1f WYBOR TEKSTOWmag.asp.gda.pl/~lukasz.guzek/historia_krytyki/McLuhan/Mc_Luhan... · Jest to Wiek...

Marshall McLuhan

1f

WYBOR TEKSTOW

Redakcja

Eric Mcluhan, Frank Zingrone

Przeklad

Ewa Ro2alska

Jacek M. Stoklosa

Zysk i S-ka

Wydawnictwo

PDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor

http://www.cvisiontech.com/

Tyhrl oryginaluEssential McLuhan

Copyright O 1995 by Eric Mcluhan and Frank ZingroneAll rights resewed

Copyright @ 2001 for the Polish translation by Zysk i S-ka Wydawnictwo,Poznari

Autorzy przekladu najqzyk polskiEwa R62alska [konsultacja Dorothy i Arthur Mixa]: wprowadzenie,

czqS6 I i II; Jacek M. Stoklosa: czq56 ITI i IV, przypisy

Proj ekt grafi czny okta dkiMiroslaw Adarnczyk

RedaktorMalgorzata Waller

Wydanie I

ISBN 83-7150-692-9

Zysk i S-ka Wydawnictwoul. Wielka 10, 61 -'1 7 4 P oznah

tel. (0-61) 853 27 51,853 27 67.fax852 63 26

Dzial handlowy,ul. Zgoda 54,60-122 Poznari

tel. (0-61) 864 14 03, 864 14 04

e-mail: [email protected]: www.zysk.corn.pl

a Opolgraf S.A.



IEC MEDIA

Reston w ,J.,lew York Times" z 7 lipca 1957 roku napisal:

, Dyrektor oirodka zdrowia... informuje nas, ie w tym ltgodniu malamyszka, kt6ra przyptrszczalnie oglqdala du2o telewizji, zaatakowala malqdziewczynkq ijej doroslego koto... Kot i myszka przeiyli, a wydarzenieto jest przypomnieniem, 2e wszystko ste zmrcnta.

n fPo trzech tysi4cach lat eksplozji, osi4gniqty dziEki techni-ldm fragmentarycznym i mechanicznym, Swiat zachodni im-ploduje. W erze mechanicznej ,,przedht2ali5my" swoje cialaW przestrzeni. Dzisiaj, po przeszlo stu latach panowania tech-niki elektryc znej, przedfuzyli Smy nasz o Sro dkowy uklad ner-wowy, obe!.nuj4c nim Swiat, obalaj4c czas i przestrzelna ca-lcj planecie, Szybko zblilamy siE do kofrcowej fazy przedlu-tcf czlowieka - do technicznej symulacji Swiadomo5ci, kie-dy to tworczy proces poznania zostanie zbioro wo rozszerzony7a calq ludzk4 spoleczno66, podobnie jak jt2 wczeSniejptzedl/ylilmy nasze zmysly i nerwy poprzez r62ne rodzajemedi6w. Pytanie, czy rozszerzenie Swiadomo6ci, do czego oddawna d12qfirmy reklamuj4ce r62ne produkty, bqdzie ,,dobr4tzeczt', dotyczy bardzo zlo2onego problemu. Trudno jest od-powiada6 na pytania o przedluienia czlowiekabez brania poduwagE wszystkich tych przedlu2eri, albowiem kazde znich-czy to sk6ry rqki czy nogi, wplywa na wszystkie dziedzinyZycia psychicznego i spolecznego.

Praca niniej sza analizuje niekt6re najwa2niej s ze przedfu-heniawraz z ich psychicznymi i spolecznymi nastqpstwami.



l

,t

O tym, jak malo uwagi po6wiEcano do tej pory takim tema-tom, Swiadczy chotby konsternacja jednego z wydawc6w ni-niejszej ksi42ki. Z przera2eniem stwierdzil: ,,pariski materialw siedemdziesiqciu piqciu procentach jest nowy. Aby odnieScsukces, ksi42ka nie mo2e miei wiqcej niZ dziesiqc procentnowego materialu". Wydaje siE, 2e takie ryzyko oplaca siq

w dzisiejszych czasach, kiedy stawka jest wysoka,apotrzebzt,zrozumienia skutk6w przedlu2enia czlowieka staje siq zka2-d4 godzin4 coraz pilniejsza.

W odchodzqcej obecnie erze mechanizacji wiele dzialarimo2na bylo podejmowalbez wiqkszych obaw. Ruch w zwol-nionym tempie sprawia, 2e reakcje byly znacznie op62nione.Dzisiaj dzialanie i reakcja nastqpuj4 prawie jednoczeSnie.W rzeczywistoSci 2yjemy mitycznie i integralnie, lecz dalejmySlimy wedle starych, pokawalkowanych wzor6w czasui przestrzeni nale24cych do ery sprzed elektryczno6ci.

' Mieszkaniec Swiata zachodniego dziqki technice pisaniauzyskal silq dzialania bez koniecznoSci reagowania'.'KorzySciplyn4ce z rozszczepiania siebie w taki spos6b widai w przy-padku chirurga, kt6ry bylby bezsilny, gdyby zbyt uczuciowoanga2ow al siq w zabieg. OpanowaliSmy sztukE p rzeprow adza-nia najbardziej niebezpiecznych spolecznie operacji bez an-ga2owania siq, z zachowaniem pelnej obojqtno6ci. W wiekuelektrycznoSci, kiedy nasz o6rodkowy uklad nerwowy jest tech-nicznie przedlu2ony po to, zeby zwi1zatnas z cal4ludzko6ci4i jednoczeSnie polqczyt, calq ludzkoS6 z nami, nieuchronnieglqboko uczestniczymy w nastqpstwach wszystkich naszychdzialah. Nie moZnaju2dlu2ej zajmowa6 postawy stania z bokui nieangazowania siq, typowej dla czlonka pi5miennnej cywi-lizacji zachodniej.

Ten wsp6lczesny dylemat mieszkarica Swiata zachodniego,czlowieka czyil1 kt6ry wydaje siq nie bra6 udzialu w akcji,najlepiej ukazuje teatr absurdu. Takiejest 2r6dlo i powab blaz-n6w Samuela Becketta. Po trzech tysi4cach lat specjalistycz-nej eksplozji, rosn4cej specjalizacji oraz alienacji plyn4cejz rozszerzenia ciala ptzez tecltnikE, nasz Swiat w dramatycz-

210



r r y rn zwroc ie zaczyna si q kurczy6. S cie 6niony pr zez e7ektry cz-rro(6, staje siq wioskq. Pol4czenie z elektryczn4 prqdkoSci4wszystkich funkcji spolecznych i politycznych w naglej im-gr lozji ogromnie zwiqkszylo ludzkie poczucie odpowiedzial-rroSci. To wla6nie 6w czynnik implozji zmienia spoleczn4po-zycjq Murzyna, nastolatka i niekt6rych innych grup. Ju2 dtu-I c.j nie mo gqby 6 p ow s t r zy myw arz i, w p olitycznym se ns i e o gra-tt iczonych kontakt6w spolecznych . Teraz,dziqki mediom elek-lrycznym, s4oni uwiklani w nasze 2ycie, a my w ich.

Jest to Wiek Niepokoju z tego powodu, ze elektrycznaim-grlozj a wymusza zaangaiow anie i uczestnictwo, calkowicieni czaleinie od j akie gokolwi ek,,punktu widzenia". CzqSc io -

woSd i specjalistyczny charakter punktu widzenia, cho6 god-ttc szacunku, nie przydadz4 siq do niczego w wieku elektrycz-rto6ci. Ten sam przewr6t nast4pil w dziedzinie informacji -tam zwykly punkt widzenia zostal zast4piony przezwyobra-2cnie caloSciowe.lJe2eli wiek dziewiEtnasty byl wiekiem krze-sla redaktorskiego, to nasz jest stuleciem leZanki psychiatrycz-ncj. Krzeslo, bqd4c naszym przedluieniem, jest specjalistycz-nym oderwaniem poSladk6w czlowieka, podczas gdy leZankaprzedltLa inte graln4 i stotq ludzk4. Psychiatr a korzy sta z le-Zanki, poniewaz usuwa ona pokusq wyraLania prywatnychpunkt6w widzenta oraz udaremnia racj onalizowanie wydarzefi .

fDqzenie naszego wieku do calo6ci, empatii i glqbi Swiado-rnbsci jest naturalnym skutkiem techniki elektrycznej.W po-przedzaj4cym nas wieku zmechanizowanego przemyslu zde-cydowane wyra2anie i obrona prywatnych pogl4d6w byly na-turaln4 form4 ekspresji. Ka2da kultura ikaidy wiek ma sw6julubiony model percepcji i wiedzy, kt6ry chqtnie poleca siqwszystkim i do wszystkiego..Znakiem naszych czas6w jestodrzucanie narzuconych wzorcow. Nagle goreco pragniemyujawnienia tego, co w rzeczach i w ludziach najwa2niejsze.W tym nowym podejSciu moina odnalefl(, gtebokA wiarq -wiarq w ostateczn4 harmoniq wszelkiego bytu. Z tak4 wla6niewiar4 zostala napisana ta ksi4zka. Odkrywa ona w technolo-giachzarysy naszych wlasnych rozszerzonych byt6w, poszu-

211



kuj qc zas ady, dzi qki kt6rej mo2n a zr o ztrmie 6 kaidq z owy c I r

form. W przekonaniu, 2e mo2na osi4gn46 zrozumienie tyclrform, co mo2e zwiqkszy6 ich przydatno66 i umo2liwi6 lepsz4 kontrolq nad nimi, przyjrzalem siq im ponownie, odrzu-caj4c wiqkszol(, potocznych opinii na ich temat. Do wszel-kich medi6w mo2na odnieS6 to, co Robert Theobald powic-dzral o kryzysach ekonomicznych: ,,Jest jeden dodatkowyczynnik, kt6ry pomaga panowa6 nad kryzysami, a mianowi-cie lepsze zrozumienie ich powstawania". Przed przyst4pie-niem do badania poczqtku i rozwoju indywidualnych przedlu-2eh czlowieka nalezy przyjrzet siq og6lnym aspektom me-di6w, czyli przedfu2ei czlowieka, zaczynaj4c od trudnegodo wyja5nienia odrqtwienia, kt6re kaLde przedluzenie wy-wotuje u jednostki i w calym spoleczehstwie.

Srodek jest przekazem*

W takiej kulturze jak nasz\ z dawnaprzywyklej do dzieleniai rozdrabniania zjawiskjako Srodk6w kontroli, nieco szokuj4-cym mo2e siq wyda6 przypomnienie, 2e z punktu widzeniaswoj ej praktycznej funkcj i Srodek j e st p r zekazem. Innymi slo-wy, indywidualne i spoleczne konsekwencje kazdego Srodka

- to znaczy kaide go,,pr ze dluieni a" nas s amyc h - wynikaj 4z nowych proporcji, wprowadzonych w nasze Zycie zapoi;red-nictwem kazdej nowej formy ,,przedhu1enia" nas samych czykaZdego nowego Srodka technicznego. Tak na przyklad, ra-zemz wprowadzaniem automatyzacji, nowy model uklad6wspolecznych bqdzie wykazywal tendencjq do eliminowania

* Niniejszy tekst i nastEpny - o Srodkach zimnych i gor4cych -

jestprzedrukiem (z niezbqdnymi zmianami redakcyjnyrni zv,ti4zanymi gl6wniez koniecznoSci4 ujednolicenia terminologii) z publikacji wydanej dla po-trzeb wewnqtrznychprzez O6rodek Badania Opinii Publicznej i Srodk6wProgramowych TV, Warszawa 1968. Na s. 215 dodano fragment (w tlum.Jacka M. Stoklosy) opuszczony we wczeSniejszej edycji (przyp. red.).

2t2



,illrnowisk pracy. I to jest rezultat negatywny. Pozytywn4 stro-rrg natomiast stanowi fakt, 2e automatyzacja bqdzie stwarza6

rllrr ludzi ,,role", to znaczy mozliwoSi wnikania w g14b w swo-

lil pracE i swoje spoleczet'rstwo, mozliwoS6, ktor4 zniszczylatcchnika mechaniczna. Prawdopodobnie wiele os6b stwierdzi-krby, ze nie maszyna jako taka ale uZytek, jaki z niej zrobiono,lryt jej istot{lub jejprzekazem. Tymczasem stopieh, w jakimnraszyna zmienlla nasz stosunek do innych i do samych sie-lric, bynajmniej nie zaleial od tego, czy maszyna ta fabryko-wala platki owsiane czy cadillaki. Struktura pracy i stosun-

k ow miEdzy ludZmi, uksztaltowana na zasadzie fragmentary-zacji, stanowi istotq techniki mechanizacji. Istota techniki au-

tomatyzacji jest calkowicie odmienna. Jest ona tak integralna,tlccentralistyczna i siEgaj4ca w g14b, jak fragmentaryczta,ccntralistyczna i powierzchowna byla mechanizacja w swoimprocesie ksztaltowania stosunk6w miqdzy ludzmi.

Przyl<Lad Swiatla elektrycznego moze tu wiele wyja6ni6.Swiatlo elektryczne jest ,,czyst4" informacj4. Jest to Srodek

bez przekazu, chyba ze siq go t2ywa do napis6w. Fakt ten,

charakterystyczny dla wszystkich 5rodk6w, oznacza, 2e,,tre36"kaZdego Srodka stanowi inny Srodek. TreSci4pisma jest mowa.podobnie jak slowo pisane jest ,,treSci4'' druku, a druk jest

,,tre5ci4" telegrafu. Je6li ktoS splta jednak, ,,co stanowi treS6

mowy?", naleLy odpowiedziec: ,jest ni4 bieZ4cy tok mySli,sam w sobie niewerbalny". Malarstwo abstrakcyjne jest bez-poSrednim odzwierciedleniem procesu tw6rczego my6lenia j akprogram maszyny matematycznej. Tutaj jednak rozpatrujemyzagadnienie psychicznych i spolecznych konsekwencj i pro-gram6w czy uktad6w, kt6re wzmacniaj 4 lub przyspie szaj 4 pro-cesy juz istniej4ce. Albowiem przekazemkazdego Srodka czytechniki jest zmiana skali, tempa lub formy, jaka za poSred-

nictwem danego Srodka ksztaltuje siE w okreSlonym spole-czef,stwi6. Kolej nie wprowadzila ruchu, transporfu, kola anidr6 g, ale przyspies zy la i r ozszerzyla skalq dotychczas owychfunkcji czlowieka, stwarzaj4c catkowicie nowy typ miast oraznowy typ pracy i odpoczynku. Zjawisko to wyst4pilo wszq-

213



dzie,niezaleznie od tego,czy linie kolejoweprzebiegaly w kra-jach tropikalnych czy p6hrocnych orazod tego, co kolej prze-woziNa - czyli od jej ,,zawarto6ci". Komunikacja lotniczaz kolei, powaznie przyspieszajqc tempo transportu, wptywa na

roztapianie siq,,kolej owej " formy miasta, pol ityki i zw i4zk6wmiqdzy ludZmi, niezaleinie od sposobu, w jaki samolot zosta-je wykorzystany.

Powr66my jednak do Swiatla elektrycznego. Nie ma zrla-czenia, czy korzystamy z niego przy operacjach m6zgu czyprzy wieczornych meczach baseballu. Mozna by siq spiera6,czy podobne funkcje sa w pewnym sensie ,,treSci4" 6wiatlaelektrycznego, skoro nie mogtyby bez niego istnie6. Fakt tenjedynie podkreSla sfusznoSi twierdzenia, 2e ,,Srodek jest prze-kazem", poniewa2 wlaSnie Srodek jest czynnikiem ksztaltujq-cym i kontroluj4cyrn zakres i formq dzialalno6ci ludzkiej.,,Tre56", czyli sposoby wykorzystania tego rodzaju Srodk6w,jest r62norodna, ale nieefektywna w procesie ksztaltowania formstosunk6w miqdzy lud2mi. Dopiero ostafirio przemysl uSwia-domil sobie w pelni cal4r62norodnoS6 funkcji, jakie w rzeczy-wistoSci spelnia. Z chwll4gdy IBM odkryl, ze nie tylko fabry-kuje sprzqt i mas4my biurowe, a\e tak2e przetwarza informa-cje, kierunki jego dzialania staly siq dla niego jasne.

Swiatlo elektryczne jako Srodek przekazu uszlo og6lnejuwagi po prostu dlatego, 2e nie posiada ,,treSci". To z koleistanowi znamienny przyHad faktt,2e ludziom w og6le nieudaj e siq studi owani e zagadniefi zw i1zany ch ze Srodkami prze -kazu. Swiatlo elektryczne zostaje bowiem uznane za Srodekprzekazu dopiero w momencie, kiedy za jego pomoc4 piszesiq nazwq jakiejS marki handlowej. I nawet w6wczas zwracasiq uwagq nie na samo Swiatlo, ale na treS6 napisu, kt6raw istocie jest juZ innym Srodkiem. Przekaz Swiatla elektrycz-nego, podobnie jak przekaz energii elektrycznej w przemySle,jest calkowicie radykalny, wszechogamiajqcy i zdecentralizo-wany. Chocia2 zar6wno Swiatlo, jak i energia elektryczna s4

odseparowane od sposob6w ich u2ytkowania, eliminuj4 oneczynnik przestrzeni i czasu Zycialudzkiego, podobniejak ra-

214



,lro, tclegraf, telefon i telewizja, powoduj4c angaZowanie siq

.,rv gl4b".Wyb6r dziel Szekspira m6glby by6 calkiem wyczerpuj4-

r y r rr podrqcznikiem do studiowania,,przedfu Zeh" czlowieka.Mo2na by zapytal wrecz, czy 6w znany fragment Romeai ,lulii nie odnosi siq do telewizji:

Lecz cicho! Co za blask strzelil tam z okna

Przemawia, chociai nic nie m6wi...

lRoneo i Julia, przel. J. Paszkowski. PIW Warszawa 1965, s. 791

W Otellu, kt6ry podobnie jak Kr6l Lear,jest poSwiqconyr rrqkom ludzi odmienianych zludzeniami, odnajdziemy slowa,k ttirymi przemawia intuicja Szekspira, przecztcie transformu-yiqcej mocy nowych medi6w.

Czyi ich postqltki nie mogqbyt skutkiem

Cza ro dz i ej s nv, zdo I nyc h z n iepr aw it nalu rqDziewczqcej niewinnoici? Nie czytaleio czymi podobnym, Rodrigo?

folello, przel. S Barariczak. ,,W drodze", Poznarl, 1993, s. l6]

W Troilusie i Cressidzie - sztuce niemal w calo6ci po-(wiqconej psychologicznemu i spolecznemu studium komu-nikacji - Szekspir zdaje sobie sprawQ, i2 prawdziwe przy-w6dztwo spoleczne i polityczne zasadza siq na przewidywa-niu skutk6w zmian.

P rzewidyw ani e ciqgle wypal ruj e,

Co do ziarenka zna zloto PlutosaI dno znajduje w niezglqbionych glqbiachBiegnie wraz z myilq, tak jak bogowieOdkrywa mySli w ich cichych kolyskach.

*,, lffi :il :fi:i3;i":',Tl-X, ifil:31;il

Coraz wiqksza SwiadomoSd sposobu funkcjonowania me-di6w, niezaleZnie od ich,,tre5ci" czy zaptogramowania, ujaw-nia siq w takiej oto gniewnej strofie anonimowego autora:

2t5



Dlaczego, doprawdy, we wspolczesnej myiliNie znajdziesz niczego, co nie jest dzialaniem.Oto nasza mqdroic, do tego doszliimy:Nie wiem skqd swqdzenie, wszyslko jest drapaniem.

[przel. J. Stoklosa]

W pelni uksztaltowana SwiadomoS6 faktu, 2e ze spoleczne-go punktu widzenia Srodek jest przekazem, wyst4pila w naj-nowszych i najradykalniejszych teoriach medycznych. HansSeyle w swoim Stresie iycia opowiada o przera2eniu, z jakimjego kolega po fachu przygl4dal siqjego pracy:

Gdy stwierdzil, ie biorq siq do nowego opisu moich obserwacji o zwierzq-tach, kt6rym wstrzykiwalem nieczys tq, tni qcq substancjq, spojrzal na mnie

beznadziejnie smutnymi oczami i powiedzial z wyrainq rozpaczcl: Ale2Seyle, spr6buj zrozumiet, co rcbisz, p6ki niejestjeszcze za p6lno! Zdecy-

dowalei siq poiwiqcit cale swoje iciefarmakologii brudu!

Podobnie jak Seyle w swojej ,,stresowej" teorii choroby bie-rze pod uwagQ og6ln4 sytuacjq Srodowiskow4 tak i najnowszepodej6cie do Srodk6w przekazu polega na rczpatrywaniu nietylko,,treSci", ale Srodka j ako taki ego or az po dloLa kulturalne-go, w jakim Srodek ten funkcjonuje. Panuj4ca do niedawna nie-Swiadomo5i psychicznych i spolecznych konsekwencji oddzia-lywania Srodk6w moze byi latwo zilustrowana naprryVJadziejakiej kolwiek konwencjonalnej wypowiedzi.

Parq lat temu general David Samoff, przyjmuj4c honoro-\vy tytul naukowy Uniwersytetu Notre Dame, stwierdzil: ,,Je-steSmy zbyt sklonni do przypisywania wynalazkom tech-nicznym grzech6w tych,kl6rzy dzier2qnadnimi wladzq. Wy-nalazki wsp6lczesnej nauki nie se same w sobie ani dobre, anizle; o ich wartoSci stanowi uzytek, jaki z nich robimy". Otoglos rozpowszechni onego somnambulizmu. P r zypui(my, 2e

powiedzielibySmy: ,,Szarlotka nie jest sama w sobie ani do-bra, ani zla; o jej wartoSci stanowi u2ytek, jaki z niej robimy".Albo: ,,Wirus ospy nie jest sam w sobie ani dobry afi zly;o jego wartoSci stanowi spos6b, w jaki zostanie zu2ytkowa-ny". Lub te2: ,,Brohpalna nie jest sama w sobie ani dobra, ani

2r6PDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor


zla; spos6b, w jaki siq z niej korzysta, stanowi o jej wartoSci".,lcdnym slowem, jeSli skierujemy jE w stronq odpowiednichIudzi, brofr palna bqdzie dobra. JeSli telewizja strzela odpo-wi edni4 amunicj 4 w odpowiednich ludzi, telewizj a j est dobra.Wypowiedz generala Sarnoffa nie moze siq ostad po glqbszejrrnalizie, poniewaz general ignoruje calkowicie istotq Srodka,jakiegokolwiek Srodka i wszystkich 5rodk6w, jak Narcyz za-hipnotyzowany wlasn4 istot4, amputowanq i powt6rzon4w nowym ksztalcie nowego Srodka technicznego. General Sar-noff wyrazil swoje opinie o druku, twierdz4c, 2e prawd4jcst,

iakoby za pomoce druku rozprzestrzenialo siq wiele szmiryale prawd4jest r6wniez, Le dziqki wynalazkowi druku szerzy-la siE Biblia oraz mySli filozof6w i wieszcz6w. Generalowianiprzez mornent nie przyszlo do glowy, ze Srodek technicz-ny m6glby spelnia6 jak4kolwiek inna rolq poza dodawaniemsamego siebie do tego, czym juz obecnie jesteSmy.

Tacy ekonomi6ci jak Robert Theobald, W. W Rostow i JohnKenneth Galbraith od lat starajq siq wytlumaczyc,jak to siqdzieje, ze ,,ekonomia klasyczna" nie potrafi wyjaSni6 zjawi-ska rozwoju i zmian. Paradoksem mechanizacji jest fakt, ze

chociaz sama jest przyczynqmaksymalnego rozwoju t zmian,jej teoretyczna zasada wyklucza mo2liwo56 rozwoju i zrozu-mienie zmian'. Mechani zacj q bowiem o si4ga siq p opr zez fr ag-mentaryzacjq kaZdego procesu i formowanie z otrzymanychfragment6w serii.lJednak, jak ju2 w osiemnastym wieku wy-kazal David Hume, w zrvyklej serii zj awisk nie zachodzi zw i4-zekprzyczynowy. To, 2e jednarzecznastqpuje po drugiej, ni-czego nie tfumaczy. Z samego nastqpstwa nic nie wynika,prbczzajicia zmiany. Tote2 najwiqkszy przewr6t nast4pil w chwiliwprowadzenia elektrycznoSci, kt6ra, narzucaj4c natychmia-stowoSd, zlikwidowala seriq zjawisk)Z chwilq zaistnienia na-tychmiastowoSci do Swiadomo6ci naslej zaczg\y docierat, przy-czyny zjawisk, kt6rych nie brano pod uwagq w ukladach Scis-

lego nastqpstwa czy powi4zania laficuchowego. Zamiast py-ta6, co bylo najpierw, kura czyjajko, wydalo nam siqnagle,2ejajko wymySlilo kurq po to, aby moglo by6 wiqcej jajek.

211PDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor


Kiedy samolot ma przekroczy( barierq dZwiqku, falcd2wiEkowe staj4 siq widoczne na jego skrzydlach. Nagla wi-docznoS6 dZwiqku w chwili, gdy dZwiqk ma siE skohczy6,jest doskonalymprzykladem tego ukladu zjawisk, kt6ry uka-zuje nowe i przeciwstawne formy w rnomencie, kiedy po-przednia forma osi4ga sw6j szczyt. Mechanizacja nigdy nicbylatak sfragmentaryzowana i seryjna jak w momencie na-rodzin filmu - Srodka, kt6ry nagle przeni6sl nas w Swiatrozwoju i organicznych wsp6lzale2noSci. Bqdqc zwyklym,,przyspieszeniem mechanizacji", film przeni6sl nas z krqguprostej serii nastqpstw i powi4zafr laicuchowych w kr4g tw6r-czych konfiguracji i struktur. Przekazem filmu jako Srodkajest bowiem przejScie od powi4zafr linearnych do konfigura-cji W tych okoliczno5ciach zrozumiale stalo siq powiedze-nie :,,JeSli coS funkcj onuj e, to znaczy, 2e j e st przestarzale,, .

Z chwil4gdy dalsze przyspieszenie elektryczne ,,mechani-zuje" sekwencjq filmow4 linie sii w strukturach i Srodkachstajq siE krzykliwe i jaskrawe. Wtedy to powracamy do in-kluzywnej formy ikony.

W warunkach wysoce ,,pi5miennej" i zmechanizowanejkultury film wydal siq Swiatem triumfujqcych ztudzeh i ma-rzeir, kt6re mozna kupi6 zapieni4dze. WlaSnie w tym momen-cie pojawil siq kubizm, nazwany przezE.H. Gombricha (Artand I I l us ion),,najradykalniej sz4 pr6b4 zlikwidowania dwu-znacznolci i zmuszenia do jednego sposobu odczytywaniaobrazu jako kolorowego pl6tna - konstrukcji stworzonej przezczlowieka". Kubizm bowiem zastqpuje ,,k4t widzen ia,,, czylip owi erz chniq stworzon 4 pr zez zhtdzenie persp ektyw iczne,jednoczesno6ciq wszystkich powierzchni przedmiotu. Zamiastspecj alistyc znego zludzenia trzecie go wymiaru na pl6tnie,kubizm wprowadza wsp6loddzialywanie plan6w i sprzeczno-Sci czy teL dramatycznych konflikt6w ksztalt6w, Swiatel i two-rzyw, kt6re angaluje nas calkowicie. Wiele os6b twa2a, 2ejest to dwiczenie w malarstwie, a nie w stwarzaniu zttdzeh.

Innymi slowy, kubizm, ukazuj4c nam jednoczeSnie w dw6chwymiarach stronq wewnEtrzne i zewnqtrzn4 wierzch, sp6d,



tyl, pr z6 d i c al 4 re s ztq, p or ztrc a zLudzeni e p ersp ektyw y na t ze c z

natychmiastowej, zmyslowej SwiadomoSci calo5ci. Kubizmzatem, obejmuj4c SwiadomoS6 caloSci, oznajmil nam nagle,

2e Srodekjestprzekazem. Czy nie jest to zrozutnia\e,2ezchwtlEgdy sekwencja zjawisk ustqpuje ich jedqoczesnoSci. przeno-

simy siq w Swiat struktur i konfiguracjl? Czy2 nie to wla6nie

zdarzylo siq w fizyce, malarstwie, poezji otazw Srodkach prze-

kazu? Specyfrczne fragmenty zostaly zast4pione obrazami

caloSci i teraz mozemy stwierdzi6 bez wahania: ,,6rodek jest

pr zekazem" .l: P rzedepok4 elektroniki i obraz6w c alo Sci owychprawda ta nii: byla tak oczywista. Uwazano na o96l, 2e prze-kaz jest,,treSci4", skoro ludzie czqsto pytali: ,,o czymjest ten

obraz?" A przecieL nigdy nie przyszlo im do glowy pytanie:

o czymjest ten dom czy ta suknia? Widocznie w pewnychsprawach ludzie zachowali poczucie calo5ciowego ksztaltu,

formy i funkcji. W wieku elektroniki idea integralno5ci struk-

tur i konfiguracji staia siq tak dominuj4ca, ze musiala wywrzetsw6j wptyw r6wniez na teoriq nauczania. Koncepcja struktu-ralna zmusza male dzieci do zastanawiania siq nad teori4liczbi nad ,,zbiorami" liczb, zamiast tczyc je wybranych zagad-

nieh z dziedziny arytmetyki.Kardynal Newman powiedzial o Napoleonie: ,,On zrozv-

mial gramatykq prochu". Napoleon zwracal rowniez uwagQ

na inne Srodki, szczeg6lnie na telegraf optyczfiy, kt6ry da-

wal mu duilqprzewagq nad wrogami. Poza tym stwierdzilkiedyS: ,,Trzy wrogie gazety s4 groZniejsze od tysi4ca ba-

gnet6w".Alexis de Tocqueville byl pierwszym czlowiekiem, kt6ry

poj4l gramatykq druku i typografii. Ze Srodka tego urnial takdokladnie wyczytat nadchodz4ce we Francji i w Amerycezmiany, j akby czy taL z otv'r artej ks i 4zki. I stotni e, dzi ewi qtna-

sty wiek we Francji i w Ameryce byl dla niego tak4 otwart4ksi42k4 poniewaz zdoha* przyswoi6 sobie gramatykq druku.

Wiedziai r6wnie2, kiedy gramatyki tej nie nale2y stosowa6.

Zapytany dlaczego, mimo swej znajomo6ci i admiracji dlaAnglii, nie chce napisa6 ksiaZki o tym kraju, odpowiedzial:



Trzeba posiadat ogromnq dozq filozofcznego szalefrst'vva, aby uwaiacsiq za zdolnego do ocenienia Anglii po szeiciu miesiqcach pobytu w tyntkraju. Nawet rok wydal mi siq zbyt kr6tkim okresem do wydawania sqduo Stanach Zjednoczonych, a przecie2 o wiele lat-vviej jest wyrobit sobiejasny i precyzyjny poglqd o Unii Amerykaiskiej nii o Welkiej BrytaniiW Ameryce wszystkie prawa wyplywajqw pewnym sensie z jednej kon-cepcji myilowej. Moina powiedziet, 2e cale spoleczenstwo opiera siqna jednej podstawie. Moina by por|wnai Amerykq do lasu, poprzecina-nego wielktl iloiciq prostych icieiek, kt6re zbiegajq siq w tym samympunkcie. Z chwilqgdy punkt ten znajdziemy, wszystko od razu slanie siqjasne. ll' Anglii natomiast icie2ki biegnq zakosami i tytko wtedy, gdyprzebiegniemy ka2dqz nich, bqdziemy mogli dojrzet obraz caloici.

De Tocqueville w swojej wczesniejszej pracy o rewolucjifrancuskiej m6wi o tym, jak slowo drukowane, osi4gajecw osiemnastym wieku pelnie swego rozwoju, zjednoczylo na-r6d francuski. Od p6lnocy na poludnie, byli Francuzi takimisamymi ludZmi. Typograficzne zasady uniformizmu, ci4glo-Sci i linearnoSci zast4pily wszystkie zlolone uklady dawnejkultury feudalnej, opartej na slowie m6wionym. RewolucjqwszczQli literaci i prawnicy.

W Anglii jednak sila starych, slownych tradycji prawa pre-cedensowego, poparta Sredniowieczne instytucj e parlamentu,byla tak wielka, 2e narzucone przez nowq kulturE druku uni-formizm i ci4glo56 nie zdolaly w pelni zapanowal. Rezultatbyl taki, 2e najbardziej doniosly fakt w historii Anglii nigdynie nast4pil. MySlq tu oczywiScie o rewolucji typu WielkiejRewolucji Francuskiej. Rewolucja amerykafska z kolei niemiaha 2adnych Sredniow iecznychinstytucji prawnych do usu-niEcia czy wykorzenienia pr6cz monarchii. A wiele os6b uwa-2a, 2e amerykafska prezydentura stala siq o wiele bardziejpersonalna i monarchistyczna ni2 niejedna monarchia euro-pejska.

Kontrast istniej4cy pomiedzy Angli4 i Ameryk4 wedlugTocqueville'a wyplywa .vqlrerlnie z kultury druku stwarzaj4-cej ci4glo56 i uniformizm. Anglia, m6wi Tocqueville, odrzu-cllate zasady iprzylgng\a do dynamicznej, ustnej tradycji pra-wa. Sted brak ci4gloSci i mo2liwoSci przewidywania w kultu-



rze angielskiej. Gramatyka druku nie moze pom6c w zrozLr-mieniu przekazt slownej czy niepisanej kultury i jej instytu-cji. Matthew Arnold stwierdzil, ze arystokraci angielscy s4barbarzyhcami, poniewa2ichwladzai ich status nie mialy nicwsp6lnego z piSmiennictwem i formami kultury opartej nadruku. Ksi42q Gloucester powiedzial do Gibbona po ukazaniusiq jego Decline and Fall [Schylek i upadek]: ,,Jeszcze jednaprzeklqta, opasla ksi4Zka? Bazgroly, bazgroly i bazgroly, ccs,

panie Gibbon?" De Tocqueville byl oczytanym arystokratqkt6ry potrafil odci4i siE od wpiyw6w kultury druku. I dlategowlaSnie on jeden umial zrozumiei jej istotq. Tylko w ten spo-s6b, stoj4c z boku jakiejS kultury czy jakiegoS Srodka, moze-my zrozumie6 jego zasady i kierunek dzialania.Ka2dy Srodekbowiem posiada moc narzucania swoich zaloLefi nieostroz-nym. Przewidywanie i kontrola polegaj4 na unikaniu stanupodSwiadomej hipnozy Narcyza. Najwiqksz4 pomoce w tymwzglEdzie rno2e by6 ufwiadomienie sobie faktu, ze urok mozcby6 rzucony jt|przy pierwszym kontakcie, takjak podczaspierwszych takt6w melodii.

A Passage to Indio [Podro2 do Indii] E.M. Forstera jestrkamaty cznym studium niemozliwoSci osi4gniqcia porozumie-nia pomiEdzy slown4 i intuicyjn4 kultur4 Wschodu a racjona-listycznym, wizualnym modelem do6wiadczefr europej skich"Slowo,,racjonalny" bylo bowiem pr.zez wiele lat synonimemuni formizmu, ci4glo 6ci i s eryj no Sc i._ lednym slowem popl4ta-liSmy ,,rozum" zwyksztalceniem i racjonalizm z prostq tech-nik4. ToteZ w wieku elektroniki konwencjonalnemu przedsta-wicielowi Zachodu wydaje siq, ze ludzie staj4 siq inacjonalni.W powieSci Forstera chwila prawdy i oderwania siq od za-chodniej hipnozy druku nastqpuje w pieczarach Marabaru.Umysl Adeli Quested nie jest w stanie upora6 siq z tym calympolem rezonansu, jakim s4Indie. Autor pisze'. ,Zycie toczylosiq jak przedtem, leczbez Zadnych konsekwencj i, to znaczy,dZwiqk nie odbijal siq echem i nie rozwijaly siq mySli. Wszyst-ko bylo jakby odciEte od korzeni i zatrute zludzeniem".

A Passage to India (wyraZenie zaczerpnierte z Whitmana,



kt6ry widzial Amerykq zwracaj4c4siq na Wsch6d) jest przy-powieSci4 o czlowieku Zachodu w epoce elektrycznej tylkoprzyp adkow o zw iqzanE z Europ 4 lub Wschodem. Podstawo -wy konflikt pomiqdzy wzrokiem i d2wiqkiem, pomiqdzy pisa-nymi i m6wionymi rodzajami postrzegania i organizacji, to-czy siq w nas. Poniewa2 jednak, jak stwierdzil Nietzsche, zro-zumi eni e p ar aliluje dztaLanie, mozemy o slabid gwaltowno S 6

tego konflikfrr poprzez zrozumienie zasad funkcjonowaniaSrodk6w, kt6re s4 przecieL,,przedluzeniami" nas samychi p opr zez prze suni qc i e ty ch zmagah na zew nqtr z. p o z a na s.

Rozklad ustroju plemiennego pod wptywem pisma i jegourazowe oddzialywanie na czlowieka prymitywnego jest te-matem ksi42ki psychiatry J.C. Carothersapt. The African Mindin Health and Disease (Swiatowa Organizacja Zdrowia, Ge-newa 1953). Du2a czq\t, zebranego przez autora materialuukazala siE w tygodniku,,Psychiatry" (listopad 1959) w for-mie artykulu The Culture, Psychiatry and the Written Word.Elektronika znowu ukazalakierunek sil plyn4cych z technikiZachodu i docieraj4cych do najbardziej zapadlych zak4tk6wbuszu, sawanny lub pustyni. Beduin na wielbl4dzie z tranzy-storowym radioodbiornikiem mo2e tu by6 jednym zprzykla-d6w. Zalewanie tubylc6w p owodzi4zjawisk, do kt6rych przyjq-cia nikt ich nie przygotowal, j est typow4 funkcj 4 ekspansj i wspol-czesnej techniki. Jednak2e, wobec blyskawicznego rozpo-wszechniania siq elektrycznych medi6 w, czlowiekZachodu musitak samo jak tubylcy walczyl z tego rcdzaju zalewem. Przeby-waj4c w naszym ,,pi5miennym" Srodowisku, jesteSmy r6wnienie przygotowani do przyjerciaradia czy telewizji, jak naprzy-klad mieszkaniec Ghany jest nie przygotowany do przyjqciakultury druku, kt6ra odrywa go od jego plemiennego Srodowi-ska i pozostawia w izolacji. JesteSmy r6wnie sparalizowani na-szym nowym Swiatem elektroniki, jak ludzie prymitywni spa-ralizowani se nasze cywilizacj1druku i mechanizacji.

Elektronika miesza kulturq prehistoryczn4 z mEtami prze-myslowych rynk6w, kulturq niepi6miennqz na wpolpiSmien-n4 i popi6mienn4. R62nego rodzaju zalamania psychiczne s4



czestym rezultatem tego wyrywaniazkorzeniami i zalewanianie koriczqcym siq potokiem informacji i nowych Srodk6wprzekazt. Wyndham Lewis napisal na ten temat cykl powie-Sciowy pt. The Human Age.Pierwsza jego czer(;6 The Childer-zrass m6wi o zmianach wywolanych ,,Srodkami przyspieszo-nymi" jako o czym5 w rodzaju masakry niewini4tek. W dzi-siejszym Swiecie, w miarqjak stajemy siq coraz bardziej Swia-

domi zmian, jakie zachodzqw naszej psychice na skutek roz-woju techniki, tracimy wiarq w swoje prawo przes4dzaniao winie. Stare kultury prehistoryczneuwalaly, zc zbrodnie s4

patetyczne. Zab6jca byl tak traktowany, jak my dziS traktuje-my ofiary raka. M6wi siq o nich: ,jakie to musi by6 straszne

uczucie". J.M. Synge bardzo zrercznie wykorzystal tq koncep-cjq w swoim Playboy of the Western World.

Je6li kryminalista okazuje siq nonkonformist4 kt6ry niepotrafi sprosta6 wymaganiu naszej cywilizacji, w kt6rej myzachowujemy siq wedlug jednolitych i ci4glych wzor6w, czlo-wiek ,,wyksztalcony" jest sklonny uwaLat tych, kt6rzy niemog4 siq tym zasadom podporz4dkowat za, w pewnym sen-

sie, patety cznych. S zcze g6lni e dziecko, kaleka, kob ieta i czlo -

wiek kolorowy ukazuj4 siq w Swietle wizualnej kultury drukujako ofiary niesprawiedliwoSci. Z drugiej strony - w kultu-rze,kt6ra wyznacza\tdziom role zamiast funkcji, karly, ulomnii dzieci zajmuj4 osobne miejsca. Nie oczekuje siq od nich, ze

pomieszcz4 siq w jakiejS typowej, wielokrotnie powielanejniszy, kt6ra nie odpowiada ich wymiarom. Zastan6wmy siq

nad zdaniem: ,,Jest to Swiat dla czlowieka". Jako obserwacjailoSciowa, nieustannie powtarzana w warunkach homogenicz-nej kultury zdanie to dotyczy wylqcznie czlowieka, kt6ry abydo tej kultury nale2e6, musi by6 tak uniformistyczny jak Dag-woods.'Wiele nieporozumiefi zachodzilo w naszych bada-

niach inteligencji (przy zastosowaniu IQ); Nasi badacze, nie-Swiadomi typografi cznego odchylenia naszej kultury uznali,2e jednolite i stale zwyczaje s4objawem inteligencji, pomija-j4c tym samym czlowieka ,,sluchowego" i czlowieka,,doty-kowego".-



C.P. Snow, omawiaj4c ksi4zkq A.L. Rowse'a (,,The NcuYork Times Book Review",24 grudnia 1961) o polityc,,.ustqpstw i drodze wiod4cej do Monachium, opisuje elitgprzyw6dc6w my6li brytyjskiej oraz do6wiadczenia lat trzydzicstych. Ich wsp6lczynnik inteligencji byl o wiele wyZszy otlprzeciqtnego wsp6lczynnika przyw6dc6w politycznych. Dl a

czego zatem doprowadzili oni do takiej klqski? Snow zgadz,lsiq z Rowse'em, 2e,,nie sluchali oni ostrzezefi, poniewazw og6le nie chcieli slysze6". Byli przede wszystkim antyczerwoni i dlatego nie byli w stanie zrozumjel, przekazu HitleruIch niepowodzenie bylo jednak niczym w por6wnaniu z na-szym obecnie. Amerykanski system,pi6miennictwa" jako tech-niki czy uniformizmu stosowanego nakaldym szczebltoSwia-ty, rzqd6w, przemyslu i 2ycia spolecznego, zostalprzeztech-nikq elektryc zn4zagr olony totalnie. Grozba Hitle r abyla gro2bilzewnqtrzn4. Technika elektryczna stoi u naszych wr6t, a mypozostajemy calkowicie odrqtwiali, glusi, Slepi i niemi wobecjej konfrontacji z technik4Gutenberga,zktorej i dziqki ktore.jwyksztalcil siq amerykafrski spos6b Zycia. Nie czas jednak wy-mySla6 strategiq, kiedy niebezpieczeirstwo nie zostalo j eszczcnawet zauwa2one. Osobi6cie znajdujq siq w sytuacji LudwikaPasteura, kt6ry m6wi lekarzom, 2e ich najwiqkszy wr6g jestniewidoczny i dotychczas przez ntch nie zatwa2ony. Konwen-cj onalny sto sunek do wszystki ch Sro dk6w, czyli pr zekonanie,2e liczy siE wyl4cznie spos6b ich wykorzystania, jest drEtw4postaw4 technicznego idioty. ,,Tre56" Srodka jest bowiem jakkawal soczystego miqsa przyniesiony przezwlamywacza dlapsa, celem odwr6cenia jego uwagi. Efekt ka2dego Srodka jestwzmocniony i zintensyfikowany faktem, 2e 1ego,,tre6ci4'' jestinny Srodek. TreSci4 filmu jest powieS6, sztuka lub opera. Jed-nak efekt filmu jako formy jest niezale2ny od jego zaurartoicitreSciowej. Zawaftoiciqpisma czy druku jest mowa, czytelnikjednak mpelnie sobie tego nie u6wiadamia.

Arnold Toynbee, chociaL nieSwiadomy roli, jak4 odegralySrodki w ksztaltowaniu historii, daje wiele przyklad6w, ktoremog4 by6 wykorzystane przez studiuj4cych te zagadnienia.

224



W pewnym momencie Toynbee stwierdza powa2nie,ze systemnauczania dla doroslych, taki jak Workers Educational Asso-ciation w Anglii, stanowi po2ryteczn4 przeciwwagE popularnejprasy. Toynb ee uw aLa, 2e choc wszystlcie spoleczet'rstw a zachod-nie przyjqty system industrialny wrazze wszystkimi jego kon-sekwencjami, ,,w dziedzinie kultury nie istnieje podobnie jed-nolita tendencja" (Somelell, I, 267).Brzmi to jak glos czlo-wieka,,pi Smienne g o", zew szqd otoczonego o glo szeniami, kt6-ry chwali siq: ,ja osobiScie nigdy nie zwracamuwagi na oglo-szenia"" ZastrzeLenianatury duchowej i kulturowej, jakie maj4ludzie Wschodu w stosunku do naszej kultury nie s4dostatecz-nie umotyr;vowane. Efekty techniki nie oddzialuj4 bowiemw sferze koncepcji, ale stale i nieuchronnie zmieniajqproporcjenaszych zmysl6w lub model percepcji. Prawdziwy arlysta jestjedyn4 osobq mogecq bezkarnie wyj66 naprzeciw technice,poniewaz jest on ekspertem w pelni Swiadomym zmian zacho-dzqcych w zmyslowym postrzeganiu.

Wprowadzenie pieni4dza w siedcmnastowiecznej Japoniidalo efekty zbli2one do wprowadzenia druku na Zachodzie.Penetracja gospodarki pieniEznej, pisze G.B. Sansom (Japan,Cresset Press, London 193 1), ,,wywolalo powoln4 lecz kon-sekwentnq rewolucjq, kt6ra osi4gnqla sw6j punkt kulminacyj-ny w momencie upadku rzqd6w feudalnych i nawiEzania sto-sunk6w z innymi krajami po dwustu latach odosobnienia". Pie-niqdz przeorganizowaL zmyslowe 2ycie ludzi, poniewa2 jesttego Zycia ,,przedtu2eniem". Zmiana tego rodzaju nie za7eLy

od aprobaty czy dezaprobaty tych, kt6rzy w danym spoleczefr-stwie 2yj4.

Arnold Toynbee nawiqzal do rewolucyjnej sity 6rodk6ww swoj ej koncep cj i,,etery zacj1", kt6r4 uwaza za podstawq pro-cesu symplifikacji i wzrostu skutecznoSci w kaZdej organiza-cji i w ka2dej galgzi techniki. Poza tym Toynbee nie zdajesobie sprawy zwyzwania, jakie rntcajqte formy naszemu sys-temowi postrzegania zmyslowego. Wyobraza sobie, ze istot-nym efektem oddzialywania Srodk6w na spoleczeirstwo jestreakcja naszych opinii, czyli ,,punkt widzenia", pojqcie bqd4-

22sPDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor


ce bezpoSrednim wykwitem naszej typograftcznej kulturyAlbowiem czlowiek 2yjScy w spoleczefrstwie,,piSmiennynr'i homogenicznymtraci wrazliwo56 na r6znorodne i pozbawione ci4gloSci oddzialywanie form. Czlowiek taki przyswa.jrr

sobie ztudzenie trzeciego wymiaru i wyrabia ,,wlasny punklwidzenia" - cechy typowe dla obsesji Narcyza - odcinajrlr'siq tym samym od koncepcji Blake'a czy Psalmisty, zgodniczkt6rqstajemy siq tym, na co patrzymy.

Dzisiaj, jesli chcemy zachowat, wlasny spos6b postqpowa-nia oraz odczuwamy potrzebq odgrodzenia siq od wplynru czy

nacisku jakiejkolwiek technicznej formy ludzkiej ekspresji,powinniSmy pozna1 spoleczeristwo, w kt6rym dana forma nicistnieje lub okres historyczny, kiedy forma tabyta jeszczenie-znana. Profesor Wilbur Schramm zrobll tego rodzaju taktycz-ne posuniqcie, studiuj4c wplyw telewizji na Lycie naszychdzieci. Znalazl obszary do kt6rych telewizja jeszcze nie dotar-la i przeprowadzlt odpowiednie badania. Poniewaz jednaknie przeanalizowaluprzednio specyficznego charakteru obra-zu telewizyjnego, badania jego ograniczyly siE wyl4cznie dogust6w programowych, ilo5ci godzin poSwiqcanych telewizjii jej wplywu na slownictwo. Jednym slowern, jego podejSciedo tematu'bylo typowym podejSciem czlowieka,,kultury dru-ku", aczkolwiek sam sobie tego faktu nie u6wiadamial.W konsekwencji profesor Schramm nie mial nam nic do zako-munikowania. JeSli jego metody zastosowalibySmy w piqtna-stym wieku, celem wykrycia wptyrvu w1'wieranego przez dru-kowan4ksi42kq na dzieci i doroslych, nie odkrylibySmy r6w-nie? 2adnych zmian w psychologii jednostki ani spoleczen-stwa. W wieku szesnastym druk stworzyl indywidualizmi nacjonalizm. Analizy programu czy tei tre6ci nie stanowi4khrcza do zrozumienia magicznego oddzialywania Srodk6wna nasz4 podSwiadomoSd.

Leonard Doob w swojej pracy Communication in Africam6wi o pewnym Afrykaninie, kt6ry zadawal sobie wiele tru-du, aby co wiecz6rwyslucha6 wiadomoSci nadawanychprzezBBC, chocia2 nic z nich nie m6gl zrozumiec. Jednak2e slu-



chanie tych d2wiqk6w co wiecz6r o godzinie 19.00 mialo dlaniego ogromne znaczenie. Jego stosunek do mowy byi takisam jak nasz stosunek do melodii - sama intonacja dZwiqkubyla dla niego wystarczajqca. Nasi przodkowie zyj4cy w sie-demnastym wieku mieli jeszcze podobny stosunek do formySrodk6w, o czym wyra2nie Swiadczy poni2sza wypowiedzFrancuza, Bernarda Lama, zamieszczona w The Art of Spea-king (London 1696):

Mqdroit Naszego Pana, kt6ra snvorzyla czlowieka po to, aby byl szczq-

iliwy, sprawila, 2e cokolwiek jesl d.la niego poiyteczne, jest w r6wnejmierze przyjemne... albowiem wszelaka rzecz, kt6ra do poiywienia slu-iy, jest smakowita, podczas gdy to, co strawione byt nie mo2e i w nasz4

substancjq obrocone, mdle jesl. Tak lea i mowa, kt6ra nie przychodzim6wcy z lahuoiciq, nie mo2e podobat siq sluchaczowi; ani nie moie bytIatwo wypowiedziana, jeili nie jest wysluchana z radoiciq.

Oto teoria r6wnowagi w dziedzinie odzywiania siq i kraso-m6wstwa, jak4 dzisiaj, po stuleciach fragmentaryzacji i spe-cjalizacji zjawisk, usilujemy dopiero stworzy6 w odniesieniudo Srodk6tu, kt6rymi siq poslugujemy.

P apie?Pius XII wyczuwal glqbok4potrzebE powaznej ana-lizy wsp6Lczesnych Srodkow przekazu. W lutyrn 1950 rokupowiedzial:

Nie bqdzie przesadq twierdzenie, ie przyszloit nowoczesnego spoleczeit-

stwa i stabilizacja jego 2ycia wewnQtrznego zale2et bqdzie w duiej nie-rze od ult'zymania rdwnowagi pomiqdzy naporem techniki komuniko-wania, a indywidualnq zdolnoiciq j ej przyswajania.

Fiasko w osi4gniqciu takiej r6wnowagi bylo od stuleci ty-powe i totalne. PodSwiadome i ulegle poddawanie siq nacis-kowi Srodk6w uczynilo z nich wiqzienia bez Scian dla ludzi,kt6rzy znichkorzystali. Jakzauwa2yl A.J. Liebling w swojejksi4zce The Press, czlowiek nie jest wolny, jeSli nie widzi,dok4d idzie, nawet w wypadku gdy rna strzelbE, kt6ra mu po-maga doj56 do celu. Kaldy ze Srodk6w jest r6wniez potqZn4

broni4 do zwalczania innych Srodk6w. Dlatego wlaSnie wiek,w kt6rym |yjemy, stanowi jedn4 z wielu wojen domowych,

??1PDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor


kt6re siE nie ograniczaj4 do dziedziny sztuki i rozrywki. Profesor J.U. Nefw swojej pracy lYar and Human Progress stwie r

dza,2e totalne wojny naszych czas6w s4 rezultatem calychserii intelektualnych pomylek.

JeSli sil4ksztaltuj4c4 Srodkajest Srodek sam w sobie, pcr

wstaje ogromna iloS6 problem6w, o kt6rych tutaj mogq tylkowspomnie6, chociaz zasluguj4 na to, aby im poSwiqci6 calctomy. Na przykad fakt,2e 6rodki s4 surowcami czy bogactwami naturalnymi tak jak wqgiel, bawelna czy nafta. Wszys-cy zgodzq siq chyba ze zdaniem,2e spoleczefrstwo, kt6regogospodarka opiera siq na jednym gl6wnym surowcu -

jakbawelna, zbo2e, drewno czy ryby - bgdzie na skutek tegoposiadalo specyficzn4 strukturq. Nacisk na kilka podstawo-wych surowc6w wywoluje wielki brak stabilizacji ekonomicz-nej, ale i ogromn4 wytrwalo66 spoleczefistwa. Patos i humoramerykariskiego Poludnia ma swoje podloZe wlaSnie w takiej,opartej na niewielu surowcach, gospodarce. Albowiem spole-czefrstwo uksztaltowane przez zaufanie do kilku towar6w,przyjmuje je jako rodzaj wiqz6w spolecznych, podobnie jakmetropolie przyjmuj4 prasq. Bawelna i nafta, tak jak radioi telewizja, staj4 siq ,,stalym obci4Zeniem" caloksztaltu psy-chicznego zycia spoleczefrstwa. Fakt ten stwarza specyficzn4atmosferq kazdej spoleczno6ci. Spoleczefistwo placi niezmier-nie wyg6rowane cenE zaka2dy surowiec, kieruj4cy 2yciemtego spoleczeristwa.

Fakt,2e nasze zmysly, kt6rych ,,przedlu2eniem" s4wszyst-kie media, s4 r6wniez ,,stalym obci4zeniem" naszej energiizyciowej oraz, 2e ksztaltuj4 one r6wniez nasz4 SwiadomoS6i doSwiadczenie ka2dego z nas, moze by6 dostrzezony w in-nym ukladzie, o kt6rym m6wi psycholog C.G. Jung:

Kaidy Rzymianin byl otoczony niewolnikami. Niewolnik ijego psychikaopanowaly staroiytnq ltaliQ i katdy Rzymianin stawal siq oczlutiiciew duchu i nieiwiadomie -- niewolnikiem. Poprzez stale przebywaniew tej atmosferze ulegal nieiwiadomie wplywom niewolniczej psychiki.Nikt nie mo2e siq obroni| przed lego rodzaju wplywem.

228

lContribulion to Analyticol Psychologt, London 1928]



Srodki zimne i gor4ce

,,Pojawienie siq walca - m6wi Curt Sachs w swojej pracy

World History of the Dance-bylo rezultatem tej tqsknoty za

prawdq prostot4 zbliZeniem do natury i prymitywizmem, kt6rawypetrniala drug4polowq osiemnastego wieku". W epoce jaz-

zu jeste6my sklonni zapomina6, ze walc to gor4cy i wybucho-wy Srodek ekspresji, kt6ry przebil siqprzez sztywne, feudalne

bariery zespolowych tafc6w dworskich.I stni ej e po dstawow a zasada, z godni e z kt6r 4o dr6zni amy

Srodek gorecy, jak radio, od Srodka zimnego, jak telefon lubSrodka zimnego, jak telewizja.

I Srodek, kt6ry oddzialuje na je--

stoSci4'.,,Wysoka wyrazisto56"jest to stan posiadania du2ej liczby konkretnych danych. Fo-tografi a charakleryzuj e siq wizualnie,,wysok4 wyrazisto-Sci4''. Film rysunkowy ma,,niski stopieri wyrazistoSci", Po- i

niewaz dostarcza niewiele informacji wizualnych. Telefon,jest Srodkiem zimnym o ,,niskiej wyrazistoScl", jako 2e za

jego po5rednictwem ucho otrzymuje nikl4 i1oS6 informacji'Mowa jest zimnym Srodkiem o ,,niskim stopniu wyrazisto- I

Sci", daje bowiem bardzo malo i wiele musi sobie dopelni6sluchacz. W przeciwieristwie do Srodk6w zimnych, Srodki

gorace nie pozostawiaj4 odbiorcom wiele do uzupelnienia.Dlatego te2 powoduj4 one male wsp6luczestnictwo odbior-cy, podczas gdy Srodki zimne zmtszajq do wsp6tuczestni-czenia i uzupelniania. Wobec tego, oczywi6cie, taki gor4cy

Srodek, jak radio, wywiera na sfuchacza zupelnie odmiennywplyw ni2 Srodek zimny - telefon.'-i

Srodek zimny, taki jak pismo hieroglificzne czy ideogra-

frczne, mial zupelnie inny wptyw niZ Srodek gorqcy, jakimjest alfabet fonetyczny. Alfabet, doprowadzony do wysokiegostopnia wizualnej abstrakcyjno6ci, stal siq typografi4. Slowodrukowane, charakteryzuj4ce siq specyfi cznq intensywnoSci6rozerwalo w iqzy Sredniowiec zny ch zrzeszefr cechowychi klasztornych, wprowadzaj4c indywidualistyczne modele



przedsiQbiorstwa i monopoli. Typowy zwrot sytuacji nastqprl

w momencie, kiedy na skutek doprowadzenia monopolu tl,'jego formy kraircowej, powstaly korporacje sprawuj4ce bcz

o sobow4 wl adzE nad milionami poddanych.,,Podgrzanie" p r

sma i jego intensyfikacja w powtarzalnej formie druku doplowadzrly do nacjonalizmu i wojen religijnych szesnastego wit'ku. Srodki ciqzkie i nieporqczne, jak np. kamiefr, zatrzymu.itl,w i42q czas. U 2yte do p i s ania, sA 3ro dkiem zimnym, j edno czr I

cym epoki; natomiast papier jest Srodkiem gor4cym, sluzrl

cym do poziomego unifikowaniaprzestrzeni, zar6wno w dzicdzinie polityki, jak i rozrywki.

KaLdy Srodek gor4cy doptszcza mniej wsp6luczestnictwirniz Srodek zimny, tak jak wyklad mniej sprzyja wsp6fuczest-nictwu niz seminarium, a ksi4zka mniej niz dialog. Z chwtlawynalezienia druku zaniklo wiele dawniejszych form w zycitri w sztuce, inne zaS nabraly osobliwej intensywno6ci. W na-

szy ch czasach istniej e wiele przyklad6w potwierdzaj 4cych fakt,2e formy gorace ,wyl1czaj{', a formy zimne ,,wl4czaj{'. Gdysto lat temu tancerki zaczqly taficzyt, na czubkach palc6w, uzna-no powszechnie, ze balet osiqgnS.wy2szy stopiefr ,,uducho-wienia". Wraz z t4 now4 intensyfikacj4 postacie mqskie zo-staly z baletu wytr4czone. R6wniez rola kobiety zostala ze-pchniqta na margines spoleczny wraz z nadejSciem specjali-zacji przemyslowej i przejqciem funkcji domowych przezmechaniczne pralnie, piekarnie, szpitale. IntensywnoS6 lub,,wysoka wyrazistoSd" rodzi specjalizacjq i rozproszenie za-

r6wno w zyciu codziennym, jak i w dziedzinie rozrywki. Tothtmaczy, dlacze go kalde i ntensywne do Swi adcze ni e mus i by6

,,zapomniane",,,ocenzurowane" i doprowadzone do stanu bar-dzo ,,zimnego", nim zostanie ,,nauczone" czy przyswojone.Freudowska ,,cenzrna" jest nie tyle funkcja moraln4 co nie-odzownym warunkiem uczenia siq. Gdybysmy calkowiciei bezpo6rednio przyjmowalika2dy bodziec do naszej Swiado-mo6ci, staliby6my siq szybko klqbkami nerw6w o sp62nionymrefleksie, popadaj4cymi nieustannie w stan paniki. ,,Cenzt)ta"chroni nasz centralny system warto6ci, jak i nasz system ner-



wowy, po prostu ,,ostudzaj4c" nap6r wszystkich naszych do-'tnah. Ten system ,,ostudzania" wprawia resztq wielu ludziw wieczny stanrigor mortis czy somnambulizmu, kt6ry najla-twiej daje siq zatwa2a6 w okresach wprowadzania nowychSrodk6w technicznych.

Robert Theobald w swojej pracy The Rich and the Poordaj e pr zykJad niszcz1c e go wplywu te chniki Sro dk6w g o r4cych

nastqpuj4cych po Srodkach zimnych. Gdy misjonarze obdarzylitubylc6w australijskich stalowymi siekierami, rozpadla siq ichkultura oparta na uzytkowaniu siekier kamiennych. Siekierkamiennych bylo niewiele, ale zawsze stanowily wazny sym-

bol statusu me.2czyzny. Misjonarze wprowadzili w wielkichiloSciach siekiery stalowe i rozdawali je r6wniez kobietomi dzie c iom. ZdarzaLy s iq nawet wyp adki, 2e mqLczy Zni mus i e-

li po2yczat, siekiery od kobiet, co uchybialo ich mqskiej god-

no6ci. Hierarchia plemienna czy feudalna zalamuje siq szyb-

ko pod wplywem wprowadzenia nowego Srodka gor4cego

o charakterze mechanicznym, ujednoliconym i seryjnym.\Pie-

ni4dz, kolo, pismo, czykaLdy inny specjalistyczny Srodekpfzy-

spieszaj4cy wymianq dob6r czy informacjq, bqdzie dzialalroz-kladaj4co na strukturq plemienn4.,Natomiast duzo wiqkszeprzyspieszenie, jak na przyldad to wprowadzone przez elek-tronikq, moie slu2yt do przylvr6cenia plemiennych wzor6wintensywnego zaanga2owania, kt6re nast4pilo wraz z wpro-wadzeniem radia w Europie, a obecnie zachodzijako skutek

wprowadzenia telewizj i w Ameryce. Specjalistyczna techni-

ka r o zkJada zw i4zki p I e mi enne. Ni e sp e cj ali s ty czna te chnikaelektroniczn a zw i4zki te rekonstruuj e. Proce sowi przewrotu

wynikaj4cemu z nowego rozdzialt kwalifikacji towarzyszypewien okres zastoju kulturalnego, w kt6rym ludzie czuj4 siq

zmuszeni patrzet na nowe sytuacje tak, jakby byly one stare

i wystqpuj4 z ide4,,eksplozji populacyjnej" w okresie implo-zji. Newton w epoce zegar6w ukazalnam wszechSwiat zorga-

nizowany nawz6r zegara. Tacy poeci, jak na przyklad Blake,powaznie wyprzedzali Newtona w swojej reakcji na zjawiskozegara. Blake m6wil o koniecznoSci wyzwolenia siq,,z jedno-

23tPDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor


stronnej wizji i snu Newtona", zdajqc sobie doskonale spr,,

w q, 2e reakcj a Newtona na prob lem zegar a sama pr zez siq by 1.,

powt6rzeniem mechanizmu zegarowego. Blake widzial Ncrvtona, Locke'a i innych jako zahipnotyzowanych Narcyztiuniezdolnych do podjqcia wyzwania rzuconego im przez rrr.'

chanizm. W.B. Yeats oddat caty stosunek Blake'a do Newlona i Locke'a w stynnym epigramie:

Zamarl ogr6dLocke padl omdleniem zwalony z n6gZjego bokuMechanicznq przqdzarkq wyjql 869

Iprzel. E. Zyciehska]

Yeats uwaza Locke'a, ftlozofamechanistycztego i linearnego hsocj acj onizmu, za czlow ieka zahipnotyzowanego wlas,nym obrazem. ,,Raj", czyli ujednolicona SwiadomoS6, przcstala istnie6. Czlowiek osiemnastow ieczny otrzymal wlasnc

,,przedlu2enie" w formie maszyny do przqdzenia, kt6r4YeatsobdarzyLpelnym znaczerriem seksualnym. Kobieta zatem wi-dziana j est j ako techniczne,,przedlt2enie" bytu mq2czyzny .

Reakcja Blake'a na wiek, w kt6rym 2y\,polegalanaprze-ciwstawieniu mechanizmowi

-,,mitu organicznego". Dzisiaj,

w epoce elektroniki, ,,organiczny mit" jest proste i automa-tycznq reakcj q kt6rq mo2 na wy r azi(, w spo s6b matematyczny,pomrjaj4c percepcjq wyobrazeniow4 Blake'a. Gdyby Blakeurodzil siq w wieku elektroniki, reagowalby prawdopodobniena problemy, jakie wiek ten stawia, inaczej niz kopiowaniemelektronicznych form. Mit jest bowiem natychmiastow4 wi-zj4 proces6w, kt6re nbrmalnie rozci4gaj4 siq w czasie. Mitj e st kontrak cj1 czy implozj 4kazde go proc e su, a blyskawicznaprqdko56 elektrycznoSci nadaje mityczne wymiary normalnymfunkcjom spolecznym i przemyslowym. Zyjemy mitycznie,ci4gle jednak mySlimy fragmentarycznie t na wydzielonychplanach.

Uczerii s4dzisiaj wpelni Swiadomi sprzeczno6ci, jakaza-chodzi pomiqdzy ich metod4 podejScia do przedmiotu, a sa-



mym przedmiotem. Mqdrcy Starego i Nowego Testamentuczqsto m6wili, 2e podczas gdy ich metoda musi by6 linearna,przedmiot nie jest taki. Przedmiotem jest bowiem stosunekpomiqdzy Bogiem a Swiatem, czlowiekiem i jego bliZnim -wszystko to w stalym powi4zaniu i w stalym, i jednoczesnym,

wzajemnym oddzialywaniu na siebie. Hebrajski oraz wschod-ni system mySlenia polega na chwytaniu problemu i jego roz-wi4zah juzna pocz4tku dyskusji, w spos6b typowy dla wszyst-kich kultur opartych na slo'wie m6wionym. Caly przekaz jestzatem wielokrotnie kre6lony, ci4gle od nowa, na ksztalt k6lkoncentrycznej spirali z zach ow ani em pozomej rozwleklo Sc i.Chc4c odebra6 caly przekaz, molna zatrzyma(, siq w dowol-nym miejscu, po pierwszych kilku zdaniach, jeSli sigjest przy-gotowanym na,,odkopanie" go. Ten rodzaj ukladu musial za-inspirowad Franka tloyda Wrighta, kt6ry zaprojektowal Ga-leriq Guggenheima w ksztalcie koncentrycznej spirali. Jest toforma nieunikniona w wieku elektroniki, w ktorym koncen-tryczny wz6r zostal narzucony natychmiastowoSci4 i przeni-kaniem w gl4b,,elektrycznego przyspies zenra" . Forma spiral-na ze swoimi nie kofrczqcymi siq skrzyzowaniamiplaszczyznjest niezbqdnym elementem w procesie wnikania. WlaSciwiena niej polega technika wnikania w gl4b, taka przynajmniej,jaka jest konieczna przy studiowaniu Srodk6w. Nie ma bo-wiem takie go Srodka, kt6ry mialby samodzi elne znaczenie czyistnienie. Wszystkie Srodki znajdujqsiq w stalej wzajemne.jwsp6lzaleznoSci.

- Nowe, ,,elektryczne" struktury i konfiguracj e 2ycia carazczE6ciej Scieraj4 siq ze starymi, linearnymi i fragmentarycz-nymi procedurami i narzgdziami analizy z epoki mechaniza-cji. Corazbardziej przechodzimy od treSci przekazbw do stu-diowania efekt6w calo6ci. Kenneth Boulding poruszyl ten pro-blem w swojej ksiEzce The Image, m6wiqc: ,,Istot4 przekazujest zmiana, jak4 wprowadza on do obrazu". Zainteresowanieefektem raczej ni2 znaczeniemjest podstawow4 zmian4 jak4wprowadzil nasz wiek elektryczny, bowiem efekt obejrnujecalo56 sytuacji, a nie pojedynczy plan przekazu informacji"



Ciekawe, 2e uznanie pierwszeristwa efektu nad informacj;1znalazLo swoje odzwierciedlenie w brytyjskim przyslowirro oszczerstwie: ,,Im wiqcej prawdy, tym wiqcej oszczerstwa"

fodpowiednik polskiego ,,prawda w oczy kole"].Pierwszym efektem tecliniki elektrycznej byt niepok6j.

Obecnie zaczyna nim byt zfudzenie. PrzeszliSmy przezwszyst-kie trzy etapy - alarmu, oporu i wyczerpania- kt6re zacho-dzqprzy ka2dej chorob ie lub stre s i e, zar6wno indywidualnynr,jak i kolektywnym. Nasze pierwsze wyczerpanie po konfron-tacji z elektrycznoSci4 sklania nas do oczekiwania nowych pro-blemow. Jednakze lcaje zacofane, kt6re w malym stopniu ze-tknqly sigznaszqmechanicznq i specyficzn4 cywilizacj4 sq

bardziej ni2 my zdolne do konfrontacji i zrozumienia technikielektrycznej. Zacofane i nie uprzemyslowione spolecznoScinie tylko nie maj4 specyficznych obyczaj6w, ktore przy kon-frontdLcji z elektromagnefrzrnem musialyby porzuca6, ale samcdotychczas zachowuj4 wiele element6w swojej tradycyjncj,,rn6wionej " kultury, kt6ra posiadala totalny, j ednolity charakter

,,p ola", podobny do naszego elektromagnetlzzmu. Nasze uprze -myslowione obszary, gdzie tradycje slowne zostaly wykorzc-nionc, muszfu chc4c dotrzyma6 kroku epoce elektronicznej,odkrywac je na nowo.

Z punktu widzenia naszego podzialu na Srodki zimne i go-r4ce kraje zacofane s4zimne, anasze kraje-gor4ce. Miejski,,drali" jest gor4cy, wiejski -

jest zimny. Jednak2e z punktuwidzenia zwrotu w formach postqpowania i wartoSciach, jakinast4pil w epoce elektrycznoSci, miniona epoka mechanicznabyla gor4ca, a obecna epoka telewtzyjna jest zimna. Walc bylgorAcym, szybkim, mechanicznym taricem, odpowi adaj 4cymswoj4 wielk4 paradnoSci4 epoce industr ia\zacji. W przeciwieir-stwie do walca twist jest chlodn4 anga2ujqcqi swobodnqfor-m4 improwizowanych gest6w. Jazz w epoce gorecych Srod-k6w, jak kino i radio, byl jazzem,,hot" [gor4cym]. Chocia2w swojej istocie jazz stanowi raczej improwizowan4 formqdialogu tanecznego, kt6rej na pr62no szukalibySmy w mecha-nicznej, rytmicznej strukturze walca. Pojawienie siq stylu



,,cool" fzimnego] w jazzie bylo zjawiskiem zupelnie natural-nym w momencie, gdy otrz4Sniqto siq z pierwszego wrazenia,

.jakie wyrvolalo radio i film.W specjalnym ,,rosyjskim" numerze ,,Life'u" z 13 wrzeS-

nia 1963 roku znajduje siq wzmianka,2e w rosyjskich restau-

racjach i klubach nocnych ,,cho6 charleston jest tolerowany,twist pozostaje tabu". Oznacza to, ze w kraju znajdujqcym siq

w trakcie procesu industrializa cji uwaia siE ,,hot jazz" za zja-

wisko harmonizuj4ce z og6lnym programem rozwoju. Ztmnai angahtj4ca forma twista natomiast wydaje siq w tych wan-ln-

kach regresyrvna i niezgodna zrozwojem mechanizacji. Char-leston, pododny do ruch6w kukielki poruszanej za pomocQ

sznurk6w, jest w Rosji uwazany za formq awangardow4. Mynatomiast odnajdujemy awangardowo66 w formach zimnychi prymitywnych, kt6re wyra2ajq angazowanie siE ,,w gl4b"i ekspresjq integraln4.

Bezwzglqdna konkurencja i ,,gor4ca" linia staj4 siq czyst4komediE w epoce telewizji, a Smiertelny upadek wszystkichkupc6w, spowodowany jednym uderzeniem obucha telewizji,przeksztalcil gor4c4 amerykafrsk4 kulturq w zimn4 i nieSwia-dorn4wlasnego charakteru. Ameryka w istocie wydaje siqprze-Zywac proces odwrotny do tego, kt6ry Margaret Mead okreS-

lila w tygodniku ,,Time" z 4 wrzelnia 1954 roku:

Slyszy siq wiele skarg na fakt, ie aby dolrzymat kroku maszynie, spole-

czeist*-o musi siq poruszac zbyt szybko. Szybki ruch mo2e przynieitwielkie korzyici, pod warunkiern ie bqdziemy siq poruszat rrjwnomier-

nie i ie nadqiat bqdqzmiany w dziedzinie spolecznej, oiwiatowej i roz-

rywkowej. Nale2y od razu zmieniat caly model i cule spoleczeilstwo jed-noczeinie - ludzie sami muszqsiq zdecydowat na ruch.

Margaret Mead my5li tu o zmianie jako o jednolitym przy-spieszeniu ruchu czy tez jednolitym podnoszeniu temperaturyw spoleczeirstwach zac ofanych. Niew4tpliwie zblizamy siq -w dobrze znanych granicach automatycznie kontrolowanegoSwiata - do momentu, kiedy bqdziemy mogli powiedzie6:

,,Je5li w przyszlymtygodniu nadamy w Indonezji program ra-



diowy o sze56 godzinkr6tszy, wywolamy kryzysw zaintcrt.sowaniach literackich". Albo: ,,Mozemy na przyszly tydzit.r,

go generala Otella. Na5laduj4c uczciwego i prostolinijnegogenerala, ,,podgrzaL" sw6j wlasny obrazi,,nosil serce na wierz_chu", no ,,uczciwym Jago_nem" sam, surowe i uczci_we serce.

w stanowieniu o losach miasta. W tym okresie wlaSnie nast4_



pila potq2na eksplozj a najrozmaitszych ludzkich aktywnoSci,kt6rej nie mohna bylo osi4gn46 w p62niejszych rozwiniqtycho6rodkach miej skich. Wysoko rozwiniqta syhracj a bowiem, j uz

z definicji, daje malo mozliwo6ci uczestnictwa i rygorystycz-nie wymaga specjalistycznego podziatu ze strony tych,ktorzysytuacjq'kontroluj4. Na przyklad to, co jest dziS znane pod

nazwq,job enlargement" [podniesienie rangi stanowiska]w przedsiqbiorstwie izarz4dzmiu, polega na dawaniu pracow-

nikowi wiqkszej swobody w odkrywaniu i okreSlaniu wlasnejfunkcji. Podobnie w powieSci kryminalnej, czytelnik staje siq

wsp6lautorem po prostu dlatego, 2e tyle istotnych spraw nie

zostalo objqtych tokiem narracji. Siatkowe, jedwabne pofczo-chy byty o wiele bardziej pobudzaj4ce zmyslowo od gladkiejpowierzchni nylonu, poniewaz oko musialo spetnia6 funkcjqrqki w uzupelnianiu obrazu - tak jak w przypadku mozaikiobrazu telewizyjnego.

Douglas Cater w swojej pracy The Fourth Brqnch of Go-

vernment opowiada, jak ludzie z waszyngtofskich biur praso-

wych cieszyli siEuzupelnianiem lub wypelnianiem lukw oso-

bowoSci Calvina Coolidge'a. Poniewaz przypominal on do

zfudzeniakarton filmu rysunkowego, prasa odczuwala potrzebq

dopelnienia jego wizerunku, zarowno dla dobra samego Coo-

lidge'a, jak i dla dobra publicznoSci. Znamienny jest fakt, ze

prasa nazwala go zimnym .l rzeczywilcie, w tym samym zna-

czeniu co Srodkom zimnym, Coolidge'owi do tego stopniabra-kowalo wyrcZnych cech,2e bylo tylko jedno slowo, kt6rymmozna go bylo okreSli6. Byl on naprawdq zimny. W gor4cych

latach dwudziestych przedstawiciele gor4cego Srodka, jakimbyla prasa, uznali, 2e ,,Cal" jest bardzo zimny i radowali siE

z tego, poniewa2 fakt ten zmtszal ich do uczestniczeniaw uzupelnianiu jego obrazu. Franklin D. Roosevelt byl nato-

miast gor4cym zwolennikiem prasy, chociaz byl r6wnie2 jej

rywalem, zw\aszcza gdy korzystal z konkurujqcego z prasQ

innego gor4cego Srodka, a mianowicie radia. Jack Paar z koleirealizowal zimny program dla zimnego 6rodka, jakim jest te-lewizja, i stal siq rywalem dla wla6cicieli nocnych lokali oraz

s



ich sprzymierzehc6w z ,,plotkarskich" kolumn w prasie. W,,1

na Jacka Paaraz autorami tych kolumn byla osobliwym pri \

kladem kolizji pomiqdzy Srodkiem zimnym a gor4cym, na sl, rr

tek kt6rej zreszt1wybuchl skandal z oszustwami w quizirr l,

telewizyj nych. Rywalizacj a p omiqdzy Srodkami gor4cym i

pras4 i radiem z jednej strony, a telewizj4 z drugiej stronyprzyczynlla siq do nieporozumiefi i ,,podgrzewania" pewnyt,Irelement6w afery w kt6r4bezsensownie zaangaiowal siq Chrrr

les van Doren.Associated Press podaje do wiadomoSci,Le 9 sierpnia l9(,.'

roku, w Santa Monica w Kalifomii, zaszlo nastqpuj4ce zrlrr

rzenle:

Prawie stu osobom majcpym na sumieniu naruszenie przepisow drct,,wych pokazano - jako pokutQ za przekrcczenia - film o vypadktr, lr

drogowych. Dwie osoby dostaly mdloici i szok6w nerwowych. .

Widzom ofiarowano piqc io dola row q ob ni2 kq mandat6w pod warun kit, r rt

ie zgodzq siq obejrzet Jilz Signal 30, nakrqcony przez policjp strtttttOhio.14/filmie tym pokazano poskrqcane karoserie i pokiereszowane ciala orrtnagrano kr4,k1 6.pn, kataslrofy.

Spraw4 spom4 pozostaje problem, czy gorqcy Srodek, jakim j est hlm, wykorzystuj Ac,,gor4ce" treS6, moze,,ochlodzic"gor4cych kierowc6w. Ale dotyczy to kaZdego rozumienia Srod-k6w. Efekt oddzialywania gorEcego Srodka nie moze zawic-rac zbyt du2o emfazy i wsp6luczestnictwa. W zwiqzkl ztyntogloszenie firmy ubezpieczeniowej, ukazuj4ce tatusia z 2elaz-nym phrcem w otoczeniu radosnej rodzinki, przerazllo odbior-c6w bardziej ,ni|zdo\alyby tego dokona6 wszystkie ostrzele-nia Swiata. Powstaje tu problem zwiqzmry z kar4 Smierci. Czysurowa kara jest rzeczywiScie najlepszym czynnikiem odstra-szaj4cym od ciq2kich przestqpstw?

W odniesieniu do wojny i bomby atomowej, czy groLbamas owe go odwetu j est naj skut eczniej sz1gwarancj 4 pokoj u?Czy nie jest oczywiste, 2ewkaldej spolecznej syfuacji dopro-wadzonej do punktu kulminacyjnego nastqpuj e zalamanie?JeSli w organizmie czy w jakiejS strukturze zostaly wykorzy-



stane wszystkie zasoby i cala energra, sytuacla zmlenra slQ.

Spektakl brutalnoSci, uzyly celem odstraszenia, mole odnie56

skutki wrecz odwrotne. Natomiast brutalnoS6 w sporcie mozehumanizowa 6, przynajmniej w pewnych oko liczno Sci ach. J ed-

nakw odniesieniu do bomby atomowej i polityki odwetu jakoczynnik6w odstraszaj4cychf oczywisty j est fakt, 2e zoboj qt-

nienie staje siq rezultatem ka2dego dtugotrwalego terroru, co

odkryto m.in. przy prowadzeniu akcji schron6w przeciwato-mowych. Cen4za wiecznoS6 jest zobojqtnienie.

Nie mniej du2e znaczenie ma fakI", czy Srodek gorqcy dzia-la w kulturze gor4cej czy zimnej. Gor4cy Srodek, jakim jestradi o, sto sowane w zimny ch b qdL ni epi Smiennych sp oleczefi-stwach, przlmosi skutki gwaltowne, wprzeciwiefrstwie do efek-t6w, jakie wywoluje na przyklad w Anglii czy w Ameryce,gdzie radio jest uwazane za tozrywkE. Kultura zimnab4d1,,niepiSmienna" nie moze traktowa6 medi6w gor4cych

- fil-mu lub radia -

jako rozrywki. S4 one bowiem w warunkachtakiej cywilizacji r6wnie dezorganizujqce jak zimny Srodek,naprzykJadtelewizja, dla kultury opartej na druku.

W obliczu terroru zimnej wojny i ,.gor4cej" bomby strate-gi4 kulturalna jakiej bardzo potrzeba,jest humor i gry. Grybowiem, naSladuj qc,, gor4c e" sytuacj e 2y ciow e, o chladzajqj e.

Nie sluz4natomiast celom odprqZenia zawody pomiqdzy Ro-sjanami a przedstawicielami Zachodu. Zawody takie podZe-gaj4- to oczywiste. To, co w naszych mediach jest rozrywk4czy zabaw4 wydaje siq gwaltown4polityczn4 agitacj4w kul-ttrze ,,zimnej".

Jednym ze sposob6w dostrzezenia zasadniczej r6znicy po-miqdzy dzialaniem gorecego i zimnego Srodka jest por6wna-nie transmisji koncertu symfonicznego z transmisj4jego pr6-by. Dwoma spo6r6d najlepszych program6w CBC byfy repor-ta2e z nagrywania przez Glenna Goulda recitali fortepiano-wych oraz pr6ba Igora Strawifskiego z Orkiestr4 Symfonicz-n4 z Toronto, wykonujqc4 jedno z jego ostatnich dziet. Gdyrzetelnie korzystamy ze Srodka zimnego, takiego jak telewi-zja, musimy s\qzaangailowa6 w przedstawiany proces. Glad-



kie i szczelne ,,pakunki" nadaj4 siq tylko do wykorzystrrrrr'przez Srodki gorAce, takiejak radio czy gramofon. Francisz, I

Bacon na przyklad nieznuzenie por6wnywal zimnq i gor1,,1

prozQ. Odr62nial mianowicie pisanie ,,metodami", czyli p,'

dawanie kompletnych opakowafr, z pisaniem aforyzmami lrrl'

osobnymi obserwacjami, jak'. ,,7,emsta jest czym6 w rodzrlrrprymitywnej sprawiedliwo5ci". Pasywny odbiorca pragnr,gotowych opakowafi, ale ci - m6wi Bacon- kt6rym zalczrna nabywaniu wiedzy i poszukiwaniu przyczyn, wol4 aforlzmy po prostu dlatego, ze sE one niekompletne i wymagul,lpe tne go zaangaiow ania.

Zasada odr62niania Srodk6w gor4cych od zimnych zostllrrznakom ic i e w y r a2ona w mqdro S c i ludowej :,,M erzczy 2ni r zadko zalecaj4 siq do dziewcz4t w okularach". Okulary intensy l'i

kuj 4 wyglad zewngtrzny i zastEpuj 4 bardzo wiele szczeg6lovbrakuj4cych do pelnego obrazu kobiety, kt6ra od razu staje sit;

,,Marion - bibliotekark4'. Ciemne szkla natomiast stwarza.jrlobrazniezbadany i nieprzystqpny, kt6ry w wysokim stopnirr

sklania nas do ,,dopelniania".Gdy w kulturze opartej na druku i Srodkach wizualnyclr

spotykamy po raz pierwszy jak4S osobq, wygl4d zewnelrznyprzyslania nam brzmienie jej nazwiska i, chc4c siq ratowac,pytamy: ,,Jak siq pisze pana [pani] nazwisko?" Podczas gdyw kulturze opartej na zmySle sluchu, dZwiqk ludzkiego imic-nia jest faktem dorninuj4cym, z czego zdawal sobie sprawqJoyce, gdy powiedzial w Finnegans Wake: ,,Kt62 ciq tak spa-

rali2owal2 lKt62 nadal ci ten numer?]" Imiq czlowieka jest

bowiem paraliluj4cym uderzeniem, z kt6rego nigdy nie mo-zemy siq wyleczy(,.

Jeszcze jednym dogodnym punktem wyj6cia do wypr6bo-wania r62nicy pomiqdzy Srodkami gorqcymi i zimnymi jestLart. Gor1cy Srodek, jakim jest literatura, pozbawia 2afiy ichpraktycznego, anga2uj4cego sensu do tego stopnia, 2e Con-stance Rourke w swojej ksi4Zce Humor amerykariski twier-dzi,2e 2arty w og6le nie sq Smieszne. Dla ludzi wyksztalco-ny ch Larty w p elni, frzy czni e an ga2uj 4c e s 4 16 wni e o dr aLaj qc e

240



co kalambury kt6re przeszkadzajq nam w gladkim i jednoli-tym posuwaniu siq naprz6d,jakiego wymaga porz4dek typo-graftczny.Istotnie, dla osoby literacko wyrobionej, kt6ra niezdaje sobie sprawy z glqbokiej abstrakcyjnoSci Srodka typo-grafrcznego, bardziej integralne i angazuj4ce formy urydajesiq gor4ce, natomiast bardziej abstrakcyjne i literackie - l,vy-daj4 siq zimne. ,,Mo2e pani zauwaty6 - powiedzial dr John-son z przekomym uSmiechem - ze je stem dobrze wychowanya2 do przesadnej skrupulatno6ci". Doktor Johnson slusznie s4-dzll, i2 doszlo do tego, 2e za ,dobre wychowanie" uwaZa siqbiaty akcent koszulki w ubiorze, ktory rywalizuje z surowo5ciqdrukowanej strony. Wygoda polega na porzuceniu czynnik6wwizualnych na rzecz takiego stanu, kt6ry pozwala na doralnezaangalowanic siq zmysl6w. Stan taki jest wykluczony, gdy je-den zmysl, a zwtaszcza zmysl wzroku, j est tak,,o grzew any", 2estaje siq czynnikiem panuj4cym nad cal4 sytuacj4.

Z drugiej stronyjednak, w eksperymentach, w kt6rych osob-nik zostaje pozbawiony wszelkich bod2c6w zewnqtrznych,popada on w proces gor4czkowego wypelniania czy uzupel-niania doznah zmyslowych, co j est j uz czystq halucynacj 4. Takwiqc zbytnie ,,ogrzewanie" jednego zmyslu moze wywoladhipnozq, a,,oziqbianie" wszystkich zmysl6w moze wywola6halucynacjq.

Odwr6ceni e pYzegrzanego m edium

Nagl6wek z2l czerwca 1963 roku:

GOMCA LrNIA WASZ\T.,iGTON-MOSKWA

CZ\T{NA JUZ ZA 60 DNI

,,The Times of London Service", Genewa:Wczoraj Chqrles Stelle ze Stan6w Zjednoczonych i Siemion Carapkin zeZwiqzku Radz ieckiego podpisali porozumienie dolyczqce ustanowieniabezpoiredniej linii komunikacyjnej na wypadek krytycznych sytuacjipomiqdzy IYas zy ngto ne m a Mos kw q...



Wedlug przedslawicieli rzqdu amerykartskiego linia ta, tuafla. St)tr1liniq, bqdzie golowa ju2 za 60 dni. Bqdzie ona korzystac z dzietur t'

nych lqczy komercyjnych zjednego kabla oraz z lqcznoici bezprzew,,,lw ej, wy k o rzy s t uj qc ur z qdz e n i a d a I e k o p i s ou' e.

Decyzja o wykorzystaniu gorecego 6rodka, jakim jest d'rrl

zamiast chlodnego Srodka wymagajecego uczestnictwa, cz,yl

telefonu, jest skrajnie nieforhrnna. Bez w4tpienia decyzja ta sp,,

wodowana bylap:^zywiqzaliem pi6miennego Zachodu do lirr

my drukowanej, co wi42e siq zprzekonaniem, iz jest orit rlnir 1

osobista niz telefon. Forma drukowana ma calkiem inne implrkacje w Moskwie niz w Waszyngtonie . Tak samo jest z telclirnem. Rosyjska milo66 do telefonu, silnie zwi4zana z ich uslnrtradycj4 polega na bogatym niewizualnym zaangazowaniu, k1i)

re DrzEdzenie to umozliwia. Rosjanie wykorzystujq teleforrw spo s6b, kt6ry nam koj arzy sie{z p odniecon4 konwersacj 4 pr( )

wadzou4z czlowiekiem napierajqcym na nas calym cialem.Zar6wno telefon, jak i dalekopis, jako wzmocnienie nic

Swiadomych sklonno6ci kulturowych z jednej strony Moskwy,a z drugiej - Waszyngtonu, moge by6 pocz4tkiem olbrzymich nieporozumiefi. Rosjanin zaldada podsluch w pokoju.szpieguje, korzystaj4c zrcha i jest to dla niego czymS normal-nym. Oburza go nasze wzrokowe szpiegowanie, kt6re jemtrwydaje siE nienaturalne.

Jt2 staro?ytnym znarra byla zasada, ze wszystkie rzeczyw stadium rozwoju przybieraj1formq odmienn4 w stosunkudo tej, kt6r4 w koricu siq staj4. W wielu obserwacjach, ma-drych i dowcipnych, wida6 zainteresowanie zdolnoSci4byt6wdo prze chod zenia w swoj e przeciwiehstwo poprzez ewolucj Q.

Alexander Pope napisal:

Rozpusla jest potworem o tak slraszliwej twarzy,Ze aby jq znienawidzic, wyslarczy jq zobaczyi;Lecz zbyt czqsto widziana staje siq nam znana,Wqc najpierw jq tolerujesz, potem wspolczujesz, w kortcu zaczynasz jej

folgowat.

G4sienica, patrz4c na motyla, ponod powiedziala: ,,Nigdymnie nie zobaczycte w takim stroju".

242



Na innym poziomie widzieli6my w naszym stuleciu przej-Scie od obalania tradycyjnych mit6w i legend do petrnych czcibadafr nad nimi. Kiedy zaczynamy w pelni reagowad na?yciespoleczne i problemy naszej globalnej wioski, stajemy siq re-akcj oni stam i t Zaanga2owanie, kt6re towarz y szy naszy m r oz-wrj aj 4cym si Q blyskaw icznie technolo gio m, pr zeksztalc a lu-dzi najb ar dzi ej,,spolecznie Swiadomych" w kons erwatyst6w.Kiedy po raz pierwszy wystrzelono sputnika na orbitq okolo-ziemsk4 nauczycielka poprosila dzieci z drugiej klasy, Zebynapisaly wierszyk na ten temat. Jedno z nich napisalo:

Gwiazdy sc1 takie du2e,

A Ziemia jest taka mala,Zostafi lakim, jakim jestei.

Dla czlowieka wiedza i proces jej zdobywania s4 r6wniewa2ne. Nasza zdolno66 do zroztmienia zar6wno galaktyk, jaki struktury atomu, jest wynikiem wykraczania poza wtrasne

mozliwoSci poznania. Dziecko z drugiej klasy, kt6re napisalowyzej wymienione slowa, iyje w Swiecie wiqkszym nrL ten,kt6ry wsp6lcze6ni naukowcy s4rv stanie zmierzyt lub opisa6.W.B. Yeats okreSlil6w zwrot nastqpuj4co: ,,Swiat widzialnynie jest juz rzeczyr;visto5ci4 a Swiat niewidzialny nie jest juztylko snem".

Z t4transformacjqrzeczywistego Swiata w science fictionwi42e siq postqpuj4cy w szybkim tempie zwrot polegaj4cy natym,2e Swiat zachodni d4zy w kierunku Wschodu, natomiastWsch6d przeobra2a siq w Zach6d. .Toyce zakodowal 6w obu-stronny zwrot w zagadkowym wierszu:

Zach6d potrzqinie ll'schodem, aby sip obudzilTobie zai pozoslaje noc, by doczekat poranka.

Tytil Finnegans Wake jest zbiorem wielopoziomowych gierslownych na temat odwr6cenia, poprzez kt6re mieszkaniecSwiata zachodniego wkracza w sw4plemienno66 lub kolejnykr4g, pod4zaj4c Sladem starego Finna, lecztymrazem wcho-



dzi w plemiennenoc calkiem rozbtdzony. Przypomin? to rr;r

sz4 wsp6lczesn4 Swiadomo56 podSwiadomoSci.PrzySpieszenie w przechodzeniu od mechanicznej do rrr.

mentalnej elektrycznej formy odwraca eksplozjq w implozy,;

W dzisiej sz ej erze elektryczno5ci imploduj 4c e bqd2 ScieSn i r r

j4ce siq energie naszego Swiata zderzaj4 siq ze starymi ck:pansjonistycznymi i tradycyjnymi wzorami organizacji. Jcsz

cze do niedawna nasze instytucje i uklady - spoleczne, polr

Sczne i ekonomiczne - funkcjonowaly wedle tego samcg,r'

wzoru. W dalszym ci4gu mySlimy o nim jako ,,eksplozywnym" czy tez ekspansywnym; i pomimo 2e }u2nie obowi4zuje, dalej m6wimy o eksplozji populacji i eksplozji w nauccW rzeczywisto6ci, jeSli chodzi o populacjE, to obawy budzrw nas nie wzrost samych liczb,leczraczej fakt, ze wszyscy nir

Swiecie musz42y1 w ogromnej bliskoSci spowodowanejprzctingerencjq elektryczno6ci w nasze Zycie. Podobnie jest w edu

kacji -

to nie wzrost liczby htdzi,kt6rzy chc4 siq uczy6,pro-wadzi do kryzysu. Nowe obawy zwiqzane z edukacj4l4cz4siq'ze zmianami, kt6re wynikaj4 z powi4zah roznych dziedzinwiedzy, podczas gdy dawniej program nauczania skladal sig'

z odrqbnych przedmiot6w. Pod wplywem elektrycmej prqdko-Sci suwerennoS6 wydzial6w rozplynqla siq rtSwnie szybko jaksuwerenno$6 narod6w. Obsesja na punkcie dawnych wzor6wmechanicznej, j ednokierunkowej ekspansj i od Srodka ku obrze-zom w naszym elektrycznym Swiecie ju2 nie ma znaczenia.ElektrycznoSc nie centralizuje, lecz decentralizuje. Jest to po-dobne do r62nicy pomiqdzy systemem kolejolvym a sieci4elek-trycznq: kolej wymaga tor6w, stacji oraz duzych oSrodk6wmiejskich. Prqd, kt6ry jest w r6wnym stopniu dostqpny w sto-dole, j ak i w pokoj u dyrektora, sprawi a, 2e kaide miej sce mozeby6 centrum, i nie wymaga du2ego zgromadzenia ludzi. Tenodwr6cony wz6r pojawil siq doS6 wczeSnie w elektrycznych,,,wyr qczajqcych czlowieka w pracy", :urzqdzeniach, bez w zglg-du na to, czy byl to toster, pralka czy odktxzacz. Zamiastzmniejszyt ilo56 pracy, urz4dzenia te umozliwily wszystkimwlasnorqczne jej wykonywanie. To, co w dziewiqtnastym wie-

244



ku wykonywaly slu11ce i pokoj6wki , teraz robimy sami. Za-sada ta odnosi siEin toto do wieku elektrycznego. W politycepozwala Fidelowi Castro egzystowa6 na podobieristwo nieza-le2nego jqdra atomu, czyli centrum. Quebekowi moze pom6cwyjit ze wsp6lnoty kanadyjskiej, co bylo nie do pomySleniaw czasach,,panowania" linii kolejowych. Kolej wymaga jed-rrolitej przestrzeni politycznej i ekonomicznej. Natomiast sa-

moloty i radio pozwalajq na brak ci4glo5ci i r62norodnoS6w organizacji przestrzeni.

W dzisiejszych czasach podstawowa zasada klasycznej fi-zyki, ekonomii i nauk polityczrrych, a mianowicie podzielnoS6kazdego proce su, poprzez zwykNe r ozszer zenie odwr6cila s iE

w jednolit4 teoriE pola; w przemySle automatyzacja zastqpujepodzielno6i procesu organicznym powi4zaniem wszystkichfunkcji w zLo2on4caloS6. TaSma elektryczna zastqpuje liniqmontazowA.

W tym nowym elektrycznym Wieku Informacji i progra-mowanej produkcji towary same w sobie nabieraj4corazbar-dziej informacyjnego charakteru, chociaz tendencjq tq obser-wujemy gl6wnie w rosnqcych nakladach na reklamq. Wartozauw a2y 6, 2e te low ary, kt6rych naj czq6ciej uLyw a siq w spo -

lecznej komunikacji - papierosy, kosmetyki i mydlo (zmy-

wacz kosmetyk6w) - w znacznym stopniu ponoszA ciqLarkoszt6w utrzymania Srodk6w przekazu. Kiedy poziom elek-trycznej informacji wzrasta, prawie kaLdy rodzaj tworzywaza sp okaj a ka1d4 p otr zeb e lub fu nkcj q, nar zuc aj qc intel i g encj iprzewodniq rolq w spoleczeristwie oraz obslugq produkcji.

Great Betrayal Juliena Bendy pomaga wyja6ni6 nowq sy-tuacjq, w kt6rej inteligent nagle dostaje do rqki bat na spole-czeirstwo. Benda zauwa2yl,2e arrySci i intelektuali6ci, kt6rzyod dawna byli zraieni do wladzy, i od czas6w Woltera znajdo-wali siq w opozycji, zostali teraz powolani do stuZby na naj-v,ry 2szy ch szczeblach po dej mowani a de cyzj i. Ich naj wiqksz 4zdradq bylo to, 2e wyrzekli siq autonomii i stali siq lokajamiwladzy, tak samo jak fizyk atomowy jest dzisiaj lokajem wo-jowniczych general6w.

245



Gdyby Benda znal historiq, nie bylby tak bardzo zaskoczon \

i zagniewany.Przecie| rol4 inteligencji zawsze byla wsp6lprrrca i mediacja pomiqdzy starymi i nowymi grupami rz4dzqcycltNajbardziej znanym przykladem sA greccy niewolnicy, kt6rzvprzezdlugi czas byli nauczycielami rzymskichwladc6w. I whSnie ta slu2alczarola zaufanego urzQdnika magnata - w sferze

handlu, wojska bqdZ polityki -jest

rol4 kt6r4do dziS nauczyciel pelni w Swiecie zachodnim. W Anglii grupq,,gniewnych''tworzyli ludzie wyksztalceni, kt6rzy nagle, dziqki edukacji, wy-bili s iq z nilszy ch szczebli hiererchi i sp olecznej . Kie dy p oj aw i

li siq w wylsrym Swiecie wladzy, odkryli, ze powietrze wcalcnie jest tam takie Swieze ani orzeLwiaj4ce. Jednakj eszcze szyb-ciej ni2 George Bernard Shaw stracili cal4 swoj4 odwagq; po-dobnie jak on ograniczyli siq do kaprys6w i fantazji oraz do

kultywowania wartoSci rozrywkowych.W ksi4zce Study of Hisrory [Studium historii] Toynbee za-

twa2a liczne odwr6cenia form i dynamiki - na przykladw polowie czwartego wieku naszej ery Germanie sluz4cyw rzymskim wojsku nagle zaczEli by6 dumni ze swoich ple-miennych imion i decydowali siqjezatrzyma6. Swiadczylo too nowej pewnoSci''siebie zrodzonej z nasycenia rzymskq kul-tur4 czemu towarzyszyl zwrot Rzymian w kierunku warto5ciprymitywnych. (W miarq jak Amerykanie nasycaj4 siq euro-pej skimi warto Sciami kulturowym i, a szczeg6lnie od czasu po-jawienia siq telewizji, zaczynajq coraz bardziej interesowa6siq amerykafrskimi lampami powozowymi, slupkami do przy-wi4zywania koni oraz kolonialnymi sprzqtami kuchennymijako obiektami kultury). W tym samym czasie, kiedy barba-rzyhcy osi4gali najwylsze szczeble nymskiej drabiny spolecz-nej, Rzymianie byli sklonni przej46, ubi6r i zachowania czlon-k6w barbarzynskich plemion w tym samym frywolnym i sno-bistycznym duchu, kt6ry l4czyt francuski dw6r Ludwika XVIze Swiatem pasterzy i pasterek. Wydawaloby siq, ze byl to naj-dogodniejszy moment do przejqcia wladzy przez intelektuali-st6 w, gdy kl asa r z1dz4c a,,zw ie dzala Di sneyland ". Tak mus i a-lo siq wydawa6 Marksowi i jego zwolennikom. Jednak nie

246



lrrali oni pod uwagq dynamiki nowych Srodk6w komunikacji'Marks nie w porq oparl swojq analizq na maszynach, bo juz

w tym czaste telegraf oraz inne formy implozyjne zaczqly od-

wraca6 dynamikq mechanizacj i'Niniejszy rozdzialpokazuje, 2e w kaldym Srodku ptzeka-

zubqd2 strukturze jest coS, co Kenneth Bold nazwal , ,,przela-

maniem granicy, kiedy to dany system nagle zmienia siE

w inny lub przekracza pewien punkt, od ktorego nie ma ju2

powrotu do dawnej dynamiki". Kilka takich,,pr zekr o czen gr a-

nic" om6wimy p62niej, w tym przej6cie od zastoju do ruchu

oraz od tego co mechaniczne do tego co organiczne w Swiecie

obrazu. Je dnym z efektow statycznej fotografii bylo ttumienie

rzucaj4cej siq w oczy konsumpcji bogactlva, podczas gdy efek-

tem przySpie szeni a foto grafi i bylo do starc zenie fantazyj ne go

bogactwa biedakom na catym Swiecie.

Droga, po przekroczeniu granicy, zmtett'a dzisiaj miasta

w'dutostra<1y, a sama autostrada przybiera posta6 nie koircz4ce-

go siq miasta. Innym charakterystycznym odwroceniem po ta-

kim przekroczeniu granicy jest to, ze wieS przestaje by6 oSrod-

kiem wszelkiej pracy, a miasto przestaje by6 oSrodkiem roz-

rywki. Ulepszone drogi i transpoft w rzeczyrvisto6ci odwr6cily

starozytny wzorzec i spowodow aty,2e miasta staly siq o6rodka-

mi pracy, a wieS - miejscem odpoczynku i rekreacji.

WczeSniej wzrost ruchu drogowego' kt6ry towarzyszytpojawieniu siq pieni4dza i dr6g, zakohczy\- statyczny stan ple-

mienny (Toynbee okresia go jako kulturq koczownik6w zbie-

rajqcych 2ywno56). Typowym odwr6ceniem, kt6re nastqpuje

w momentachprzekraczania granic, okazuje siq paradoks po-

legaj4cy na tym, 2e mobilny koczownik, my6liwy i zbieracz

zywno6ci jest spotrecznie statyczny. Z drugiej strony, prowa-

dzqcy siedzqcy tryb Zyciaspecjalista jest dynamiczny, eksplo-

zywny iprogresywny. Nowe magn ety czneb4d2 Swiatowe mia-

sto bqdzie statyczne i ikoniczne, czyli inkluzywne'W staro 2ytnym Swieci e intuicyj na Swiadomo 56 przel<r acza-

nia granic jako punkt6w odwr6cenia i punkt6w bez odwrotu

znaTazla o dbi c i e w gre ckim p oj qciu ft u b r i s, kt6r e Toynbe e przy-

241



woluje w swojej ksi4Zce Study of History w rozdzialc ll,,Nemesis of Creativity i The Reversal oJ'Roles. Greccy drarrr.,

turdzy przedstawiali pojqcie tw6rczoSci jako tw6rczy rotlu,r1

Slepoty, pokazany naprzykadzie kr6la Edypa, kt6ry rozwr,l

zal zagadkE Sfinksa. Sprawia to wrazenie, jak gdyby Gre, r

cztli,2e kar4za jedno przelomowe odkrycie byla utrata Swr;r

domoSci calego pola. W chihskim dziele - The Way antl lr',

Power (tlumaczonymprzez A. Waley) - odnajdujemy wie l,

przyklad6w przegrzanego Srodka, nadmiemie,,przedluzo n.'

go" czlowieka lub kultury oraz ich nieuchronnych nastqpstu

czyli odwr6cenia:

Ten, klo stoi na czubkach palc6w, nie stoi pewnie,'

Ten, kto stawia najdluzsze kroki, nie idzie najszltbciej...Ten, klo chwali siq, co ma zamiar zrobit, nie osiqgnie sukcesu;

Ten, klojest dumny ze swojej pracy, nie osiqgnie niczego, co przelnrtt

J edn4z najczQstszych przyczynprzelom6w w kazdym sys

temie jest skrzy2owanie z innym systemem, tak jak to byhrw przypadku druku i prasy parowej lub radia i filmu (co spo-

wodowalo, ze powstaly filmy d2wiqkowe). W dniu dzisicj-szym, kiedy istniej4mikrofilmy i mikrohsze, nie m6wi4c juzo elektronicznej pamiqci, slowo drukowane ponownie nabic-ra charakteru rqkopisu. Jednakju2 samo drukowanieprzy :u?y-

ciu ruchomych czcionek bylo wielkim przehoczeniem grani-cy w historii fonetycznej piSmiennoSci, tak jak alfabet fone-tyczny stanowil przekroczenie granicy pomiqdzy czlowiekiemplemiennym a indywidualistycznym.

Nie kofrcz4ce siq odwr6cenia b4dZ przekroczenia granic,pojawiajqce siq we wzajemnym oddzialywaniu struktur biu-rokracji i przedsiqbiorczoSci, zawieraj4 punkt, w kt6rym jed-nostka staje siq odpowiedzialna za swoje ,,prywatne czyny".W tym wlaSnie momencie upadla zbiorowa, plemienna wla-dza. Po wielu stuleciach, kiedy dalsza eksplozja i ekspansjawy czerpa\y silq prywatnego dzialania, zbiorowa przedsiqbior-czoS6 wymySlila ideq Dtugu Publicznego, obciqzaj4c jednost-kq odpowiedzialnoSci4 z a czyny grupy.



Podczas gdy wiek dziewiqtnasty rozniecil mechanicznei rozdzielaj4ce procedury technicznej fragmentacji, cala uwa-ga czlowieka zwroclla siq ku procesom zbiorowym i lEczq-cym. W pierwszym wielkim wieku zast4pienia ciq2kiej pracyozlowieka przez maszynq Carlyle i prerafaelici opublikowalidoktrynq Pracy jako mistycznej spolecznej komunii, a milio-nerzy,tacy jak Ruskin i Morris, z powodow estetycznych ha-rowali w pocie czola jako niewykwalifikowani robotnicy. Bez-krytycznym odbiorc4 tych doktryn byl Marks. Najdziwacz-niejsze z wszystkich odwr6ceh w wielkicj wiktoriafiskiej epo-ce mechanizacji i wysokich ton6w moralnych stanowi kontr-strategia Lewisa Carrolla i Edwarda Leara, kt6rych poczucieabsurdu okazalo siq niezwykle trwale. Podczas gdy Cardiga-nowie kEpali siq we krwi w Dolinie Smierci, Gilberl i Sullivano glaszali, 2e pr zel<r o czenie granicy j uz s i E dokonalo.

Energia hybrydyczna:

Le s I i o is o rrs d ange reu s e s [N icbezpieczn e zwiqzkr]

,,Przcz wiqkszo66 naszego Zycia w Swiecie sztuki i rozrywkiszalcj 4 wojny domowe. . . Ruchome obrazy,plyty gramofono-we, radia, m6wi4ce obrazy..." Taki jest pogl4d analityka ra-diowego Srodka przekazu, Donalda McWhinniego. WiqkszoS6wojcn domowych wptrywa glqboko na nasz4psychikq, ponie-wa2 prowadzone sAprzez sily bqd4ce przedht2eniami i wzmoc-nieniami naszej wlasnej natury. Wzajemne oddzialywanieowych Srodk6w jest w rzeczywisto6ci innym okre3leniem tejwojny domowej, kt6ra szaleje zar6wno w naszym spolcczef-stwie, jak i w naszej psychice. Mowi siq, Ze ,,dla Slepegowszystko j e s t zaskoczeniem". Skrzy2owanie b 4d2 inaczej hy-brydyzacja Srodk6w przekant uwalnia olbrzymi4 now4 silqi energiq, tak jak to siq dzieje podczas rozszczepiania j4dra



atomowego lub j4drowej syntezy. Gdy okazuje siq, ze istnit'1'coS, co mozemy obserwowa6, wtedy Slepota nie jest juz p,'

trzebna.WczeSniej wyj aSniliSmy, 2e media, czyli przedfu2enia cz,lo

wieka, s4 czynnikami ,,wyvolujqcymi", a nie ,,uSwiadamia.jrlcymi". Hybrydyzacja albo powi4zanie tych czynnik6w stwlrza doskonal4 okazjq do obserwacji ich strukturalnych skl:rtlnik6w i wla6ciwo6ci. Siergiej Eisenstein napisal w swoiclrUwagach reiyserafilmowegofNotes of a Film Directorf: ,,Taljak niemy film domagal siq glosu, tak film dZwiqkowy donrlgal siq koloru". Tego rodzaju spostrzezenie mozna rozszerzytna wszystkie rodzaje Srodk6w przekazt'.,,Tak jak prasa drukarska domagala siq nacjonalizmu, tak radio domagalo siq plcmienno5ci". Te Srodki przekaz:t, bqd4ce naszym przedlt2c.niem, s4 r6wnieL od nas zale2ne ze wzglqdu na ich wsp6lgrqi ewolucjq. Fakt,2e wzajemnie na siebie oddziatuj4i daj4pocz4tek nowemu potomstwu, intrygowal ludziprzezwiele wic-k6w. Je2eli ich dzialanie poddamy uwaznej analizie, nie bqdrlnas juz one dluzej zaskakiwa6. Od nas zaleLy, czy zanim zdc-cydujemy siE co6 wprowadzi6, wpierw siq nad tym zastano-wlmy.

Dqzqc do wymySlenia idealnej szkoly, Platon nie zauwa-2yl, 2e Ateny byly I ep s z4 s zko\q o d kaide go uniwe rs ytetu, kt6rym6glby sobie wymarzyt,. Inaczej m6wi4c, najlepsza szkolazostala oddana ludziom do uzytkowania, zanimj4 wymySlo-no. W znacznym stopniu odnosi siq to do naszych medi6w. S4

one wykorzystywane na dlugo przedtem, zanim zostanA wy-nry5lone. W rzeczywistoSci ich wszechobecnofd wok6l nas

wyklucza mo2liwoS6 mySlenia o nich.Wszyscy widz4 w jaki spos6b wqgiel, stal i samochody

wplywaj4 na Zycie codzienne. W naszych czasach zajqto siqwreszcie badaniem samego jgzykajalco medium w zakresieksztaltowania przezeh codziennego 2y cia; pod jego wplywemsp oleczehstw o zaczyna przyp ominai lingwi styczne echo po-wtarzajqce normy jqzykowe, co glqboko zaniepokoilo rosyj-sk4partiq komunistyczn4. Dla marksistowskiej dialektyki SciS-

250



Le zw iqzanej z dziewiqtnastowieczn4 technologiq przemyslo-

w6 kt6ra miala by6 podstaw4wyzwolenia klasowego, nic nie

moglo by6 bardziej wylvrotowe od pogl4du m6wi4cego, ze

lingwistyczne Srodki przekazu ksztaltuj4 spoleczny rozw6j

w takim samym stopniu jak Srodki produkcji.Prawdq m6wi4c, wSr6d wszystkich wa2nych hybrydycznych

polqczefi, kt6re wyzwalaj4 ogrom energii i zmian, nic nie do-

r6wnuje spotkaniu siq kultury piSmiennej i ustnej. Podarowa-

nie czlowiekowi przez fonetyczn4 piSmienno56 oka za uchojest

- zar6wno pod wzglqdem spolecznym, jak i politycz-nym - chyb anajbardziej radykalnq eksplozj q do ktorej moze

doj56 w kaLd,ej strukturze spolecznej.Tq eksplozjq oka, czqsto powtarzan4 na ,,obszarach zaco-

fanych", nazywamy przyjmowaniem kultury Zachodu. Pi-SmiennoSci, kt6ra hybrydyntje teraz kulturq chiriskq indiat'r-

sk4i afrykafrsk4 towarzyszy takie olbrzymie uwolnienie ludz-kiej potqgi i agresywnej przemocy, ze wcze5niejsza historiafonetycznej technologii alfabetu wydaje siq pelna lagodnoSci

i monotonii.Tak dzieje siq jednak tylko na Wschodzie, poniewaz elek-

tryczna implozja wprowadza obecnie m6wion4 i plemiennqkulturq ucha na piSmienny Zach6d. Teraz wiztalny, wyspe-cjalizowany i ,,pokawalkowany" mieszkaniec Zachodu nietylko musi codziennie mie6 bliski kontakt ze wszystkimi sta-

ro2ytnymi ustnymi kulturami Swiata, lecz jego wlasna elek-

try czra te chnolo gi a zaczyna przeno si6 czlowieka,,wizualne-go" z powrotem w plemienne i m6wione struktury tworz4cej ednolit4 sie6 pokrewiefistwa i wsp6lzale2noSci.

Z do6wiadczeh przeszloSci znamy ten rodzaj uwalnianejenergii, podobny temu, kt6ry towarzyszy rozszczepianiu j4-dra atomowego, kiedy pi6mienno6i powoduje eksplozjq w ple-

mieniu lub w rodzinie. Co jednak wiemy na temat spolecz-

nych i psychicznych energii, kt6re powstajqna skutek elek-

trycznej fuzjibqd? implozji, kiedy piSmienne jednostki nagle

znajd4 siq pod dzialaniem pola elektromagnerycznego, tak jaksiqto dzieje w Europie z powodu presji wywieranejprzeznowy



Wsp6lny Rynek? Nie popelniq blqdu, jeSli powiem,2e fut1,,

ludzi, kt6rym znane jest pojqcie indywidualizmu i nacjonllrzmu, nie jest tym samym procesem, co rozszczepienie ,,zltc, 'fanych" i m6wionych kultur, kt6re dopiero odkrywaj4 intlywidualizm i nacjonalizm. Jest to r62nica pomiEdzy bomb4 att

'mowe a wodorow4. Jak dot4d, ta ostatnia jest znacznie potr,'z

niejsza. Ponadto produkty fuzji elektrycznej s4ogromnie skorrr

plikowane, podczas gdy produkty rozszczepienia s4 pros(('Pi6miennoS6 tworzy o wiele prostszych ludzi, ani2eli ci, kt(rrzyksztalfij4 siq w zlolonej sieci zwyktych spoleczefrstw plcmiennych, opartych na kulturze m6wionej. Albowiem ,,fragmentaryczny" czlowiek tworzy jednolity Swiat zachodni, podczas gdy spoleczefrstwa oparte na kulturze m6wionej skladaj:1si q z ludzi, kt6rych r62nicuj 4 niespecj alistyczne umiej qtnoSc r

b4d2 widoczne znamiona,lecz ich wyj4tkowe konfiguracjcemocjonalne. Wewnqtrzny Swiat takiego czlowieka jest pl4ta-ntnqzlolonych emocji i uczui, kt6re praktyczny czlowiekZachodu wykorzenil dawno temu lub stlumil w sobie w imigskutecznoSci i wygody.

NajbliZsz4 perspektyw4piSmiennego,,,pokawalkowanego"mieszkairca Swiata zachodniego, stykaj4cego siq we wlasnejkulturze z elektryczn4 implozj 6 jest jego zdecydowana i szybkatransformacja w czlowieka o zlo2onej i glqbokiej strukturze,emoclonalnie Swiadomego swej calkowitej wsp6izaleznoSciod reszty ludzkiej spolecznoSci. Zachodni indywiduali zm na-wet teraz przybiera posta6, na dobre i na zhe, generala BullaMoose'a lub Johna Birchera, plemiennie skierowan4przeciwkotemu, co plemienne. Napokawalkowany, piSmienny i wizual-ny indywidualizm nie ma ju2 miejsca w uksztaltowanymprzezelektrycznoSi i imploduj4cym spoleczefrstwie. Co zatem na-Ie2y zrobi6? Czy zdoberdziemy siq na to, Zeby Swiadomie zmie-rzy6 siq z takimi faktami, czy te?bEdzie lepiej, je6li ukryjemyi przeslonimy te problemy, p6ki jaka6 gwaltowna sila nie uwol-ni nas od tego calego ciE2aru? Albowiem implozja i wsp6lza-leZnoSd jest czymS znacznie gorszym dla mieszkarica Swiatazachodniego ni2 eksplozj a i niezalelnoS6 dla czlowieka ple-

2s2



miennego. Moze jest to tylko sprawa mojego temperamcntu,ale latwiej mi znieS6 ten ciEiar, kiedy staram siq zrozumiedi wyja6nid poszczeg6lne problemy. Z drugiej strony, ponic-wa2 SwiadomoS6 jest przywilejem czlowieka, czy nie bylobykorzysfire obja6 nia tak2e naszych ukrytych konflikt6w, za-r6wno prywatnych, jak i spolecznych?

Niniejsza ksi4zka, d424c do zroztmieniar62nych Srodk6wprzekazrt, konflikt6w, zkt6rych Srodki te powstaj4 i jeszczepowazniejszych napiq6, do kt6rych doprowadzaj4 przynosinadziejq na zmniejszenie tych konflikt6w poprzez zwiqksze-nie ludzkiej autonomii. Przyjrzyjmy siq teraz niekt6rym skut-kom hybryd medialnych, czyli przenikania jednego Srodkaprzekazu w drugi.

Zycie w Pentagonie naprzyldad stalo siq bardzo skompli-kowane na skutek podr62y lotniczych. Co parq minut dzwonidzwonek odrywaj4cy wielu specjalist6w od pracy, po to 2ebywystuchali referatu wygloszonego przez eksperta z jakiego5odleglego zakqtka Swiata. W tym czasie rosn4 zalegloSciw pracy, a kazdy departament codziennie wysyla swoich ludziodrzutowcami do najdalszych czqlci Swiata, aby dostarczylijeszcze wiqcej danych i raport6w. 6w proces pol4czenia sa-molotu odrzutowego, ustnego raportu i maszyny do pisaniajest tak szybki, 2e ci,kt6rzyjad4na antypody, czqsto wracaj4i nawet nie potrafi4poda6 nazwy miejsca, do kt6rego ich wy-slano jako ekspert6w. Lewis Carroll zwr6crl uwagQ na to, 2e

w miarq jak mapy o duzej skali stawaly siq coraz bardziej do-kladne i obszerne, czEsto obejmowaly tereny upraw rolnych,doprowadzajqc do protestu rolnik6w. Dlaczego wiqc nie trak-towa6 Swiata jako mapy? Osi4gnqliSmy podobny punkt w zbie-raniu danych, w kt6rym kaidy kawalek gumy do zucia, pokt6ry siqgamy, jest natychmiast odnotowany przez jakiS korn-puter, kt6ry przeldadanasz najmniejszy gest na now4krzyw4prawdopodobieristwa lub jakiS parametr nauk spolecznych.Nasze prywatne i zbiorowe Zycie stalo siE procesem informa-cyjnym tylko dlatego,2e uzewnqtrznili6my nasz o6rodkowyuklad nerwowy za poSrednictwem elektrycznej technologi i.

253



To jest powodem konstemacji profesora Boorstina, autora plrrcy The Image, or What Happened to the American Dream.

Swiatlo elektryczne zbtxzylo porz4dek dnia i nocy, przebywania w domu i na dworze. Jednak dopiero w6wczas, kicdy Swiatlo l4czy siq z ju2 istniej4cymi wzorami ludzkiej organizacji, zostaje uwolniona hybrydyczna energia. Samochodymog4 jeLdzi| przez cal4 noc, pllkarze mog4 grai przez cal4noc, azbudlmk6wmoznausun46 okna. Jednym slowem, przc-kazem Swiatla elektrycznego jest calkowitazmtana. Jest ono,,czyst{' informacj4 bez 2adnej treSci, kt6ra moglaby ogranr-czyc jego zdolno6c przeksztalcania i informowania.

JeSli badacz medi6w po6wiqci trochq czasrtnarozwaLenicmocy Swiatla elektrycznego w przeksztalcaniu kazdej struktu-ty czasu,ptzesffzeni, pracy i spoleczehstwa,przez kt6re prze-nika lub kt6re napotyka, odnajdzie klucz do tej formy prze-ksztalcaj4cej ka2de Zycie sily, kt6ra jest zawarta w kazdymSrodku przekazulWszystkie media, z wyj4tkiem Swiatla, wy-stqpujE parami, przy czymjeden jest ,,treSci4" drugiego, za-c iemni aj qc dztalanie obydwu.

Szczeg6ln4cech4ludzi pracuj4cych w mediach jest to, 2e sqoni zainteresowani treSci4 program6w w radiu, prasie i w fil-mie. Wla6ciciele natomiast bardziej interesuj4 siq samymimediami i nie maj4 ochoty wykraczac poza to,,,czego chceodbiorca" lub poza inn4 niejasnq formulq. WlaSciciele zdaj4sobie sprawq z tego, j ak4 silq posiadaj 4 media i w iedzqu 2e maona niewiele wsp6lnego z ,,ffelci{' , czyli Srodki em przekazuw innym Srodku przekazu.

Kiedy prasa zaczela okazywal,,zainteresowanie cztowie-kiem", po tym jak telegraf przeksztalcil medium prasy, gaze-ty zablly teatr w taki sam spos6b, w jaki telewtzja zadalasilny cios kinu i nocnym klubom. George Bernard Shaw mialdosy6 rozumu i wyobraZn i, 2eby w alczy (, z ty m atakiem. Prze-ni6sl on elementy prasy do teatru, przedstawiaj4c na sceniekontrowersje i prasowe opisy ludzkich spraw; podobnie Dic-kens post4pil z powie6ci4. Film zaanektowal jednoczesniepowieS6, gazetEi scenq teatraln4. Po tym wszystkim telewi-

254



rja zdominowala kino i przywr6cila publicznoSci nieustan-ny teatr.

Usilujq powiedzie6, ze Srodki przekazujako przedluzenianaszych zmysl6w ustanawiaj4nowe proporcje, nie tylko w5r6dtych zmysl6w, lecz tak2e mterdzy sobq kiedy wzajemnie na

siebie oddzialujq. Radio zmienilo formq reportaLtt w takimsamym stopniu, w jakim dZwiqk zmienil posta6 filmu. Tele-wizja spowodowala drastyczne zmtany w programach radio-wych i w formie powie5ci dokumentalnej.

Poeci i malarze blyskawicznie reaguj4 na nowe medium,takie jak radio lub telewizja. Radio, gramofon i magnetofonprzywroclly nam glos poety jako istotny wymiar prze?ywaniapoezji. Stowa ponownie staly siq rodzajem malowania Swiat-

lem. Jednak lelewrzjaze swoim sposobem glqbokiego uczest-nictwa spowodowala,2e mlodzi poeci zaczqli przedstawia6swoje dziela w kawiarniach, parkach publicznych, gdziekol-wiek. Po upowszechnieniu siq telewizji poczuli nagle potrze-bq osobistego kontaktu ze swoj4widowni4. (W nastawionymna druk Toronto czytanie poeli w parkach publicznych jest

wykroczeniem. Dyskusje na temat religii i polityki s4dozwo-Ione, ale nie poezja, o czymprzekonalo siq ostatnio wielu mlo-dych poet6w).

Powie6ciopisarz John O'Hara napisal w ,,The New YorkTimes Book Review" z2J listopada 1955 roku:

Ksiqika daje ci olbrzymiq satysfakcjq. IYiesz, ie twdj czytelnik je,st jejwiqiniem, lecz jako powieiciopisarz musisz sobie wyobrazic satysfak-

cjq, jakq odczuwa. ll/ teatrze no cdi, wpadalem na obydwa przedsta-

wienia Pala Joey'a i obserwowalem, a nie wyobraialem sobie, jak do-

brze ludzie siq bawiq Chqlnie zaczqlbym nastqpnqpowieit na temal

malego miasta jui teraz, lecz potrzebna mi jest zmiana w postaci

sztuki lealralnej.

W obecnej dobie arlySci mog4 przyswaja6 sobie i wyko-rzyshJwac roLne rodzaje medi6w r6wnie latwo jak rozne ro-dzaje literatury. Na przyklad Yeats w pelni wykorzystal chlop-sk4 kulturq ustn4 do tworzenia swoich chwyt6w literackich.Eliot b ardzo wcze Snie zasko czyl wszystkich, wykorzystuj 4c

ls

255



jazz i formq filmow4. The Love Song of J. Alfred PruJtr,, t

robi wrazenie dziEki wzajemnemu przenikaniu siE formy lrlmowej i stylt jazzowego. Jednak pol4czenie to osi4gnqlo nr;wyiszEsllgw The Waste Landi Sweeney Agonistes. Prufir,, L

wykorzystuje nie tylko fo.-q filmow4 ale r6wniez filmowrmotyw Charlie Chaplina, podobnie jak James Joyce w U/i,s,r,,

sie. Iego Bloom jest po czqSci rozmySln4kopi4Chaplina (Joyt ,

nazwal go w Finnegans Wake,,Chorney Choplain"). A Clrrrplin, podobnie jak Chopin, kt6ry przystosowal muzykq forltpianow4 do stylu baletowego, wpadl na cudowne pol4czelrrbaletu i filmu, tworz4c styl przypominaj4cy Pawlow4- jcsrto pol4czenie ekstatycznej lekko6ci i czlapania. Przystosowrrlklasyczny krok baletowy do kinowej pantomimy, w kt6rej idcl l

nie miesza siq liryka z ir oni4 podobn4 mieszankq znaj duj enr y

taki e w P r ufr o c k i U I i s s e s ie. Arly 5 c i r o 2ny ch dzi e dzin zaw s7,t'

pierwsi odkrywajq w jaki spos6b jeden Srodek moze wykorzystywa(,lub wyzwala6 silq innego Srodka. W prostszej for,rnie technikq tq wykorzystal Charles Boyer w swojej francu-sko - angi elskiej mie szaninie wykwintno 5c i i o chryple go maj a.

cz,ema.

Drukowana ksi4Zka zachqclla artyst6w do maksymalnegozredukowania wszelkich form ekspresji do opisowej i narracyjnej plaszczyzny slowa drukowanego. Pojawienie siq elektrycznych 6rodk6w przekant uwolnilo natychmiast sztukqz narn)conych jej ograniczeh, tworz4c Swiat Paula Klee, Pi-cassa, Braque'a, Eisensteina, braci Marx i Jamesa Joyce'a.

Nagl6wek w ,,The New York Times Book Review" z 16 wrze-Snia 1962 roku glosil: ,,Nic nie potrafi tak podnieci6 Hollywo-odu jak bestseller".

OczywiScie w dzisiejszych czasach gwiazdy filmowe mo2-na wyci4gn46 zplaLy, z science fiction lub z kursu doskonal4-ce go wlasn4 o sobowo S 6 tylko za p omoc4 kulturalnej pr zynEtyw postaci roli w znanej ksi4zce. W ten spos6b wsp6lgraj4ceze sob4 Srodki oddziafuj4 na mieszkaric6w filmowej kolonii.Podobnie jak Madison Avenue nie rozumiej4 oni wlasnychproblem6w zwi4zanychze Srodkami przekaz-l. Jednak z punktu



widzenia wlaScicieli filmu i zwiqzanych z nim 6rodk6w best-scllcr jest form4 zabezpieczenia siq przed wyizolowanicmw psychice zbiorowej jakiejS nowej struktury, czegoS w ro-clzaju potqZnel Gestalt. Jest to jak ztoIe ropy naftowej lubkopalnia zlota, kt6re za1e24od dostarczenia dostatecznej ilo-Sci got6wki rozwazncmu przetw6rcy. Hollywoodzcy bankie-rzy sq sprytniejsi od historyk6w litcratury, poniewaz ci ostatnigardz4 popularnymi gustami, jeSli nie zostan4 one przeniesio-ne z wyklad6w uniwersyteckich do podrqcznika litcratury.

Lillian Ross w swojej ksi4Zce Picture zamieScila zloSliwykomentarz na temat powstawania filmu The Red Badge ofCourage. Zyskala wielk4 slawq po napisaniu glupiej ksi42kina temat Swietnego filmu, a to tylko dziEki panuj4cemu po-wszcchnie przekonaniu o wyzszoSci mcdium literackiego nad

hlmowym. Jej ksi4zka cieszyla siq duzyrn zainteresowaniemze wzglqdu na fakt, 2ebyla hybryda.

Agatha Christic przeScignqla samq sicbic, pisz4c dwana-Scie krotkich opowieSci o Herkulesie Poirot, zatytulowanychThe Labours of Hercules [Dwana6cie prac Herkulesa]. Wyko-rzystuj4c klasyczne w4tki w tworzcniu uzasadnionych wsp6l-czesnych paraleli, nadala formie detektywistyczncj niezwy-kl4 intensywno56.

Taka byla r6wnieL metoda Jamcsa Joyce'a w Dublificzy-kach r Ulissesie - precyzyjnc klasycznc paralcle wytworzylyw6wczas prawdziw4 hybrydycznE energiq. Pan Eliot powie-dzial: Baudelaire ,,nauczyl nas, jak zwiqksza6 intensywno56obrazu codzicnnego 2ycia". Nie dokonuje siq tego moce sa-

mej poezji, leczpoprzez proste dopasowanie jednej sytuacjikulturowej w hybrydycznej formie do innej, naleZ4cej do od-miennej kultury. W ten wlaSnie spos6b podczas wojen i mi-gracji norm4 codzicnnego zycia staj4 siq nowe mieszanki kul-turowe . W prograrnach badawczych zasada hybrydyzacji jcstpodstaw4 tw 6r czy ch odkry6.

Kicdy sccnariusz filmowy, czyli historiq obrazkow4 zasto-

sowano w arlykulach Swiat czasopism odkryt hybrydq, kt6razakohczyla suprcmacjq kr6tkich opowiadair. Kiedy kola za-



stosowano w ukiadzie jednorzqdowym, zasada kola pol4czyl,r

sierz zasadqtypografii liniowej w celu stworzenia aerodyrr,r

micznej r6wnowagi. Kolo skrzyzowane z przemy slowq fo rt r r, I

liniow4 dalo now4 formq samolotu.Hybryda, czyli spotkanie siq dw6ch medi6w, jest momcrr

tem prawdy i odkrycia, z kt6rego rodzi siqnowa forma. Albowiem paralela pomiqdzy dwoma Srodkami utrzymuje nas r'r

granicy pomiqdzy formami, kt6re pozwalaj4 nam otrz4snrlr

srq z narcystycznego zamroczenia. Moment spotkania siE nre

di6w przynosi nam wolno66 i wyzwolenie siE z transu onrz

odrqtwienia narzuc ane go przez nie naszym zmy slom.



1f WYBOR TEKSTOWmag.asp.gda.pl/~lukasz.guzek/historia_krytyki/McLuhan/Mc_Luhan... · Jest to Wiek...

Documents

Transcript of 1f WYBOR TEKSTOWmag.asp.gda.pl/~lukasz.guzek/historia_krytyki/McLuhan/Mc_Luhan... · Jest to Wiek...