania, potrzeby, wiek, możliwości, stopień upośledzenia i wreszcie warunki placówki. Czasem podopieczny wykazuje bierną postawę i nie ma ochoty uczestniczyć w zajęciach. Warto wówczas zmotywować go do proponowanych przez nas działań poprzez życzliwą rozmowę i uwypuklanie atrakcyjności zajęć; ważne jest też podanie celu zajęć, gdyż przeciwdziała to jego obojętności, niezadowoleniu, braku koncentracji uwagi, chaotyczności, niecelowości czy chęci rezygnacji.

Do głównych celów organizacji czasu wolnego osób z niepełnosprawnością zalicza się: uspołecznianie podopiecznych, kształcenie kultury osobistej, przygotowanie do zawodu, uczenie optymizmu życiowego, twórcze zaangażowanie, reedukację i adaptację społeczną.

Czas wolny pełni funkcję: − psychokorekcyjną – zapewniając odpoczynek, zabawę i rozrywkę – dzięki temu; daje to

możliwość wytworzenia pozytywnego obrazu siebie, co wzmaga poczucie zdrowia i przyczynia się do lepszego samopoczucia,

− psychokompensacyjną – poprzez uzupełnianie potencjału energetycznego pragnień, dążeń czy zamierzeń,

− psychoreaktywną – poprzez kształtowanie zdrowej i ciągle rozwijającej się osobowości, która stale osiąga nowe i wyższe wartości moralne, uczuciowe i intelektualne.

W trakcie prowadzenia zajęć należy pamiętać o kilku podstawowych zasadach: − zajęcia powinny być dostosowanie do potrzeb, możliwości i zainteresowań uczestników, − zasada dobrowolności udziału w zajęciach (zachęta, a nie przymus), − zasada wzbudzania motywacji do działań poprzez zachęty, pochwały, własny udział, − zasada atrakcyjności zajęć, która wiąże się z ich różnorodnością i atmosferą, − zasada aktywizacji poprzez stosowanie form aktywizujących, − zasada indywidualizacji w podejściu do każdego uczestnika, − zasada stopniowania trudności czyli od najprostszego, do coraz trudniejszych zadań, − zasada poglądowości poprzez bezpośrednie, zmysłowe poznawanie rzeczy i zjawisk, − zasada ciągłości i systematyczności oddziaływań, − zasada higieny i bezpieczeństwa zajęć.


W czasie wolnym można zaproponować podopiecznemu następujące rodzaje oddziaływań: − zajęcia kulturalno-rozrywkowe – pozwalają wypoczywać w atrakcyjny sposób poprzez

udział w zespołach tanecznych, wokalnych, instrumentalnych, kołach recytatorskich, żywego słowa, teatralnych, kukiełkowych, kołach plastycznych, dekoratorskich, w czytelnictwie, rozrywkach umysłowych (grach i zabawach), imprezach kulturalnych (widowiskach, wystawach, festynach, konkursach), artystycznych (koncertach, występach zespołów), życiu towarzyskim (w spotkaniach z rówieśnikami, rodzinami), projekcjach programów TV i nagrań wideo. Można tu również zaproponować śpiew i muzykowanie amatorskie, słuchanie muzyki, radia, TV, naukę tańca, słuchanie bajek i opowiadań, przeglądanie kolorowych czasopism i książek, wycieczki do kina, teatru, opery, filharmonii, spacery po wyznaczonych trasach, hodowanie roślin i zwierząt domowych, udział w zabawach tanecznych, imprezach okolicznościowych, zwiedzanie muzeów i wystaw, zabawy indywidualne i grupowe;

− turystyka i krajoznawstwo – zajęcia z tego zakresu posiadają wartość rewalidacyjną, wychowawczą i terapeutyczną, gdyż przynoszą wszechstronne odprężenie (w tym również psychiczne), podnoszą samopoczucie, wiarę we własne siły i optymizm, a także zaspakajają potrzebę aktywności. Można tu zaproponować wycieczki, spacery po trasach, wędrówki po mieście i parku, wycieczki piesze w poszukiwaniu Miejsc Pamięci Narodowej, pomników kultury, zabytków, muzeów, galerii, wycieczki do zakładów pracy instytucji, wycieczki piesze, kolarstwo, żeglarstwo, narciarstwo, biwaki pod namiotami, gry terenowe, rajdy piesze, kuligi. Zajęcia turystyczno-krajoznawcze mogą przybrać też formę silvoterapii, czyli terapii poprzez obcowanie z lasem w sytuacji, gdy zaproponujemy podopiecznym spacery po lesie;

− zajęcia sportowe – pełnią rolę społeczno-wypoczynkową, higieniczno-profilaktyczną. Poza tym zaspakajają potrzebę ruchu, rozwijają sprawność motoryczną, dodatnio wpływają na sferę psychiczną, podnoszą nastrój, zapał do pokonywania trudności, wyzwalają inicjatywę i zainteresowanie kulturą fizyczną. Kształtują również cechy charakteru tj. umiejętność współdziałania w zespole, współzawodnictwo. Można tu zaproponować zabawy ze śpiewem, zabawy i gry zręcznościowe, gry i zabawy ruchowe, ćwiczenia gimnastyczne, ringo, zabawy w wodzie, biegi, gry terenowe, sport na śniegu, mini turnieje, tor z przeszkodami, rzut do celu, skoki przez skakankę, zabawy z drążkiem lub z kołem, zabawy z przyrządami (woreczki, drabinki, kije) a także zabawy i gry terenowe, elementy lekkoatletyki, jazdę na koniu, piłkę nożną, koszykową, siatkową, tenis stołowy, gry zespołowe, skoki, biegi, udział w zawodach, olimpiadach;

− zajęcia świetlicowe i klubowe - sprzyjają rozrywce, zabawom, zapewniają poczucie bezpieczeństwa, opiekę i pomoc. Obejmują swoim zakresem kluby, czytelnie, biblioteki, kina, audycje TV i radiowe, ośrodki zajęć dowolnych: gry i zabawy, sport rekreacyjny, rozrywkę, działalność specjalistyczną: zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze i korekcyjno-kompensacyjne, a także specjalne formy opieki i rewalidacji indywidualnej. Najczęściej z zakresu zajęć świetlicowych i klubowych organizuje się: spotkania towarzyskie obejmujące: taniec towarzyski, taniec prowadzony, rytmikę, śpiew chóralny i solowy, konkursy, zagadki, recytacje, teatrzyk, gry na instrumentach, słuchanie muzyki, ale też zebrania samorządu;

− zajęcia gospodarcze i techniczne – dają zadowolenie, bazuje się tu na indywidualnych umiejętnościach podopiecznego. Kształtują wyobraźnię, rozwijają manualnie, uczą posługiwania się narzędziami i korzystania z urządzeń gospodarstwa domowego. Uczą także przestrzegania zasad bezpieczeństwa i estetyki oraz samoobsługi. W skład zajęć gospodarczych wchodzą zajęcia kulinarne, w trakcie których podopieczni uczą się przyrządzania potraw, pieczenia, gotowania a także obsługi urządzeń kuchennych, kółko sprawnych rąk, gdzie podopieczni uczą się wykonywania drobnych napraw domowych,


urządzenia, kółko kroju i szycia (gdzie podopieczni wykonują wykroje, uczą się szyć ręcznie i na maszynie); prace hafciarskie (takie jak haft, szydełko, druty, prace z nitką, wełną, płótnem); kółko czyścioszek (w którym podopieczni uczą się prania bielizny, czyszczenia garderoby i przedmiotów, posługiwania się pralką, odkurzaczem, suszarką).W ramach zajęć technicznych można zaproponować podopiecznym koło majsterkowicza (gdzie będzie się uczył wykonywania drobnych napraw, prac w drewnie, metalu, konstruowania przedmiotów do domu); koło modelarstwa lotniczego (wykonywanie i zbieranie modeli); koło konstruktorów (konstruowanie elementów z drewna, metalu, drutu, posługiwanie się młotkiem, piłą, itd.);

− działalność twórcza i hobbystyczna wpływa na emocje, co motywuje do wysiłku umysłowego i fizycznego. Wyróżnić można tutaj ośrodki plastyczne (malowanie, rysowanie, modelowanie, lepienie, wydzieranie, rzeźbienie, układanie wszelkiego rodzaju kompozycji); ośrodki muzyczne (śpiew, taniec, rytmika, gra na instrumentach, słuchanie muzyki, gra w orkiestrze, zespołowe tańce folklorystyczne); ośrodki teatralne (recytacje, małe formy sceniczne, pantomimy, inscenizacje, teatr); ośrodki poezji (recytacje przy muzyce i świecach, poezja śpiewana); ośrodki miłośników kultury regionalnej (wystawy, wycieczki, gazetki, opieka nad zabytkami); ośrodki zainteresowania fotografią – robienie zdjęć, wystawy, konkursy, plenery; ośrodki modelarskie – konstrukcje modeli latających, pływających, kosmicznych; ośrodki kolekcjonerów – pocztówki, samochody, filatelistyka; przyrodoznawstwo – hodowla roślin ozdobnych: ogrodowych i domowych, hodowla zwierząt; ośrodki turystyki i sportu. Wielu teoretyków zwraca uwagę, że nie tylko praca, ale już samo przebywanie w ogrodzie ma walor terapeutyczny (hortikuloterapia), dlatego warto włączyć zajęcia tego rodzaju w organizowanie czasu wolnego podopiecznym:

− działalność w środowisku – pozwała na zdobywanie doświadczenia w różnych sytuacjach życiowych, pobudza do aktywności daje poczucie satysfakcji, uczy solidarnego działania z innymi, zgodnej współpracy, poczucia odpowiedzialności za poziom i efekt pracy, szacunku dla pracy i dla ludzi pracy, gotowości do niesienia bezinteresownej pomocy. Do działalności w środowisku zaliczamy: użyteczne prace na rzecz grupy, placówki, środowiska; akcje o charakterze opiekuńczym; akcje o charakterze usługowym; działalność artystyczną – organizowanie koncertów, imprez dla chorych oraz emerytów; kontakty ze środowiskiem – spotkania z ciekawymi osobami, kontakty z rówieśnikami;

− udział w życiu organizacji – sprzyja podniesieniu samooceny, uczy sposobów zachowania zgodnych z interesem społecznym danej grupy. Do organizacji zaliczamy: Związek Harcerstwa Polskiego, samorządy, spółdzielnie, Ligę Ochrony Przyrody;

− wczasy i turnusy rehabilitacyjne – sprzyjają rewalidacji, wyrównują braki u podopiecznych, wzmacniają odporność organizmu, przyspieszają rozwój społeczny, emocjonalny, fizyczny jednostki, pogłębiają umiejętność życia poza domem, uczą samodzielności i odpowiedzialności, zaradności, rozwijają zainteresowania, poprawiają też stan zdrowia.

− mass media – kształtują poglądy, wzbogacają wiedzę, rozwijają zainteresowania. Ich siła oddziaływania zależy od atrakcyjności, rozumienia, osobistego nastawienia, zainteresowań, możliwości;

− instytucje upowszechniające kulturę; − życie towarzyskie – zaspokaja potrzeby przyjaźni, rozrywki, kształtuje umiejętności

zachowania się w różnych sytuacjach życiowych, kulturę osobistą, umiejętność bycia z ludźmi, nawiązywania kontaktów.



Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. W jaki sposób można rozpoznać zainteresowania podopiecznego? 2. Jakie znasz rodzaje oddziaływań w czasie wolnym? 3. Jak można zmotywować podopiecznego do udziału w zajęciach? 4. Jakich zasad należy się trzymać organizując czas wolny podopiecznym? 5. Jak można rozszerzyć zakres zainteresowań podopiecznego? 6. Co należy brać pod uwagę organizując podopiecznemu czas wolny? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Wybierz sobie jedną osobę z grupy i przeprowadź z nią rozmowę na temat jej zainteresowań. Dialog zapisz na kartce.


1) zapisać na kartce pytania, które chcesz zadać rozmówcy, 2) wybrać osobę z grupy, z którą przeprowadzisz rozmowę, 3) stworzyć odpowiednią atmosferę rozmowy i przeprowadzić ją, 4) wysłuchać informacji zwrotnej, jak czuł się rozmówca w kontakcie z nim, 5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − kartka A4, − przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6 dotycząca rozwijania zainteresowań podopiecznego. Ćwiczenie 2

Opracuj schemat rozmowy na temat zainteresowań z nowym podopiecznym, 45 letnim panem Pawłem R., który przybył dwa dni temu do Środowiskowego Domu Samopomocy. Zaproponuj mu zajęcia w czasie wolnym biorąc pod uwagę jego zainteresowania, możliwości i potrzeby.


1) zapisać pytania, jakie możesz zadać podopiecznemu, 2) określić odpowiedzi, jakich może udzielić podopieczny, 3) przedstawić na forum grupy swoją pracę, 4) uczestniczyć w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − kartka A4, − przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6 dotycząca rozwijania zainteresowań podopiecznego.


Ćwiczenie 3 Zaplanuj zajęcia świetlicowo-klubowe dla dorosłych osób z upośledzeniem umysłowym

w stopniu lekkim i umiarkowanym przebywających w Środowiskowym Domu Samopomocy. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać rodzaj zajęć dla grupy podopiecznych, 2) określić miejsce i czas trwania zajęć, 3) ustalić cele zajęć, 4) ustalić jakie materiały będą potrzebne do realizacji zajęć, 5) zaprojektować przygotowanie stanowiska pracy, 6) napisać scenariusz zajęć, 7) zaprezentować scenariusz zajęć na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − kartka A4, − przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6 dotycząca organizacji czasu wolnego. Ćwiczenie 4

Zaprojektuj zajęcia kulturalno-rozrywkowe dla 12-osobowej grupy 13-latków przebywających w internacie dla dzieci słabowidzących.


1) wybrać rodzaj zajęć dla grupy podopiecznych, 2) określić miejsce i czas trwania zajęć, 3) ustalić cele zajęć, 4) ustalić jakie materiały będą potrzebne do realizacji zajęć, 5) zaprojektować przygotowanie stanowiska pracy, 6) napisać scenariusz zajęć, 7) zaprezentować scenariusz zajęć na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − kartka A4, − przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6 dotycząca organizacji czasu wolnego. Ćwiczenie 5

Zaplanuj zajęcia turystyczno-krajoznawcze dla 15-osobowej grupy młodzieży upośledzonej w stopniu umiarkowanym, przebywającej w Warsztatach Terapii Zajęciowej.


1) wybrać rodzaj i formę zajęć grupy podopiecznych, 2) wybrać miejsce, do którego zaproponujesz wycieczkę, 3) określić sposób dostania się na miejsce i trasę wycieczki,


4) zaplanować udział innych członków zespołu terapeutycznego w wyprawie, 5) określić czas trwania zajęć i termin, 6) ustalić, co będzie potrzebne do realizacji zajęć; jakie zadania trzeba wypełnić i kto ma to

zrobić, 7) napisać scenariusz zajęć, 8) zaprezentować scenariusz zajęć na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − foldery, broszury − komputer z dostępem do Internetu − kartka A4, − przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6 dotycząca organizacji czasu wolnego. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie czas wolny? 2) wymienić oddziaływania w czasie wolnym? 3) określić metody rozpoznawania zainteresowań podopiecznego? 4) określić zasady prowadzenia zajęć w czasie wolnym? 5) zorganizować czas wolny podopiecznego zgodnie z jego

zainteresowaniami? 6) wymienić funkcje czasu wolnego? 7) zdefiniować pojęcie silvoterapii? 8) zdefiniować pojęcie hortikuloterapii?


4.3. Terapie oparte o sztukę 4.3.1. Materiał nauczania

Arteterapia w szerokim znaczeniu jest to terapia za pomocą sztuki i obejmuje muzykoterapię, biblioterapię, a ponadto działania terapeutyczne z wykorzystaniem teatru, filmu oraz sztuk plastycznych, takich jak malarstwo, rzeźba, grafika i inne. Definiuje się ją jako układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie lub podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki. W szerokim zakresie arteterapia nie posiada odrębnej metodyki, gdyż jest ona tylko nazwą dla całej grupy terapii posługującej się sztuką.

Celem arteterapii jest aktywacja do zachowań twórczych, rozwój zdolności, spontaniczności, kształtowanie osobowości, odkrycie nowych możliwości pozwalających na osiągnięcie zmian zachowania oraz poznanie siebie, swoich zahamowań i przezwyciężanie ich w trakcie działań niosących jednocześnie ukojenie i wzbudzających satysfakcję.

Wśród funkcji arteterapii można wymienić: 1) rekreacyjną, której celem jest stworzenie odpowiednich warunków wypoczynku,

sprzyjających nabraniu nowych sił, pomocnych w przezwyciężaniu problemów życiowych jednostki,

2) edukacyjną, dostarczającą uczestnikowi terapii wiadomości przydatnych do reinterpretacji sensu i celu życia,

3) korekcyjną, przekształcającą szkodliwe mechanizmy w bardziej wartościowe, 4) diagnostyczną, gdyż wytwory uczestnika terapii opisują jego stan psychofizyczny, 5) terapeutyczną, gdyż nie tylko tworzenie, ale również sam kontakt z dziełami sztuki, czy

pięknym otoczeniem pozytywnie wpływa na emocje, a co za tym idzie na samopoczucie podopiecznego. Taka terapia poprzez doznania estetyczne nosi nazwę estetoterapii,

6) osobotwórczą, wpływając na rozwój osobowości, 7) ekspresyjną, mającą istotny wpływ na ujawnianie tłumionych emocji, 8) pragmatyczną, służącą do zapewnienia jednostce podstawowych potrzeb, 9) komunikacyjną, ułatwiającą wyrażanie wewnętrznych napięć w sposób pozawerbalny, 10) kompensacyjną mającą na celu zaspokajanie nierealizowanych potrzeb jednostki, 11) poznawczą, poprzez naukę nazywania, wyrażania i rozpoznawania uczuć, 12) relaksacyjną, odprężającą i stymulującą, ponieważ rozbudza korzystne emocje

i pozytywnie wpływa na samopoczucie, 13) regulacyjną, gdyż umożliwia zaspokojenie potrzeb samorealizacji oraz kompensuje

braki i niepowodzenia doznawane w określonej dziedzinie życia.

W wąskim znaczeniu arteterapia obejmuje terapię z użyciem sztuk plastycznych i nosi nazwę plastykoterapii lub terapii malarskiej. Definiuje się ją jako plastyczne działania kreacyjne, podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki. Bywa również określana jako specjalne grupowe posiedzenie, które wykorzystuje twórczo kreacyjną aktywność, jak: rysowanie, malowanie i modelowanie dla wyrażenia problematyki członków grupy lub jej całości. Ten rodzaj terapii jest traktowany nieraz jako pomocnicza metoda leczenia w formie indywidualnej lub grupowej.

Arteterapia może być realizowana zarówno w formie indywidualnej i grupowej i posiada własne metody i techniki terapeutyczne, takie jak np: – psychorysunek który stosuje się zarówno do działań diagnostycznych jak

i terapeutycznych,


– malowanie spontaniczne, którego celem jest przyzwolenie na dowolny sposób kreatywności,

– malowanie obrazu bez jakiegokolwiek wzoru, – metodę Malowania Dziesięcioma Palcami.

Proces arteterapeutyczny przebiega w następującej kolejności: 1) ujawnianie uczuć, które zostały wyparte i nie mogą zostać wyrażone werbalnie; 2) uświadomienie uczuć własnych poprzez uzewnętrznienie ich w różnej formie

ekspresji i przyjrzeniu się im; 3) retrospekcja wydarzeń, uczuć, motywacji; 4) porównanie wytworów będące podsumowaniem terapii i analiza prac własnych jako

ważny element autoterapii. Prowadząc zajęcia arteterapeutyczne należy wziąć pod uwagę następujące zasady:

− dobrowolność uczestnictwa w zajęciach i decydowanie uczestnika o swojej aktywności w proponowanych ćwiczeniach;

− dwupoziomowość komunikacji, polegającą na porozumiewaniu się w sferze werbalnej i niewerbalnej;

− wyrażanie emocji ujawniające uczucia; − sprzeciw wobec rywalizacji, brak podziału na zwycięzców i przegranych; − stosowanie różnych środków wyrazu, takich jak: śpiew, malowanie; − zasadę „tu i teraz” podkreślającą wagę doznań doświadczanych podczas zajęć.

Arteterapeuta powinien dysponować fachową wiedzą z zakresu psychologii, musi umieć orientować się w problemach życiowych uczestników, inspirować i pomagać oraz być świadomym wagi przeżyć towarzyszących uczestnikowi procesu twórczego. Empatia i wrażliwość terapeuty ułatwią odkrywanie cech osobowych uczestnika. Do zadań arteterapeuty należy odkrywanie wartości komunikatywnych i interpretacja dzieł wykonanych przez uczestników oraz stwarzanie atmosfery bezpieczeństwa.

Teatroterapia to spontaniczne przedstawienie teatralne stworzone w celach terapeutycznych przy udziale dzieci i dorosłych z zaburzeniami zachowania. Ten rodzaj terapii ma oczyszczający wpływ, gdyż dzięki nieskrępowanemu wyrażeniu konfliktów sprzyja odreagowaniu stłumionych uczuć, pozwala częściowo stać się osobą, którą chciałoby się być. Prowadzi do zmiany zachowania w kierunku lepszego przystosowania do rzeczywistości. Teatroterapia może być prowadzona zarówno w formie aktywnej, gdzie podopieczni sami przygotowują przedstawienia teatralne, jak też w formie audytoryjnej, gdzie podopieczni oglądają, a następnie omawiają spektakle teatralne. Do głównych rodzajów teatroterapii należy psychodrama, drama i pantomima.

Psychodrama to metoda rozpoznawania i leczenia zaburzeń psychicznych, polegająca na wyrażaniu przeżyć i konfliktów pacjentów w formie improwizowanych scen, w których biorą udział pacjenci i terapeuta. Celem psychodramy jest zaktywizowanie uczestników do odtwarzania istotnych sytuacji i zachowań, które są związane z ich stanem chorobowym, a nie zostały odreagowane w przeszłości.

Techniki psychodramatyczne ułatwiają rozwijanie spontaniczności oraz poznanie, a nawet i poszerzanie własnych możliwości w obrębie środowiska społecznego: − gra ról – ma za zadanie reprodukowanie starych, niezamiennych wzorców zachowań

oraz ujawnianie możliwości do zaspokajania potrzeb jednostki. Jej celem jest dokładne odtworzenie rzeczywistości zewnętrznej, której treść będzie zabarwiona wewnętrzną rzeczywistością uczestnika terapii;


− trening roli – polega na powtarzaniu gry w celu wyćwiczenia jakiejś roli społecznej, pomocnej w lepszym funkcjonowaniu uczestnika terapii;

− zamiana ról to technika, gdzie uczestnik terapii przejmuje rolę społeczną innej osoby, która jest ważna w odgrywanej przez niego sytuacji. Pomaga ona przyjrzeć się przeżyciu danej osoby z innej perspektywy i zrelatywizować je;

− improwizacja – ma charakter swobodniejszy i nie podlega kierowaniu; − dublowanie – polega na tym, że prowadzący pomaga zwerbalizować uczestnikowi

jego myśli i uczucia, mówiąc przy nim i za niego w pierwszej osobie; − lustro – pomaga uczestnikowi terapii spojrzeć na swój problem z boku, gdyż to inni

go odgrywają, a on się temu tylko przygląda; − dwa krzesła to technika, w której uczestnik terapii „zamienia się z samym sobą”

miejscami na pustych krzesłach i prowadzi autodyskusję: podaje alternatywne argumenty dla omawianego zdarzenia w zależności od zajmowanego miejsca;

− puste krzesło to technika polegającą na sadzaniu na krześle osoby, z którą uczestnik terapii jest w konflikcie, przez co wczuwa się w jej położenie;

− spowiedź – ma działanie oczyszczające oraz zmniejszające poczucie winy podopiecznego. Grupa psychodramatyczna liczy zazwyczaj od 10 do 15 osób.

Struktura psychodramy:

1) rozgrzewka, 2) wyłonienie osoby, której konflikty będą przerabiane w trakcie zajęć. Uczestnik,

którego problemy będą odgrywane w trakcie sesji wybiera z grupy osoby odgrywające role ważnych osób z jego życia,

3) osoba, której problemy będą odgrywane w trakcie sesji instruuje aktorów przez zamianę ról. W trakcie trwania procesu terapeutycznego dochodzi często do wygłaszania monologu wewnętrznego, polegającego na wypowiadaniu przez uczestnika swoich myśli i uczuć na boku, aby odróżnić wypowiadane słowa od mowy wprost,

4) dzielenie się swoimi przeżyciami - uczestnicy mogą mówić tylko o swoich przeżyciach związanych z osobą, której problemy były odgrywane w trakcie sesji i jego problemie odegranym przed chwilą na scenie,

5) informacja zwrotna pełni rolę podsumowania po skończonej grze. Wtedy to grający relacjonuje, jak się czuł w rolach, które obsadzał.

Do zadań psychodramatysty należy czuwanie nad psychicznym bezpieczeństwem

grupy i dbałość o przebieg całej psychodramy.

Drama jest to metoda pedagogiczna ułatwiająca i przyspieszająca naukę oraz wszechstronne dojrzewanie dziecka do społecznego i twórczego życia. Umożliwia samopoznanie jednostki i określenie przez nią własnej tożsamości i indywidualności. Drama może być stosowana zarówno jako samoistna metoda kształcenia osobowości człowieka jak i jako metoda pomocnicza w nauczaniu różnych przedmiotów szkolnych.

Celem dramy jest kształcenie wrażliwości uczestników, doskonalenie ich umiejętności wyrażania uczuć, stanów emocjonalnych, lęków i kłopotów, uświadomienie specyfiki własnej indywidualności przy poszanowaniu odrębności innych, wszechstronny rozwój osobowości, ekspresji i uczuciowości, integracja grupy (wytwarzanie poczucia bezpieczeństwa, budowanie więzi emocjonalnej, kształtowanie umiejętności nawiązywania kontaktów społecznych i rozwiązywania problemów w grupie), mobilizowanie do aktywnego uczestnictwa w kulturze (rozwijanie fantazji, przygotowanie do świadomego


korzystania z dorobku kultury – muzyki, tańca, pantomimy, teatru), wzbogacenie słow-nictwa, zmiana nastawień i przekonań życiowych.

Drama pobudza rozwój osobowości, pełni funkcję postawotwórczą, aktywizuje uczestników, dostarcza wiedzy o sobie i innych ludziach, budzi zdolności empatyczne, doskonali umiejętności werbalnej i niewerbalnej komunikacji, pomaga w wyrażaniu nieuświadomionych i tłumionych uczuć.

Techniki dramy:

− hasło – to technika mająca na celu wprowadzenie do tematu zajęć; − stopklatka – polega na zatrzymaniu akcji w znaczącej sytuacji i przeanalizowaniu jej

z uczestnikami sesji; − rzeźba – tworzenie kompozycji z osób uczestniczących w zabawie; − informacja zwrotna – od terapeuty i innych członków, ważna akceptująca, życzliwa

forma, − rola – maska – przyjmuje ją uczestnik spotkania dramowego. Pozwala mu ona na

bezpieczne doświadczanie i zmienianie zachowania na takie, które przyniosą lepszy dla niego skutek emocjonalny czy społeczny. Strategie dramy:

− pięć poziomów świadomości – terapeuta zadaje pytania, które w konsekwencji prowadzą do uświadomienia sobie celowości działania uczestnika;

− antycypacja i retrospekcja – polega na pokazaniu uczestnika w działaniu z wyprzedzeniem lub po upływie jakiegoś czasu;

− w płaszczu eksperta – uczestnicy wcielają się w rolę ekspertów z zakresu różnych dziedzin życia;

− nauczyciel w roli to strategia, w której prowadzący posługuje się różnymi sposobami oddziaływań, np. występuje w roli katalizatora, pocieszyciela, adwokata diabła.

Przyjmuje też postawę eksperta, wszechwiedzącego, przywódcy, nic niewiedzącego. Struktura dramy składa się z kilku faz, którym jest podporządkowany scenariusz zajęć:

1) faza przygotowawcza do zajęć ma na celu wyłonienie osób do pełnienia funkcji liderów grupy oraz dobór odpowiednich technik i strategii dramowych; na tym etapie stosuje się ćwiczenia wyciszające i rozluźniające,

2) faza rozgrzewki przygotowująca uczestników do wejścia w rolę, 3) faza właściwa - polega na odegraniu ról przez uczestników i późniejsze ich omówienie.

Dramoterapeuta motywuje, rozbudza zainteresowania i przygotowuje do twórczej aktywności uczestnika. Powinien być otwarty, bezpośredni i uczciwy w kontakcie, a także troszczyć się o przebieg terapii szanując jednocześnie odrębność jej uczestników.

W procesie dramoterapeutycznym nie występuje sztywny podział na aktorów i widzów. W ten sposób uczestnicy uzyskują bezpośrednie doświadczenia i obserwacje, będące podstawą do omówienia ich przez grupę i terapeutę. Członkowie grupy w bezpiecznej i życzliwej atmosferze uczą się konstruktywnych rozwiązań w kontakcie z innymi oraz tworzą swoisty bank doświadczeń i nowych informacji o sobie samych. Najważniejsze jest wprowadzenie uczestników w odpowiedni nastrój, dzięki któremu pokonują psychiczne blokady przed okazywaniem emocji. Istotne znaczenie w procesie terapeutycznym ma zasada tu i teraz, co pozwala na takie zachowanie uczestnika, jakiego wymaga od niego grana rola. Kładzie się też szczególny nacisk na pełny i całościowy rozwój indywidualności człowieka, który jest możliwy zwłaszcza dzięki przeżyciu katharsis.

Pantomima to nieme widowisko sceniczne, w którym zdarzenia są przekazywane przez

aktorów wyłącznie za pomocą ruchów ciała, gestów, mimiki. Wyróżnia się dwa rodzaje pantomimy: pantomimę klasyczną (w formie komedii lub dramatu) i pantomimę


terapeutyczną polegającą na oglądaniu lub przedstawianiu pantomim podczas sesji terapeutycznych.

Celem pantomimy jest zaprezentowanie zdarzeń i towarzyszących im uczuć za pomocą ekspresji twórczej w formie ruchu scenicznego, co umożliwia spontaniczne wyrażanie emocji oraz uchwycenie panujących w grupie związków interpersonalnych. Dzięki pantomimie można przekazać ważne, czasem trudne komunikaty bez użycia słów. Pantomima przyczynia się do rozwijania harmonii ciała poprzez jego koordynację z umysłem, stwarza możliwości rozwoju kompetencji niewerbalnych, pobudza i uwalnia uczucia za pomocą ruchów ciała i przybierania odpowiedniej pozy, co prowadzi do samooczyszczenia się jednostki. Zasadniczą kwestią jest tu przeżycie katharsis, a kilkukrotne odwołanie się do spontanicznych wypowiedzi niewerbalnych powoduje redukcję negatywnych uczuć, takich jak lęk czy niepokój. Pantomima daje możliwość korygowania zaburzonych zachowań preferowanych przez uczestników, wyrażania i odbioru stanów psychicznych drugiego człowieka; daje możliwość pracy nad kształtowaniem samokontroli, pozwala na poszerzenie repertuaru zachowań i poprawienie efektywności funkcjonowania w społeczeństwie, ułatwia dostosowanie się do wymogów świata zewnętrznego, dostarcza przeżyć z zakresu wrażliwości na piękno i daje możliwość uczestniczenia w procesie twórczym, Pantomima może być realizowana zarówno w formie indywidualnej, jak i grupowej i składa się z trzech faz: 1. Pierwsza faza służy odprężeniu, zrelaksowaniu i koordynacji ruchów. 2. Druga – faza właściwa – za pośrednictwem ruchów, gestów i mimiki wyraża zadane

tematy. Może to być temat przeznaczony dla jednej osoby lub całej grupy. 3. Końcowa faza to zrelaksowanie grupy, nawiązujące swym charakterem do pierwszej

fazy Terapeuta pantomimista powinien posiadać wiedzę zarówno z zakresu metod i technik

pantomimy, jak również z zakresu psychologii i komunikacji niewerbalnej. Warunkiem niezbędnym jest również posiadanie barwnej mimiki i elastycznych ruchów. Ważna jest też umiejętność odczytywania komunikatów niewerbalnych wysyłanych przez uczestników terapii oraz elastyczność terapeuty w stosowaniu różnych metod arteterapii wzbogacających sesje.

Muzykoterapia to metoda arteterapii, która wykorzystuje muzykę i jej elementy jako środki stymulacji, strukturalizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości człowieka.

Muzyka działa na psychikę człowieka aktywizując lub osłabiając czynność mózgu, spowalniając akcję serca, obniżając ciśnienie krwi, normując oddech, obniżając tonus mięśni i osłabiając odczuwanie bólu. Zasadniczo muzyka – w zależności od jej rodzaju może działać uspokajająco, relaksująco bądź stymulująco. Wśród rodzajów muzykoterapii wyróżnić można: − muzykoterapię kliniczno-diagnostyczną, − muzykoterapię naturalną, bazującą na dźwiękach natury, − muzykoterapię spontaniczną, będąca wyrazem przeżywanych emocji, − muzykoterapię adoptowaną, wykorzystująca przypadkowy materiał muzyczny

(np. muzykę nadawaną przez radio) w celu uspokojenia czy relaksu; − muzykoterapię profilaktyczną, wykorzystującą odpowiedni materiał muzyczny w celu

zaktywizowania lub uspokojenia pacjenta, − muzykoterapię socjoterapeutyczną, której głównym celem jest eliminowanie

nieprawidłowych wzorców zachowań i nauka zachowań społecznie pożądanych, − meloterapię, bazującą na terapeutycznych walorach śpiewu.

Muzykoterapia ma na celu wytworzenie równowagi pomiędzy emocjami a procesami fizjologicznymi. Umożliwia też uczestnikowi zdobywanie doświadczeń poznawczych


i emocjonalnych, umuzykalnia i dostarcza uczestnikowi estetycznych wrażeń, wydobywa i aktywizuje emocje; przyspiesza też proces wyobrażeniowy, powodując fantazjowanie.

Muzykoterapię można podzielić na receptywną i aktywną. Muzykoterapia receptywna polega na wysłuchiwaniu celowo i odpowiednio dobranych

utworów muzycznych w sposób swobodny lub zadaniowy, a następnie na przedyskutowaniu w grupie doznanych podczas wysłuchiwania utworów własnych przeżyć. Realizowana jest ona poprzez stopniowe wprowadzanie muzyki, zaczynając od utworu spokojnego i pomagającego nawiązać kontakt z uczestnikiem, następnie prowokującego do przeżywania silnych emocji, a kończąc na utworze neutralizującym poprzednie doznania. Dodatkowo stosuje się techniki projekcyjne, mające na celu uruchomienie procesów wyobrażeniowych na zasadzie indukcji wolnej lub kierowanej. Celem zastosowania tych technik jest umożliwienie słuchającemu ujawnienia uczuć skrywanych i często nieuświadomionych, a dotyczących traumatycznych przeżyć. W zależności od celu prowadzonej terapii w formie receptywnej możemy wyróżnić: – muzykoterapię reaktywną, polegającą na wyzwoleniu silnych przeżyć emocjonalnych; – muzykoterapię komunikatywną, pomocną w stymulowaniu procesów komunikacji, – muzykoterapię regulatywną, ukierunkowaną na podtrzymanie równowagi.

Muzykoterapia w formie aktywnej wykorzystuje techniki oparte na dowolnej improwizacji, polegające na wyrażaniu siebie i swoich emocji za pomocą różnych instrumentów muzycznych. Poza tym są realizowane tematyczne zajęcia instrumentalne, umożliwiające wyrażenie takich emocji, jak gniew czy smutek. Przykładem muzykoterapii aktywnej może być Mobilna Rekreacja Muzyczna, stworzona przez Macieja Kieryła.

Fazy muzykoterapii w Mobilnej Rekreacji Muzycznej: 1) faza odreagowania polegająca na wykonywaniu krótkich i szybkich ćwiczeń

ruchowych, mających na celu zmniejszenie napięcia psychofizycznego; 2) faza rytmizacji zawierająca w sobie ćwiczenia muzyczno-ruchowe z udziałem

instrumentów perkusyjnych, mająca na celu pogłębienie odreagowania i zintegrowanie grupy;

3) faza uwrażliwienia, której celem jest uwrażliwienie percepcji słuchowej uczestników i wdrożenie do ekspresyjnego wyrażania uczuć poprzez wykonywanie prac plastycznych czy pantomimę. Ćwiczenia te służą zarówno rozwijaniu wyobraźni, jak i wzbogaceniu sfery uczuciowej. Mają na celu usprawnienie umiejętności komunikacyjnych dzięki stwarzaniu możliwości do wypowiedzenia się różnymi środkami przekazu;

4) faza relaksacji z elementami wizualizacji polegająca na wywołaniu określonych obrazów i wizji. W fazie tej stosuje się też ćwiczenia izometryczne, mające na celu poprawę sprawności fizycznej i redukcję napięcia nerwowego;

5) faza aktywizacji polegająca na wysłuchiwaniu utworów i analizowaniu swojego nastroju oraz wywołaniu procesów wyobrażeniowych skłaniających uczestników do dyskusji. Muzykoterapeuta powinien wykazać się dobrą znajomością muzyki i jej oddziaływania na

człowieka, powinien być empatyczny, odpowiedzialny, uważny, gotowy do działania, ale także elastyczny, co pozwoli mu na dostosowywanie zajęć do sprawności intelektualnej i fizycznej uczestników.

Biblioterapia to technika arteterapeutyczna polegająca na leczniczym oddziaływaniu na psychikę poprzez odpowiednio dobraną literaturę.

Rodzaje biblioterapii: – biblioterapia klasyczna, przeznaczona dla osób bez zaburzeń; – biblioterapia kliniczna, stosowana w celu uzyskania przez pacjenta wglądu w uczucia; – biblioterapia instytucjonalna to informowanie o dolegliwościach chorego oraz

relaksacja.


Celem biblioterapii jest zapewnienie wsparcia psychologicznego i duchowego, poprawa samopoczucia, pomoc w odzyskaniu wiary w siebie, przełamywanie psychicznej izolacji, kształtowanie nowych potrzeb, uzyskania wzorców postępowania a nawet wpłynięcie na postępowanie człowieka.

Wśród funkcji biblioterapii najczęściej wymienia się funkcję: − kompensacyjną – przywracającą jednostce utracony sens życia, − profilaktyczną – polegającą na zagospodarowaniu wolnego czasu wartościową treścią, − wychowawczą – inspirującą do pewnego typu zachowań, − utylitarną – pomagającą rozwiązywać niektóre praktyczne zadania życiowe, − informacyjną – dostarczającą wiedzy o zdrowiu pacjenta, − kształcącą – umiejętności werbalne i estetyczne, − uwrażliwiającą – na doznania płynące zarówno z wnętrza, jak i otoczenia, − ideologiczną – kształtującą systemy wartości czy cele życiowe jednostki, − emocjonalną – pozwalającą na przeżycie uczuć często niedostępnych świadomości, − ludyczną, rozrywkową, relaksacyjną, − katartyczną – czyli oczyszczającą, dającą możliwość odreagowania. Biblioterapię można podzielić na indywidualną i grupową.

Najczęściej wykorzystywane techniki biblioterapii to wspólne tworzenie książki przez uczestników zajęć lub czytanie grupowe zakończone dyskusją nad postawionym w lekturze problemem.

Środkami terapeutycznymi używanymi podczas biblioterapii są książki, pozajęzykowe środki przekazu, np. grafika, fotografia; płyty kompaktowe, kasety magnetofonowe, teksty terapeutyczne i własna twórczość pacjentów będąca wynikiem uzewnętrznienia ich uczuć.

Książki przeznaczone do biblioterapii można podzielić na: – poradniki i broszury ze wskazówkami, jak walczyć z niewłaściwymi zachowaniami; – literaturę faktu, czyli teksty pisane przez osoby, które same czegoś doświadczyły; – beletrystykę odwołującą się do doświadczeń przeżywanych przez bohaterów książek; – książki działające uspokajająco (baśnie, przygodowe, rozrywkowe); – książki działające pobudzająco (przygodowe, fantastyczno-naukowe) – książki refleksyjne (dotyczące problemów życiowych) – wydawnictwa albumowe; – pamiętniki internetowe, czyli blogi, będące zapisem ludzkich doświadczeń i emocji..

Skuteczność biblioterapii zależy od: – poprawnej diagnozy stanu zdrowia pacjenta, – jego oczekiwań i potrzeb względem terapii, – odpowiednio dobranej literatury, – pacjenta; istotny jest jego wiek, rodzaj dolegliwości, doświadczenia z materiałami

czytelniczymi, preferencje czytelnicze, stan świadomości oraz stan i poziom motywacji – sytuacji terapeutycznej, adekwatnej do stawianej diagnozy, – więzi emocjonalnej pomiędzy terapeutą a pacjentem, składającej się na ogólną atmosferę

zajęć, – intensywności i czasu trwania terapii, – osobowości terapeuty i jego kompetencji zawodowych.

Biblioterapeuta powinien odznaczać się wrażliwością, posiadać wiedzę z zakresu literatury i psychologii, mieć wiedzę na temat uczestników terapii i posiadać umiejętności z zakresu komunikacji w grupie. Ważne jest też by stał na straży bezpieczeństwa emocjonalnego uczestników, miał zdolność do budowania odpowiedniego nastroju, sprzyjającego refleksji, bez zbędnej sztuczności i pompatyczności, posiadał umiejętność syntonii i empatii oraz pomagał w przezwyciężaniu barier psychicznych tkwiących w uczestnikach zajęć. Przy prowadzeniu zajęć biblioterapeutycznych bardzo istotna jest znajomość problematyki


uczestników i uwzględnianie ich zainteresowań i problemów przy doborze literatury do zajęć. Ważny jest też klimat samych zajęć, który wyznaczany jest między innymi stosowaniem zachęt zamiast nakazów, poszanowaniem granic uczestników czy bezwarunkową akceptacją podopiecznych biorących udział w zajęciach.

Prawidłowo poprowadzony warsztat biblioterapeutyczny składa się z następujących etapów: 1) identyfikacja uczestnika z przeżyciami bohaterów przeczytanej książki, 2) odreagowanie napięcia i doznanie ulgi (katharsis), wgląd we własne doznania, 3) przemyślenie i przepracowanie problemu – uzyskanie nowego spojrzenia na problem. Aby biblioterapia była skuteczna ważne jest trzymanie się kilku zasad: − swoboda uczestnictwa, − uwzględnienie potrzeb, problemów i preferencji osoby lub osób, − dostosowanie środków terapeutycznych do możliwości odbioru osób, − dostosowanie poziomu i tempa zajęć do poziomu intelektualnego i fizycznego

uczestników, − korzystanie z doświadczenia i wskazówek merytorycznych innych biblioterapeutów.

Biblioterapia powinna odbywać się w formie jednogodzinnych sesji. Czas trwania jest zależny od warunków oraz metod prowadzonej biblioterapii. Przyjmuje się jednak, że powinna ona odbywać się raz, dwa razy w tygodniu przez kilka miesięcy. W czasie takich spotkań pacjenci werbalizują uczucia związane z odczytywaniem danego materiału czytelniczego. Ponieważ warunki czytania mają znaczący wpływ na recepcję odczytywanego tekstu, dlatego też kluczową treścią jest stworzenie odpowiedniego nastroju sesji biblioterapeutycznej. 4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest arteterapia w sensie wąskim i szerokim? 2. Z jakich trzech głównych rodzajów składa się teatroterapia? 3. Jakie zasady są ważne przy organizacji zajęć arteterapeutycznych? 4. Jakie cechy powinien posiadać muzykoterapeuta? 5. Na czym polega biblioterapia? 6. Co to jest estetoterapia? 7. Jakie znasz techniki dramy? 8. Jakie są etapy Mobilnej Rekreacji Muzycznej? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaprojektuj zajęcia plastykoterapeutyczne dla 10-osobowej grupy dzieci w wieku 8 lat z dysfunkcją słuchu.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zaprojektować czas i miejsce zajęć, 2) określić cele zajęć, 3) wybrać technikę pracy, 4) określić materiały niezbędne do wykonania zadania, 5) napisać konspekt zajęć, 6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.


Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka, – długopis, – broszury, czasopisma, książki z propozycjami prac plastycznych, – komputer z dostępem do Internetu. Ćwiczenie 2

Zaprojektuj zajęcia z Mobilnej Rekreacji Muzycznej dla 18-osobowej grupy dzieci w wieku 5 lat przebywających w Przedszkolu Integracyjnym.


1) określić etapy Mobilnej Rekreacji Muzycznej, 2) wybrać utwory muzyczne, które będą odpowiadać poszczególnym etapom Mobilnej

Rekreacji Muzycznej, 3) zaplanować rodzaj ćwiczeń ruchowych, które będą wykonywane w poszczególnych

etapach, 4) wybrać miejsce i określić czas zajęć, 5) zaplanować materiały, które będą potrzebne do przeprowadzenia zajęć, 6) napisać konspekt zajęć, 7) zaprezentować rezultaty na ćwiczenia forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka, – długopis, – magnetofon/odtwarzacz CD, – kasety/płyty CD z muzyką. Ćwiczenie 3

Zaprojektuj zajęcia biblioterapeutyczne dla 12-osobowej grupy młodzieży w wieku 15 lat przebywających w Domu Dziecka.


1) wybrać temat zajęć i odpowiednią pozycję z literatury stosowanej w biblioterapii, 2) zaprojektować cele zajęć, 3) zaplanować miejsce i czas trwania spotkania, 4) określić miejsce, warunki i czas trwania zajęć, 5) napisać konspekt zajęć, 6) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka, – długopis, – wykaz literatury stosowanej w biblioterapii.


Ćwiczenie 4 Zaprojektuj zajęcia z dramy dla dzieci w wieku 11–12 lat ze świetlicy terapeutycznej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaproponować temat zajęć, 2) określić cele zajęć, 3) zaplanować czas trwania zajęć i miejsce, 4) wybrać technikę zajęć, 5) zaplanować materiały potrzebne do przeprowadzenia zajęć, 6) napisać konspekt zajęć, 7) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka, – długopis, – literatura z rozdziału 6 dotycząca dramy. Ćwiczenie 5

Wyszukaj najbardziej odpowiedni dla Ciebie kontakt z dziełem sztuki lub pięknym otoczeniem i przedstaw go w klasie zwracając uwagę na wpływ, jaki wywiera na Twoje emocje i działania.


1) dokonać analizy różnych miejsc i dzieł sztuki, 2) wyszukać takie miejsce lub dzieło, które wywiera na Ciebie największy, pozytywny

wpływ, 3) uświadomić sobie emocje, które towarzyszą przy oglądaniu dzieła bądź przebywaniu

w wybranym przez ciebie otoczeniu, 4) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – komputer podłączony do Internetu, – albumy malarstwa, – albumy fotografii, – przybory do pisania, – arkusz papieru. Ćwiczenie 6

Wykonaj batik. Określ grupę podopiecznych, w której można zastosować technikę batiku.


1) scharakteryzować technikę wykonywania batiku, 2) przygotować potrzebne materiały,


3) zaprojektować wzór na materiale, 4) wykonać batik, 5) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy, 6) określić grupę podopiecznych, w której można zastosować technikę batiku.

Wyposażenie stanowiska pracy: – barwniki, – wosk, – naczynie do podgrzewania wosku, – maszynka do podgrzewania wosku, – kuwety do kąpieli barwiących, – pędzle różnej grubości, – biała tkanina formatu A4, – deska do prasowania i żelazko, – rękawiczki, – fartuch, – gazety. Ćwiczenie 7

Przygotuj tekst sugestywny o charakterze relaksacyjnym do wybranej przez siebie muzyki.


1) wybrać utwór instrumentalny, 2) napisać tekst sugestywny, 3) przeczytać tekst w trakcie trwania muzyki zwracając uwagę na tempo czytania

i współbrzmienie muzyki z tekstem, 4) zaprezentować wynik swojej pracy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka, – długopis, – magnetofon/odtwarzacz CD, – kasety/płyty CD. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie arteterapii w znaczeniu wąskim? 2) wymienić techniki dramy? 3) zdefiniować pojęcie dramy, pantomimy, psychodramy? 4) zróżnicować muzykoterapię na receptywną i aktywną? 5) podać etapy mobilnej rekreacji muzycznej? 6) określić od czego zależy skuteczność biblioterapii? 7) wykorzystać w celach terapeutycznych ekspresję człowieka? 8) przygotować stanowisko do prowadzenia zajęć arteterapeutycznych?


4.4. Terapie oparte o ruch 4.4.1. Materiał nauczania

W procesie rewalidacji osoby niepełnosprawnej i to zarówno intelektualnie jak i sensorycznie czy ruchowo niezwykle istotną rolę odgrywają wszelkie terapie oparte o ruch. Aktywność ruchowa może w pewnym stopniu niwelować pewne zaburzenia, poza tym stanowi przejaw czynnego stosunku człowieka do otaczającego świata. Ruch jest warunkiem utrzymania zdrowia fizycznego i prostym sposobem na rozładowanie napięcia psychicznego. Sprawne posługiwanie się aparatem ruchowym jest jedną z głównych potrzeb każdego człowieka. Poprawa wydolności fizycznej i sprawności ruchowej korzystnie wpływa na psychikę podopiecznego i tym samym na zachowania społeczne, daje poczucie własnej wartości i wpływa na integrację społeczną. Przez ruch w dużym stopniu można niwelować lub zmniejszać wadę danego narządu lub jego funkcji. Stanowi on też niezbędny czynnik wszechstronnego rozwoju, powoduje zwiększenie odporności, kompensuje braki fizyczne i psychiczne.

Ruch oddziałuje też na rozwój narządów zmysłów i zdolności poznawczych, a także pomaga w przezwyciężaniu stanów lękowych i sensoryzmów. Dostarczając przyjemności, odprężenia, spokoju i ucząc ufności kształtuje jednocześnie osobowość podopiecznego w kierunku pozytywnych zmian i nastawień do siebie, otoczenia fizycznego i innych ludzi. Aktywność ruchowa może stać się źródłem radości i ożywienia, wzmocnić wiarę we własne siły, podnieść samoocenę. Zadaniem terapii prowadzonej za pomocą ruchu jest wzmacnianie zdrowia, rozwijanie zainteresowań sportowych i turystycznych, kształtowanie prawidłowej postawy ciała, rozwijanie sprawności fizycznej, korygowanie nieprawidłowości w rozwoju psychofizycznym a także utrzymywanie nawyków higienicznych. Dzięki zajęciom z zakresu terapii ruchem podopieczny staje się bardziej sprawny fizycznie, co ułatwia mu posługiwanie się nabytymi umiejętnościami w życiu codziennym i w pracy. To z kolei wpływa na lepsze samopoczucie i poprawę stanu zdrowia.

W związku z faktem, iż aktywność ruchowa doskonali wszystkie cechy motoryki niezbędne w życiu codziennym, pozwala to osobom niepełnosprawnym na rozwój inicjatywy, własnej indywidualności i samodzielności. Często zdarza się, że osoby niepełnosprawne mają niezaspokojoną potrzebę ruchu już od najwcześniejszych lat – w czasie, gdy ich rówieśnicy doskonalili na podwórku umiejętności motoryczne biorąc udział w zabawach ruchowych, jeżdżąc na rowerze czy skacząc w gumę osoby niepełnosprawne spędzały czas w domu bądź w placówkach szpitalnych.

Efektem tego jest w wieku dorosłym ich niższa sprawność motoryczna, powolność i często niechęć do podejmowania wysiłku związanego z ruchem. To z kolei zagraża wtórnymi upośledzeniami w sferze fizycznej; konsekwencją mogą być przykurcze lub zaniki niektórych grup mięśni, a to z kolei wiąże się z zakłóceniem proporcji między szybkością a precyzją ruchów.

W ramach terapii ruchem można zaproponować podopiecznym takie formy jak gimnastykę korekcyjną, terapię tańcem, metodę Kinezjologii Edukacyjnej Dennisona czy Metodę Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne. Ta ostatnia wydaje się być szczególnie chętnie i często stosowana w pracy z osobami z różnego rodzaju niesprawnościami.

Wychodząc z założenia, że ruch jest podstawą wszelkich procesów życiowych a także jest warunkiem odczuwania przez człowieka swobody, odprężenia i radości zaproponowała Weronika Sherborne metodę usprawniania ruchowego, która jednocześnie oddziałuje na sferę poznawczą, emocjonalną i społeczną uczestników. Skoro ruch jest wyrazem potrzeby aktywności, naturalnej dla każdego człowieka może być też środkiem wyrazu osobowości, uczuć, myśli, a zatem służyć komunikacji. Biorąc pod uwagę, że język ciała stanowi ok. 70 %


komunikacji interpersonalnej, ruch daje duże możliwości komunikowania się z osobami niesłyszącymi czy niemówiącymi. Metoda ta może mieć więc wszechstronne zastosowanie nie tylko w zakresie poprawy funkcjonowania motorycznego, ale również emocjonalnego i społecznego osób z różnymi niepełnosprawnościami.

Weronika Sherborne wyróżniła pięć kategorii ruchu: 1) prowadzący do poznania własnego ciała (celem którego jest wyodrębnienia własnej

tożsamości od otoczenia), 2) kształtujący związek jednostki z otoczeniem fizycznym (celem którego jest

wykształcenie orientacji w przestrzeni, poczucia swobody i bezpieczeństwa), 3) wiodący do wytworzenia się związku z drugim człowiekiem (celem jest tu zbudowanie

wzajemnego zaufania i zrozumienia, ale też uświadomienie sobie własnej siły i wytworzenie harmonii oraz równowagi w kontaktach międzyludzkich),

4) prowadzący do współdziałania w grupie, 5) kreatywny służący twórczemu wyrażeniu siebie.

Prowadząc zajęcia należy pamiętać o kilku podstawowych zasadach: a) zasada dobrowolności, b) zasada nawiązania kontaktu z każdym uczestnikiem, c) zasada przyjemności zajęć, dawania radości, d) zasada uczestniczenia we wszystkich zajęciach terapeuty prowadzącego, e) zasada przestrzegania praw uczestnika do swobodnej decyzji, f) zasada nie oceniania, g) zasada unikania sytuacji rywalizacyjnych, h) zasada stopniowego rozszerzania kręgu doświadczeń społecznych, i) zasada stopniowania trudności, j) zasada zmniejszania własnej inicjatywy na rzecz inicjatywy uczestników, k) zasada naprzemienności ćwiczeń dynamicznych i relaksacyjnych, l) zasada dbałości o zamianę ról.

Zajęcia powinny odbywać się w formie grupowej, bo chociaż dopuszczalne jest prowadzenie zajęć indywidualnych (np. w odniesieniu do osób z niektórymi postaciami autyzmu), to jednak większe korzyści odnoszą uczestnicy ćwicząc w grupie, której skład powinien być raczej stały (budzi to poczucie bezpieczeństwa). Ponadto zajęcia powinny odbywać się systematycznie – minimum raz w tygodniu i powinny trwać około godzinę. Weronika Sherborne zwracała uwagę, że zajęcia dobrze jest prowadzić w całkowicie pustej sali, aby nie rozpraszać uczestników, i powinny odbywać się na podłodze, boso, bez konieczności używania jakichkolwiek sprzętów. 4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znaczenie odgrywa ruch w życiu człowieka? 2. Jakie zasady należy wziąć pod uwagę prowadząc zajęcia Metodą Ruchu Rozwijającego

Weroniki Sherborne? 3. Jakie są kategorie ruchu w Metodzie Ruchu Rozwijającego?


4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaprojektuj zajęcia ruchowe dla grupy 5-letnich dzieci w przedszkolu integracyjnym.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) scharakteryzować właściwości rozwoju motorycznego człowieka, 2) określić ćwiczenia ogólnousprawniające, które mogą być stosowane wśród małych

dzieci, 3) określić cele zajęć, 4) zaplanować miejsce i czas trwania zajęć, 5) określić materiały potrzebne do przeprowadzenia zajęć, 6) napisać konspekt zajęć, 7) zaprezentować zaplanowane zajęcia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – notatnik, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 dotycząca zajęć ruchowych dla dzieci. Ćwiczenie 2

Ułóż proste ćwiczenia ruchowe, które możesz wykorzystać w trakcie gimnastyki porannej starszych osób, mieszkańców Domu Pomocy Społecznej.


1) scharakteryzować właściwości rozwoju motorycznego u człowieka 2) określić ćwiczenia ogólnousprawniające, które mogą być stosowane w podeszłym wieku, 3) zaplanować czas i miejsce zajęć, 4) dobrać przyrządy potrzebne do przeprowadzenia zajęć, 5) napisać konspekt zajęć, 6) zaprezentować zaplanowane zajęcia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – notatnik, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 dotycząca zajęć ruchowych dla osób starszych. Ćwiczenie 3

Przeprowadź w grupie 15-minutowe zajęcia ruchowe.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić ćwiczenia ogólnousprawniające, 2) dobrać przyrządy potrzebne do przeprowadzenia zajęć, 3) napisać konspekt zajęć, 4) przeprowadzić zajęcia w grupie, 5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.


Wyposażenie stanowiska pracy: – notatnik, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 dotycząca zajęć ruchowych, – materace, – piłki, – szarfy. Ćwiczenie 4

Zaproponuj po dwa ćwiczenia z każdej kategorii ruchu bazując na Metodzie Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne. Przeprowadź je w grupie.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić kategorie ruchu wg. Weroniki Sherborne, 2) przygotować salę do prowadzenia zajęć, 3) przedstawić w klasie zaproponowane ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: – notatnik, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 dotycząca Metody Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić rolę ruchu w życiu człowieka? 2) wymienić zasady prowadzenia zajęć Metodą Ruchu Rozwijającego? 3) wymienić kategorie ruchu wg. Weroniki Sherborne?


4.5. Terapie oparte o działanie 4.5.1. Materiał nauczania

Terapia zajęciowa – to pewne określone czynności o charakterze zajęć fizycznych i umysłowych, które mają na celu przywrócenie podopiecznemu sprawności fizycznej i psychicznej; są to działania wielokierunkowe oparte na wykorzystaniu tkwiącego w każdym człowieku potencjału rozwojowego mającego swe źródło w naturalnych siłach witalnych organizmu, niezależnie od stopnia niesprawności. Terapia zajęciowa daje więc każdemu podopiecznemu możliwość wyrażenia siebie w dostępnej i indywidualnej formie, określonej jego predyspozycjami. Pozwala na wybór takiej formy twórczości, która odpowiada indywidualnym uzdolnieniom i możliwościom osoby niepełnosprawnej. W terapii zajęciowej najważniejszym czynnikiem oddziałującym leczniczo jest jej przebieg – sama czynność, a nie osiągnięty rezultat. Ważne jest jednak podanie celu podopiecznemu, gdyż ma to działanie motywujące. Celem terapii zajęciowej jest zapobieganie skutkom ograniczenia aktywności, które towarzyszy chorobie i przywracanie zdolności do aktywnego, dającego zadowolenie życia w harmonii ze społecznym otoczeniem.

Ergoterapia czyli leczenie pracą, jest często stosowane zamiennie z terapią zajęciową, jednakże przyjmuje się również, że jest pojęciem węższym, będąc jedną z form terapii zajęciowej. Ergoterapia wykorzystuje różne formy pracy jako środki lecznicze, których celem jest przyspieszenie powrotu utraconych funkcji i sprawności lub wyrobienie funkcji zastępczych. Dzięki zaangażowaniu w pracę osoba niepełnosprawna może „wyjść” poza własne kalectwo i wejść w inną rolę społeczną niż rola osoby niepełnosprawnej, co ma niezwykle istotne znaczenie w procesie rewalidacyjnym. Pełni więc niezwykle istotną rolę zarówno w usprawnianiu fizycznym i psychicznym, jak też w preorientacji zawodowej. Podstawowym zadaniem ergoterapii jest przygotowanie osoby niepełnosprawnej do życia w środowisku społecznym poprzez rozwój umiejętności wykonywania czynności życia codziennego, opanowanie czynności przygotowujących do podjęcia pracy, rozwijanie umiejętności zawodowych a także ogólne usprawnianie. W ramach usprawniania psychicznego duży akcent kładzie się również na akceptację siebie i swojej sytuacji życiowej, podwyższanie samooceny poprzez osiąganie satysfakcji z wykonywanych działań, nabywanie nowych umiejętności w celu zaspokajania wyższych potrzeb. Zajęcia z tej dziedziny przeprowadza się wykonując różne czynności związane z życiem codziennym, co prowadzi do wyrabiania aktywności oraz wdrażania do jak największej samodzielności osoby niepełnosprawnej.

Odpowiednio przygotowane zajęcia zachęcają do podejmowania wysiłku, dają poczucie zadowolenia i wyrabiają potrzebę pracy. Praca ma natomiast bardzo istotne znaczenie w odczuciu współistnienia w społeczeństwie osoby niepełnosprawnej, likwiduje poczucie bezwartościowości, uczy systematyczności, staranności, dbałości o efekt końcowy; uczy też współdziałania w grupie. Wypełnia czas wolny, ale daje też możliwość podjęcia pracy zarobkowej. Umiejętności tu nabyte, takie jak sumienność, dokładność, wprawa w wykonywaniu poszczególnych czynności znajdują zastosowanie również w życiu codziennym. W procesie nauczania pracy stosuje się najczęściej metody poglądowe (pokaz), metody oparte na działaniu (zajęcia praktyczne) oraz metody wychowania ukierunkowującego (metoda wpływu sytuacyjnego i wpływu społecznego).

W terapii zajęciowej brak jednego, klarownego podziału na metody, techniki i formy zajęć.

Metoda jest ujmowana jako świadomy i powtarzalny sposób postępowania, który prowadzi do określonego efektu terapeutycznego. Forma to sposób organizacji zajęć terapeutycznych, uwzględniający ilość osób w zorganizowanych przez terapeutę zajęciach.


Technika jest zaś szczegółowym sposobem wykonania określonych działań z zakresu terapii zajęciowej. W skład terapii zajęciowej wchodzi więc wiele różnych działań; należy wymienić tu: − arteterapię – czyli terapię za pomocą sztuki; technikami są tu wówczas np. witraż, batik,

ceramika, papieroplastyka, linoryt, rzeźba, rysunek, grafika, malarstwo, collage czy masy plastyczne; w ramach zajęć arteterapeutycznych podopieczni malują, rysują, wydzierają, wycinają, lepią, czy pakują prezenty,

− choreoterapię, czyli terapię przez taniec, − teatroterapię – polegającą na przygotowywaniu i udziale w spektaklach teatralnych;

można tu wyróżnić pantomimę, dramę czy psychodramę a każda z nich stosuje swoiste techniki,

− biblioterapię, gdzie stosuje się takie techniki jak głośne czytanie podopiecznym, recytowanie i pisanie wierszy, poezjoterapię, słuchanie tekstów,

− ludoterapię – czyli udział w grach i zabawach, − muzykoterapię (receptywną, aktywną, elementy treningu autogennego Schultza, śpiew,

muzykowanie w chórach i orkiestrach, gra na instrumentach, słuchanie muzyki, ćwiczenia rytmiczne, zagadki muzyczne, naśladowanie głosów natury),

− kontakt z otoczeniem (silvoterapię, hortikuloterapię, talasoterapię, estetoterapię), − ergoterapię (zajęcia w pracowniach, np. stolarskich, krawieckich, tkackich; w zależności

od pracowni techniką może być haft, szydełkowanie, makrama). Planując zajęcia z terapii zajęciowej musimy określić też formę tych zajęć. Forma to sposób organizacji zajęć terapeutycznych, uwzględniający ilość osób

w zorganizowanych przez terapeutę zajęciach. Zasadniczo większość zajęć może być prowadzonych zarówno w formie indywidualnej, jak i grupowej; decyzja o tym, w jakiej formie zajęcia się odbędą jest uwarunkowana przede wszystkim miejscem odbywania zajęć, warunkami lokalowymi, ale przede wszystkim stanem podopiecznego (w niektórych przypadkach istnieje zalecenie, że zajęcia powinny odbywać się w określonej formie). Bardziej powszechne są formy grupowe zajęć, jednak należy tu pamiętać, by ze względów bezpieczeństwa, ale też efektywności zajęć grupy nie były zbyt liczne. Przy planowaniu zajęć należy też uwzględnić stopień aktywności podopiecznych; tutaj zajęcia możemy podzielić na audytoryjne i aktywizujące. Chociaż w ramach terapii zajęciowej zaleca się raczej formy aktywizujące, to jednak dobrze jest, jeżeli pojawiają się również działania o charakterze audytoryjnym (wyjście do teatru, na koncert).

Planowanie zajęć terapeutycznych polega na postawieniu określonego celu i wyznaczeniu sposobów postępowania (metod, technik, form), które do niego doprowadzą. Przy planowaniu działań należy wziąć pod uwagę zainteresowania podopiecznego, jego możliwości psychofizyczne, wiek i potrzeby. Następnie należy przygotować stanowisko terapii (musi być ono dostosowane do stopnia sprawności uczestnika), określić czas przeznaczony na terapię, ustanowić osoby odpowiedzialne za realizację programu i ustalić cele w odniesieniu do uczestnika.

Dobry plan to plan celowy, wykonalny, zgodny wewnętrznie, operatywny (określa co do kogo należy), konkretny, konsekwentny, kompletny, elastyczny, szczegółowy i terminowy.

Plan pracy powinien zawierać:

− przygotowanie stanowiska pracy zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy i dostosowanie go do potrzeb i możliwości podopiecznego,

− przewidywany czas terapii, − zakres i metody nauki zaradności osobistej i przystosowania do życia uczestnika

pracowni,


− metody opanowania czynności przysposabiających do pracy, − osoby odpowiedzialne za realizację planu.

Przy planowaniu pracy terapeutycznej należy uwzględnić następujące zasady:

− uwzględniania aktualnych i możliwych warunków realizacji, − aktualizacji, − adekwatności, − atrakcyjności działań, co wpływa motywująco na podopiecznego, − stopniowania trudności, − indywidualizacji, − kolegialności (wszyscy opracowują), − powszechności (różnorodne formy).

Skuteczność działań terapeutycznych zależy od:

– stanu podopiecznego – jego możliwości i ograniczeń, poziomu sprawności, – dotychczasowych doświadczeń; – motywacji i zrozumienia celu działania; – zainteresowań i upodobań, preferencji; – atmosfery w grupie – powinna dawać poczucie bezpieczeństwa, akceptacji, wspólnoty,

swobody działania, zapewnić pogodną, ciepłą atmosferę, być atrakcyjna. Ważną rolę odgrywa tu sam terapeuta, który powinien być ciepły, akceptujący,

kompetentny, konsekwentny, uczciwy i sprawiedliwy. Ważne jest, aby sukces zależał od własnego wysiłku osoby niepełnosprawnej, a aspiracje powinny wzrastać w zależności od możliwości. Należy unikać bezcelowego wykonywania prac wymagających długiego czasu i w rezultacie nie mających ani estetycznego, ani praktycznego znaczenia w życiu. Praca powinna być tak dobrana, aby wpływała na podopiecznego uspokajająco i mobilizująco (dobrana do wieku, możliwości, zainteresowań, poziomu umysłowego). Ale przede wszystkim w pracy terapeutycznej ważne jest to, by widzieć w osobie niepełnosprawnej człowieka, rozumieć go i przekazać mu swoje umiejętności. Podmiotowe traktowanie podopiecznego jest niezbędnym warunkiem każdych działań; bez tego zajęcia nie mają charakteru terapeutycznego, nie przynoszą podopiecznemu radości i nie dają mu satysfakcji z wykonywanej pracy. Terapia ma uczyć realistycznej samooceny, odpowiedzialności, wytrwałości, systematyczności, odporności na stres.

Przy organizowaniu zajęć w konkretnych pracowniach warto zwrócić uwagę na odpowiedni dobór osób do pracowni; zajęcia powinny być zgodne nie tylko z zainteresowaniami podopiecznego, ale też z jego możliwościami; wskazane może być rozdzielenie prac w zależności od stopnia sprawności i możliwości uczestników.

Szczególną uwagę należy zwrócić na zasady bezpieczeństwa i higieny pracy (dlatego grupa nie powinna być zbyt liczna), które trzeba wdrażać już od pierwszego dnia pobytu podopiecznego w pracowni. Jasne określenie zasad, uwypuklenie co można, a czego nie wolno, zwrócenie uwagi na zagrożenia, ale też sposób zabezpieczenia się przed nimi pomoże podopiecznemu w niwelowaniu lęków, zagrożeń czy uprzedzeń przed wykonywaniem danej pracy. Ważna jest też dbałość terapeuty o wyposażenie pracowni i bieżące uzupełnianie brakujących materiałów; dzięki temu praca będzie przebiegać sprawnie i planowo. I wreszcie należy wspomnieć o motywowaniu podopiecznego do działań. Aby podopieczny chciał pracować, praca powinna przynosić mu satysfakcję. Satysfakcję może osiągnąć jednak tylko wówczas, gdy widzi efekty swojej pracy. Dlatego ważne jest, by nie zlecać długich, nużących prac oraz stosować zasadę stopniowania trudności.


Zaproponowanie działań zbyt trudnych na początek może zniechęcić uczestnika pracowni do podejmowania dalszych działań. Oczywiście, może się zdarzyć, że w początkowej fazie podopieczny nie radzi sobie z określonym zadaniem. Ważne jest wówczas, by terapeuta pokazał mu jak należy wykonać czynność, dyskretnie mu pomógł, ale go nie wyręczał. Wskazane jest też motywowanie, mobilizowanie podopiecznego do działań przez pochwałę, zachętę czy współpracę z terapeutą przy wykonywaniu trudniejszego zadania.

Wśród pracowni terapii zajęciowej najczęściej spotyka się w placówkach pracownie

ceramiczne, kroju i szycia, rękodzieła, kulinarne, komputerowe, stolarskie. Czasem można też spotkać pracownię introligatorską czy wikliniarską. W większości pracowni terapii zajęciowej cele są podobne: nauka czynności użytecznych w życiu codziennym, przysposobienie do pracy, aktywne i twórcze spędzenie wolnego czasu, ćwiczenie wytrwałości, sumienności, punktualności, rozwijanie uczuć estetycznych, umożliwienie ekspresji twórczej, poprawa koordynacji wzrokowo – ruchowej, spostrzegawczości, usprawnianie manualne, wzrost samooceny, czy wzmacnianie koncentracji uwagi.

Dodatkowo uczestnicy uczą się tu współpracy z innymi osobami, a także odpowiedzialności i działania na rzecz innych. Korzyści z udziału w zajęciach w pracowniach jest więc bardzo wiele, a w zajęciach może uczestniczyć właściwie każdy, kto ma na to ochotę. Dodatkowo ważny oprócz samego procesu jest też wynik – w pracowniach powstają przeróżne prace, które mogą być następnie spożytkowane w placówce bądź sprzedawane.

W pracowniach ceramicznych powstają miski, ramki na zdjęcia, wazony, świeczniki, popielniczki, biżuteria, figurki, czy płaskorzeźby.

W pracowni kroju i szycia podopieczni uczą się umiejętności potrzebnych w codziennym funkcjonowaniu (przyszycie guzika, skrócenie spodni, reperowania odzieży, pobranie miary, szycie ręczne i na maszynie). Wykonują też prace, które są następnie używane w innych pracowniach (np. ścierki, rękawice kuchenne, fartuchy, worki, poduszeczki na igły, itp.).

W pracowni rękodzieła powstają obrusy, swetry, szaliki; podopieczni uczą się tu robić na drutach, szydełku, tkać na krosnach czy haftować.

Dzięki pracowni kulinarnej podopieczni uczą się nie tylko przygotowania posiłków, ale również obsługi urządzeń kuchennych, układania jadłospisu według zasad zdrowego żywienia, przechowywania produktów żywnościowych, estetycznego nakrywania do stołu czy zachowania się podczas posiłku. W ramach pracowni kulinarnej uczestnicy uczą się również planowania zakupów i ich wykonania, sprzątania czy zmywania.

W pracowni komputerowej podopieczni uczą się podstaw obsługi komputera, pisania na nim (osoby sprawniejsze intelektualnie uczą się również pisania listów motywacyjnych i CV, a także obsługi skanera czy drukarki). W trakcie zajęć uczestnicy grają w gry zręcznościowe, uczą się podstawy oprogramowania, korzystają też z programów edukacyjnych.

W pracowni stolarskiej uczestnicy kształcą umiejętność podstawowej obróbki drewna, uczą się wypalania w drewnie i rzeźbienia, a także wykańczania prac: lakierowania i malowania. Ważnym zadaniem jest tu nauka posługiwania się narzędziami (dłutami, młotkami, kombinerkami, wyrzynarką, szlifierką, tokarką, piłą elektryczną i ręczną) oraz nauka wykonywania prostych napraw sprzętów domowych.

W pracowni introligatorskiej podopieczni oprawiają książki, kleją pudełka, wykonują kalendarze i laminują dokumenty. Uczą się też obsługi sprzętu, takiego jak laminarka, dziurkacz, zszywarka czy gilotyna. W pracowni wikliniarskiej powstają z kolei koszyczki, wieszaki na kwiaty, płotki czy różnego rodzaju prace o charakterze ozdobnym.



Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest terapia zajęciowa? 2. Jakie prace można wykonać w pracowni introligatorskiej? 3. Jakie prace można wykonać w pracowni kroju i szycia? 4. Jakie prace można wykonać w pracowni stolarskiej? 5. Jakie prace można wykonać w pracowni rękodzieła? 6. Jakie prace można wykonać w pracowni ceramicznej? 7. Jakie korzyści odnosi podopieczny z udziału w pracowni komputerowej? 8. Jakie korzyści odnosi podopieczny z udziału w pracowni kulinarnej? 9. Jakie warunki BHP muszą być spełnione przy proponowaniu zajęć w pracowni? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaplanuj proces wykonania oraz wykonaj miskę z gliny. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić techniki pracy w glinie, 2) wybrać odpowiednią technikę, 3) zaplanować proces wykonania miski, 4) przygotować stanowisko pracy, 5) wykonać miskę, 6) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy, 7) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − fartuch, − glina, − podkładka z dykty, − ściereczka, − folia, − łopatka, − forma z gipsu. Ćwiczenie 2

Zaplanuj sposób wykonania i uszyj fartuch kuchenny. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować sposób wykonania fartucha, 2) przygotować stanowisko pracy, 3) posłużyć się wykrojem, 4) obsłużyć maszynę do szycia, 5) uszyć fartuch,


6) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy, 7) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − maszyna do szycia, − materiał, − wykrój fartucha, − ołówek, − nożyczki. Ćwiczenie 3

Zaplanuj sposób wykonania i wykonaj świecznik z drewna. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaprojektować wygląd świecznika, 2) zaplanować sposób wykonania świecznika, 3) obsłużyć tokarkę, 4) wykonać świecznik, 5) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy, 6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − okrągły kawałek drewna, − tokarka, − różne dłuta, − fartuch. Ćwiczenie 4

Określ techniki wykonania i wykonaj serwetkę na szydełku. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować stanowisko pracy, 2) określić techniki szydełkowania, 3) zaprojektować wzór, 4) wykonać serwetkę, 5) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy, 6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − kordonek, − szydełko, − nożyczki.


Ćwiczenie 5 Zaplanuj zajęcia w pracowni komputerowej dla 22-letniego Norberta B. z upośledzeniem

w stopniu umiarkowanym. Mężczyzna nigdy wcześniej nie miał kontaktu z komputerem. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować stanowisko pracy, 2) określić zasady obsługi komputera, 3) zaplanować cele zajęć, 4) zaplanować czas zajęć, 5) przygotować konspekt zajęć, 6) zaprezentować zajęcia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − kartka, − długopis, − komputer, − literatura z rozdziału 6 dotycząca prowadzenia zajęć z komputerem. Ćwiczenie 6

Zaplanuj tematykę i wykonaj kalendarz. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować stanowisko pracy, 2) obsłużyć gilotynę i bindownicę, 3) posłużyć się komputerem i drukarką, 4) obsłużyć kserokopiarkę, 5) zaplanować tematykę kalendarza, 6) znaleźć w Internecie odpowiednie zdjęcia, 7) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy, 8) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− karton – 13 płatów formatu A4, − gilotyna, − bindownica, − kserokopiarka, − komputer z dostępem do Internetu , − drukarka kolorowa, − ołówek, − linijka, − gumka.


Ćwiczenie 7 Przygotuj scenariusz zajęć w pracowni kulinarnej dla 5-osobowej grupy osób

z umiarkowanym i znacznym upośledzeniem umysłowym – uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej.


1) zaplanować rodzaj wykonanego posiłku, 2) zaplanować czas trwania zajęć, 3) zaplanować cele zajęć, 4) określić materiały niezbędne do wykonania pracy (w tym sprzęt kuchenny i produkty

żywnościowe), 5) przygotować konspekt zajęć, 6) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy, 7) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.


− kartka, − długopis, − książka kucharska. 4.5.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zaplanować zajęcia w pracowni terapii zajęciowej? 2) przygotować stanowisko do przeprowadzenia zajęć w pracowni? 3) zdefiniować pojęcie terapii zajęciowej? 4) zadbać o bezpieczeństwo podopiecznego podczas pracy? 5) zaplanować i uzupełnić sprzęt w pracowni terapii zajęciowej? 6) podjąć współpracę z podopiecznym bez wyręczania go? 7) dostosować metody i techniki pracy do możliwości podopiecznego? 8) zastosować metody i techniki terapii zajęciowej


4.6. Terapie oparte o manipulowanie środowiskiem społecznym 4.6.1. Materiał nauczania

Więź społeczna jest to całokształt stosunków, zależności i podobieństw między członkami grupy społecznej lub społeczeństwa, który decyduje o tym, że tworzą one względnie zwarte i wyodrębniające się z innych całości zdolne do trwania i rozwoju. Każda zbiorowość, jeżeli ma trwać, istnieć i rozwijać się musi posiadać więź powodującą jej wewnętrzną spójność, zapewniającą zaspokojenie potrzeb indywidualnych i zbiorowych, lojalność członków wobec całości, przeciwstawienie się innym zbiorowościom lub współpracę z nimi. Aby powstała więź musi zostać spełnionych kilka warunków; musi zaistnieć styczność między osobami, i to zarówno przestrzenna (bezpośrednia lub pośrednia), jak i psychiczna (obustronna lub jednostronna) i społeczna (przelotna lub trwała, rzeczowa lub osobowa, prywatna lub publiczna), oddziaływania muszą być systematyczne i mieć charakter trwałych działań z intencją wywierania wpływu. Ważne są też same stosunki społeczne, czyli w tym wypadku określone, zdefiniowane układy intensywnych powiązań, gdzie są jasne, klarowne układy a także zakres zobowiązań i uprawnień. Stosunki społeczne mogą mieć zarówno charakter formalny, oparty na przepisach (w zakładzie pracy), jak i nieformalny, czego przykładem może być przyjaźń.

Zbiorowości społeczne to wszystkie trwałe formy życia zbiorowego człowieka. Jednym trzech typów zbiorowości jest grupa społeczna czyli dwie lub więcej osób pozostających ze sobą w interakcji, mających jasny cel działania i wspólnie ustalone normy. Grupa społeczna ma zawsze rozwiniętą strukturę; charakteryzuje się tym, że jest odrębna od pozostałych grup, jej członków łączą wspólne wartości (idee, symbole, cele) i posiada własną organizację. Ważna jest tu świadomość przynależności i identyfikacja. Grupa społeczna może być mała duża, pierwotna (np. rodzina) i celowa (oparta na wspólnych celach); może też mieć charakter formalny (powstaje w obrębie różnych instytucji, ma sformalizowaną strukturę) lub nieformalny (powstaje na podstawie wzajemnie akceptowanych interakcji, a przynależność do niej następuje z wyboru danej osoby) Trwałość grup nieformalnych jest bardzo różna, ale więzi emocjonalne pomiędzy jej członkami są zazwyczaj o wiele silniejsze, niż w grupach formalnych.

Rodzina to pierwsze i podstawowe środowisko rozwoju dziecka; składa się z małżeństwa i dzieci oraz ogółu krewnych każdego z małżonków. Istotą rodziny są dwa rodzaje więzi społecznej: małżeńska i rodzicielska. Rodzina spełnia rozmaite funkcje; wśród nich najczęściej wymienia się funkcję prokreacyjną, produkcyjną (polegającą na dostarczeniu dóbr materialnych członkom rodziny), socjalizacyjną (wprowadzającą członków rodziny w życie społeczne i pełnienie ról), emocjonalną (której celem jest zapewnienie równowagi emocjonalnej i wsparcia, oraz zaspokajanie najistotniejszych potrzeb emocjonalnych członków rodziny), kulturalną (polegająca na przekazywaniu dziedzictwa kulturowego następnym pokoleniom), opiekuńczą i wychowawczą (której celem jest organizowanie życia swoich członków oraz sprawowanie kontroli społecznej nad ich zachowaniem).

Rodzina kształtuje umiejętność zabawy, rozrywki i odpoczynku, wywiera wpływ bardzo trwały i przez długi okres czasu, od niej przyjmuje się opinie, normy zachowań, poglądy, sposoby postępowania, wpływa na sposób spędzania czasu wolnego. Dostarcza wzorców zachowania, stwarza warunki wyzwalające aktywność dziecka, zaspokaja potrzeby, stymuluje rozwój. Rodzina w porównaniu z innymi grupami społecznymi wyróżnia się intymnością stosunków jednoczących jej członków i trwałością związków emocjonalnych.


Wsparcie i pomoc udzielana przez rodzinę różni się od instytucjonalnego przede wszystkim w warstwie emocjonalnej; istotne są tu trzy właściwości: − spontaniczność – pociąga za sobą otwartość w komunikowaniu się, co zapewnia

autentyzm. To z kolei powoduje, że podopieczny łatwiej się otwiera komunikując własne emocje, takie jak złość czy lęk lub gniew,

− empatia – rodzina w sposób naturalny wczuwa się w stan podopiecznego, co daje mu poczucie bezpieczeństwa i przeświadczenie, że jest ważny i rozumiany,

− intymność – wspólne sprawy rodzinne, przebiegające w zasadzie w tajemnicy przed obcymi. Te cechy rodziny mogą stać się źródłem oparcia i siły. W samym leczeniu czy rehabilitacji osoby niepełnosprawnej podstawowego znaczenia

nabiera funkcja opiekuńczo – zabezpieczająca. Spełniana jest ona poprzez działania pielęgnacyjne oraz opiekę nad osobą chorą lub niepełnosprawną, czasami również pozostali członkowie rodziny uczestniczą w procesie rehabilitacji. Rodzina może też pomóc obserwując zmiany w stanie zdrowia jej członka i podejmowaniem prób leczenia i rehabilitacji, a także poprzez tworzenie warunków zapewniających leczenie i zdrowienie, zaspokajanie potrzeb osób chorych i niepełnosprawnych, szukanie kompetentnej pomocy. Realizowanie funkcji emocjonalnej ma za zadanie wsparcie emocjonalne osób chorych lub niepełnosprawnych, stworzenie im poczucia bezpieczeństwa i redukowanie lęku w sytuacji zagrożenia zdrowia lub życia. Ważne jest tutaj, by rodzina sprzyjała psychologicznej akceptacji stanu zdrowia, kalectwa lub niepełnosprawności, tworząc odpowiednią atmosferę, sprzyjającą powrotowi do normalnego życia. W ramach spełniania funkcji materialno – ekonomicznej realizowane są wydatki z budżetu rodzinnego, dotyczące zakupu urządzeń lub innych środków związanych ze zmienioną sytuacją życiową osoby, pokrywane są wydatki związane z chorobą czy niepełnosprawnością oraz bezpośrednie i pośrednie koszty. Funkcja rekreacyjno-towarzyska wiąże się z odwiedzinami chorego w szpitalu lub w domu i zapewnienie mu atrakcyjnych form spędzania wolnego czasu. Z funkcji socjalizacyjnej wynika nabywanie praktycznych umiejętności niezbędnych w roli chorego czy niepełnosprawnego. Resocjalizacja osoby niepełnosprawnej odbywa się głównie w środowisku rodzinnym, a powodzenie w uczeniu się nowych zachowań lub modyfikacja poprzednich do zmienionych warunków życia zależy w znacznej mierze od postawy poszczególnych członków rodziny.

Największe znaczenie przypisywane jest wsparciu pochodzącemu od członków rodziny, a efekt jego oddziaływania zależy od sposobu, w jaki jednostka spostrzega rolę rodziny oraz od relacji chorego czy niepełnosprawnego z innymi członkami rodziny, od układu więzi rodzinnych. Wsparcie otrzymywane od rodziny i przyjaciół wzmacnia próby uporania się ze stresującymi wydarzeniami lub niemożliwymi do zmiany sytuacjami. Rodzaje wsparcia udzielanego choremu czy niepełnosprawnemu zależą przede wszystkim od relacji pomiędzy strukturą rodziny a takimi wydarzeniami życiowymi jak choroba czy niepełnosprawność. Wsparcie rodzinne jest ściśle zależne zarówno od systemu rodziny jak i jej zasobów materialnych, emocjonalnych i funkcjonalnych, będących podstawą działania tego systemu. Czynnikami warunkującymi wsparcie ze strony rodziny są: − system komunikacji wewnętrznej i komunikacji ze środowiskiem zewnętrznym, − stopień stabilności rodziny w sensie emocjonalnym i funkcjonalnym, − zdolność do zapewnienia opieki w chorobie. Wsparcie rodziny w sytuacji choroby może mieć charakter bezpośredni lub pośredni, może być ukierunkowane na rozwiązanie problemu, sposób postrzegania problemu lub na wzmacnianie pozytywnych emocji. Rola bezpośredniego wsparcia łączy się z włączeniem chorego czy niepełnosprawnego w strukturę rodziny, ze stopniem jego integracji z rodziną. Wsparcie pośrednie oznacza uruchomienie zasobów rodzinnych dla opanowania niekorzystnej sytuacji, jaką w życiu rodziny jest choroba czy niepełnosprawność


(pozwalających jednostce podjąć skuteczną walkę z nią). Efekt działania wsparcia może zależeć od: ilości członków rodziny mogących udzielić wsparcia, zasobów rodziny mobilizujących pośrednie oddziaływanie, a także zakresu, w którym członkowie rodziny chcą lub mogą udzielić wsparcia.

Wsparcie rodzinne może przybierać różne formy: − emocjonalne (miłość, opiekowanie się, empatia), − instrumentalne (działanie na rzecz osoby potrzebującej wsparcia), − informacyjne, prowadzące do znalezienia rozwiązania problemu, − oceniające – informacja wpływająca na samoocenę, − społeczne relacje – wspólne spędzanie czasu, partnerstwo w wykonywaniu zadań.

Rodzina jest zwykle pierwsza informowana o pojawiających się problemach zdrowotnych. W przypadku pojawienia się choroby czy niepełnosprawności osoba odczuwająca te objawy zwraca się do swoich najbliższych z prośbą o radę; dzieli się swoimi problemami przede wszystkim z rodziną, traktowaną jako źródło poradnictwa nieprofesjonalnego. Rolą rodziny w momencie pojawienia się choroby czy niepełnosprawności jest rozmowa, wysłuchanie osoby chorej, odpowiedź na jej pytania i towarzyszenie jej w trudnych chwilach. Do innych zadań rodziny, które mogą pomóc osobie chorej należy też szukanie informacji, gdzie można uzyskać fachową pomoc, co robić, upewnienie chorego, że ma oparcie i że znajduje zrozumienie i wsparcie emocjonalne.

Pomoc psychologiczna to towarzyszenie podopiecznemu w rozwiązywaniu osobistych problemów emocjonalnych, uważne słuchanie, dawanie oparcia i pomoc w procesie zmiany, w opracowywaniu doświadczeń życiowych, w rozwoju. Podstawowym warunkiem jest tu zaufanie.

Pomoc psychologiczna nie zawsze zakłada aktywność wspomagającej osoby. Czasami, aby pomóc wystarczy być przy kimś przeżywającym osobistą tragedię. Pomoc psychologiczną może świadczyć każdy, kto chce pomóc drugiej osobie; może to być członek rodziny, przyjaciel, terapeuta zajęciowy. Podstawowym warunkiem udzielania skutecznej pomocy jest robienie dla drugiej osoby tego, czego ona naprawdę potrzebuje (ważna jest więc znajomość jej potrzeb). Rzeczywistą istotą pomagania jest stworzenie sytuacji, w której osoba wspomagana będzie radzić sobie sama, korzystając z własnych zasobów. Osoba pomagająca nie podaje gotowych rozwiązań problemów, ale stara się zwiększyć u wspieranego zdolność samodzielnego radzenia sobie. Samo okazanie wiary w możliwości drugiej osoby, w jej mocne strony, jest już sposobem pomocy. Ważne jest tu towarzyszenie drugiej osobie w bolesnych doświadczeniach, bez uspokajania i pocieszania. Może to być pomoc w nabraniu zaufania do samego siebie.

Warunkiem udzielania pomocy psychologicznej jest stworzenie klimatu zaufania, wzajemna akceptacja, okazywanie ciepła emocjonalnego i skupienie uwagi na osobie, której się pomaga. Niezwykle cenna jest tu więc zdolność do empatii, pozytywny stosunek do ludzi, zainteresowanie nimi, a także troska, chęć niesienia pomocy i umiejętność jasnego przekazania informacji i intencji. Istotą pomocy psychologicznej jest słuchanie z uwagą i zachęcanie do otwartego wyrażania uczuć, pomoc w dojściu do zrozumienia wydarzeń krytycznych i kryzysu, a także pomoc w stopniowym zaakceptowaniu rzeczywistości (eliminacja tendencji do samoobwiniania się i szukania kozła ofiarnego) i w odkrywaniu nowych sposobów radzenia sobie z problemami oraz stworzenie sieci wsparcia.

Aktywne słuchanie polega na parafrazowaniu, podsumowywaniu, klasyfikowaniu, odzwierciedlaniu czy ustalaniu znaczeń. Te umiejętności aktywnego słuchania są niezbędne w przeprowadzaniu pomocy psychologicznej. Należy jednocześnie unikać takich zachowań jak ocenianie, krytykowanie, obwinianie, pouczanie, podsuwanie gotowych rozwiązań, dawanie nakazów, zakazów, poleceń. Ważne jest też, by powstrzymać się od moralizowania i używania stwierdzeń typu „powinieneś”. Osoba wspierana może też boleśnie odczuć


sytuację, w której osoba udzielająca pomocy bagatelizuje jego problem (mówiąc np. „przecież nic strasznego się nie stało”) lub mówi banały, typu „jutro będzie lepiej”. Nie należy też w trakcie rozmowy zmieniać tematu, a także interpretować wypowiedzi osoby wspieranej, czy przyklejać etykietek.

Aby pomoc psychologiczna udzielana przez nas mogła być skuteczna muszą być spełnione następujące zasady: − osoba, której chcemy pomóc musi tej pomocy chcieć, − warto upewnić się, czy jest się tą osobą, której pomocy druga osoba potrzebuje, − ustalenie, czego pomoc ma dotyczyć, − czas, jaki chcemy poświęcić osobie wspomaganej, powinien być zarezerwowany

wyłącznie dla niej. Socjoterapia to ogół metod zmierzających do zlikwidowania zaburzeń emocjonalnych

i zaburzeń zachowania danej osoby poprzez odpowiednie wykorzystanie stosunków międzyludzkich istniejących między członkami danej grupy społecznej. Bywa definiowana też jako metoda leczenia zaburzeń psychicznych wykorzystująca oddziaływania natury społecznej. Socjoterapia polega na takim zorganizowaniu środowiska podopiecznego, które będzie wspierać jego proces leczenia. Socjoterapia akcentuje znaczenie kontaktów chorego z osobami z jego otoczenia społecznego (rodzina, inni chorzy, personel placówki) dla przebiegu procesu leczenia. Służy rozwijaniu tych właściwości psychicznych, które są niezbędne w kontaktach z innymi ludźmi, jak empatia, otwartość na siebie i innych, umiejętność wyrażania własnych uczuć. W socjoterapii osób o obniżonej sprawności umysłowej istotną rolę odgrywa wzmacnianie osobowości poprzez realizację celów rozwojowych i edukacyjnych.

Główny nacisk kładzie się na poprawianie społecznego oraz emocjonalnego funkcjonowania poprzez kształtowanie pozytywnych relacji w otoczeniu współżyjących osób. Ponadto trzeba zadbać o zmniejszenie napięcia i niepokoju wywołanymi sytuacjami codziennego funkcjonowania w społeczeństwie oraz zapobiegać wadliwej adaptacji osób z niepełnosprawnością intelektualną do warunków życia i wymagań otoczenia pozytywnie spostrzegając siebie i innych. Zajęcia socjoterapeutyczne można wplatać w każdy inny rodzaj zajęć, gdyż podczas wykonywania pracy można prowadzić rozmowy, kształtować pozytywne postawy wobec współpracujących osób i społeczeństwa. Zamiast tego, zajęcia mogą przyjąć formę pogadanki, podczas której skupia się tylko na socjoterapii. Wówczas należy przeprowadzić wstępną diagnozę grupy, a następnie dostosować do niej tematykę zajęć. Celem mogą być umiejętności komunikowania się, uczenie się rozpoznawania emocji, podejmowania decyzji. Podczas zajęć należy podkreślać informację o tym, w jaki sposób współgrać w grupie społecznej, rozwijając jednocześnie własne zainteresowania oraz zaspokajając inne potrzeby.

Komunikowanie terapeutyczne kierowane jest do osób, którzy nie potrafią samodzielnie poradzić sobie z własnymi emocjami i myślami. Celem jest ułatwienie osobie wspieranej wyrażenia emocji. Cel ustanawiany jest indywidualnie w zależności od potrzeby – może to być np. obniżenie lęku, wzrost poczucia własnej wartości czy nauka radzenia sobie w określonych sytuacjach. Osoba wspierająca powinna dawać pozytywne informacje i uświadamiać podopiecznemu jego mocne strony i możliwości, a także zachęcać do wyrażania uczuć i myśli. Pozwala to na korektę nielogicznych i nieprawdziwych sądów podopiecznego. Pomoc polega tu na wspieraniu podopiecznego w ulepszaniu kontaktów z innymi ludźmi jak również na jego adaptacji do nowej sytuacji życiowej. Skuteczność rozmowy terapeutycznej zależy zarówno od umiejętności jej prowadzenia przez osobę pomagającą, jak i gotowości przyjęcia tej pomocy przez podopiecznego. Na umiejętności osoby pomagającej składają się takie elementy jak: umiejętność słuchania (aktywne słuchanie, klaryfikacja, odzwierciedlanie, parafrazowanie, informowanie, uzgadnianie znaczeń, podsumowywanie), empatia, bezwarunkowa akceptacja osoby wspieranej czy powstrzymywanie się od oceniania, doradzania czy pocieszania.



Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie funkcje w odniesieniu do osoby niepełnosprawnej pełni rodzina? 2. Co to jest pomoc psychologiczna? 3. Na czym polega socjoterapia? 4. Co to jest aktywne słuchanie? 5. W jaki sposób należy prowadzić rozmowę w ramach pomocy psychologicznej? 4.6.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Wybierz osobę z grupy i przeprowadź z nią rozmowę o charakterze pomocy psychologicznej.


1) wybrać osobę do rozmowy, 2) stworzyć atmosferę terapeutyczną, 3) zastosować techniki aktywnego słuchania, 4) ocenić poprawność wykonanego cwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: – literatura z rozdziału 6 dotycząca pomocy psychologicznej. Ćwiczenie 2

Zaprojektuj zajęcia socjoterapeutyczne dla grupy młodzieży z Domu Dziecka. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać temat zajęć, 2) zaplanować czas i miejsce spotkania, 3) określić materiały niezbędne do przeprowadzenia zajęć, 4) określić cele zajęć, 5) napisać konspekt zajęć, 6) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy.


– arkusz papieru A4, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 dotycząca zajęć socjoterapeutycznych.


Ćwiczenie 3 Przeprowadź rozmowę z osobą z grupy, która będzie odgrywała rolę matki 16-letniego

chłopaka, który miesiąc temu, na skutek skoku do wody złamał kręgosłup. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać osobę z grupy, 2) zaplanować przebieg rozmowy, 3) przeprowadzić rozmowę o charakterze terapeutycznym stosując techniki aktywnego

słuchania, 4) przedstawić możliwości pomocy synowi, 5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: – arkusz papieru A4, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 dotycząca technik aktywnego słuchania. 4.6.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie pomocy psychologicznej? 2) określić cel pomocy psychologicznej? 3) określić rolę rodziny w udzielaniu wsparcia psychicznego? 4) zdefiniować pojęcie socjoterapii? 5) wymienić zasady udzielania skutecznej pomocy psychologicznej? 6) wymienić formy wsparcia rodzinnego?


4.7. Negocjacje i metody rozwiązywania konfliktów w trakcie zajęć terapeutycznych

4.7.1. Materiał nauczania

Konflikt to antagonizm, zatarg, kolizja, spór w ważnej sprawie, w którym niezgodności lub sprzeczności towarzyszą emocje negatywne (gniew, zacietrzewienie, upór). O konflikcie mówimy wówczas, gdy wyraźnie rysują się dwie strony, między którymi występuje sprzeczność interesów, poglądów, celów. Konflikty pojawiają się wewnątrz różnych grup, a ich źródłem są nierozwiązane problemy. Dynamika konfliktu polega na przechodzeniu od drobnych napięć (sprzeczki) przez poważne starcia, gdzie wzajemna wrogość prowadzi do kryzysu - kulminacji konfliktu. W każdej fazie istnieje możliwość porozumienia. W każdej zbiorowości, gdzie na co dzień funkcjonują ludzie konflikty są nieuniknione. Ważne jest, aby umieć je rozwiązać.

Rozwiązanie konfliktu to wspólnie przyjęte porozumienie, które umożliwia realizację interesów na akceptowalnym przez wszystkie strony poziomie. Jego realizacja ma chronić przed eskalacją konfliktu w przyszłości. Zobowiązania przyjęte przez strony będą przestrzegane w zależności od obopólnej satysfakcji z porozumienia, od poczucia „autorstwa” wypracowanego porozumienia. Im większa kontrola sposobu rozwiązywania problemu i treści porozumienia, tym lepsze zrozumienie mechanizmów współzależności stron i strat wynikających z niedotrzymania zobowiązań. Negocjacje stwarzają duże szanse na rozwiązanie konfliktów. Uczestnictwo, zaangażowanie, znalezienie wspólnych rozwiązań zbliżają ludzi do siebie, pomagają lepiej wzajemnie rozumieć się, uczą rozwiązywania problemów, które mogą pojawić się w przyszłości zanim dojdzie do eskalacji konfliktu.

Rozstrzygnięcie sporu w odróżnieniu od rozwiązywania konfliktów polega na przyznaniu racji którejś ze stron przez zewnętrznego arbitra lub sędziego, to orzeczenie, któremu należy się podporządkować niezależnie od tego, w jakim stopniu się z nim zgadzamy. Taka decyzja często dzieli ludzi na zwycięzców i przegranych. Realizacja zobowiązań będzie trwać, dopóki będzie pod kontrolą prawa, dopóki odstąpienie od umowy zagrożone będzie sankcjami, dopóki pokonani nie będą mieli możliwości „odegrania się” na zwycięzcach. Rozstrzyganie sporu jest więc gorszym rozwiązaniem niż rozwiązywanie konfliktu.

Konflikt może zostać rozwiązany przez same jego strony, czasami jednak – zwłaszcza, jeżeli mamy do czynienia z osobami z niepełnosprawnością intelektualną lub z małymi dziećmi do rozwiązania potrzebna jest osoba, która pomoże w negocjacjach.

Negocjacje są to bezpośrednie rozmowy, których celem jest osiągnięcie porozumienia lub rozwiązanie problemu. Porozumienie zostaje zawarte wówczas, gdy zostanie zaakceptowane przez wszystkie strony. Przebieg negocjacji (a więc to, jak są one prowadzone) oraz treść zawartego porozumienia (a więc to, co zostało uzgodnione), zależą wyłącznie od bezpośrednich uczestników.

Negocjatorzy sprawują pełną kontrolę zarówno nad procesem negocjacji, jak i nad meritum. Aby negocjacje były skuteczne obie strony konfliktu muszą być gotowe do zmiany stanowiska, o ile zostaną przekonane, że jest ono niesłuszne, niemożliwe do realizacji, bądź gdy zostanie zaproponowane rozwiązanie lepsze. Strony muszą chcieć przekonać swych partnerów do najlepszego rozwiązania, ale dopuścić, że same zostaną przekonane do rozwiązań innych, niż początkowo prezentowane stanowiska.

W sytuacji, gdy strony nie chcą osiągnąć porozumienia negocjacje nie odniosą skutku. Starajmy się też, aby nasi rozmówcy zrozumieli problem: zdefiniowali strukturę sytuacji i rozpoznali swoje interesy. Stworzenie wspólnej definicji problemu to połowa sukcesu. Pozwala to „oddzielić ludzi od problemu” - współpracować z ludźmi, aby rozwiązać problem.


Zadbajmy też o to, aby ludzie powstrzymali się od stereotypowego myślenia o innych i etykietowania.

Z reguły uczestnicy konfliktu zniekształcają jego obraz, a zwłaszcza obraz własnych zachowań. Przeważnie wyłącznie siebie spostrzegają jako pokrzywdzonego, natomiast drugą stronę konfliktu jako agresora. Jeśli nawet dostrzegają uchybienia we własnym zachowaniu, to są one usprawiedliwione sytuacją. Utrzymaniu zniekształconego obrazu sytuacji i przeciwnika służy również tłumienie lub wypieranie własnych pozytywnych uczuć, pojawiających się w stosunku do partnera. Skutkiem tych emocji i negatywnego obrazu drugiej osoby jest zablokowanie komunikacji, co pogłębia, a czasem nawet uniemożliwia rozwiązanie konfliktu. Przystąpienie do rozwiązania konfliktu wymaga spełnienia następujących warunków: – zapewnienia otwartego komunikowania się; najpierw trzeba rozładować negatywne

emocje, złość i żal. O emocjach należy sobie wzajemnie powiedzieć, ale bez obrażania i poniżania partnera,

– stworzenia klimatu do współpracy – trzeba pokazać drugiej osobie, że zależy nam na rozwiązaniu konfliktu i pokazać uczucia pozytywne. Aby rozwiązać konflikt należy najpierw znaleźć czas na rozmowę, gdyż komunikowanie

jest konieczne, aby wyjaśnić wszelkie różnice dzielące ludzi. Następnie należy zaplanować warunki rozmowy, czyli wybrać odpowiedni czas i miejsce na rozmowę. Następnym etapem jest zainicjowanie interakcji: poinformowanie partnera, że chcemy rozmawiać Kolejnym elementem jest już samo przeprowadzenie rozmowy. Ważne jest, aby na samym jej początku wyrazić optymizm i aprobatę, a także ustalić pewne zasady, których obie strony konfliktu będą przestrzegać. Zasady te powinny dotyczyć sposobu komunikacji – wykluczyć należy takie elementy jak agresję, poniżanie, szantażowanie, etykietowanie czy wyśmiewanie. Ważne jest też zwrócenie uwagi na niewerbalny aspekt komunikacji, taki jak wyraz twarzy, postawa i ruchy ciała, gesty. Gdy jest już stworzony odpowiedni klimat i są ustalone zasady należy przejść do przedstawienia problemu. Ważne jest tutaj rozpoznanie konfliktu i nazwanie go. Pomocne może być zdefiniowanie problemu jako celu, czyli to, co mamy osiągnąć (a nie sposób dojścia do celu), w sposób możliwy do akceptacji przez obie strony, z wyraźnym określeniem przeszkód, utrudniających rozwiązanie konfliktu. Obie strony odpowiadają na pytania: 1. Jakie zachowania moje i partnera przyczyniają się do utrzymywania konfliktu? 2. Jak partner określa problem, jaką moją rolę spostrzega w konflikcie? 3. Jak można krótko określić problem? 4. W jakich sprawach istnieją zasadnicze rozbieżności i brak zgody? 5. W jakich sprawach jest zgodność i porozumienie?

Jest to etap mający na celu wspólną analizę sytuacji i samego konfliktu. Określa się tutaj przyczyny konfliktu zadając sobie pytania: 1. Jakich zachowań partnera nie akceptuję? 2. Jakich moich zachowań on nie akceptuje?

Prowadzi to do zrozumienia istoty problemu, czyli rozpoznania rzeczywistych potrzeb stron w odróżnieniu od stanowisk.

Następnym etapem jest wspólne szukanie rozwiązań; zadaje się tutaj pytania: 1. Co mógłbym zrobić, aby konflikt został rozwiązany? 2. Co mój partner mógłby zrobić? 3. Jakie możemy znaleźć wspólne cele, dla których warto osiągnąć porozumienie?

Na tym etapie szuka się możliwie najwięcej rozwiązań sytuacji, opracowuje się je, a następnie krytycznie ocenia. Można zebrać pulę możliwych rozwiązań z różnych źródeł: zastosować burzę mózgów, rozpisać ankietę, spytać osoby nie uczestniczące w konflikcie, czyli w miarę bezstronne. Istotne jest, aby wówczas koncentrować się na sprawach


zasadniczych i popierać oraz odwzajemniać wszelkie sygnały świadczące o pozytywnych emocjach (takich jak uśmiech czy serdeczność). Potrzebna jest tu dobra wola porozumienia się, wzajemny szacunek, pomysłowość, unikanie obrażania się i podkreślanie korzyści, które druga strona konfliktu odniesie w efekcie przyjęcia naszej propozycji. Następnie zapisujemy wszystkie pomysły rozwiązania konfliktu i oceniamy je kolejno pod kątem zalet i wad dla obu stron konfliktu. Duże plusy i duże minusy zapisujemy przy kryteriach dla nas bardzo ważnych, średnie – przy mniej istotnych, małe – przy najmniej ważnych kryteriach. Dalej negocjujemy rozwiązania przy których jest więcej plusów niż minusów. Wspólnie omawiamy każdy wariant z punktu widzenia satysfakcji obu stron. Wybieramy to rozwiązanie, które spełnia oczekiwania w największym stopniu. Nikt nie powinien czuć się poszkodowany i skrzywdzony. Na koniec wspólnie ustala się sposoby realizacji tego rozwiązania i zawiera się umowę (dobrze jest ją sformułować na piśmie). Dobrze jest też wykonać gesty pojednania, a po jakimś czasie sprawdzić jak sprawdziło się w życiu rozwiązanie.

Rozwiązanie konfliktu nie jest łatwe, dlatego można je rozłożyć na dłuższy czas – nawet na kilka sesji. Przeszkodą w rozwiązywaniu konfliktu może być błędne spostrzeganie stanowiska drugiej strony konfliktu – wydaje nam się, że nie da się porozumieć, bo niepotrzebnie wyolbrzymiamy różnice stanowisk, upór w podtrzymywaniu własnego stanowiska, przesadna pewność siebie, zwłaszcza co do siły własnych argumentów, nieufność, obawa przed utratą twarzy, niechęć do strat, ukrywanie własnych, prawdziwych motywów, czy ślepota na własne błędy, przy jednoczesnym wyolbrzymianiu cudzych. 4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest konflikt? 2. W jaki sposób należy przygotować się do rozwiązania konfliktu? 3. Jakie są kroki w rozwiązywaniu konfliktu? 4. Co to są negocjacje? 5. Czym rozwiązywanie konfliktów różni się od rozstrzygania sporów? 6. Co przeszkadza w rozwiązywaniu konfliktu? 4.7.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaproponuj rozwiązanie konfliktu pomiędzy dwiema 68-letnimi mieszkankami Domu Pomocy Społecznej, z których jedna chętnie wieczorem słucha muzyki, a druga chce w ciszy, w tym samym czasie czytać książkę.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić etapy rozwiązywania konfliktów, 2) zaplanować czas i miejsce spotkania obu pań, 3) napisać scenariusz rozwiązywania konfliktu, 4) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy, 5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: – arkusz papieru A4, – przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6 dotycząca rozwiązywania konfliktów.


Ćwiczenie 2 Na podstawie przedstawionego tekstu zanalizuj przyczyny powstania konfliktu pomiędzy

nauczycielem, a uczniami i zaproponuj sposoby rozwiązania tego konfliktu. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z tekstem, 2) wypisać przyczyny konfliktu, 3) wypisać możliwe rozwiązania konfliktu, 4) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia na forum grupy, 5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: – arkusz papieru A4, – przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6 dotycząca rozwiązywania konfliktów. 4.7.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić etapy rozwiązywania konfliktu? 2) zdefiniować pojęcie konfliktu? 3) zdefiniować pojęcie negocjacji? 4) określić warunki, które muszą zostać spełnione, by rozwiązać

konflikt? 5) wskazać, co jest przeszkodą w rozwiązywaniu konfliktów? 6) określić zachowania stron konfliktu, które ułatwiają jego rozwiązanie? 7) określić zachowania stron konfliktu, które utrudniają jego

rozwiązanie?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 25 zadań. Do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 60 minut.

Powodzenia! ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Ekspresja emocji pełni funkcję

a) społeczną – komunikując stany emocjonalne jednostki. b) motywującą do działań. c) opiniotwórczą. d) relaksującą.

2. Do emocji podstawowych, które można łatwo wyrazić mimicznie nie należy

a) strach. b) gniew. c) miłość. d) smutek.

3. Emocje dodatnie powodują

a) tendencję do podtrzymania kontaktu z obiektem, który je wywołuje. b) tendencję do zaniechania kontaktu z obiektem, który je wywołuje. c) zaprzestanie działań twórczych. d) zaprzestanie jakichkolwiek działań.

4. Potrzeby biologiczne to potrzeby

a) subiektywne. b) wtórne. c) pierwotne. d) wzrostu.

5. Do potrzeb wzrostu należą potrzeby

a) fizjologiczne. b) bezpieczeństwa. c) przynależności. d) poznawcze.


6. Przy bardzo wysokim natężeniu motywacji a) sprawność działania wyraźnie wzrasta. b) sprawność działania spada. c) sprawność działania pozostaje bez zmian. d) sprawność działania najpierw szybko rośnie, a potem nagle spada.

7. Do fizjologicznych przejawów emocji należy

a) uśmiech. b) zgarbiona postawa ciała. c) wzmożona gestykulacja. d) zaczerwienienie się.

8. Podczas prowadzenia rozmowy z podopiecznym na temat zainteresowań terapeuta

powinien zadawać pytania a) zamknięte. b) otwarte. c) sugerujące. d) zaczynające się od „dlaczego”.

9. Silvoterapia to terapia przez

a) przebywanie nad morzem. b) przebywanie w ogrodzie. c) kontakt z pięknym otoczeniem i dziełami sztuki. d) obcowanie z lasem.

10. Działania arteterapeutyczne można zaproponować

a) tylko osobom wybitnie uzdolnionym artystycznie. b) tylko osobom sprawnym intelektualnie. c) tylko osobom sprawnym motorycznie. d) każdemu, kto wyraża chęć uczestnictwa w nich.

11. W muzykoterapii mogą uczestniczyć

a) tylko osoby dorosłe. b) tylko osoby zdrowe. c) wszyscy, którzy mają na to ochotę, jeżeli nie ma przeciwwskazań medycznych. d) tylko osoby sprawne intelektualnie.

12. Hortikuloterapia to terapia przez

a) kontakt z kolorami. b) przebywanie w ogrodzie. c) przebywanie w zorganizowanej grupie społecznej. d) udział w grach i zabawach.

13. Terapia z użyciem sztuk plastycznych to

a) plastykoterapia. b) teatroterapia. c) psychodrama. d) biblioterapia.


14. Drama to jeden z rodzajów a) muzykoterapii. b) biblioterapii. c) plastykoterapii. d) teatroterapii.

15. Estetoterapia to terapia przez

a) obcowanie z lasem. b) kontakt z pięknym otoczeniem i dziełami sztuki. c) obcowanie z morzem. d) przebywanie w ogrodzie.

16. Grupa biorąca udział w biblioterapii powinna liczyć

a) do 6 osób. b) od 6 do 12, 15 osób. c) od 15 do 25 osób. d) jak najwięcej osób.

17. Terapia poprzez udział w grach i zabawach nosi nazwę

a) ludoterapii. b) ergoterapii. c) talasoterapii. d) teatroterapii.

18. Pomoc psychologiczna może być udzielana

a) tylko przez psychologa. b) tylko przez psychoterapeutę lub psychiatrę. c) tylko w wyspecjalizowanych ośrodkach terapeutycznych. d) przez każdego, kto chce pomóc.

19. Gdy przychodzi do Ciebie podopieczny i płacze z powodu tego, że jego kolega nie będzie

już uczęszczał do ośrodka, gdyż przeprowadza się do innego miasta, to powinieneś a) uspokoić do słowami „nie martw się, na pewno znajdziesz sobie innego kolegę”. b) powiedzieć „przecież nic złego się nie stało, przestań więc płakać”. c) poklepać go po ramieniu i powiedzieć „w życiu zdarzają się gorsze nieszczęścia, weź

się w garść”. d) wysłuchać go uważnie okazując akceptację i zrozumienie.

20. Gdy dwoje mieszkańców Domu Rehabilitacyjno – Opiekuńczego od miesiąca kłóci się

o to, kto pierwszy rano korzysta z łazienki, to powinieneś a) nie angażować się w spór; w końcu sami sobie poradzą. b) wysłuchać obie strony i zaoferować pomoc w rozwiązaniu konfliktu. c) rozstrzygnąć spór samemu ustalając kolejność wchodzenia do łazienki. d) zagrozić ukaraniem obu osób, jeżeli natychmiast się nie dogadają.

21. Zajęcia jakie możesz zaproponować w pracowni terapii zajęciowej osobie znacznym

upośledzeniem umysłowym, która jest silnie pobudzona i zachowuje się agresywnie, to a) zajęcia w pracowni ceramicznej. b) zajęcia w pracowni stolarskiej. c) zajęcia w pracowni kulinarnej. d) zajęcia w pracowni komputerowej.


22. Pan Stefan lat 68 dwa tygodnie temu trafił do Domu Pomocy Społecznej. Całe życie mieszkał na wsi i w nowej placówce izoluje się odmawiając uczestnictwa w proponowanych zajęciach. Rodzaj zajęć, jaki warto zaproponować mu na początek a) teatroterapia. b) ludoterapia. c) hodowla roślin ogrodowych i domowych, hodowla zwierząt. d) poezjoterapia.

23. Technika barwnego zdobienia tkanin, polegająca na powlekaniu tkaniny roztopionym

woskiem w zamierzony przez uczestnika sposób, a następnie zanurzenie jej w kąpieli barwiącej to a) witraż. b) wikliniarstwo. c) collage. d) batik.

24. Zajęcia biblioterapeutyczne powinny trwać

a) około pół godziny. b) około godziny. c) około 2 godzin. d) nawet 5 godzin jeśli są ciekawe.

25. Pani Anna ma 20 lat i upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim, ale jest bardzo

niesamodzielna z powodu nadopiekuńczej postawy rodziców. Rodzaj zajęć jakimożna jej zaproponować by zwiększyć jej stopień samodzielności i przygotować ją do samodzielnego funkcjonowania, to a) biblioterapia. b) muzykoterapia receptywna. c) zajęcia w pracowni kulinarnej. d) zajęcia w pracowni wikliniarskiej.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko............................................................................................................................. Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej i grupowej Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d 21 a b c d 22 a b c d 23 a b c d 24 a b c d 25 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Aronson E., Wilson T., Akert R.: Psychologia społeczna - serce i umysł. Zysk i S- ka,

Poznań 1997 2. Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M.: Metoda Weroniki Sherborne w terapii

i wspomaganiu rozwoju dziecka. WSiP, Warszawa 1998 3. Brauner A., Brauner F.: Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym.

WSiP, Warszawa 1995 4. Formański J.: Psychologia. PZWL, Warszawa 2000 5. Garvinin Ch., Seabury B.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej. BPS, Katowice

1998 6. Gębska J. (red.): Pracownia miejsce spotkań ze sztuką. NCK, Warszawa 2004 7. Goodman N.: Wstęp do socjologii. Zysk i S- ka, Poznań 1997 8. Konieczna E. J.: Arteterapia w teorii i praktyce. Impuls, Kraków 2003 9. Konieczyńska Z., Stańczak T.: Terapia zajęciowa w psychiatrii. CMDNŚSzM, Warszawa

1989 10. Kozaczuk L. : Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. BPS, Katowice 1999 11. Kwiatkowska A. (red.), Krajewska – Kułak E., Panek W.: Komunikowanie

interpersonalne w pielęgniarstwie. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2003 12. Milanowska K.: Terapia zajęciowa. PZWL, Warszawa 1986 13. Milanowska K.: Techniki terapii zajęciowej. PZWL, Warszawa 1987 14. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie.

BPS, Katowice 1998 15. Obuchowska I. (red.) : Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. WSiP, Warszawa 1995 16. Oster G. D., Goud P.: Rysunek w psychoterapii. GWP, Gdańsk 2002 17. Ploch L.: Jak organizować czas wolny dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo.

WSIP, Warszawa 1992 18. Sawicka K. (red.): Socjoterapia. CMPPPMEN, Warszawa 1999 19. Szulc W.: Sztuka i terapia. CMDNŚSzM, Warszawa 1993 20. Thomson P.: Sposoby komunikacji interpersonalnej. Zysk i S – ka, Poznań 1998 21. Wilczek-Rużyczka E.: Komunikowanie się z chorym psychicznie. Wydawnictwo Czelej,

Lublin 2007

21

Food

Transcript of 21