Studia Antyczne i Mediewistyczne 12 [47] (2014)PL ISSN 00393231

ZBIGNIEW NERCZUK

MOWA GORGIASZA W PLATOSKIM DIALOGU GORGIASZ (456A1457C3)

Gorgiasz z Leontinoi jest jednym z gwnych przedstawicieli tak zwanego nurtu sofi stycznego. Niestety, tak jak w przypadku dzie pozostaych sofi stw, do naszych cza-sw przetrway tylko drobne okruchy jego twrczoci. Podstawowy zbir dzie i frag-mentw presokratykw Hermanna Dielsa i Walthera Kranza w swej czci B (Fragmen-ta), obejmujcej fragmenty dzie Gorgiasza, oprcz dwu mw popisowych o tematyce mitologicznej Pochwaa Heleny (DK 82 B 11) i Obrona Palamedesa (DK 82 B 11a), zawiera jedn z dwu zachowanych parafraz traktatu O niebycie (DK 82 B 3), fragment Mowy pogrzebowej (DK 82 B 6), a take rozproszone wzmianki o innych tekstach Leontyczyka, takich jak Mowa Olimpijska (DK 82 B 7, 8, 8a), Pochwaa Elejczykw (10), fragmenty dotyczce procesu postrzegania (DK 82 B 45) oraz Techne (DK 82 B 1214). Z kolei cz A (Testimonia) zbioru Dielsa/Kranza zawiera trzydzieci pi nu-merowanych wtkw, na ktre skadaj si pidziesit trzy fragmenty1.

Tak niky zasb informacji stanowi ogromn przeszkod w rekonstrukcji sylwet-ki intelektualnej retora. Fragmentaryczno materiau rdowego nie moe jednak pociga za sob rezygnacji z dalszych prb rekonstrukcji, ale powinna skania do cigej rewizji i reinterpretacji zachowanych fragmentw. Wydaje si, e projekt dalszych bada nad sofi styk powinien opiera si na ponownym namyle nad za-chowanym materiaem, na deniu do poznania szerszego kontekstu przekazw oraz na poszukiwaniu materiau, ktry mgby stanowi uzupenienie zbioru Dielsa/Kranza.

Projekt ten jest szczeglnie istotny z tego powodu, e po ponad stu dziesiciu latach od ukazania si pierwszego wydania pracy H. Dielsa trudno stwierdzi, by w zakresie bada rdoznawczych w przypadku Gorgiasza z Leontinoi dokona si jakikolwiek postp. Pra-ce Mario Untersteinera2, Kathleen Freeman3, Thomasa Buchheima4, Dimosa Spatharasa5

1 H. Diels, W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Griechisch und Deutsch von Her-mann Diels, herausgegeben von Walther Kranz, Zweiter Band, Dublich/Zurich 196913.

2 M. Untersteiner, Sofisti. Testimonianze e frammenti, a cura di M. Untersteiner, Milano 2009. 3 K. Freeman, An Ancilla to The Pre-Socratic Philosophers: A complete translation of the

Fragments of Diels, Fragmente der Vorsokratiker, Harvard University Press 1947. 4 Gorgias von Leontinoi, Reden, Fragmente und Testimonien, herausgegeben mit ber-

setzung und Kommentar von T. Buchheim, Hamburg 1989. 5 D. Spatharas, Gorgias: an edition of the extant texts and fragments with commentary and

introduction, Glasgow 2001.

ARTYKUY ARTIKEL ARTIKLES

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 3Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 3 2014-11-22 13:18:092014-11-22 13:18:09

ZBIGNIEW NERCZUK4

czy Johna Dillona i Tani Gergel6 s wprawdzie wartociowymi tumaczeniami, opraco-waniami i komentarzami do fragmentw zgromadzonych przez Dielsa i Kranza, ale nie wzbogacaj tego skromnego zasobu. Z tej perspektywy wartociowe dla rekonstrukcji myli Gorgiasza i w ogle sofi styki byoby podjcie bada nad tymi materiaami, ktre zostay z jakich wzgldw pominite przez niemieckich badaczy.

Oczywisty przedmiot poszukiwa w tym zakresie stanowi dialogi platoskie. Nie do zakwestionowania jest bowiem znaczenie dyskusji z sofi styk dla rozwoju myli Pla-tona czy wielo odniesie i nawiza do myli sofi stycznej w caej twrczoci fi lozofa. W odniesieniu do bada nad Gorgiaszem najwaniejszym rdem platoskim, ktre naleaoby podda ponownemu badaniu pod ktem historycznej wiarygodnoci wypo-wiedzi, jest Platoski Gorgiasz.

Chocia dialog ten, ktry w swojej pierwszej czci zawiera obszern rozmow So-kratesa z Gorgiaszem, jako rdo nie wzbudzi zaufania Dielsa i Kranza7, wiele jednak wskazuje na to, e wypowiedzi Gorgiasza w dialogu mog stanowi wartociowe uzu-penienie zbioru Dielsa/Kranza. Sam kontekst dyskusji prowadzonej przez Sokratesa z Leontyczykiem, czyli problematyka sztuki retorycznej, jest w peni zgodny z tym, co wiemy o zainteresowaniach historycznego Gorgiasza. Rwnie cay szereg wypowiedzi retora z Leontinoi znajduje swoje odpowiedniki w innych przekazach powiconych myli Gorgiasza. Z ca pewnoci staranna analiza wypowiedzi retora w dialogu w sze-rokim kontekcie, porwnanie ich treci z innymi przekazami dotyczcymi Gorgiasza, podjcie prby wskazania tego, co odpowiada i co nie odpowiada naszemu wyobraeniu Gorgiasza opartemu na zachowanych tekstach i innych przekazach, stanowiyby warto-ciowy wkad w badania nad Leontyczykiem.

Jedn z najbardziej interesujcych i najbogatszych w tre wypowiedzi Gorgiasza zawartych w dialogu jest mowa, ktr Leontyczyk wygasza w odpowiedzi na pytanie Sokratesa dotyczce mocy retoryki (456a457c). Chocia nie zostaa ona wczona do zbioru Dielsa/Kranza, szereg przesanek decyduje o tym, e warto podda j bliszej analizie. Wypowied Gorgiasza ma form mowy, a zatem form najblisz kompeten-cjom i upodobaniu retora, w swej pierwszej czci przyjmujc charakter pochway re-toryki, a w drugiej jej obrony. Wprowadza ona wtki nie tylko przeomowe dla dyskusji w dialogu, ale rwnie cile zwizane z nurtem sofi stycznym, takie jak analogie retora i lekarza czy sztuki sowa oraz sztuki walki, wtek wpywu sowa na pojedyncze osoby i na zgromadzenia, problem odpowiedzialnoci retora za posugiwanie si sztuk wy-mowy w niecnych celach czy zwizany z nim problem odpowiedzialnoci nauczycieli retoryki za swoich uczniw.

W moim przekonaniu zamieszczona poniej analiza mowy wskazuje jednoznacznie, e ze wzgldu na bogactwo odniesie do twrczoci i myli historycznego Gorgiasza moe ona stanowi cenne uzupenienie zbioru Dielsa/Kranza.

6 The Greek Sophists, Translated and with Introduction and Notes by John Dillon and Tania Gergel, London 2003.

7 W zbiorze Dielsa/Kranza znajdujemy siedem fragmentw zaczerpnitych z dialogu Gor-giasz (w czci A).

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 4Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 4 2014-11-22 13:18:102014-11-22 13:18:10

Studia Antyczne i Mediewistyczne 12 [47] (2014)PL ISSN 00393231

MOWA GORGIASZA W DIALOGU GORGIASZ (456A1457C3)

(przekadu dokonano na podstawie wydania: Platonis Opera, recognovit brevique adnotatione critica instruxit Ioannes Burnet,

tomus III Tetralogias VVII continens, Oxonii 19092)

GORGIASZ: Ja Ci sprbuj, Sokratesie, jasno wyjawi ca moc retoryki (th \n th =v r (htwrikh =v du /namin a [pasan)1. Sam bowiem piknie naprowadzie. Wiesz na pewno, e niektre warsztaty okrtowe, mury ateskie i konstrukcje portowe powstay za rad Temistoklesa, a inne Peryklesa, nie za za rad specjalistw (e)k tw=n dhmiourgwn=)2.

SOKRATES: Powiada si tak, Gorgiaszu, o Temistoklesie; a Peryklesa sam sucha-em, gdy doradza nam na temat rodkowego muru3.

1 Termin dynamis odgrywa w dialogu fundamentaln rol. To on jest gwnym przedmiotem zainteresowania Sokratesa, ktry przystpuje do rozmowy z Gorgiaszem, chcc si dowiedzie, czym jest moc i przedmiot (pragma) retoryki (447c). Gorgiasz gosi pochwa mocy retoryki, dziki ktrej, jak enigmatycznie stwierdza, retorzy za niewolnika maj lekarza, nauczyciela gim-nastyki czy handlarza (452e). Poniewa dla Sokratesa odpowiedzi Gorgiasza padajce w trakcie rozmowy nie s jasne, prosi retora o przedstawienie, na czym polega specyficzna dynamis reto-ryki. Odpowied Gorgiasza zawarta w mowie stanowi punkt wyjcia do dalszej dyskusji przed-stawionej w dialogu, poniewa w platoskiej koncepcji sztuki, obok przedmiotu (ergon) i celu, jakim jest dobro, dynamis jest trzecim z elementw charakteryzujcych i wyrniajcych kad z wielu technai. Na temat platoskiej polemiki z Gorgiaszem por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda. Problem sztuki w dyskusji midzy Gorgiaszem a Platonem, Wrocaw 2002 (Toru 2013).

2 Naley pamita, e terminy retoryka czy retor, stanowice przedmiot dyskusji, miay wczenie znacznie szersze znaczenie i pokryway si znaczeniowo z terminami polityka i polityk. Z tego wzgldu Temistokles i Perykles politycy atescy s uznawani przez Gor-giasza za retorw. Retoryk z polityk wie take definicja przedmiotu retoryki, ktrym jest to, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe, podana przez Gorgiasza wyej (453e). Jest ona identyczna z definicj przedmiotu retoryki przedstawion w Platoskim Charmidesie (170b), co pozwala wnioskowa, e byo to przekonanie obiegowe. Rwnie drugi termin demiourgos jest trudny do przetumaczenia na jzyk polski, poniewa obejmuje szerszy zakres ni polskie sowo rzemiel-nik, wytwrca. Mianem demiourgoi okrelani s rnego typu specjalici czy ludzie biegli w jakim zawodzie, tacy jak lekarze, dowdcy, rzemielnicy, sternicy etc.

3 Temistokles w latach 493/2 p.n.e. doprowadzi do rozbudowy portu w Pireusie i otoczy cay obszar portu murami w celu obrony przed atakami od strony ldu. W latach 80-tych przeprowadzi rozbudow floty, ktra odniosa zwycistwo z Persami w bitwie pod Salamin, oraz doprowa-dzi do odbudowy zniszczonych murw ateskich. Perykles, prawdopodobnie w latach 40-tych V wieku p.n.e., przeprowadzi budow tzw. muru rodkowego (poudniowego), ktry, po utracie znaczenia portu w Faleronie, otacza tylko port w Pireusie czc Ateny z Pireusem. Sokrates, ktry urodzi si okoo roku 470, rzeczywicie mg sucha przemowy Peryklesa na ten temat.

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 5Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 5 2014-11-22 13:18:102014-11-22 13:18:10

PLATON6

GORGIASZ: [456a] I w przypadku jakiegokolwiek wyboru tych, o ktrych wspo-minae4, Sokratesie, widzisz, e retorzy s tymi, ktrzy doradzaj5, i ktrych opinie zwyciaj w tych sprawach.

SOKRATES: Dziwic si temu, Gorgiaszu, od dawna ju pytam, jaka to moc (du/namiv) jest tej retoryki. Jak demoniczn jawi mi si bowiem [jej] wielko, gdy tak si jej przygldam6.

GORGIASZ: A gdyby dopiero wszystko wiedzia! Dlatego e, by tak rzec, zbierajc w sobie wszystkie moce, ma [je] pod sob7. [456b] Przedstawi ci na to mocny dowd (tekmh/rion)8; ja ju wiele razy z bratem i z innymi lekarzami9 byem u chorego, ktry nie

4 Chodzi o wspominanych chwil wczeniej przez Sokratesa lekarzy, budowniczych statkw, cieli i dowdcw (455bc).

5 Gorgiasz ju wczeniej w dialogu (452e4) wyrni szkicowo trzy rodzaje retoryki: rodzaj polityczny, okrelany mianem doradczego (symbouleutike, deliberativum), sdowy (dikani-kon, iudiciale) oraz popisowy (epideiktikon, demonstrativum). Teraz przywouje jeden z nich, okrelany mianem doradczego. Odpowiada to podjtej w rozmowie przez Gorgiasza proble-matyce, dotyczcej spraw polis. Gorgiasz wie w ten sposb explicite retoryk z polityk, co wprowadza w szerok problematyk dialogu, przemieniajcego si w dalszej czci w dyskusj na temat prawdziwego polityka i zwizan z ni batali dwu modeli ycia: praktycznego i teo-retycznego.

6 Sokrates ironicznie nazywa umiejtno Gorgiasza demoniczn, ale zdaje si to odzwier-ciedla pewne wyobraenia samego Gorgiasza. W Pochwale Heleny (815) Gorgiasz podnosi wtek magicznej mocy sowa, przyrwnujc j do mocy zakl. Wydaje si, e Platon w dialogach wielokrotnie wie moc sowa z moc magii w nawizaniu do tego sofistycznego porwnania (Charm. 156de; Teajtet, 289e). Na temat magicznej mocy sowa por. np. J. de Romilly, Magic and Rhetoric in Ancient Greece, Cambridge, Massachusetts and London 1975.

7 Wtek wyszoci retoryki nad innymi sztukami jest podkrelany przez Gorgiasza od po-cztku rozmowy z Sokratesem (por. 452e). Znajduje to swoje potwierdzenie rwnie w wiadec-twie w Platoskim Filebie (DK 82 A26). Dalfen (Platon, Gorgias, bersetzung und Kommentar Joachim Dalfen, Gtingen 2004, s. 204) zwraca uwag na obecno tego wtku w Hekabe Eury-pidesa (814 nn.).

8 Dalfen (Platon, Gorgias, s. 205) wskazuje, e sowo tekmerion (wiadectwo) jest typowym terminem jurydycznym. Gorgiasz przystpuje zatem do wygoszenia mowy niczym w procesie, majc zamiar, po pierwsze, dowie wyszoci retoryki nad innymi zajciami, a po drugie przed-stawi jej obron przed zarzutem zego wykorzystywania (apologia retoryki). Obrona Gorgiasza moe nosi znamiona historycznej. Nagana zego uytku robionego ze sowa pojawia si rwnie w Pochwale Heleny (12), gdzie retor potpia Parysa za posugiwanie si sowem w sposb wy-stpny, a usprawiedliwia przymuszon sowem Helen. Obrona umiejtnoci (technai) przed ata-kami czsto pojawia si w literaturze tego okresu (szczegowo na ten temat por. F. Heinimann, Eine vorplatonische Theorie der TEXNH, Museum Helveticum 18 [1961], s. 12769). Zarzut zego uytku robionego ze sowa nie pojawia si we wczeniejszej fazie rozmowy, a Gorgiasz wydaje si w ten sposb odpowiada na obiegowe zarzuty tego typu i wyprzedza ewentualn krytyk. Wskazujc na problem zego uytku, Gorgiasz rozpoczyna jeden z najwaniejszych dla rozwoju dialogu wtkw.

9 O tym, i brat Gorgiasza Herodikos by lekarzem, wspomina na pocztku dialogu Chajrefont (448b). Dalfen (Platon, Gorgias, s. 171) wysuwa przypuszczenie, e to jego ma na myli Arysto-teles (Rhet., 1400b20 n.), gdy wzmiankuje o Herodikosie, ktry zinterpretowa imiona sofistw Trazymacha i Polosa, wskazujc na zgodno znacze imion i ich charakterw. Wzmianka o za-

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 6Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 6 2014-11-22 13:18:102014-11-22 13:18:10

MOWA GORGIASZA W DIALOGU GORGIASZ 7

chcia wypi lekarstwa czy te da si lekarzowi ci czy przypala10, i chocia lekarz nie by w stanie [go] przekona11, to ja [go] przekonaem12: nie dziki innej sztuce, ale dziki retoryce13.

wodzie wykonywanym przez brata nadaje mowie Gorgiasza wiarygodny rys. Zainteresowanie samego Gorgiasza medycyn jest do dobrze potwierdzone, poczynajc od medycznych czy paramedycznych dokona nauczyciela Gorgiasza, jakim by Empedokles, przez zwizki retoryki z medycyn widoczne w Pochwale Heleny (analogia leku/trucizny [pharmakon] i sowa [14], oddziaywanie przez sowo na stany psychiczne [8], zainteresowanie wspzalenoci midzy stanami psychicznymi i cielesnymi [8], wtek wspodczuwania [9]).

10 DK 82 A 22. Gorgiasz podaje tu jako przykad typowe dla wczesnej medycyny zabiegi cicia i wypalania. Wskazanie na najbardziej bolesne operacje stanowi argument potwierdzajcy wielko retoryki, ktra potrafi przekona do poddania si nawet takim torturom. Wypowied Gorgiasza ma kilka wanych implikacji. 1) Ze wspczesnej nam perspektywy retor jest niczym psycholog, ktry poprzez sowo potrafi w pewien sposb uleczy dusz pacjenta i przekona go do poddania si dziaaniom majcym na celu jego dobro. Jest to przejawem charakterystycznego dla retoryki i sofistyki zainteresowania ludzkimi stanami psychicznymi oraz zwizanymi z ni-mi cielesnymi symptomami, ktre jest doskonale widoczne w tekstach Gorgiasza i Protagorasa (por. Pochwaa Heleny, 9; tzw. apologia Protagorasa w Teajtecie 166a168c). Pewnego rodzaju praktyk psychologiczn mia prowadzi inny sofista, Antyfon, ktry poddawa pacjentw kuracji przy pomocy sw (DK 87 A6). 2) Przykad Gorgiasza przedstawia sytuacj, w ktrej retor dziaa w zgodzie z intencjami lekarza, a zatem tego, kto wie, co jest dla pacjenta dobre. Co jednak byoby, gdyby retor dziaa wbrew zdaniu lekarza? Platon, dostrzegajc w tym wielki problem, stawia w dalszej czci dialogu pytanie, ktry z nich lekarz czy retor ma prawo do wywierania wpywu, a zatem zadaje pytanie dotyczce kompetencji retora w tym zakresie, w odniesieniu do ktrego przekonuje. Rozwija przy tym swoj wasn koncepcj sztuki opart na pojciach dobra, mocy i wiedzy, bdc podstaw krytyki retoryki Gorgiasza. Z perspekty-wy Platona sama sztuka perswazji, bez oparcia w wiedzy eksperckiej, nie zasuguje na miano umiejtnoci.

11 Procedura polegajca na rozmowie lekarza z pacjentem znajduje swoje potwierdzenie w li-teraturze, por. De vetere medicina 2; Platon, Charm. 156b; Nom. IV 720de. O tym, i przekona-nie pacjenta nie zawsze byo atwe, wiadczy De arte 7 (Dalfen, Platon, Gorgias, s. 206).

12 Gorgiasz nawizuje do pierwszorzdnego wtku dialogu, jakim jest zagadnienie na-mowy (peitho). Ju wczeniej w dialogu retoryka bya okrelona przez Sokratesa na podsta-wie twierdze Gorgiasza jako specjalistka od namowy (peithous demiourgos) (454e455a). Rola, jak Gorgiasz przypisuje w dialogu perswazji, odpowiada znaczeniu tej problematyki w mowach retora. W Pochwale Heleny znajdujemy wielk pochwa mocy sowa oraz wska-zanie na dwojaki uytek, dobry i zy, jaki mona z niej zrobi (814; pojcie peitho pojawia si tam trzykrotnie w par. 12, 13, 14), a w Obronie Palamedesa w kontekcie posugiwania si sowem podkrela si rnic midzy wiedz (prawd) a mniemaniem (3, 5, 2226) oraz nauczaniem i zud (33).

13 W Pochwale Heleny Gorgiasz pisze, i sowo wadne jest odj strach i usun smutek, wzbudzi rado i wzmc lito (8). Przykad pacjenta, ktrego retor skania do poddania si operacji, moe by przykadem mocy sowa odejmujcego strach.

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 7Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 7 2014-11-22 13:18:102014-11-22 13:18:10

PLATON8

A mwi, e gdyby poszli do miasta, do jakiegokolwiek chcesz, m zajmujcy si retoryk i lekarz14, jeli trzeba by rywalizowa mow15 na zgromadzeniu albo na jakim innym zebraniu16, ktrego z nich naley wybra [na stanowisko] lekarza, to [456c] lekarz zostaby z tyu17, a wybrany zostaby ten, kto ma umiejtno wypowiedzenia mowy, jeliby tylko chcia18.

A jeli rywalizowaby z jakimkolwiek innym specjalist, to retor przekonaby, e jego naley wybra, bardziej ni ktokolwiek inny19; nie ma bowiem niczego20, o czym

14 Jest to pewnie nawizanie do trybu ycia retora, ktry czsto zmienia miejsce pobytu w poszukiwaniu nowych uczniw. Rwnie lekarze wdrowali oferujc swoje usugi w rnych miastach (Dalfen, Platon, Gorgias, s. 206). Ta skonno do podrowania w poszukiwaniu za-robku stanowi jeszcze jeden element, ktry naprowadza na popularn wrd sofistw i retorw analogi retora/sofisty i lekarza, ktrym tutaj si Gorgiasz posuguje (por. Pochwaa Heleny, 14; Platon, Teajtet, 167bc). To zestawienie retora i lekarza jest dla Platona szczeglnie niepokojce, poniewa sztuka lekarska czsto peni w dialogach rol wzoru dla innych sztuk, speniajc kryte-rium technicznoci i uytecznoci (dlatego Platon tak chtnie odwouje si do przykadu zdrowia i choroby rwnie w Gorgiaszu).

15 Wtek walki, rywalizacji silnie zaznacza si w mowie Gorgiasza (ju wyej bya mowa o zwycianiu [456a]). Ten aspekt mowy Gorgiasza odpowiada treciom oraz leksyce charakte-ryzujcej Pochwa Heleny (figura sowa wadcy, powizanie kategorii sowa z frazeologi siy i przemocy) czy przekaz z Fileba (58a = DK 82 A26). Por. przypis 24.

16 Gorgiasz rozrnia tutaj mono wywarcia wpywu przy pomocy sowa zarwno na poje-dyncze osoby, jak i na zgromadzenia. Podkrelenie oddziaywania sowa na tum znale mona rwnie w Pochwale Heleny, 13 (polu\n o]xlon), a take w Obronie Palamedesa, 33 (e)n o]xl%). Por. przypis 5.

17 Gorgiasz posuguje si tu zwrotem (ou)damou= a]n fanh=nai) zaczerpnitym ze sownictwa zwi-zanego z wycigami konnymi, co wspgra z jego przekonaniem o agoniczym charakterze retoryki.

18 Ta wypowied Gorgiasza inicjuje bardzo wany wtek dyskusji w Gorgiaszu: Leontyczyk w pragnieniu wykazania wielkoci retoryki gosi wyszo mwcy nad dowolnym specjalist. Tak dugo jak retor/polityk przekonywaby w zgodzie z tezami specjalisty (przykad lekarza) czy decydowaby o wyborze specjalisty podczas zebra publicznych, jego dziaanie nie stanowioby niebezpieczestwa. Jednak Gorgiasz, posugujc si toposem retoryki jako umiejtnoci m-wienia o wszystkim, przedstawia niebezpieczn tez, e retor przewysza kadego specjalist i kadego z nich pokonaby w staraniach o posad. Twierdzenie to jest cakowicie niezgodne z platoskim wymogiem kompetencji w danej dziedzinie (por. np. dialog Ion, gdzie wielokrotnie powtarza si, e rapsod nie ma takich kompetencji jak ekspert w danej dziedzinie) i koncepcj sztuki, zgodnie z ktr kada ma swj wasny zakres (moc i przedmiot) (por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda). Ze wzgldu na ten brak kompetencji retorw w zakresie poszczeglnych dyscyplin, a nawet, jak si okae, brak wiedzy w zakresie rzekomego przedmiotu retoryki, jakim jest wedle Gorgiasza, sprawiedliwo, Sokrates powie, e retor-ignorant przekonuje ignorantw (459b).

19 Warto zwrci uwag na to, i jest to tryb hipotetyczny (powtrzony w 457b). W wietle przedstawianego w dalszej czci mowy zalecenia sprawiedliwego uycia sowa Gorgiasz nie wy-daje si w tym miejscu promowa walki retorw z lekarzami czy innymi specjalistami, lecz jego celem jest raczej podkrelenie mocy perswazyjnej retoryki, ktra szczeglnie widoczna i znaczca jest w sferze spraw publicznych (por. wyej retorzy/politycy decydujcy o budowie warsztatw, murw i dokw). Na zwizek Gorgiasza z tradycj moraln wskazuj wypowiedzi w dalszej czci mowy, w ktrej zastrzega konieczno sprawiedliwego (poprawnego) uycia retoryki.

20 Gorgiasz gosi, i retoryka jest umiejtnoci przekonujcego mwienia o kadej rzeczy. Jest to i tak zagodzona wersja zapowiedzi historycznego Gorgiasza, ktry, jak wskazuj wia-

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 8Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 8 2014-11-22 13:18:102014-11-22 13:18:10

MOWA GORGIASZA W DIALOGU GORGIASZ 9

retor nie mwiby bardziej przekonujco (piqanw /teron)21 ni jakikolwiek specjalista wo-bec tumu (e)n plh/qei)22. Tak wielka jest wic i taka moc tej sztuki.

Naley jednak23, Sokratesie, posugiwa si retoryk tak jak wszelk inn sztuk walki24. Albowiem rwnie [456d] inn sztuk walki nie naley z tego powodu posu-

dectwa, mia nawet twierdzi, i jest w stanie odpowiedzie na kade pytanie, sugerujc tym samym, e wie wszystko (82 DK A 1a; por. take 82 A 20). Por. niej przypis 35.

21 Przekonujcy (pithanos) jest wan kategori zwizan z perswazyjn moc sowa (peitho). Co ciekawe, chocia retor prowadzi tak wnikliwe rozwaania na temat mocy sowa, namowy, praw-dy, mniemania, opinii (pistis), prawdopodobiestwa, okrela reguy perswazyjne (np. mwienie tego, co znane, wzbudza wprawdzie ufno, ale nie rado [Pochwaa Heleny, 5]), to jednak w zachowa-nych tekstach Gorgiasza czy wiadectwach termin przekonujcy nie wystpuje ani razu.

22 Por. wyej przypis 16. To podkrelenie wobec tumu jest tym, co wedug Gorgiasza wy-rnia retoryk, dajc jej przewag nad innymi specjalistami. Odmienne zdanie ma Platon, ktry obrazowi retora zdolnego do przekonywania tumu na kady temat, przeciwstawia idea specja-listy posiadajcego wiedz na temat okrelonego przedmiotu i dziaajcego zgodnie z oglnymi zasadami sztuki, ktre okrelane s przez Platona w dialogu.

23 Gorgiasz przechodzi do nowego tematu, ktrym jest obrona retoryki przed zarzutami zego wykorzystywania mocy sowa. Gorgiasz wyprzedza tym samym ewentualne zarzuty, na podstawie czego mona wnosi, e oskarenia wysuwane wobec retorw musiay by w owym czasie bardzo czste (por. Dalfen, Platon, Gorgias, s. 207). Przykady takich zarzutw zawarte s w komedii Arystofanesa Chmury. O krytyce, z jak spotykaa si dziaalno retora, wspomina rwnie Protagoras w Platoskim dialogu (Prot. 316d): Bo taki czowiek z obcych stron, ktry do miast wielkich zjeda i tam namawia co najlepszych spord modziey, eby porzucili to-warzystwo innych, czy to swoich, czy obcych, czy starszych, czy modszych, a obcowali z nim, bo si przez to obcowanie z nim rozwin i udoskonal, taki si musi mie na bacznoci przy tej pracy (tum. W. Witwicki).

24 Analogia retoryki i sztuki walki czy te analogia namowy i siy (peitho i bia) pojawia si wielokrotnie w tekstach Gorgiasza i wiadectwach dotyczcych sofistw. Silnie zaznacza si w Pochwale Heleny (814), w ktrej namowa i przemoc zostaj ze sob zrwnane: sowo moe wywiera dwojaki wpyw: pomocny i szkodliwy. To ono dokonao gwatu na Helenie, zmuszajc j do ucieczki od ma. Sowo, z ktrego robi si zy uytek, moe wic by tosame z przemoc. Oba pojcia s rwnie zestawiane w Obronie Palamedesa trudno jest jednak jednoznacznie okreli, czy s ze sob zrwnane, czy s przeciwstawiane (14: pei/sav h ] biasa /menov). Z kolei w Platoskim Filebie (58a = DK 82 A 26) wspomina si, e Gorgiasz przeciwstawia peitho i bia, wykazujc wyszo retoryki nad innymi umiejtnociami i twierdzc, e dziki retorycznej peitho bez uycia siy fizycznej mona doprowadzi ludzi do pewnego rodzaju dobrowolnego zniewolenia (pa/nta ga\r u(f< au(t$= dou=la di< e(ko/ntwn, a)ll< ou) dia\ bi/av). Analogi retoryki i sztuki walki posuguj si rwnie dwaj specjalici od erystyki Eutydem i Dionizodoros przedstawieni przez Platona w Eutydemie, ktrzy, jak twierdz, uprawiaj now form swej dawnej dziaalno-ci: przedtem uczyli fechtunku, podczas gdy teraz ucz walki na sowa (272a n.) (por. rwnie tytu dziea Protagorasa O zapasach, wzmiankowany przez Platona w Soficie [232d-e = DK 80 B 8], oraz tytu dziea, rozpoczynajcego si synn tez homo-mensura, jako Kataba/llontev [sc. lo/goi], czyli dosownie mowy powalajce na opatki [DK 80 B 1]). Nawizanie do analogii retoryki i sztuki walki w mowie Gorgiasza w dialogu wydaje si zatem by charakterystyczne dla sofistyki i odzwierciedla stanowisko historycznego Gorgiasza. Retor, wprowadzajc wtek mistrza retoryki jako nauczyciela sztuki walki (456c n.), czy namow z dobrem, rozumianym jako korzy tego, kto si retoryk posuguje, silnie jednak zaznacza, e moc sowa winno si posugiwa sprawiedliwie, przez co rozumie zgodnie z tradycj moraln (457bc).

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 9Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 9 2014-11-22 13:18:102014-11-22 13:18:10

PLATON10

giwa si wobec wszystkich ludzi, e [kto] nauczy si piciarstwa i pankrationu25, i walki w zbroi26, tak i mocniejszy jest zarwno od przyjaci, jak i od wrogw, z tego powodu nie naley przyjaci uderza piciami ani ci mieczem i zabija27.

Ani te, na Zeusa, jeli kto, kto chodzi do palestry, dziki temu majc wywiczone ciao (eu)= e]xwn to\ sw=ma)28 i stajc si piciarzem, nastpnie bije ojca i matk albo jakie-go innego krewnego, albo przyjaciela29, z tego powodu nie naley [456e] nienawidzi nauczycieli gimnastyki i tych, ktrzy nauczaj, jak walczy w zbroi, i wypdza [ich] z miast30.

Oni bowiem przekazali [umiejtnoci], aby posugiwano si nimi sprawiedliwie wo-bec wrogw i tych, ktrzy popeniaj wystpki: dla obrony, a nie zaczepki31. [457a] A tamci, postpujc na odwrt, posuguj si si i sztuk nieprawidowo (ou )k o )rqw =v)32.

25 Pankration by rodzajem walki stanowicej poczenie zapasw i walki na pici, wprowa-dzonym na igrzyska w Olimpii w roku 6487 p.n.e.

26 Walka w zbroi bya skadow wyksztacenia efebw. 27 Wyrzdzanie krzywdy przyjacioom motyw, ktrym jako przykadem posuguje si Gor-

giasz jest niezgodne z tradycyjn zasad pomagania przyjacioom i wyrzdzania krzywdy wrogom (por. niej przypis 29). Zasada ta pojawia si rwnie dwukrotnie w argumentacji he-rosa w Gorgiaszowej Obronie Palamedesa (18): A [moe dopuciem si tego], chcc wesprze przyjaci albo zaszkodzi wrogom? S to bowiem powody, dla ktrych mona by si dopuci zbrodni; dla mnie jednak wynik by przeciwny wyrzdziem krzywd przyjacioom, wrogom pomogem oraz (25): szalestwem jest bowiem zabiera si za dziea niemoliwe do realizacji, nieprzynoszce poytku, szpetne, wskutek ktrych zaszkodzi si przyjacioom, pomoe wro-gom, uczyni si wasne ycie niegodziwym i bdnym. Do tej zasady w sposb paradoksalny nawizuje Platon w dalszej czci dialogu, gdy w podsumowaniu dyskusji z Polosem (480b) na podstawie przeprowadzonych argumentacji Sokrates stwierdza, e pomoc przyjacioom polega na przyczynieniu si do tego, by ponieli zasuon kar, gdyby zrobili co zego, podczas gdy szkodzenie wrogom polegaoby na pomocy w unikniciu kary.

28 Interpretatorzy s podzieleni, czy chodzi tu o wrodzone predyspozycje cielesne (physei), czy efekt wicze i nauki. Bardziej przekonujca wydaje mi si jednak ta druga interpretacja.

29 Wyrzdzenie krzywdy rodzicom, bliskim i przyjacioom musiao stanowi w powszechnym odczuciu przejaw najgorszej demoralizacji wizanej z retoryk i sofistyk (por. wyej przypis 27). Wykorzystuje to np. Arystofanes w Chmurach przeciwko Sokratesowi, przedstawiajc modego Strepsjadesa, ktry, poddany demoralizujcemu wpywowi nauk Sokratesa, bije ojca (1321 nn.).

30 Gorgiasz, przedstawiajc t ogln zasad, sugeruje nierwne traktowanie nauczycieli sztuk walki i nauczycieli retoryki. Mona si domyla, e w powszechnym odczuciu ci pierwsi nie ponosili odpowiedzialnoci za wystpki swych uczniw. Na temat zej sawy retorw por. wy-ej przypis 23. Bardzo podobnym przykadem posuguje si Isokrates w Antidosis, ktry rwnie uwalnia od odpowiedzialnoci nauczycieli sztuk walki za ze czyny uczniw (15, 252).

31 Gorgiasz odwouje si tu do tradycyjnej zasady przypisujcej win temu, kto rozpocz dziaania nieprzyjazne. Dalfen (Platon, Gorgias, s. 210) wskazuje na jej obecno u Homera (Il. XXIV, 369), Herodota (Dzieje, 1, 5, 3) i Tukidydesa (Wojna Peloponeska, 1, 144, 2), a take w mowach Antyfonta, Lizjasza i Demostenesa. Kontekst sw Gorgiasza wskazuje, e to po-sugiwanie si sprawiedliwe oznacza dla niego przestrzeganie podstawowych zasad tradycji moralnej, takich jak wspomaganie przyjaci i krzywdzenie wrogw (por. przypisy 27 i 29) oraz prawo do obrony.

32 Niesprawiedliwe i sprawiedliwe posugiwanie si sowem jest okrelane jako popraw-ne (orthos) oraz niepoprawne (ouk orthos). Terminy orthos (poprawny) i orthotes (popraw-no) nale do wanych kategorii sofistycznych, w szczeglnoci odnoszcych si do rozwaa

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 10Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 10 2014-11-22 13:18:102014-11-22 13:18:10

MOWA GORGIASZA W DIALOGU GORGIASZ 11

A zatem nie ci, ktrzy nauczyli, s niegodziwi33, ani te sztuka winna ani niegodziwa z tego powodu nie jest34, ale ci, ktrzy nie posuguj si [ni], jak sdz, prawidowo.

Ten sam argument [odnosi si] do retoryki. Retor jest bowiem w stanie mwi wobec wszystkich i o wszystkim35, tak i jest bardziej przekonujcy podczas tumnych zebra (e)n toi=v plh/qesin)36 [457b] i, krtko mwic, [jest w stanie przekona], o czym by ze-chcia; ale z tego powodu wcale nie ma potrzeby, by lekarze byli pozbawiani chway, poniewa [retor] mgby to zrobi, ani te inni specjalici, ale [naley] posugiwa si rwnie retoryk sprawiedliwie tak jak sztuk walki37.

jzykowych. U Gorgiasza termin ten wystpuje w Pochwale Heleny (2). Na ten temat por. np. M. Gagarin, Kata ton orthotaton logon: Correct Argument in the Sophists and Early Orators, Rethymno, October 29, 2004 http://www.fks.uoc.gr/conferences/InterfaceOct2004/Gagarin.pdf (dostp 21.09.2014); R. Pfeiffer, Die Sophisten, ihre Zeitgenossen und Schler im fnften und vierten Jahrhundert (Auszug), s. 170214, w: Sophistik, herausgegeben von Carl Joachim Clas-sen, Darmstadt 1976; C. J. Classen, The Study of Language amongst Socrates Contemporaries, s. 215247, w: Sophistik, s. 21547; G. B. Kerferd, The theory of language, w: The sophistic move-ment, Cambridge 1981, s. 6877.

33 Gorgiasz optuje za indywidualn odpowiedzialnoci osoby w sposb wystpny posugu-jcej si jak nabyt umiejtnoci, odrzucajc win nauczycieli danej sztuki i nie podwaajc zasadnoci uprawiania samej sztuki (zgodnie z zasad abusus non tollit usum).

34 lady polemiki prowadzonej przez sofistw i retorw z krytykami ich dziaalnoci zawarte s w kilku pismach tego okresu, takich jak mowa Protagorasa w dialogu Platona Protagoras (320c328d), tzw. apologia Protagorasa w Teajtecie (166d167d), fragmenty Hippiasza (DK 86 A 9; B 5) i opowiastka Prodikosa Herakles na rozstaju drg (DK 84 B 2).

35 Gorgiasz powtarza myl z 456c (por. wyej przypis 20). 36 Por. wyej przypis 22. 37 Temat sowa i zwizane z nim zagadnienia takie jak: (1) moliwoci przekazania prawdy

przy pomocy sowa, (2) wiedzy, niewiedzy czy mniemania lecego u podstaw wypowiedzi, (3) efektu w postaci wiedzy czy mniemania wytwarzanego przez sowo w suchaczu, (4) sprawie-dliwego lub niesprawiedliwego uycia sowa, a take (5) odpowiedzialnoci za posugiwanie si niesprawiedliwym sowem, stanowi wiodce problemy zawarte w tekstach Gorgiasza. Mo-liwo niesprawiedliwego uycia sowa jest silnie podkrelana w obu zachowanych mowach. W Pochwale Heleny obwinia si Parysa za wiadome dokonanie gwatu i zniewolenie Heleny przy pomocy sowa (12). Gorgiasz, w ekskursie o bardziej oglnym charakterze, zwraca rwnie w mowie uwag na realia ateskie, piszc: A e namowa, pync wraz ze sowem, dusz ukszta-towaa, jak chciaa, mona si dowiedzie, suchajc [] agonw koniecznych prowadzonych przy pomocy sw, w jakich jaka mowa umiejtnie napisana, a nie z myl o prawdzie wypo-wiedziana, cay tum raduje i przekonuje (13). Problem niesprawiedliwego posugiwania si sowem odgrywa pierwszorzdn rol rwnie w Obronie Palamedesa, w ktrej mityczny heros musi broni si przed niesprawiedliwym oskareniem wysunitym przez Odyseusza. Wpraw-dzie w swej strategii obronnej Palamedes unika bezporedniego oskarenia Odyseusza o ze intencje i faszywe postawienie zarzutu, a rozwaa raczej kwesti tego, czy Odyseusz kieruje si wiedz czy mniemaniem, to jednak problematyka faszywego wiadectwa, niesprawiedliwego czy faszywego posugiwania si sowem przejawia si w mowie wielokrotnie w nawizaniu do realiw ateskich. Jak pisze R. R. Turasiewicz (Sofista Gorgiasz w krgu wielkomocarstwowej polityki Aten, Meander 25 [1970], s. 320), w Obronie Palamedesa spotka mona odniesienia do szerzcego si w Atenach donosicielstwa, wzmiank o praktyce torturowania niewolnikw w celu wydobycia z nich zezna (11) czy mow o wielokrotnym wykorzystywaniu w procesach faszywych wiadkw (23).

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 11Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 11 2014-11-22 13:18:112014-11-22 13:18:11

PLATON12

A jeli, jak sdz, kto, gdy stanie si retorem, nastpnie postpuje niesprawiedliwie posugujc si t moc i sztuk, to nie naley nienawidzi tego, kto nauczy, i wypdza z miasta. On bowiem przekaza dla sprawiedliwego uytku [457c], a tamten uywa na opak. Sprawiedliwe jest nienawidzi tego, kto nie posuguje si prawidowo (ou )k o )rqw =v), i [jego] wypdzi i zabi, a nie tego, kto uczy38.

Przeoy Zbigniew Nerczuk

38 Stanowisko Gorgiasza przedstawione w mowie wydaje si zgodne z oglnym charakterem jego koncepcji etycznej. W wypowiedziach Gorgiasza mona dostrzec ten sam rys tradycjonali-zmu etycznego, ktry tak silnie zaznacza si w Pochwale Heleny i Obronie Palamedesa (oparcie argumentacji na wyliczeniu tradycyjnych dbr, odwoywanie si do tych samych zasad etycz-nych, takich jak pomaganie przyjacioom i krzywdzenie wrogw). Podobnie jak w Pochwale He-leny (por. przypis 37) Gorgiasz gosi, i moc namowy powinna by wykorzystywana wycznie sprawiedliwie, a na potpienie zasuguj ci, ktrzy, tak jak Parys, wykorzystuj j do realizacji niecnych celw. Gorgiasz gosi rwnie w mowie przekonanie znane nam z Pochway Heleny, zgodnie z ktrym odpowiedzialno za wystpne uycie sowa ponosi ten, kto si nim w taki nieprawidowy sposb posuguje.

Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 12Mediewistyka 2014 KSIAZKA.indb 12 2014-11-22 13:18:112014-11-22 13:18:11