13 Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

2. FUNKCJE EKOSYSTEMÓW WODNYCH

Anna Sikora

O tym, Ŝe woda jest niezbędna dla wszystkich organizmów na świecie, wiemy od przedszkola.

Często jednak nie uświadamiamy sobie roli, jaką ekosystemy wodne pełnią w środowisku

przyrodniczym oraz w gospodarce człowieka. Funkcje śródlądowych ekosystemów wodnych moŜna

ogólnie podzielić na przyrodnicze i społeczno-gospodarcze.

Wśród waŜnych funkcji przyrodniczych ekosystemów wodnych wyróŜniamy:

zmiana mikroklimatu poprzez zmniejszanie amplitudy wahań temperatury dobowej oraz wzrost

wilgotności powietrza [5,7]. Doliny rzeczne wpływają równieŜ na kierunek wiatrów [6].

Roślinność wodna, związana z ekosystemami wodnymi, modyfikuje równieŜ siłę i szybkość wiatru,

naświetlenie, spowalnia docieranie wody do gleby i jej odpływ oraz zatrzymuje śnieg [5].

opóźnianie spływu wód powierzchniowych poprzez zwiększoną retencję [11]. Jeziora spełniają

funkcję naturalnych zbiorników retencyjnych – magazynują wodę w okresie wezbrań, a oddają

ją w okresach deficytu [1]. Retencjonowanie wody pochodzącej z róŜnych źródeł, a takŜe

hamowanie jej odpływu do rzek charakterystyczne jest równieŜ dla mokradeł [12].

Retencjonowanie wód powodziowych w dolinach rzecznych to funkcja lasów łęgowych [13].

Retencjonując wodę, ekosystemy wodne przyczyniają się do ochrony przeciwpowodziowej

poprzez zmniejszanie fali powodziowej [8].

wpływają na podwyŜszenie się poziomu wód gruntowych [5].

mokradła pełnią rolę swoistych filtrów, wpływając na jakość i skład chemiczny wód

powierzchniowych i gruntowych. Zatrzymują równieŜ substancje biogeniczne (węgiel, azot,

fosfor) oraz substancje toksyczne dla ryb i skorupiaków [9,12].

zwiększanie róŜnorodności biologicznej (Rys. 2.1) poprzez duŜe zróŜnicowanie warunków

środowiskowych [5]. Ekosystemy wodne, np. zbiorniki wodne, stanowią bazę pokarmową dla

zwierząt, m.in ptaków. Dla wielu grup są miejscem schronienia oraz rozrodu (np. płazów) [2].

Jednocześnie, środowiska wodne oferują wiele róŜnorodnych mikrosiedlisk, zasiedlanych

przez zróŜnicowane grupy organizmów. Są to: plankton (organizmy zamieszkujące toń wodną

np. bakterie, glony, bezkręgowce), bentos (organizmy związane z dnem np. pijawki, ślimaki,

małŜe), peryfiton (zespół organizmów porastających rośliny, kamienie itp. zanurzone w wodzie

np. glony, gąbki, stułbie, nicienie, larwy owadów), nekton (organizmy aktywnie pływające

w wodach śródlądowych, np. ryby, płazy, gady, ptaki wodne, ssaki wodne), neuston (organizmy

błonki powierzchniowej, granicy między wodą a atmosferą np. nartniki, larwy muchówek

i komarów, kałuŜnica), pleuston (zespół organizmów o większych rozmiarach, związanych

14 Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

z powierzchnią wody) [3, 13]. Wyspy i łachy zlokalizowane w dolinach rzek to unikatowe

biotopy o duŜej wartości ornitologicznej [15]. Mokradła stanowią miejsca występowania

wyspecjalizowanych gatunków roślin i zwierząt. Ocenia się, Ŝe ponad 50% gatunków

umieszczonych w czerwonych księgach i na czerwonych listach to gatunki związane

z mokradłami [9]. Ocenia się, Ŝe polskie populacje niektórych gatunków zwierząt związanych

ze środowiskami wodno-błotnymi, takich jak bocian biały, wodniczka, derkacz i wydra,

podtrzymują istnienie populacji tych gatunków w skali kontynentu! [15].

tworzą korytarze ekologiczne będące dla wielu gatunków szlakami dyspersji i migracji,

ułatwiając tym samym wymianę genów między lokalnymi populacjami roślin i zwierząt [10, 11].

MoŜliwość kontaktowania się oraz wymiany puli genetycznej ma istotne znaczenie dla

przetrwania niektórych gatunków, w tym rzadkich i zagroŜonych. Rzeki stanowią takŜe szlaki

ryb wędrownych, które migrują w celu odbycia tarła [2].

wzbogacają krajobraz [11].

Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Nartnik powierzchniowiec (Gerris gibbifer)

śółw błotny (Emys orbicularis)

Traszka zwyczajna (Triturus vulgaris)

Bocian czarny (Ciconia nigra)

Grzybienie białe (Nymphaea alba)

Kosaciec Ŝółty (Iris pseudacorus)

Łabędź niemy (Cygnus olor)

Łyska (Fulica atra)

Świtezianka dziewica (Calopteryx virgo)

A.S. Ropucha szara (Bufo bufo)

Łątka dzieweczka (Coenagrion puella)

Rosiczka okr ągłolistna (Drosera rotundifolia)

Rys. 2.1 RóŜnorodność biologiczna ekosystemów wodnych

A.S. A.S.

A.S.

A.S. A.S. A.S.

A.S. J.D.

A.S. A.S. A.S.

16 Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Wśród istotnych funkcji społeczno-gospodarczych

jakie pełnią ekosystemy wodne wymienić moŜna:

rzeki i zbiorniki wodne są źródłem wody pitnej,

np. Jezioro Zegrzyńskie na Narwi (Warszawa),

Dobczyce na Rabie (Kraków), Jezioro Sulejowskie na

Pilicy (Łódź) [8, 14]. Śródlądowe obszary wodne

i wodno-błotne to jedno z najwaŜniejszych źródeł

wód słodkich dla przyrody oŜywionej, w tym takŜe dla

człowieka [15].

wody zgromadzone np. w zbiornikach sztucznych

mogą być wykorzystywane do nawodnień uŜytków

rolnych oraz do ochrony przeciwpoŜarowej [8, 12].

stawy wykorzystywane są do chowu i czasowego

przetrzymywania ryb [14].

rzeki oraz zbiorniki wodne są wykorzystywane

do produkcji energii [14].

ekosystemy wodne oŜywiają monotonny krajobraz

miejski - wodotryski, baseny i stawy, są takŜe często

elementem kompozycji parków [4].

wykorzystywane są w celach sportowych

i rekreacyjnych. Do celów rekreacyjnych

wykorzystywane są m.in. zbiornik Zegrzyński

(Warszawa) zbiornik Zemborzyce (Lublin), Wasilków

(Białystok), Goczałkowicki (Śląsk), Sulejowski (Łódź),

Koronowski (Bygdoszcz), Jezioro Solińskie

(Bieszczady), Jezioro RoŜnowskie (Beskid Wyspowy),

Jezioro śywieckie (Beskid Mały) [5, 8].

rzeki słuŜą jako drogi Ŝeglowne [17] .

zwiększają atrakcyjność turystyczną terenu [11].

zbiorniki wodne oraz cieki są miejscem róŜnego

rodzaju działań edukacyjnych [6].

Omawiając funkcję ekosystemów wodnych warto

zwrócić uwagę na ich rolę na obszarach

zurbanizowanych. W przeszłości miasta lokalizowano

nad mniejszymi lub większymi rzekami

ze względów obronnych oraz moŜliwości zaopatrzenia

mieszkańców w wodę pitną [17]. Przykładami takich miast w Polsce są: Kraków,

Zbiornik przecipoŜarowy

Elektrownia wodna

Transport wodny

Lekcja na Bagnach Biebrzańskich

Rys. 2.2 RóŜnorodne funkcje wód

A.S.

A.S.

A.S.

A.S.

17 Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Warszawa i Toruń nad Wisłą, Opole, Wrocław, Szczecin nad Odrą, a w Europie to m.in. Londyn nad

Tamizą, ParyŜ nad Sekwaną czy Rzym nad Tybrem.

Szczególnie waŜna jest rola miejskich ekosystemów

wodnych w: regulacji mikroklimatu, oŜywianiu krajobrazu,

mikrosiedlisk dla flory i fauny wodnej, poideł dla zwierząt,

kąpielisk dla ludzi, obiektów sportów wodnych, zbiorników

przeciwpoŜarowych oraz obiektów dekoracyjnych [16].

Często róŜne ekosystemy wodne stanowią forum – miejsce

spotkań i dyskusji oraz miejsce wypoczynku [11].

Literatura

[1] Bajkiewicz-Grabowska E. 2002: Obieg materii w systemach rzeczno-jeziornych. Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa.

[2] Bielecka J. 2006: Oczka wodne [w:] Mioduszewski W. (red.) Woda w krajobrazie rolniczym. Wydawnictwo Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty.

[3] Chojnacki J. C. 1998: Podstawy ekologii wód. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie, Szczecin.

[4] Jankowski A. T. 2003: Rola wody w krajobrazie [w:] Myga-Piątek U. (red.) Woda w przestrzeni przyrodniczej i kulturowej. Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec.

[5] Kajak Z. 2001: Hydrobiologia – limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

[6] Kałamucka W. 2007: Przyrodnicze znaczenie dolin rzecznych i ich miejsce w systemie obszarów chronionych województwa lubelskiego [w:] Michalczyk Z. (red.) Obieg wody w środowisku naturalnym i przekształconym. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin

[7] Kotowski W., Piórkowski H. 2006: Znaczenie ekologiczne ekosystemów mokradłowych uŜytkowanych rolniczo [w:] Mioduszewski W. (red.) Woda w krajobrazie rolniczym. Wydawnictwo Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty.

[8] Kobojek E., Kobojek S., Rdzany Z., Ziułkiewicz M. 2005: Polska – środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała.

[9] Mackenzie A., Ball A.S., Virdee S.R. 2002: Krótkie wykłady – Ekologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

[10] Nawrocki P. 2006: Walory przyrodnicze dolin rzecznych [w:] Mioduszewski W. (red.) Woda w krajobrazie rolniczym. Wydawnictwo Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty.

[11] Myga-Piątek U., Partyka J. 2003: Stawy wyŜyny krakowsko-częstochowskiej jako waŜny element krajobrazu [w:] Myga-Piątek U. (red.) Woda w przestrzeni przyrodniczej i kulturowej. Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec.

[12] Okruszko T. 2006: Hydrologiczne funkcje mokradeł [w:] Mioduszewski W. (red.) Woda w krajobrazie rolniczym. Wydawnictwo Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty.

[13] Pyłka-Gutowska E. 1996: Ekologia z ochroną środowiska. Przewodnik. Wydawnictwo Oświata, Warszawa.

Obszary zurbanizowane stanowią

specyficzny układ ekologiczny.

Rozległe powierzchnie utwardzone

powodują zmianę stosunków

termicznych i cyrkulacji powietrza,

a następnie cykliczności opadów i ich

nasilenia [17].

18 Materiały opracowane przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” Filia w Warszawie przy finansowym wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

[14] Starmach K., Wróbel S., Pasternak K. 1976: Hydrobiologia. Limnologia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, PWN.

[15] Strategia ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce na lata 2006-2013 wraz z planem działań i kalkulacją kosztów. 2008, Instytut Ochrony Środowiska.

[16] Wysocki C., Sikorski P. 2002: Fitosocjologia stosowana. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

[17] Zimny H. 2005: Ekologia miasta. Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk, Stare Babice.