18

___________________________________________________________________________ „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Anna Symela Wykonywanie prac plastyczno-technicznych 322[15].Z2.03 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci: mgr Bożena Czerniawska mgr Wiesława Staszczak Opracowanie redakcyjne: mgr Anna Symela Konsultacja: dr inż. Krzysztof Symela Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].Z2.03 „Wykonywanie prac plastyczno-technicznych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


2

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Sztuki plastyczne – klasyfikacja i podstawowe pojęcia 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 23 4.1.3. Ćwiczenia 24 4.1.4. Sprawdzian postępów 26

4.2. Twórczość plastyczna osób niepełnosprawnych 27 4.2.1. Materiał nauczania 27 4.2.2. Pytania sprawdzające 32 4.2.3. Ćwiczenia 32 4.2.4. Sprawdzian postępów 34

4.3. Oddziaływanie barw i podstawy kompozycji plastycznej 35 4.3.1. Materiał nauczania 35 4.3.2. Pytania sprawdzające 42 4.3.3. Ćwiczenia 43 4.3.4. Sprawdzian postępów 44

4.4. Stosowanie podstawowych technik plastycznych 45 4.4.1. Materiał nauczania 45 4.4.2. Pytania sprawdzające 51 4.4.3. Ćwiczenia 51 4.4.4. Sprawdzian postępów 54

4.5. Organizacja pracowni plastycznej 55 4.5.1. Materiał nauczania 55 4.5.2. Pytania sprawdzające 59 4.5.3. Ćwiczenia 59 4.5.4. Sprawdzian postępów 60

5. Sprawdzian osiągnięć 61 6. Literatura 67


3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności z zakresu

wykonywania prac plastyczno-technicznych. W poradniku zamieszczono:

– wymagania wstępne, określają wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

– cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uzyskasz podczas pracy z poradnikiem, – materiał nauczania, to kompendium wiedzy niezbędny do realizacji zaplanowanych

ćwiczeń, – pytania sprawdzające, umożliwią Ci samoocenę, czy jesteś już przygotowany do

wykonywania zaplanowanych ćwiczeń, – ćwiczenia, pomogą zweryfikować poziom Twoich wiadomości teoretycznych oraz

ukształtować umiejętności praktyczne, – sprawdzian postępów, pozwoli określić, po realizacji konkretnego zestawu ćwiczeń, co

już potrafisz oraz to, z czym masz jeszcze problemy, – sprawdzian osiągnięć, w którym będziesz rozwiązywał przykładowy zestaw zadań

testowych. Zaliczenie testu potwierdzi, że opanowałeś materiał całej jednostki modułowej i możesz przystąpić do realizacji kolejnej jednostki modułowej, przewidzianej w programie nauczania dla zawodu.

– literaturę uzupełniającą.


4

Schemat układu jednostek modułowych

322[15].Z2 Indywidualna i grupowa terapia zajęciowa

322[15].Z2.04 Opracowywanie diagnozy

terapeutycznej na podstawie rozpoznania stanu pacjenta.

322[15].Z2.01 Rozróżnianie rodzajów działań

terapeutycznych

322[15].Z2.02 Organizowanie pracy w pracowni

terapii zajęciowej

322[15].Z2.03 Wykonywanie prac plastyczno-

-technicznych

322[15].Z2.06 Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej i grupowej

322[15].Z2.07 Ocenianie skuteczności

i dokumentowanie działań terapeutycznych

322[15].Z2.05 Opracowywanie projektu

i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych


5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − stosować ogólne przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej,

i ochrony środowiska, − przestrzegać normy prawne i etyczne, − udzielić pierwszej pomocy przedlekarskiej poszkodowanym, zgodnie z obowiązującymi

zasadami, − nawiązywać kontakty społeczne oraz prowadzić działania terapeutyczne związane

z promocją zdrowia, − wyjaśniać, na czym polega rozwój osobowy i biologiczny człowieka, − rozpoznawać i rozwiązywać problemy osób niepełnosprawnych, − uczestniczyć w działaniach związanych z kompleksową rehabilitacją pacjenta, − rozróżniać rodzaje działań terapeutycznych, − korzystać z różnych źródeł informacji, − współpracować w grupie i realizować projekty w zespole, − samodzielnie pogłębiać wiedzę i umiejętności.


6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: – nawiązać kontakt z podopiecznym w czasie wykonywania prac plastyczno-technicznych, – zapewnić klimat i atmosferę do pracy twórczej w grupie podopiecznych, – zmotywować podopiecznego do udziału w zajęciach, – nauczyć podopiecznego planowania wykonywania prac plastyczno-technicznych, – zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej

w trakcie wykonywania prac plastyczno-technicznych, – zorganizować wykonywanie prac plastyczno-technicznych zgodnie z wymaganiami

ergonomii, – zastosować różne techniki plastyczne, – wykonać prace plastyczno-techniczne, – dostosować prace plastyczno-techniczne do potrzeb, możliwości, umiejętności

i sprawności podopiecznego, – zachęcić podopiecznego do własnej kreatywności, – nadzorować wykonywanie prac plastyczno-technicznych przez podopiecznego, – podjąć współpracę z podopiecznym podczas wykonywania zadania, – pokonać lęki, uczucie zagrożenia i uprzedzenia u podopiecznego, – rozwinąć wyobraźnię twórczą u podopiecznego, – podjąć współpracę z zespołem terapeutycznym.


7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Sztuki plastyczne – klasyfikacja i podstawowe pojęcia Sztuka to dziedzina działalności ludzkiej mająca między innymi na celu przedstawienie świata widzialnego i odczuwanego. Natomiast dostarczenie wrażeń estetycznych jest celem ubocznym, albo wartością dodaną. Sztuka narodziła się wraz z rozwojem cywilizacji ludzkiej. Można przypuszczać, że na początku miała przede wszystkim funkcję związaną z obrzędami magicznymi, którą zachowała u ludów pierwotnych. Już w starożytności sztuka pełniła rolę polityczną, służąc podkreślaniu majestatu władzy, chwały mecenasa lub panującej religii [29]. Funkcje sztuki Rodzaje funkcji sztuki:

− estetyczna – tzn., że dzieło powinno dostarczyć piękna, wywołać w odbiorcy swoiste przeżycia estetyczne,

− komunikacyjna – artysta przez swe dzieło porozumiewa się z odbiorcą, − poznawcza – odbiorca poznaje nie tylko dzieło, ale też historię przodków, poprzez dzieła

może się „przenieść” do świata ówczesnego, − etyczna – sztuka wychowuje, uczy, nakłania, uwidacznia pewne wzorce postępowania, − metafizyczna (religijna) – dzieła sztuki pobudzają uczucia. Muzyka, obrazy, rzeźby

architektura służą religii, ale też czerpią z niej tematykę swoich dzieł. Bogu, mitologii greckiej były poświęcone liczne dzieła m.in.: Dawid – Michała Anioła, Freski z Kaplicy Sykstyńskiej, Ostatnia wieczerza – Leonarda da Vinci,

− emocjonalna – objawia się głównie w tańcu i muzyce, − terapeutyczna – sztuka leczy, katharsis – oczyszczenie psychiki, − ludyczna (zabawowa) – pozwala się rozprężyć i odstresować się, − identyfikacja – sztuka integruje i wykazuje przynależność do pewnej grupy społecznej

(plastycy, podobnie jak muzycy, artyści itd.), − użytkowa – jest to sztuka, którą posługujemy się na co dzień, rzemiosło, architektura,

przedmioty codziennego użytku, ale także satyra, muzyka taneczna, sztuka dziennikarska, − wychowawcza – wychowuje i uczy, wskazuje na normy i wzorce postępowania. Sztuki plastyczne to jeden z podstawowych, obok literatury i muzyki, działów sztuk pięknych, obejmujący dziedziny wizualnej twórczości artystycznej. Podstawowe działy sztuk plastycznych to: 1. Formy płaszczyznowe (kreowanie obrazu):

− malarstwo, − rysunek, − grafika: grafika warsztatowa (poligrafia artystyczna), grafika użytkowa (stosowana,

projektowa), grafika komputerowa, − fotografika, − ornamentyka.

2. formy przestrzenne (kreowanie kształtu): − architektura, − rzeźba, − instalacja, − scenografia, − wzornictwo przemysłowe, − rzemiosło artystyczne.


8

Kwestią sporną jest, czy do sztuk stricte plastycznych można zaliczyć również grafikę komputerową, bo choć twórca w tym przypadku nie zmaga się z samą materią, to mają odniesienie do sztuk plastycznych wszystkie pozostałe aspekty aktu twórczego. Malarstwo Malarstwo to obok rzeźby i grafiki jedna z gałęzi sztuk plastycznych. Posługuje się środkami plastycznego wyrazu, np. barwną plamą i linią, umieszczonymi na płótnie lub innym podłożu

(papier, deska, płyta, mur), a dzieła zwykle są dwuwymiarowe lub dwuwymiarowe z elementami przestrzennymi. Twórczość malarska (przykład rys. 1.) podlega zasadom właściwym dla danego okresu. Poszukiwanie odmiennych form wyrazu przyczynia się jednak do kształtowania nowych oryginalnych kierunków i niezwykłej różnorodności dzieł malarskich. Dzieła sztuki dzielą się na: przedstawiające i nieprzedstawiające (abstrakcyjne).

Rys. 1. Mona Lisa, Leonardo da Vinci [32] Podział malarstwa Malarstwo możemy podzielić ze względu na szereg różnych kryteriów (tabela 1). Tabela 1. Podział malarstwa [32]

Rodzaj techniki malarskiej Temat Funkcja Rodzaj podłoża Paleta barw

– akwarela – assamblage – collage – enkaustyka – fresk – al secco – witraż – sgraffito – graffiti – gwasz – malarstwo

akrylowe – malarstwo

kredkami – malarstwo na

szkle – malarstwo

olejne – malarstwo

temperowe – polichromia, – prymitywne

malarstwo naścienne

Malarstwo: – religijne – historyczne – pejzażowe

(krajobrazowe) – martwa natura – rodzajowe – portretowe – akt – marynistyczne – abstrakcyjne

Malarstwo: – monumentalne

(związane z architekturą)

– sztalugowe – miniaturowe – dekoracyjne

(ozdobne)

Malarstwo: – ścienne – tablicowe

Malarstwo: – monochromaty

-czne – polichromaty-

czne


9

Akwarela to nazwa techniki malarskiej i jednocześnie nazwa obrazów wykonywanych tą techniką. Technika ta polega na malowaniu rozcieńczonymi w wodzie pigmentami na porowatym papierze, który szybko wchłania wodę. Rozcieńczone pigmenty nie pokrywają całkowicie faktury papieru lecz pozostawiają ją dobrze widoczną. Z tego względu na efekt końcowy bardzo duży wpływ ma barwa i faktura samego papieru.

Rys. 2. Rysunek wykonywany akwarelą [32] Asamblaż (fr. assemblage – gromadzenie, zbieranie, zbiór) – w sztuce jest to kompozycja z przedmiotów gotowych, trójwymiarowa odmiana kolażu. Praca złożona z różnego rodzaju przedmiotów: codziennego użytku, bezużytecznych fragmentów, form naturalnych, wszelkich możliwych obiektów. Dzieło powstaje z przedmiotów, które nie są stworzone przez autora asamblażu, ale jedynie przez niego użyte, a czasem także specjalnie spreparowane, czy przystosowane (np. pomalowane, odłączone od całości, połączone z czymś innym, zniszczone, itp.). Asamblaż może mieć postać jednego obiektu powstałego z połączenia innych lub może stanowić rodzaj zbioru, kolekcji przedmiotów. Można to określić, jako pewnego rodzaju przestrzenny „collage” otwarty na wszelkie materiały i pomysły ich zestawień i połączeń. Poszczególne fragmenty w asamblażu mogą być ze sobą sklejone, związane, umieszczone w rodzaju wspólnego pojemnika, luźno położone, powieszone obok siebie itd. Dzięki asamblażom z fragmentów tworzone są nowe znaczenia, powstają nowe związki między znaczeniami, które niosą ze sobą składowe części.

Kolaż (z fr. collage) – technika artystyczna polegająca na formowaniu kompozycji z różnych materiałów i tworzyw (gazet, tkaniny, fotografii, drobnych przedmiotów codziennego użytku itp.). Są one naklejane na płótno lub papier i łączone z tradycyjnymi technikami plastycznymi (np. farbą olejną, farbą akrylową, gwaszem). Technikę kolażu jako pierwsi stosowali przedstawiciele kubizmu – Georges Braque i Pablo Picasso. W późniejszym czasie wykorzystywana była także przez futurystów, surrealistów, dadaistów i konstruktywistów. Jako pierwszy użył jej Duman Morais z Francji. Za pierwszy kolaż uważane jest dzieło „Martwa natura z plecionym krzesłem Pabla Picassa” z 1911 r. Rys. 3. Przykład kolażu z wykorzystaniem fotografii i gazet [32]


10

Enkaustyka – technika malarska stosowana od starożytności. Farby przygotowano na bazie wosku pszczelego (spoiwo), który mieszano z pigmentami. Ciepłą masę nakładano szpachelkami, pędzelkami. Farba, po zastygnięciu odporna jest na wilgoć, ale wrażliwa na podwyższone temperatury. Enkaustyka pozwala długo zachować żywe barwy. Technika stosowana była przez Greków i Rzymian. Próbowano ją naśladować, bez większego powodzenia, w okresie renesansu. Do najbardziej znanych zabytków wykonanych ta techniką należą portrety fajumskie. Stosowana także do malowania sufitów przez Nikisza. Fresk (z wł. fresco – świeży) – malowidło ścienne wykonane na mokrym tynku. Potocznie określeniem fresk nazywa się wszelkie malowidła ścienne, wykonane różnymi technikami. Prawidłowo jednak nazwa fresk odnosi się tylko do tych, które zostały wykonane na mokrym tynku. Al secco jest to technika malarska polegająca na pokrywaniu „suchego tynku” (w przeciwieństwie do fresku) farbami zmieszanymi z wodą. Nazwa pochodzi z języka włoskiego, w którym oznacza właśnie „na sucho”. Technikę tę stosowano już w starożytności. W XV wieku wyparł ją fresk, który pozwalał na uzyskanie większej trwałości malowidła. Witraż – ozdobne wypełnienie okna lub rozety wykonane z kawałków kolorowego szkła wprawianych w ołowiane ramki, stosowane głównie w kościołach. Ramki stanowią kontur rysunku, kreskowanie na szkle lub malowanie na nim przeźroczystymi farbami podkreśla charakterystyczne elementy (głowę, oczy, ręce, fałdowanie szat, cieniowanie figur itp.). Technika witrażu znana była od wczesnego średniowiecza, a rozwinęła się w sztuce gotyckiej. Renesans witrażownictwa nastąpił na przełomie wieków XIX i XX w sztuce secesji.

Rys. 4. Witraż w rozecie neoromańskiego

kościoła św. Floriana w Poznaniu [32]

Sgraffito (wł. graffiare – ryć, drapać) – technika malarska polegająca na nakładaniu kolejnych, kolorowych warstw tynku lub kolorowych glin i na zeskrobywaniu fragmentów warstw wierzchnich. Poprzez odsłanianie warstw wcześniej nałożonych powstaje dwu- lub

wielobarwny wzór. Technika sgraffito znana była w starożytności, popularna w okresie renesansu. Sgraffito bywa też stosowane współcześnie. Trwałość wszelkich rozwiązań sgraffitowych stale się obniża z powodu wzrostu ilości związków węgla w atmosferze, które wraz z wodą opadową tworzą cząstki kwasu węglowego. Niszczy on powierzchnię tynków, a tym samym sgraffito, przeciwdziała się temu stosując dodatkowe warstwy ochronne – krzemianowe lub woskowe.

Rys. 5. Sgraffito na ścianie Muzeum Narodowego w Poznaniu [32]


11

Graffiti – napisy lub symbole zamieszczane na ścianach i murach, zazwyczaj w sposób nielegalny. Graffiti na ogół jest nielegalne – wiąże się z zajęciem cudzej przestrzeni, nieuprawnionym wkroczeniem w domenę cudzej własności, połączone z jej niszczeniem. Dlatego wyraźnie należy rozgraniczyć dość rzadkie graffiti wykonywane na własnej przestrzeni, lub udostępnionej przez właściciela, które może być sztuką, od powszechnego graffiti, wykonywanego nielegalnie, niszczącego czyjąś własność, które – niezależnie od swojej wartości artystycznej (bądź braku takowej) – zawsze jest aktem wandalizmu. Jego zwolennicy twierdzą, że jest to sztuka, będąca autentycznym wyrazem życia miasta, barometrem jego nastrojów wolnym od wszelkich pośredników czy cenzorów. Twórcy graffiti zazwyczaj podpisują się pod nimi, najczęściej w postaci tagów. Czasami zdarza się, że tworzenie tagów dominuje w twórczości danej osoby i podpisuje się ona swoim symbolem na wszelkich dostępnych powierzchniach, zaznaczając w ten sposób swoje terytorium. Istniejące jednakże w przestrzeni miast wulgarne hasła pisane sprayem czy wyrażane emocje przez kibiców w stosunku do swoich, czy wrogich klubów piłkarskich, jak również podobne wojny symboliczne różnych subkultur nie są zaliczane do graffiti, choć potocznie za takie ujmowane. Jakkolwiek większość twórców graffiti pozostaje anonimowa, niektórzy z nich stają się sławni.

Rys. 6. Przykład graffiti [32]

Graffiti dzieli się na malowanie „z ręki”, a więc za pomocą samych farb oraz na malowanie „z szablonów” polegające na przykładaniu do ściany wcześniej wykonanych szablonów i pokrywaniu wolnych obszarów farbą. Graffiti uliczne wykonywane jest też czasem za pomocą innych technik – np. pędzla i wodnej farby akrylowej, naśladuje się tutaj jednak zawsze efekty uzyskiwane za pomocą „klasycznej” metody z farbami w sprayu.

Techniki graffiti są też czasami adaptowane przez „poważnych” malarzy do tworzenia „pełnoprawnych” dzieł sztuki. W tym sensie przez technikę graffiti rozumie się stosowanie farb akrylowych w sprayu oraz szablonów. Do malowania graffiti najczęściej używa się sprayu (farba w aerozolu) do tagów tagi markerów. Coraz bardziej popularne tagi zyskały dla siebie takie przedmioty do tagowania jak markery na tusz, markery na farbę.

Rys. 7. Artysta tworzący graffiti [32]


12

Gwasz – farba wodna z domieszką kredy lub bieli (od XIX wieku ołowiowej lub cynkowej) nadającej jej właściwości kryjące, oraz gumy arabskiej będącej spoiwem. Znana w Europie od średniowiecza, stosowana głównie w XVII i XVIII wieku, choć jest ona popularna do dzisiaj. Mianem tym określa się także technikę malowania gwaszami, a także same obrazy nimi namalowane. Technika gwaszu różni się od akwareli głównie tym, że obrazy malowane gwaszem mają „pełne” kolory, a nie prześwitujące jak w akwareli. Malowanie gwaszem jest najczęściej stosowane do wykonywania szkiców dla obrazów olejnych oraz do wykonywania ilustracji do książek, choć są też malarze wyspecjalizowani w gwaszu, stosujący z powodzeniem tę technikę do malowania „pełnoprawnych” obrazów.

Rys. 8. Van Gogh, Korytarz w przytułku, gwasz na różowym papierze, 1889 [32]

Malarstwo akrylowe to malarstwo za pomocą farb akrylowych. Malarstwo akrylowe jest tańszą alternatywą dla malarstwa olejnego i jednocześnie wygodniejszą techniką malarstwa od akwareli i gwaszu. Farby akrylowe występują zarówno w postaci zawiesin umożliwiających malowanie na papierze, zbliżone do akwareli i gwaszu jak również można je rozpuszczać w rozpuszczalnikach organicznych i uzyskiwać farby zbliżone charakterem do farb olejnych. Farby akrylowe dostępne są także w formie puszek z rozpylaczem (sprayem) stosowanych w technikach graffiti. W stosunku do akwareli malowanie farbami akrylowymi jest łatwiejsze, umożliwia pełne mieszanie kolorów i dokonywanie retuszy. Trudniej jest jednak za pomocą tych farb uzyskać wrażenie „ulotności” tak bardzo charakterystyczne dla akwareli. W stosunku do farb olejnych farby akrylowe dają nieco mniej swobody w nadawaniu obrazom faktury, jednak podobnie łatwo można za ich pomocą uzyskiwać wszelkie inne efekty – od wrażenia przenikania kolorów po efekty przestrzenne. Malarstwo kredkami jest pośrednią techniką między rysunkiem i klasycznym malarstwem. Polega ono na pokrywaniu papieru barwnymi plamami za pomocą różnego rodzaju kredek. Współczesne kredki dają możliwość uzyskiwania za ich pomocą efektów bardzo zbliżonych do akwareli a nawet malarstwa olejnego. Przy pomocy miękkich kredek można nie tylko rysować szkice, ale też tworzyć całkiem „pełnoprawne” obrazy. Tego rodzaju kredkami maluje się nie tyle za pomocą ich zaostrzonych końców jak to jest w przypadku kredek ołówkowych, lecz wykorzystuje się ich całe powierzchnie boczne, dzięki czemu można szybko zamalowywać duże powierzchnie i uzyskiwać efekty fakturowe. Rys. 9. Malbork – praca wykonana kredkami świecowymi [32]


13

W stosunku do malarstwa farbami, kredki dają mniejszą możliwość mieszania barw, ale jednocześnie dają większą precyzję i łatwość malowania. Trzy najczęściej stosowane kredki to: − kredki pastelowe – przypominają one bardzo miękką, kolorowaną kredę jednak nie pylą

się tak jak kreda i dobrze przywierają do papieru – dają one efekty zbliżone do akwareli zwłaszcza, jeśli stosuje się dobrej jakości papier akwarelowy. Maluje się nimi jednak znacznie łatwiej niż farbami akwarelowymi i można przy ich pomocy uzyskiwać bardziej zdecydowane krycie papieru,

− kredki Conte – przypominają one bardzo miękkie kredki świecowe – dają one efekty zbliżone do gwaszu i malarstwa olejnego. Całkowicie „kryją” podłoże i dają „pełne” „soczyste” kolory,

− kredki ołówkowe – są uzupełnieniem kredek pastelowych i Conte, stosowane są do „cyzelowania” detali oraz robienia wstępnych szkiców wypełnianych następnie innymi kredkami.

Malarstwo olejne jest najbardziej rozpowszechnioną techniką malarską. Polega ono na pokrywaniu naprężonego i zagrunowanego płótna, gładkiej deski, lub innego podobrazia gęstymi farbami, w skład których wchodzi olej lniany lub rzadziej inne roślinne oleje schnące (konopny, makowy) i odpowiednie pigmenty. Sporadycznie stosowany był też wosk, który pełnił funkcję stabilizatora spowalniającego oddzielanie się oleju lnianego od pigmentów. Zasadniczo receptura produkowania tych farb nie uległa zmianie przez ponad 300 lat, aż do początków XX wieku. Pierwszą ważną zmianą było rozpoczęcie „pakowania” w tuby ołowiano-cynowe (co umożliwiło bezproblemowe przenoszenie farb w plener – to rozwiąznie technologiczne znacząco wpłynęło na rozwój impresjonizmu), a następnie aluminiowe. W toku dalszego rozwoju w celu zmniejszenia ceny farb stopniowo zastąpiono większość pigmentów naturalnych pigmentami syntetycznymi (proces ten zapoczątkowano w XIX wieku, a zakończono w latach pięćdziesiątych XX wieku). Pod koniec XX wieku dokonano przełomu technologicznego, tworząc farby olejne wodorozcieńczalne. Malarstwo olejne jest bardzo kosztowną techniką malarską, ale daje bardzo dużą swobodę w doborze i mieszaniu barw, tworzeniu złożonych faktur, uzyskiwania efektu matu lub błysku, efektów półprzezroczystości i przenikania barw, a nawet wychodzeniu „w trzeci wymiar” przez nakładanie bardzo grubych warstw farby. Malarstwo olejne, po opanowaniu podstaw warsztatu, jest stosunkowo łatwą i wdzięczną techniką. Umożliwia ono wielokrotne retuszowanie przez nakładanie kolejnych warstw farby na obraz. Obrazy olejne cechuje też duża trwałość. Istnieją (nie licząc technik eksperymentalnych) zasadniczo dwie podstawowe techniki malarstwa olejnego: − klasyczna (warstwowa, laserunkowa) rozwijana od XV/XVI wieku, jako naturalne następstwo technik temperowych. Polega na nakładaniu na barwną zaprawę (podkład, grunt) cienkiej, monochromatycznej podmalówki temperowej lub olejnej, następnie tzw. imprimitury (warstwy barwnego werniksu), a następnie kilku lub kilkunastu warstw półkryjących lub przezroczystych (laserunkowych) farb olejnych albo olejno-żywicznych (z dodatkiem naturalnych żywic lub balsamów). Obrazy malowane tą techniką mają wyjątkowo wyrafinowaną kolorystykę i niezwykłą głębię kolorów. Współcześnie jest ona (ze względu na pracochłonność i wysokie ceny niezbędnych materiałów) używana dość rzadko, głównie do tworzenia kopii i pastiszy dawnego malarstwa, lub przez niektórych współczesnych twórców, niekiedy programowo nawiązujących do warsztatu dawnych mistrzów,


14

− alla prima („od pierwszego razu”), rozwijana od XVIII wieku, polega na realizacji zamysłu twórczego przez położenie jednej, nieraz bardzo grubej i modelowanej ruchem twardego pędzla lub szpachli (impasto) warstwy kryjących farb olejnych, mieszanych czasem bezpośrednio na obrazie. Odmianą tej techniki jest pointylizm (stworzony przez Georgesa Seurata, stosowany przez postimpresjonistów). Malarstwo temperowe to technika malowania przy użyciu farb temperowych oraz dzieła malarskie powstałe w tej technice. Malarstwo to, znane od starożytności, było wiodącą techniką w okresie średniowiecza. Same farby temperowe są obecnie często wykorzystywane. Schną stosunkowo szybko i nie wymagają gruntowania, nadają się do malowania na płótnie, desce jak i na zwykłym papierze. Tempera to najczęstsza i najtrwalsza, obok woskowej, technika, w której spoiwo barwników jest organiczne. Podstawowym wyróżnikiem tej techniki jest zastosowanie, jako spoiwa farb (lub ewentualnie medium) tzw. emulsji temperowej. Istnieje kilka tysięcy przepisów na spoiwo temperowe, co jest wystarczającym dowodem uniwersalności i dużej tolerancji tej techniki. Wszystkie te przepisy można sprowadzić do połączenia 3 składników: fazy tłustej (np. olej schnący lub werniks), fazy wodnej (woda lub roztwór wodnego kleju) i emulgatora, który umożliwia zmieszanie faz w jednolite spoiwo; jest to najważniejszy składnik emulsji temperowej.

Rys. 10. Przykład malarstwa temperowego – Sandro Botticelli 1485, Narodziny Wenus [32]

Najczęściej stosowanym przy samodzielnym ucieraniu temper emulgatorem jest żółtko jaja kurzego. Pozwala ono na ogromną swobodę w dobieraniu proporcji faz tłustej i wodnej, a właściwie (jako naturalna emulsja) samo jest pełnowartościowym medium. Dzięki unikalnej zdolności składników żółtka do tworzenia trwałych, wodoodpornych spoin, malowidła wykonane temperą jajową są szczególnie odporne na upływ czasu. Wadą spoiwa jajowego jest konieczność jego szybkiego użycia – po upływie kilku dni od utarcia psuje się i przestaje nadawać do użytku. Najbardziej spektakularnym przykładem wykorzystania temper jajowych jest tradycyjna technika malowania ikon. Inne klasyczne emulgatory to sok figowy, czosnkowy, niektóre żywice z drzew liściastych, a także mleko i różne rodzaje żywicznych mydeł. Współcześnie do „przemysłowej” produkcji farb temperowych wykorzystuje się na ogół syntetyczne środki powierzchniowo-czynne. Najbardziej sensownym sposobem podziału farb temperowych wydaje się rozróżnienie temper tłustych i chudych. Pierwsze, z przewagą oleju lub werniksu, schną wolno, po zaschnięciu stają się z czasem całkowicie wodoodporne i przypominają farby olejne, także konsystencją. Tempery z przewagą fazy wodnej schną szybko, po wyschnięciu znacznie


15

jaśnieją (zmieniają odcień) i łatwo zmyć je wodą, przynajmniej gdy są świeże. Gdy kładzione w cienkich warstwach przypominają gwasz. W późnym średniowieczu i później, do czasów rozpowszechnienia malarstwa czysto olejnego, właściwości różnych rodzajów tempery były (zwłaszcza w Holandii) wykorzystywane do wzbogacania techniki olejnej; tempery chude były używane do podmalówek, tłuste – do modelowania szczegółów w nadmalówkach (częściowo łączyły się z farbą olejną, ale nie rozpływały się, co pozwalało na precyzyjne dopracowanie detali).

Jako samodzielna technika tempera była wykorzystywana od wczesnego średniowiecza, a być może już od czasów starożytnych; wg niektórych hipotez tempery wynaleziono wskutek prób ulepszenia techniki enkaustycznej, tzn. umożliwienie malowania zimnymi farbami; emulsja woskowa jest odporna na działanie wilgoci i malarstwo wykonane w tej technice ma dużą trwałość, ale jej wrażliwość na wysokie temperatury i niewygodne nakładanie stało się impulsem do dalszych eksperymentów z mieszaniem różnych mediów.

Obecnie klasyczną temperę, jako samodzielną technikę malarską spotyka się coraz rzadziej. Używana jest najczęściej do szkiców i podmalówek, tym niemniej z wielu względów jest co najmniej tak atrakcyjna dla twórców jak malarstwo olejne (potencjalnie ogromna trwałość, łatwość opanowania podstaw technicznych i możliwość użycia czystej wody, jako rozcieńczalnika i zmywacza farb).

Klasyczna tempera jest wypierana przez malarstwo akrylowe, „tempery” oparte na wodnych emulsjach roztworów żywic akrylowych. Nie bez znaczenia jest fakt, że obecne sprzedawane, jako tempery farby są dość często temperami tylko z nazwy, właściwie to gęste farby klejowe. Być może jest to jeden z powodów, dla których prawdziwa, klasyczna tempera wraz z jej zaletami popada w zapomnienie. Polichromia – wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim. Ze względu na przedstawiony temat polichromie dzieli się na: − architektoniczne – imitują formy architektoniczne takie jak kolumny, okna, filary,

gzymsy, itp., − figuralne – przedstawiają świętych oraz sceny biblijne, − ornamentalne – pełnią funkcję estetyczną wielokrotnie powtarzając ten sam ornament.

Szczególnym rodzajem polichromii jest tak zwana „polichromia patronowa”. Powstaje ona dzięki wykorzystaniu szablonów zwanych patronami. W Polsce najlepiej zachowane przykłady polichromii patronowej znajdują się w drewnianych kościołach w Dębnie Podhalańskim, Łopusznej i Lipnicy Murowanej. Rysunek – kompozycja linii wykonana na płaszczyźnie, polegająca na nanoszeniu na powierzchnię walorów wizualnych przy użyciu odpowiednich narzędzi. Także dział sztuk plastycznych.

Narzędziem rysunkowym może być wszystko, co pozostawia ślad na płaszczyźnie. Do najbardziej popularnych należą: ołówek, węgiel, tusz rozprowadzany przy pomocy pędzla lub patyka, sangwina, mazak, pastel, kredka, piórko, gumka, kreda.

Techniki rysunkowe biorą często nazwy od narzędzi, którymi są wykonywane. Czyli będą to odpowiednio: ołówek, węgiel, tusz lawowany, rysunek pędzlem, rysunek patykiem itd.


16

Rys. 11. Rysunek człowieka witruwiańskiego, Leonarda da Vinci [32] Rysunek techniczny – konwencja graficznego przedstawiania maszyn, mechanizmów, urządzeń, konstrukcji, układów i systemów itp., dostarczająca pełnej informacji o działaniu, wykonaniu elementów oraz montażu przedstawianego obiektu. Rysunek techniczny jest formą idealizacji i uproszczenia rzeczywistych cech przedstawianych obiektów w celu ułatwienia ich opisu. Dawniej rysunek techniczny wykonywany był ręcznie na papierze lub kalce technicznej ołówkiem lub tuszem. Od połowy lat siedemdziesiątych zaczęto tworzyć systemy komputerowego wspomagania projektowania (CAD lub CADD), które w latach dziewięćdziesiątych ostatecznie wyparły ręczny rysunek techniczny z większości dziedzin. Każda dziedzina inżynierii wypracowała swój własny zestaw reguł i styl rysunku technicznego. Oddzielnym rodzajem rysunku technicznego jest rysunek techniczny schematyczny. Rysunek satyryczny – obecna najczęściej w prasie satyryczna forma komentarza na tematy polityczno-społeczne, bądź obyczajowe. Twórcy żartów rysunkowych (czyli „karykaturzyści”) pojawili się znacznie wcześniej przed popularyzacją prasy. Pierwsze rysunki satyryczne publikowane były wkrótce po upowszechnieniu druku. Jednak dopiero dziewiętnastowieczny rozwój prasy upowszechnił też rysunek satyryczny, jako komentarz do najświeższych wydarzeń. Pierwszym polskim pismem poświęconym w całości satyrze był „Motyl” założony w Warszawie w roku 1828. Obecnie trudno sobie wyobrazić gazety bez żartów rysunkowych, ale rysunek satyryczny istnieje też niezależnie od niej na indywidualnych wystawach i konkursach. Szkic Pierwsza realizacja koncepcji artystycznej: malarskiej, rzeźbiarskiej (bozzetto) itp. Szkicem można również nazwać swobodnie wykonany rysunek, często o charakterze notatki, służącej później przy opracowaniu dzieła. Szrafowanie, nazywane też kreskowaniem, to metoda oddawania kolorów lub stopni szarości za pomocą cienkich, równoległych lub krzyżujących się kresek. Metoda zastępcza stosowana w wielu technikach rysunkowych lub graficznych nie umożliwiających posługiwania się półtonami. Kreski mogą być ciągłe, przerywane lub nawet składające się z rzędów kropek,


17

mogą być o stałej lub różnej gęstości. Szrafowanie może być też stosowane do cieniowania, lub ukazania trójwymiarowości motywu obrazu. Szraf (z niem. Schraffe – kreska) lub deseń (fr. dessin – rysunek, wzór) – to rysunek lub układ linii tworzący określony wzór. Szrafy (desenie) stosuje się często na mapach. Spotyka się różne szrafy: równoległe lub krzyżujące się linie ciągłe lub przerywane (kreskowanie), także wzory z regularnie powtarzających się znaków (np. kropek, sygnatury drzewa, opisu). Przykłady najczęściej stosowanych szrafów: − tereny podmokłe – poziome przerywane niebieskie lub

granatowe kreski, − pustynie – brązowe lub szare kropki, − tereny zalesione – zielone kreski, kropki lub powtarzające się

znaki drzewa.

Rys. 12. Tynktury i futra [23]

Szrafirunek (niem. schraffirung) – to metoda odwzorowania kolorów (na ich czarno-białe, wzorzyste odpowiedniki) i futer heraldycznych (gronostaje, kontr-gronostaje, popielice, łasice i in.) (tynktury) (rys. 12). Szrafirunek wykorzystywany był w miedziorytach a szczególnego znaczenia nabrał w momencie pojawienia się druku. Dziś szrafirunek stosuje się, gdy dana technika powielania nie umożliwia stosowania barw oryginalnych lub gdy oddawanie kolorów jest możliwe, lecz za drogie.

Szrafirunek metali

złoto

srebro

stal

Szrafirunek kolorów podstawowych

zielony

szary

purpura

niebieski

czerwony

czarny

brunatny


18

Szrafirunek kolorów dodatkowych

naturalny

cielisty

Szrafirunek futer

gronostaj

łasica

sobol

Rys. 13. Przykłady szrafowania i szrafirunku [32]

Rzeźba jest jedną z dyscyplin zaliczanych do sztuk plastycznych. Odróżnia ją od malarstwa i grafiki uchwycenie głębi i trójwymiarowość. Rzeźby są głównie wykonane do oglądania dookólnego, a rzadziej np. do spoglądania na nie z góry czy z dołu. Oprócz tych cech rzeźba może posiadać fakturę (w zależności od użytego materiału) lub kolor (tzw. rzeźba polichromowana). Może być również klasyfikowana ze względu na swoją skalę (np. miniaturowa lub monumentalna). W dawnych wiekach ukształtowały się niezwykle skomplikowane techniki tworzenia rzeźby. Istnieje wiele sposobów klasyfikacji rzeźby, m.in.: − rzeźby pełne, − płaskorzeźby – reliefy, Ze względu na liczbę przedstawionych postaci: − wolno stojące (pojedyncze), − grupowe. Ze względu na temat dzieli się je z kolei na: 1) przedstawiające m.in.:

− antropomorficzne: pełnofigurowe (rys. 14), popiersia (biusty), głowy, − zoomorficzne (np. zwierzęta rzeczywiste, zwierzęta fantastyczne), − floralne.

2) abstrakcyjne, 3) instalacje. Ze względu na funkcję można wyodrębnić m.in. następujące grupy: − rzeźby dekoracyjne (np. popiersie Marszałka), − rzeźby architektoniczne (np. płaskorzeźba w tympanonie starożytnej budowli), − rzeźby kultowe (np. posąg Chrystusa lub Atena Partenos Fidiasza), − rzeźby memoratywne, w tym: pomnikowe (np. Zygmunt III Waza na kolumnie),

nagrobne. Do wykonania rzeźb najczęściej używa się drewna, kamienia, metalu, gipsu, gliny, wosku i innych materiałów.


19

Rys. 14. Dawid Michała Anioła, 1501–1504 [32] Rzeźby w drewnie Rzeźby powstają w wyniku sukcesywnego wybierania materiału. Najczęściej spotykanym gatunkiem drewna, z którego wykonywane są rzeźby na terenie Polski jest lipa. Przyjmuje się, że wszystkie drzewa liściaste mogą stanowić materiał dla rzeźbiarza. Niektóre gatunki, bardziej szlachetne charakteryzują się większą trwałością i twardością, są to dąb, jesion, orzech, kasztanowiec. Gatunki te ze względu na swoją cenę zazwyczaj wykorzystywane są do tworzenia rzeźb przeznaczonych do ekspozycji pod zadaszeniem. Rzeźby plenerowe, o znacznych gabarytach najczęściej wykonywane są z topoli, świeżo ściętej, ponieważ po wysuszeniu ten gatunek drewna, ze względu na „łykowatość” i nieprzewidywalność jest bardzo trudny w obróbce. Do mniej popularnych gatunków drewna, z których można wykonywać rzeźby należą: brzoza, jabłoń, śliwa, wiśnia, te ostatnie ze względu na przebarwienia dają bardzo interesujące efekty. Do drzew liściastych, z których raczej nie wykonuje się rzeźb należą: grusza (ze względu na spiralny charakter słojów i nieprzewidywalność) oraz akacja (ze względu na dużą twardość w połączeniu ze stosunkowo znaczną nieprzewidywalnością). Drzewa iglaste poza nielicznymi przypadkami nie są wykorzystywane do tworzenia rzeźb, ze względu na „łykowatość”, dużą żywiczność oraz tendencję do rozwarstwiania się materiału pod wpływem uderzeń dłuta. Rzeźby kamienne Powstają najczęściej z marmuru lub piaskowca. Rzadziej, ze względu na trudności w obróbce, spotyka się rzeźby powstałe z granitu i innych rodzajów kamienia. Rzeźby w kamieniu ze względu na stosunkowo długi proces obróbki i koszt materiału poprzedzane są wykonaniem modelu gipsowego, tzw. gipsu, niekiedy na podstawie modelu glinianego. Rzeźba z metalu Jedną z metod wykonania rzeźby w metalu jest technika odlewnicza na tzw. „wosk tracony”. Rzeźba powstaje w wyniku zastąpienia modelu wykonanego w dowolnym materiale przez jego replikę z brązu (czasem mniej szlachetnych stopów metali także bazujących na mosiądzu, lub – odwrotnie – z bardziej szlachetnych, jak srebro i złoto).


20

Model wykonuje się przeważnie z gliny. Jest on pokrywany formą zwaną też negatywem z gipsu. Gdy model jest wyjątkowo skomplikowany i w dodatku mały stosuje się czasami specjalny silikon. Silikon doskonale sprawdza się również przy wielokrotnym odlewaniu rzeźby z tej samej formy. Materiał ten (silikon) ma szczególne znaczenie, jeśli występują w modelu liczne tzw. kąty ujemne. Poprzez swoją elastyczną strukturę łatwiej zdjąć negatyw silikonowy ze skomplikowanego modelu niż sztywny negatyw gipsowy, który podatny jest na pęknięcia i uszkodzenia. Gdy negatyw gipsowy zastygnie, a gips stanie się twardy, rozbiera się tę strukturę w celu wyjęcia z wnętrza, modelu glinianego. W powstałą formę negatywową z gipsu bądź z silikonu wlewa się płynny wosk, który dokładnie odwzorowuje kształt negatywu.

Po wyschnięciu i ostudzeniu wyjmuje się teraz już woskowy model z formy. Następnie model woskowy z doczepionym systemem wlewowym, też z wosku jest obudowywany (zalewany) kolejną „formą”, tym razem ze specjalnej masy formierskiej najczęściej jest to tzw. „mułek” lub forma szamotowa (mieszanina gipsu, szamotu i wody), jej zadaniem jest wytrzymanie wysokich temperatur płynnego metalu. Podczas procesu wypalania formy szamotowej, czyli tej, do której bezpośrednio będzie wlany płynny metal, wosk zostaje wytopiony lub ulega wyparowaniu (zależy to od rodzaju zastosowanego tu pieca) poprzez wysoką temperaturę. Stąd nazwa całego procesu „na wosk tracony”. W powstałe miejsce, przestrzeń, zostaje wlany płynny metal: aluminium, mosiądz, brąz, złoto, srebro. Po wystygnięciu forma jest tłuczona i rzeźba jest wyciągana. Następnie rzeźba poddawana jest procesowi obróbki wykańczającej. Jeśli jest to duża rzeźba zazwyczaj odlewa się ją w wielu elementach, które potem się łączy w całość za pomocą spawania. Pozostaje już szlifowanie następnie patynowanie lub polerowanie w zależności od zamiarów rzeźbiarza. Grafika to jeden z podstawowych, obok malarstwa i rzeźby, działów sztuk plastycznych. Obejmuje techniki pozwalające na powielanie rysunku na papierze lub tkaninie z uprzednio przygotowanej formy. Zależnie od funkcji rozróżniamy grafikę artystyczną zwaną też warsztatową oraz grafikę użytkową zwaną też stosowaną. Grafika artystyczna (warsztatowa) wyróżnia się skupieniem w rękach artysty całego procesu twórczego od projektu przez wykonanie matrycy do wykonania odbitek – rycin, które mają wartość oryginalnych dzieł sztuki. Ilość odbitek uzyskanych z jednej płyty zależy od techniki. Podstawowe techniki graficzne dzielą się na: wypukłe, wklęsłe i płaskie. Grafika użytkowa to dziedzina grafiki i drukarstwa artystycznego służąca celom użytkowym. Związana jest z rynkiem wydawniczym i reklamą. Grafika użytkowa obejmuje plakat, ilustracje, druki okolicznościowe, magazyny, gazety, znaczki pocztowe, banknoty, ekslibrisy i liternictwo. Rodzaje technik graficznych 1. Techniki druku wypukłego: drzeworyt, linoryt, gipsoryt, cynkotypia kreskowa,

cynkotypia siatkowa, fleksografia. 2. Techniki druku wklęsłego:

− techniki suche: miedzioryt, staloryt, suchoryt, ceratoryt, kamienioryt, sucha igła, mezzotinta,

− techniki trawione: akwaforta, akwatinta, miękki werniks, odprysk, heliograwiura, fluoroforta.

3. Techniki druku płaskiego: litografia, monotypia. 4. Serigrafia (druk sitowy, sitodruk, silk screen). Rycina – odbitka graficzna (z matrycy, czyli płyty graficznej); określenie może być używane w odniesieniu do wszystkich technik.


21

Rys. 15. Rycina rynku w Szydłowcu z czasów Radziwiłłów [23] Druk wypukły, jedna z podstawowych – oprócz druku wklęsłego i płaskiego – technik graficznych, w których odbitka powstaje przez odbicie farby nałożonej na częściach wypukłych matrycy: drewnianego klocka, linoleum czy płyty gipsowej. W poligraficznych technikach przemysłowych formy przygotowywane są z metali i tworzyw sztucznych. W znaczeniu ogólnym druk z form wypukłych i czcionek na maszynach drukarskich określany jest jako typografia. Druk wklęsły (druk wgłębny) – jeden z trzech podstawowych sposobów druku (obok druku płaskiego i druku wypukłego), stosowany zarówno w grafice warsztatowej, jak i poligrafii. Druk wklęsły polega na tym, że miejsca drukujące są położone poniżej miejsc niedrukujących. Farba drukowa pokrywa najpierw całą formę drukową, po czym z miejsc niedrukujących jest zabierana raklem, a następnie farba pozostawiona w zagłębieniach jest przenoszona na podłoże drukowe. Ogólnie rzecz ujmując, w technikach druku wklęsłego formy drukowe mają większą wytrzymałość w porównaniu z technikami z dwu pozostałych podstawowych sposobów druku, a co za tym idzie możliwe jest drukowanie większych nakładów z jednej formy drukowej, a często jest ono także szybsze. Do druku wklęsłego zaliczane są następujące techniki graficzne: − warsztatowe: akwaforta, akwatinta, heliograwiura, mezzotinta, miedzioryt, miękki

werniks, odprysk, staloryt, sucha igła, − przemysłowe: rotograwiura, tampondruk. Druk płaski jedna z podstawowych technik druku – obok druku wklęsłego i wypukłego, stosowana w technikach graficznych i poligraficznych. Forma drukowa w druku płaskim charakteryzuje się tym, że jest właśnie płaska, tzn. miejsca drukujące i niedrukujące znajdują się na tym samym poziomie. Ogólnie dzielimy techniki druku płaskiego na dwa rodzaje: − metoda bezpośrednia (np. litografia, światłodruk) – w której forma drukowa styka się

bezpośrednio z podłożem drukowym, − metoda pośrednia (np. offset) – w której obraz drukowy przenoszony jest z formy

drukowej na element pośredniczący, a dopiero z niego w drugiej czynności na podłoże drukowe.

W litografii (jest to odmiana grafiki warsztatowej, czyli odmiana artystycznej formy druku) formą drukową jest kamień litograficzny. Technika ta wykorzystuje zjawisko fizyko-chemiczne przyciągania lub odpychania cząsteczek wody. Na formie drukowej wykonuje się rysunek tłustym tuszem (lub kredką) a następnie zwilża wodą, która zatrzymuje się na miejscach niezatłuszczonych (niedrukujących). W czasie druku farba przylega tylko do miejsc zatłuszczonych i tylko te miejsca odbijają się na papierze. Wynalazcą litografii jest Alojz Senefelder.


22

We współczesnym przemyśle poligraficznym zasady podobne do litografii wykorzystywane są w technice offsetowej. Przemysłową techniką druku płaskiego o ograniczonym zastosowaniu jest światłodruk. Matrycę w światłodruku stanowi płyta ze szkła lub metalu powleczona warstwą kopiową (najczęściej żelatyny uczulonej dwuchromianem amonu lub potasu) z wytworzonymi w niej na skutek procesów fotochemicznych miejsc drukujących i niedrukujących. Charakterystyczną cechą światłodruku jest brak rastra (raster – symulacja obrazu wielotonalnego za pomocą obrazu jednotonalnego w postaci drobnego wzoru). Plakat – rodzaj wyrobu poligraficznego zaliczany do akcydensów. Druk jednostronny, zdecydowanie dużego formatu (co najmniej A2), o charakterze propagandowym lub reklamowym (nigdy wyłącznie informacyjnym), służący do umieszczania w stałych, publicznych miejscach (rozklejany, umieszczany w witrynach). Plakat tym różni się od afisza, że nie jest wykonany ze składu, lecz w całości stanowi formę graficzną. Zadrukowywany jest z reguły na całej powierzchni papieru i najczęściej posiada bogatą kolorystykę. Elementy graficzne, co najmniej dorównują informacji tekstowej, z reguły jednak dominują. Napisy są często przetworzone artystycznie. O ile typowy afisz, jako druk czysto informacyjny, jest zazwyczaj jedynie rodzajem rzemiosła, to forma plakatu jest również jedną z dziedzin sztuki. Do druku plakatów służy produkowany wyłącznie w tym celu papier plakatowy.

Rys. 16. Jan Młodożeniec, Konformista, plakat filmowy, druk, 1974

Ilustracja – obraz, fotografia, rysunek lub inny element graficzny dodany do napisanego, często – choć nie zawsze – wydrukowanego, tekstu (książka, artykuł prasowy, hasło encyklopedyczne), mający za zadanie go uzupełniać, objaśniać albo zdobić. Akcydens, druk akcydensowy – wyrób poligraficzny nie będący ani książką, ani czasopismem, ani też zadrukowanym opakowaniem. Zasadniczo jest to wyrób jednoarkuszowy, który może być w postaci jednej kartki, lub nierozciętej składki. Akcydensy to samoistne druki o charakterze użytkowym lub okolicznościowym. Zaliczyć do nich można praktycznie wszystkie pozostałe druki, począwszy od znaczka pocztowego czy wizytówki, aż po plakat. Podział akcydensów: − akcydensy informacyjne – druki służące do przekazywania informacji – np. afisze,

cenniki, kalendarze, katalogi, obwieszczenia, plakaty, programy, prospekty, rozkłady jazdy, ulotki, wizytówki,

− akcydensy manipulacyjne – druki przeznaczone do wypełniania lub wykorzystania w czynnościach urzędowych, handlowych itp., np. blankiety, bilety, banknoty, formularze, kwestionariusze, legitymacje, mandaty, świadectwa, znaczki pocztowe i skarbowe, zaświadczenia; wszelkiego rodzaju oficjalne dokumenty jak i papiery wartościowe,

− akcydensy opakowaniowe – np. etykiety, metki, obwoluty, banderole,


23

− akcydensy przemysłowe – np. kalkomania, − akcydensy wydawnicze – np. mapy, nuty. Potocznie akcydensami nazywane są wszystkie drobne wyroby poligraficzne, nie tylko jednokartkowe, ale także te o niewielkiej liczbie kartek. Grafika komputerowa – dział informatyki zajmujący się wykorzystaniem komputerów do generowania obrazów oraz wizualizacją rzeczywistych danych. Grafika komputerowa jest obecnie narzędziem powszechnie stosowanym w nauce, technice, kulturze oraz rozrywce. Przykładowe zastosowania: − kartografia, − wizualizacja danych pomiarowych (np. w formie wykresów dwu- i trójwymiarowych), − wizualizacja symulacji komputerowych, − diagnostyka medyczna, − kreślenie i projektowanie wspomagane komputerowo (CAD), − przygotowanie publikacji (DTP), − efekty specjalne w filmach, − gry komputerowe. Chociaż grafika komputerowa koncentruje się głównie na specjalistycznych algorytmach i strukturach danych, to jednak siłą rzeczy musi czerpać z innych dziedzin wiedzy. Na przykład aby uzyskać obrazy fotorealistyczne, należy wiedzieć jak w rzeczywistym świecie światło oddziałuje z przedmiotami. Podobnie, aby symulacja jazdy samochodem była jak najwierniejsza, należy wiedzieć, jak obiekty fizyczne ze sobą oddziałują. Od kilkunastu lat grafika komputerowa jest też kolejną dyscypliną artystyczną – dzieła powstałe przy jej zastosowaniu nazywa się grafiką cyfrową, infografią, digitalprintem. Ponieważ celem grafiki jest generowanie obrazów, dlatego jednym z głównych kryteriów klasyfikacji jest technika ich tworzenia: − grafika wektorowa – obraz jest rysowany za pomocą kresek lub łuków. Niegdyś

powstawał tak obraz na ploterach kreślących, ale jeszcze do lat 80. XX wieku były wykorzystywane monitory CRT, które kreśliły obraz w analogiczny sposób jak oscyloskopy,

− grafika rastrowa – obraz jest budowany z prostokątnej siatki leżących blisko siebie punktów (tzw. pikseli). Głównym parametrem w przypadku grafiki rastrowej jest wielkość bitmapy, czyli liczba pikseli, podawana na ogół jako wymiary prostokąta.

Wykorzystanie tych technik zostało opisane w Poradniku dla ucznia do jednostki modułowej 322[15].O1.05. 4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co oznacza pojecie „sztuka”? 2. Jakie znasz rodzaje funkcji sztuki? 3. Jakie znasz podstawowe działy sztuk plastycznych? 4. Co oznacza pojęcie „malarstwo”? 5. Jakie można wyróżnić rodzaje technik malarskich? 6. Według jakich kryteriów można podzielić malarstwo? 7. Co oznacza technika malarska „akwarela”? 8. Co to jest „asamblaż”? 9. W jaki sposób tworzony jest „kolaż”? 10. Co to jest „enkaustyka”, „fresk”, „al secco”, „witraż”, „sgraffito”, „graffiti”, „gwasz”?


24

11. Jakie są podstawowe cechy malarstwa akrylowego, malarstwa kredkami, malarstwa olejnego, malarstwa temperowego oraz polichromii?

12. Jak można zdefiniować rysunek, jako dział sztuk plastycznych? 13. Jak jest różnica między szkicem a rysunkiem? 14. Jakie znasz podstawowe narzędzia do wykonywania rysunków? 15. Co oznacza pojęcie rysunek techniczny, a co rysunek satyryczny? 16. Jak można wyjaśnić znaczenie pojęć: „szrafowanie”, „szraf”, „szrafirunek”? 17. Czym jest rzeźba, jako jedna z dyscyplin sztuk plastycznych? 18. Jakie znasz rodzaje klasyfikacji rzeźby? 19. Co jest istotą grafiki oraz jakie są rodzaje technik graficznych? 20. Jakie różnice występują między „plakatem”, „ilustracją” i „akcydensem”?

4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Dokonaj uszeregowania „od najbardziej przydatnej – 1”, do „najmniej przydatnej – 11” poszczególnych funkcji sztuki (wymienionych w załączonej tabeli) w realizacji terapii zajęciowej oraz krótko uzasadnij swój wybór. Tabela do ćwiczenia 1. Funkcje sztuki

Rodzaje funkcji sztuki

Uszeregowanie od 1 do 11 Uzasadnienie wyboru

estetyczna etyczna terapeutyczna użytkowa poznawcza emocjonalna indyfikacyjna komunikacyjna metafizyczna ludyczna wychowawcza

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dokonać analizy materiału nauczania oraz innych źródeł wiedzy opisujących rodzaje

funkcji sztuki, 2) określić podstawowe kryteria uszeregowania funkcji sztuki z punktu widzenia potrzeb

i oczekiwań warsztatów terapii zajęciowej, 3) przeprowadzić dyskusję o kryteriach, jakie należy brać pod uwagę przy określaniu

kolejności uszeregowania poszczególnych funkcji sztuki, 4) zweryfikować własny punkt widzenia po przeprowadzonej dyskusji, 5) wypełnić tabelę, zgodnie z załączonym powyżej wzorem, 6) zaprezentować tabelę do oceny nauczyciela prowadzącego zajęcia. Wyposażenie stanowiska pracy: − arkusze papieru formatu A4 oraz przybory do pisania (w tym ołówek i gumka), − literatura, zgodnie z punktem 6 poradnika dla ucznia,


25

− stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu. Ćwiczenie 2 Zbadaj, na podstawie wywiadów ze specjalistami oraz analizy materiałów źródłowych, „popularność” poszczególnych rodzajów technik malarskich (lista załączona w tabeli) wykorzystywanych w ramach realizacji terapii zajęciowej w pracowni plastycznej. Przy określaniu popularności techniki malarskiej należy zastosować pięciostopniową skalę oceny: „bardzo popularna – 5”, „popularna – 4”, „mało popularna – 3”, „sporadycznie stosowana – 2” oraz „nie stosowana – 1”. Tabela do ćwiczenia 2. Rodzaje technik malarskich

Popularność techniki – skala oceny Rodzaj techniki malarskiej 5 4 3 2 1 1. akwarela 2. asamblaż 3. kolaż 4. enkaustyka 5. fresk 6. al secco 7. witraż 8. sgraffito 9. graffiti 10. gwasz 11. malarstwo akrylowe 12. malarstwo kredkami 13. malarstwo na szkle 14. malarstwo olejne 15. malarstwo temperowe 16. polichromia, 17. prymitywne malarstwo naścienne

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dokonać analizy materiału nauczania oraz dostępnych źródeł wiedzy dotyczących technik

malarskich, 2) zidentyfikować techniki malarskie stasowane w zajęciach terapeutycznych na podstawie

analizy informacji dostępnych w Internecie (w identyfikacji należy uwzględnić minimum 10 pracowni plastycznych z różnych miejscowości),

3) przedstawić wyniki analizy w tabeli według załączonego wzoru, 4) zidentyfikować warsztaty terapii zajęciowej (WTZ) prowadzone w swojej miejscowości

(lub jej najbliższym otoczeniu), 5) umówić się na spotkania ze specjalistami (minimum 5 osób) prowadzącymi zajęcia

plastyczne w ramach WTZ w celu przeprowadzenia wywiadu (wywiad może być zastąpiony komunikacją z wykorzystaniem poczty e-mail),

6) zebrać i opracować wyniki oceny uzyskane metodą wywiadu, 7) opracować sprawozdanie końcowe i wnioski z przeprowadzonych badań. Wyposażenie stanowiska pracy: − arkusze papieru formatu A4 oraz przybory do pisania,


26

− literatura, zgodnie z punktem 6 poradnika dla ucznia, − stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu i z oprogramowaniem do edycji tekstu, − kwestionariusz do badania popularności techniki malarskiej. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wyjaśnić, co oznacza pojecie „sztuka”? 2) wymienić rodzaje funkcji sztuki? 3) określić podstawowe działy sztuk plastycznych? 4) wyjaśnić, co oznacza pojecie „malarstwo”? 5) rozpoznać rodzaje technik malarskich? 6) wyjaśnić, co oznacza technika malarska „akwarela”, asamblaż” „kolaż”? 7) scharakteryzować pojęcia: „enkaustyka”, „fresk”, „al secco”, „witraż”,

„sgraffito”, „graffiti”, „gwasz”? 8) określić podstawowe cechy malarstwa akrylowego, malarstwa kredkami,

malarstwa olejnego, malarstwa temperowego oraz polichromii? 9) wyjaśnić czym jest rysunek, jako dział sztuk plastycznych? 10) określić różnice między szkicem a rysunkiem? 11) rozpoznać podstawowe narzędzia do wykonywania rysunków? 12) wyjaśnić, co oznacza rysunek techniczny, a co rysunek satyryczny? 13) określić znaczenie pojęć: „szrafowanie”, „szraf”, „szrafirunek”? 14) zdefiniować rzeźbę, jako jedną z dyscyplin sztuk plastycznych? 15) podać rodzaje klasyfikacji rzeźby? 16) wyjaśnić, co jest istotą grafiki oraz jakie są rodzaje technik graficznych? 17) określić różnice jakie występują między „plakatem”, „ilustracją”

i „akcydensem”?


27

4.2. Twórczość plastyczna osób niepełnosprawnych 4.2.1. Materiał nauczania Badania nad twórczością niepełnosprawnych

Badania nad wytworami dzieci niepełnosprawnych z zaburzeniami umysłowymi mają długą tradycję. Zajmował się nimi m.in. S. Szuman (Sztuka dziecka, 1927 r.). Według niego rozwój rysunkowy dziecka z trudnościami umysłowymi idzie zwykle tą samą drogą, co rozwój dziecka normalnego.

Należy podkreślić, że rysowanie to forma „dialogu między gestami i umysłem”. Rysunek jest sposobem ekspresji dziecka i komunikacji z otaczającym go światem. Jest on także jego własnym dziełem, który świadczy o nim, nawet podczas jego nieobecności.

Na podstawie analizy prac dzieci upośledzonych umysłowo (głównie w oparciu o test „Narysuj człowieka”) stwierdzono, że mają one poważne trudności we właściwym ujmowaniu proporcji [28]. Ujmują wiele szczegółów niespotykanych u dzieci normalnie rozwiniętych, mają tendencję do rysowania niedorzeczności, częściej rysują postać w układzie profilowym niż en face.

W książce „Rysunek dziecka” Ph. Wallon i inni stwierdza, że rysunek odgrywa dużą rolę w psychoterapii. Może być pomocny przy ustalaniu diagnozy a niekiedy prognozy. Według autora rysunki dzieci opóźnionych w rozwoju wykazują znaczną ubogość treści, stereotypowość, rysunki zawierają elementy dziwne, a nawet potworne. Dziecko lękliwe i pełne zahamowań rysuje bardzo małe postacie, mające o sobie wysokie mniemanie nadaje im bardzo duże rozmiary. Wieloma szczegółami i stereotypami charakteryzuje się rysunek dziecka cierpiącego na obsesję. Rysunek schizofrenika charakteryzują udziwnienia, wzór jest chłodny i rozkojarzony.

Można więc stwierdzić, że rysunek ma bardzo szerokie zastosowanie w psychoterapii, jest środkiem porozumiewania się z dzieckiem, chociaż jego interpretacja wymaga ostrożności, odpowiedniego wykształcenia, intuicji, taktu, którego brak mógłby zahamować proces terapeutyczny. Rola rysunku, jego zastosowanie związane jest zawsze z indywidualnym przypadkiem, zależy od dziecka, terapeuty oraz od obranej metody. Wykorzystanie zajęć plastycznych w procesie wychowania i rewalidacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej

Zaangażowanie dzieci niepełnosprawnych w ogólnie rozumianą twórczość daje nieocenioną pomoc w procesie wychowania i rewalidacji tych dzieci. Rewalidację można określić, jako wychowanie jednostek upośledzonych, pobudzające do najpełniejszego ich rozwoju.

Zasadnicze kierunki działania rewalidacyjnego to: − maksymalne rozwijanie tych sił biologicznych, cech które są najmniej uszkodzone, − wzmacnianie i usprawnianie upośledzonych sfer psychicznych lub fizycznych, − wyrównanie i zastępowanie deficytów biologicznych i rozwojowych.

Podejmując się rewalidacji osoby niepełnosprawnej musimy uwzględnić osobowość jednostki, charakter i stopień upośledzenia, a także potrzeby rozwojowe. Ważne jest również gdzie i w jakich warunkach odbywają się zajęcia. Miejsce, czas, sytuacja i atmosfera wpływają na efekt pracy i reakcje podopiecznych.

Głównym pragnieniem dziecka kalekiego jest powrót do zdrowia i uzyskanie pełnej sprawności. Jest to niestety nierealne, gdyż najczęściej nie udaje się doprowadzić do prawidłowego funkcjonowania uszkodzonego narządu ruchu czy też wyleczyć nieodwracalnych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym (np. mózgowe porażenie


28

dziecięce) niemniej przy odpowiednim postępowaniu usprawniającym można uzyskać zadowalające efekty. U osób z trwałymi zniekształceniami fizycznymi manifestują się takie objawy jak silne załamanie psychiczne, depresja, bezradność i całkowita zależność, strach i niepokój oraz dręczące przekonanie, ze z danej sytuacji nie ma wyjścia. Przełomowym okazać się może „moment akceptacji” – czyli pogodzenie się ze stanem faktycznym swojego kalectwa.

Dążenie różnymi sposobami do tego właśnie „momentu akceptacji” wydaje się być jednym z ważniejszych zadań początkowego etapu rewalidacji. Jednym z tych sposobów na pewno jest ogólnie rozumiana sztuka. Sztukę od wieków uważano za istotny czynnik leczenia, a od zarania wprowadzenia rehabilitacji – jako składowa część terapii zajęciowej. Sam Freud zasygnalizował możliwości terapii przez sztukę.

Terapia zajęciowa (leczenie pracą, ergoterapia) oznacza czynności różnego rodzaju, które zaleca się pacjentom, jako jeden ze środków leczniczych, mających na celu przyspieszenie powrotu utraconej funkcji narządu ruchu, a w przypadkach zmian nieodwracalnych ma na celu wyrobienie funkcji zastępczych. W miarę rozwoju rehabilitacji ujawniła się potrzeba wprowadzenia do lecznictwa terapii zajęciowej, której zadaniem jest korygowanie i usprawnianie zaburzonych funkcji dziecka poprzez różne formy, techniki i zajęcia. Celem zajęć może być zainteresowanie dziecka jakąkolwiek czynnością, dostarczenie mu przyjemności, która z niej wynika. Czynność nie jest nastawiona na widoczny rezultat, nie zakłada żadnego planu, nie nakłada na dziecko żadnych ograniczeń ani zobowiązań, jest czynnością spontaniczną i dowolną, może być zmieniona lub zakończona w każdym momencie. To terapia zabawowa. Inna forma zajęć to ograniczenie czynności dowolnej, kierowanie planem lub zamierzonym rezultatem. Jednak rezultat nie będzie celem najistotniejszym, ważna będzie czynność, plan, inicjatywa twórcza, którą dziecko wnosi. To terapia zajęciowa.

Jeżeli zwiększymy wymagania, co do rezultatu pracy, będzie to terapia pracą, która wyzwala w niepełnosprawnym dziecku aktywną postawę wobec potrzeb własnych i potrzeb otoczenia. Przez taką formę zajęć i prac organizowania własnego twórczego wysiłku, w trakcie różnorodnych zajęć manualnych oraz wyzwalanie spontanicznej potrzeby tego wysiłku, uwolnimy dzieci od szkodliwych zahamowań, które ten naturalny pęd w nich stłumiły. Praca twórcza jest formą aktywności umysłowej, absorbuje skutecznie umysł, odwraca uwagę od przykrości związanych z upośledzeniem fizycznym. W życiu codziennym ogranicza skuteczność i natężenie rozważań na ten temat. Ćwiczy zdolności umysłowe, niejednokrotnie zaniedbane na jakimś odcinku wskutek zaistnienia niekorzystnych warunków.

Praca twórcza wyzwala dziecko z apatii, bierności, eliminuje stopniowo tendencje do unikania trudności. Bogaceniu przeżyć i rozwijaniu zainteresowań estetycznych sprzyja intensywna ciekawość poznawania świata.

Wychowanie przez sztukę może przywrócić równowagę wewnętrzną, to niewątpliwy sposób pomagania niepełnosprawnym dzieciom w przetrwaniu bez strat tego ,,ciężkiego okresu’’, który wydaje się związany nie tyle z naturą dziecka niepełnosprawnego, ile ze zmianą jego najgłębszych dążeń. Przeżycia estetyczne czynią człowieka lepszym, a równocześnie bardziej szczęśliwym.

Zlecenie wykonania określonej czynności jest jednocześnie oddziaływaniem na sferę psychiczną dziecka. Wykonanie określonej czynności jest zadaniem do wykonania, stanowi motywację do dalszej działalności, a ukończenie danej pracy daje poczucie własnej wartości. Ogromne znaczenie terapii zajęciowej bierze się również z tego, iż daje możliwość tworzenia w różnych dziedzinach: tkactwo, stolarstwo, ceramika, plastyka i inne. Można uwzględnić


29

również szczególne techniki jak np. rysunek piórkiem, czarną kredką, patykiem, farby klejowe, tempery, pastele, itp.

A. Hulek w publikacji ,,Teoria i praktyka w rehabilitacji inwalidów’’ podkreśla, że terapia z wykorzystaniem środków artystycznych umożliwia osobie z trudnościami porozumiewanie się za pomocą symboli świata zewnętrznego. Stosując metodę likwidujemy czasowe i przestrzenne przeszkody w kontakcie pacjenta z dorobkiem kulturalnym jednostek i grup społecznych. Wyrażanie się w sztuce rozwija wyobraźnię i przyczynia się do likwidacji zahamowań powstałych w wyniku inwalidztwa. Posługując się symbolami pacjent staje się zarówno ,,konsumentem’’ jak i ,,wykonawcą”. Aktywność w tej formie nie tylko sprawia mu przyjemność, ale daje również zrozumienie siebie i innych. Wielu pacjentów z uszkodzeniami centralnego układu nerwowego ma bardzo ograniczoną sprawność motoryczną a także zaburzoną koordynację wzrokowo-ruchową.

Zastosowanie odpowiednich technik plastycznych takich jak np. lepienie z gliny, plasteliny, wyklejanki – stanowią rehabilitację przez zabawę. Są miłym i atrakcyjnym sposobem wykonania ćwiczeń.

Obserwując to, co tworzą osoby niepełnosprawne można wiele powiedzieć o stanie emocjonalnym i poziomie rozwojowym. Na podstawie prac należy możliwie wcześnie u osoby rehabilitowanej stwierdzić jej ewentualne uzdolnienia artystyczne lub już posiadane umiejętności i wykorzystać je w usprawnianiu fizycznym i psychicznym. Na podstawie wielu publikacji i prac można spróbować wyciągnąć wnioski, iż sztuka przyczynia się u osoby rehabilitowanej do odzyskania sił i sprawności, kompensowania utraconych funkcji, uczenia się nowych sposobów życia, ujawniania talentów i zdolności, odzyskiwania wiary w siebie, koncentrowania się na swoich szczególnych potrzebach i aktywnego włączenia się w działalność różnych grup społecznych.

Przykładem na ostatnie stwierdzenie jest działalność od 1956 roku Międzynarodowego Związku Malujących Ustami albo Nogami. Zrzesza on ludzi z całego świata, którzy wykazują wybitne zdolności w tym kierunku, zapewnia ludziom malującym w ten sposób kontakty konieczne do sprzedaży ich dzieł, a tym samym zapewnia im egzystencje, całkowicie uwalnia ich od trosk materialnych by mogli oddać się sztuce. Specyficzne potrzeby osób z głębokim upośledzeniem umysłowym a arteterapia

Celem arteterapii nie jest stworzenie pięknego dzieła, lecz przekonanie ucznia, że jest sprawczy, że i on potrafi „coś” zrobić. Ważne jest, by każdy ślad aktywności osoby z upośledzeniem był podziwiany i odbierany, jako przejaw ważnej i cenionej twórczości. Osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym nie rozumieją otaczającego ich świata. Często nie potrafią wyrazić swoich potrzeb, uczuć. Są zagubione nawet w najbliższym środowisku. Funkcjonowanie społeczne tej grupy dzieci jest bardzo utrudnione poprzez ograniczone możliwości porozumiewania się za pomocą mowy, zaburzenia sensoryczne, emocjonalne i ruchowe. Nie potrafią one rozwiązać najprostszych problemów dnia codziennego. Często nie umieją poruszać się samodzielnie, muszą być karmione, obsługiwane w toalecie. To dla nich do niedawna zarezerwowana była opinia „dzieci niewyuczalne”. Mimo tych wszystkich „nie umie”, „nie potrafi” dziecko głęboko upośledzone umysłowo tak samo jak inne dzieci przeżywa niedogodności, zagubienie, niezrozumienie nowych bodźców, potrzebuje bliskości fizycznej i psychicznej drugiej osoby.

Ograniczone możliwości tej grupy osób wymagają stosowania specjalnych metod pracy. Korelują one z podstawowym celom kształcenia, jakim jest „optymalny rozwój jednostki i najlepsze przystosowanie do życia w środowisku” oraz ogólnymi zasadom pedagogiki specjalnej określanymi, jako zasady rewalidacji.

Pojęcie „rewalidacja” oznacza „dążenie do przywrócenia zdrowia”. Przywrócenie całkowitego zdrowia osobom upośledzonym umysłowo jest niemożliwe, toteż pojęcie „rewalidacja” należy rozumieć w znaczeniu przenośnym. Rewalidację można określić, jako


30

„wychowanie specjalne jednostek upośledzonych, zmierzające do najpełniejszego ich rozwoju”.

W ostatnich latach w obrębie działań rewalidacyjnych coraz częściej mówi się o stymulacji osób o specyficznych możliwościach edukacyjnych. Zgodnie z definicją zawartą w Słowniku Współczesnego Języka Polskiego termin „stymulacja” oznacza „pobudzenie człowieka do zwiększonej aktywności, wywołane na skutek działania bodźców zewnętrznych”. W pracy pedagogicznej termin ten odnosi się do podejmowanych działań mających na celu „stworzenie [...] warunków do podjęcia różnorodnych form aktywności, pozwalających na kształtowanie i doskonalenie pewnych umiejętności, kompensowanie braków, niwelowanie negatywnych nawyków itp. – czyli na rozwój tegoż ucznia, zgodny z jego możliwościami”. Zgodnie z tą nową koncepcją pracy z osobami niepełnosprawnymi stymulacja rozwoju polega na optymalizacji warunków rozwoju, a zakładanym efektem jest umożliwienie rozwoju na miarę indywidualnych możliwości.

W celowym kształtowaniu bodźców wywołujących zaplanowane wrażenia i uczucia, zmierzające do rozwoju jednostki, bardzo pomocna jest arteterapia. Arteterapia w znaczeniu podanym przez Mariana Kulczyckiego stanowi „układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i (lub) podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawianie sztuki”. Głównym zadaniem arteterapii, według tego autora, jest optymalizacja jakości życia.

Jak wynika z powyższych rozważań cele rewalidacji i związanej z nią stymulacji oraz arteterapii są zbieżne. Wzajemne wspieranie się i uzupełnianie ich metod i technik jest możliwe i może w sposób korzystny wspomagać rozwój osób głęboko niepełnosprawnych. W tym miejscu pojawia się bardzo istotne pytanie: czy uczestnicy zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, którzy mają ogólnie słabe możliwości ruchowe, liczne zaburzenia sensoryczne i nigdy nie osiągną odpowiedniego poziomu dojrzałości neuromięśniowej, by chodzić, chwytać, malować, koncentrować uwagę, są twórcze? Tak. Wszystkie dzieci są twórcze – dotykają, ugniatają, lepią, kleją, rwą, bazgrają kredką, malują pędzlem lub po prostu rękami, poddają się działaniu muzyki, barw, aromatów, niekiedy wydobywają dźwięki z prostych instrumentów muzycznych. Twórczych zabaw jest wiele. Ważne jest, by rodzaj twórczości dostosować do możliwości dziecka czy też osoby dorosłej, tak by czerpało radość ze spotkania z bodźcem, ze swobodnej i twórczej zabawy, by mogło odnieść sukces. Celem arteterapii nie jest stworzenie pięknego dzieła, lecz przekonanie ucznia, że jest sprawczy, że i on potrafi „coś” zrobić. Ważne jest, by każdy ślad aktywności osoby niepełnosprawnej był podziwiany i odbierany, jako przejaw ważnej i cenionej twórczości.

Specyfika arteterapii w pracy rewalidacyjnej wynika z konieczności przystosowania metody do poziomu funkcjonowania zmysłów i możliwości fizycznych uczniów niepełnosprawnych. Czasami forma zajęć nie jest bezpośrednio związana ze sztuką, czy aktywnością twórczą, ale koresponduje z nią. Szczególne znaczenie w pracy z dzieckiem głęboko niepełnosprawnym znalazły działania terapeutyczne przy pomocy barwy, plastyki, muzyki, ruchu i zapachu, ale również zjawisk przyrodniczych. Niewątpliwie techniki arteterapeutyczne są atrakcyjnym elementem pracy rewalidacyjnej z osobami z głębokim upośledzeniem umysłowym. Są źródłem niezastąpionych bodźców pobudzających do aktywności zaburzone funkcje emocjonalne, percepcyjne i motoryczne uczniów. Działania arteterapeutyczne pozwalają na kształtowanie i doskonalenie pewnych umiejętności, kompensowanie braków i ograniczeń psychofizycznych, niwelowanie negatywnych nawyków, uwrażliwienie, a jednocześnie wyzwalanie aktywności – czyli na rozwój ucznia zgodny z jego możliwościami, a zarazem zgodny z zasadami rewalidacji.

Arteterapia pomaga również w realizacji jednego z głównych celów rewalidacyjnych jakim jest podnoszenie poczucia własnej wartości. To prawda, że sztuka pomaga w „lepszym poznaniu i określeniu siebie i swoich emocji”. Dziecko, któremu udało się zrobić, coś za co


31

było podziwiane i chwalone, z czasem nabiera przekonania, iż jest zdolne do przekształcania rzeczywistości. To istotny element w kształtowaniu postaw i kompleksowym zdobywaniu doświadczeń przez osoby niepełnosprawne. Warto wystawiać prace dzieci na widok publiczny i zachwycać się nimi, tworzyć prawdziwą oprawę dla każdego wytworu, gdyż przez to doceniamy wysiłek włożony w ich „tworzenie” oraz pozwalamy ich autorom odczuć własną wartość. W ten sposób możemy przekonać dziecko, że to, co robi jest ważne i dostrzegane, że razem z nim cieszymy się jego sukcesem. Dobrze jest obdarowywać tymi wytworami rodziców, co z wielu względów jest potrzebne zarówno im jak i ich dzieciom. Wystawy prac osób niepełnosprawnych najczęściej zadziwiają i powodują zmianę opinii na temat ich „niewyuczalności”.

Dzięki działaniom arteterapeutycznym możemy uzyskać następujące efekty: − rozwój osobowości, − wzrost własnej kreatywności, − leczenie i zapobieganie pogłębianiu się stanów chorobowych, − obniżanie napięcia nerwowego, uspokajanie, wyciszenie, − pomoc w rozumieniu codziennych problemów, − pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie, − rozwijanie i pobudzanie wyobraźni, − pomoc w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć oraz w lepszym zrozumieniu

siebie, − uwalnianie od przykrych wspomnień i niepokojów, − odreagowane nagromadzonych emocji, − uaktywnianie sfery komunikacji niewerbalnej, − rozwijanie własnych działań twórczych, − uzewnętrznienie świata własnych przeżyć i odczuć, − zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestniczenia, bycia

rozumianym i docenianym, − pobudzenie sensoryczne – wielozmysłowe postrzeganie świata, − poznawanie innych – zmiana optyki widzenia swoich problemów, − akceptacja siebie i innych, − wzmocnienie poczucia sprawstwa i bezpieczeństwa, − zwiększanie się poziomu samowiedzy i akceptacji siebie, − wzmaganie się świadomości motywów własnych działań i zachowań, − kreowanie przestrzeni, poznawanie dystansu i granic, − tworzenie pozytywnych nawyków i reakcji, − relaks, przyjemność, odpoczynek. Sprawdzianem skuteczności metody jest dobre samopoczucie i harmonijny rozwój podopiecznego. Nauczyciel (terapeuta) pracujący z osobami upośledzonymi umysłowo w stopniu głębokim musi ustawicznie poszerzać warsztat, stosując poznawane metody w sposób twórczy, musi umiejętnie przystosowywać metodę do danego dziecka lub określonej sytuacji, zachowując jednocześnie jej istotę i główne założenia. W poszukiwaniach tej właściwej drogi niezastąpiona okazała się pomoc innych dyscyplin takich jak rehabilitacja, psychologia, psychoterapia i oczywiście magiczna moc arteterapii, w bardzo szerokim tego słowa znaczeniu. Arteterapia i związany z nią świat sztuki pozwoli osobie niepełnosprawnej, narażonej na nieuniknione trudności życiowe, egzystować w kategoriach piękna.


32

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Dlaczego należy prowadzić badania nad twórczością osób niepełnosprawnych? 2. Jakie znasz przykłady badań opisujących twórczość osób niepełnosprawnych? 3. Na czym polega rewalidacja osób niepełnosprawnych poprzez wykorzystanie zajęć

plastycznych? 4. Jakie kierunki działań rewalidacyjnych są stosowane na użytek osób niepełnosprawnych? 5. Dlaczego sztuka uważana jest za istotny czynnik terapii zajęciowej osób

niepełnosprawnych? 6. Co oznacza termin „stymulacja osób o specyficznych możliwościach edukacyjnych? 7. Co to jest „arteterapia”? 8. Jakie działania arteterapeutyczne są stosowane w rewalidacji osób z głębokim

upośledzeniem? 9. Jakie efekty możemy uzyskać dzięki działaniom arteterapeutycznym? 10. Gdzie można uzyskać informacje o wystawach prac osób niepełnosprawnych? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Odszukaj w zasobach sieci Internet i w dostępnych źródłach literaturowych opisów wyników badań dotyczących twórczości osób niepełnosprawnych oraz pozyskaj informacje o wystawach prac osób niepełnosprawnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) skorzystać z wyszukiwarki internetowej i odszukać do informacje o wynikach badań dotyczących twórczości osób niepełnosprawnych,

2) skorzystać z wyszukiwarki internetowej i odszukać informacje o wystawach prac osób niepełnosprawnych,

3) zidentyfikować jakie wystawy prac osób niepełnosprawnych były organizowane w jego miejscowości w ostatnim roku,

4) sporządzić sprawozdanie z realizacji ćwiczenia w formie elektronicznej, 5) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − arkusze papieru formatu A4 oraz przybory do pisania, − literatura, zgodnie z punktem 6 poradnika dla ucznia, − katalogi i informatory o wystawach prac osób niepełnosprawnych, − stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu i z oprogramowaniem do edycji tekstu. Ćwiczenie 2

Korzystając z załączonej listy efektów działań arteterapeutycznych wybierz (indywidualnie) 10 najważniejszych według Ciebie efektów ukierunkowanych na osoby niepełnosprawne. Lista efektów działań arteterapeutycznych: − rozwój osobowości, − wzrost własnej kreatywności,


33

− leczenie i zapobieganie pogłębianiu się stanów chorobowych, − obniżenie napięcia nerwowe, uspokajanie, wyciszenie, − pomaga zrozumieć codzienne problemy, − pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie, − rozwijanie i pobudzanie wyobraźni, − pomoc w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć oraz w lepszym zrozumieniu

siebie, − uwalnianie od przykrych wspomnień i niepokojów, − odreagowane nagromadzonych emocji, − uaktywnienie sfery komunikacji niewerbalnej, − rozwijanie własnych działań twórczych, − uzewnętrznienie świata własnych przeżyć i odczuć, − zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestniczenia, bycia

rozumianym i docenianym, − pobudzenie sensoryczne – wielozmysłowe postrzeganie świata, − poznawanie innych – zmiana optyki widzenia swoich problemów, − akceptacja siebie i innych, − wzmocnienie poczucia sprawstwa i bezpieczeństwa, − zwiększanie się poziom samowiedzy i akceptacji siebie, − wzmaganie się świadomości motywów własnych działań i zachowań, − kreowanie przestrzeni, poznawanie dystansu i granic, − tworzenie pozytywnych nawyków i reakcji, − relaks, przyjemność, odpoczynek.



1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym arteterapii, 2) przeprowadzić analizę efektów działań arteterapeutycznych, 3) wybrać 10 najważniejszych efektów, 4) porównać własny wybór z wyborami kolegów z grupy oraz wskazać efekty powtarzające

się, 5) podjąć dyskusję na forum zespołu.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, przybory do pisania, − literatura, zgodnie z punktem 6 poradnika dla ucznia.


34

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie 1) wyjaśnić dlaczego należy prowadzić badania nad twórczością osób

niepełnosprawnych? 2) scharakteryzować przykłady badań opisujących twórczość osób

niepełnosprawnych? 3) wyjaśnić, na czym polega rewalidacja osób niepełnosprawnych

poprzez wykorzystanie zajęć plastycznych? 4) określić kierunki działań rewalidacyjnych są stosowane na użytek

osób niepełnosprawnych? 5) uzasadnić dlaczego sztuka uważana jest za istotny czynnik terapii

zajęciowej osób niepełnosprawnych? 6) wyjaśnić, co oznacza termin „stymulacja osób o specyficznych

możliwościach edukacyjnych? 7) zdefiniować pojęcie „arteterapia”? 8) zidentyfikować działania arteterapeutyczne jakie są stosowane

w rewalidacji osób z głębokim upośledzeniem 9) wymienić podstawowe efekty działań arteterapeutycznych? 10) odszukać informacje o wystawach prac osób niepełnosprawnych?


35

4.3. Oddziaływanie barw i podstawy kompozycji plastycznej 4.3.1. Materiał nauczania Podział i oddziaływanie barw

Większość z nas zdobywa wiedzę o kolorach z codziennej praktyki, lecz korzysta z niej w sposób instynktowny, nie uświadamiając sobie zasad, które nimi rządzą. Dlatego warto przyswoić sobie podstawowe teorie dotyczące kolorów, aby wykorzystywać je w pełni świadomy sposób.

Kolor jest barwą wyprodukowaną, dobraną dla określonych celów. Istnieją rozmaite podziały kolorów.

Grupy podstawowe: − barwy zasadnicze (podstawowe): czerwony, niebieski, żółty, − barwy pochodne powstające przez zmieszanie: żółtego z niebieskim – zielony,

niebieskiego z czerwonym – fioletowy, żółtego z czerwonym – pomarańczowy, − barwy neutralne (achromatyczne) – odcienie szarości – od bieli do czerni, − barwy chromatyczne (tęczowe) – barwy tęczy, − barwy ziemi – brązy, − barwy harmonizujące – to takie, które należą do jednej gamy barw, czyli grupy barw

podobnych, różowo-czerwone, czerwono-filetowe, błękitno-niebieskie, zielono-niebieskie, ciepłe brązy od ugrów do sieny palonej,

− barwy dopełniające się czyli kontrastowe. Pary barw dopełniających tworzą tzw. kontrast maksymalny. Parę barw dopełniających tworzą dwie: jedna pochodna i jedna podstawowa, ta która nie wchodzi w skład danej barwy pochodnej. Fiolet jest wytworzony z dwóch podstawowych – czerwieni i niebieskiego, a w jego skład nie wchodzi trzecia barwa podstawowa – żółcień. Stąd fiolet i zółcień są parą barw dopełniających. Kierując się tą zasadą otrzymamy pary kontrastowe: podstawowy żółty – pochodny fioletowy, podstawowy czerwony – pochodny zielony, podstawowy niebieski – pochodny pomarańczowy (leżą naprzeciwko siebie w umownym kolistym schemacie widma słonecznego),

Rys. 17. Koło barw [7]


36

− barwy czyste, inaczej nasycone dużą ilością barwnika. Jeśli dodamy do nich szare lub kontrastujące otrzymamy – złamane,

− barwy złamane i zgaszone. Barwy złamane powstają w obrębie każdej pary barw dopełniających, czyli

kontrastowych, jeżeli do żółtej dodamy trochę fioletu barwa straci swą intensywność i stanie się złamana. Jeżeli dodamy więcej fioletu i czerni uzyskamy zgaszoną żółcień. Zależność ta działa również w drugą stronę, jeżeli do fioletu dodamy żółcień stanie się ona na początku barwą złamaną a jeżeli będziemy dodawać dużo kontrastowej barwy i czerni fiolet stanie się zgaszony. Podobnie czerwień „łamiemy” zielenią a zieleń „łamiemy” czerwienią. Niebieski „łamiemy” oranżem, czyli pomarańczowym a oranż niebieskim.

Kolory złamane z przewagą barwy ciepłej są to: brązy, beże. Brązy mogą być o odcieniu czerwonym (kasztanowe), pomarańczowym (rdzawe), wiśniowym, zielonym (oliwkowe). Przewaga barwy zimnej w kolorze złamanym daje wrażenie koloru zszarzałego: szarozielony, szaroniebieski.

Barwy zgaszone – są łagodne, robią wrażenie wyblakłych lub przyćmionych, mało nasyconych barwnikiem. Bywają bardziej lub mniej zgaszone. Intensywność kolorów jaskrawych można zgasić przez dodatek farb o barwach neutralnych, od bieli do czerni.

Barwy ciepłe i zimne (temperatura kolorów): – barwy zimne – kojarzą się z uczuciem zimna, do barw zimnych należą: niebieskie,

zielone i fioletowe. Dodatek farby niebieskiej ochładza kolor. – barwy ciepłe – żółte, czerwone, pomarańczowe. Dodatek barwy pomarańczowej lub

żółtej dodaje ciepła do koloru. Z dwu barw, czy to z grupy ciepłych, czy zimnych zawsze jedna jest cieplejsza, a druga

zimniejsza. Są barwy ciepłe w tonacji zimnej i barwy zimne w tonacji ciepłej. Barwy neutralne nie są ani ciepłe, ani zimne.

Kolor lokalny i relatywny: – kolor lokalny (naturalny), stały kolor przedmiotu.

Kolor relatywny – zależny od oświetlenia, sąsiedztwa innych kolorów, atmosfery. Z pozycji relatywności „stały” kolor przedmiotu jest zawsze kolorem umownym. Cechy barw Klasyfikacja barw na podstawie ich cech obejmuje: Ton inaczej barwność, chromatyczność jest podstawową cechą barw. Ze względu na tę cechę barwy dzieli się na: czerwone, zielone, żółte, szare, czarne, białe, fioletowe, pomarańczowe, brązowe i wszelkie ich odcienie. Walor (jasność barw) to cecha, według której rozróżnia się barwy jasne, średnie i ciemne Stopień jasności oznacza się na skali szarości danej barwy.

Rys. 18. Walor barw: a) jasnych, b) średnich, c) ciemnych [4, s. 56]

W wypadku farb określoną jasność uzyskuje się albo przez dodanie bieli – barwy pastelowe; albo przez dodanie szarości i czerni – ściemnianie.


37

Wśród różnych grup barw wyróżnia się barwy: − jasne – żółta i pomarańczowa (barwy tęczowe), biel (barwy neutralne), barwy pastelowe, − średnie – czerwona i zielona (barwy tęczowe), szarość (barwy neutralne), barwy złamane, − ciemne – niebieska i fioletowa (barwy tęczowe), czerń (barwy neutralne), barwy

zgaszone. Nasycenie jest to miara odmienności barwy od innych barw tego samego tonu i jasności, inaczej stopień intensywności barwy (najsilniejszy lub najsłabszy bez domieszki bieli, szarości, czerni. W wypadku farb nasycenie oznacza stopień zagęszczenia lub rozrzedzenia barwnika.

Rys. 19. Nasycenie barwnikiem barwy tęczowej: a) słabo nasycona, b) średnio nasycona, c) silnie nasycona, d) bardzo silnie nasycone [4, s. 57]

Czystość barw jest miarą zawartości obcej barwy. Ze względu na czystość barwy dzieli się na: − czyste – barwy tęczowe podstawowe i pochodne o różnym nasyceniu oraz barwy

pastelowe (rys. 20) i biel; barwy pastelowe powstają przez zmieszanie barw tęczowych z bielą,

− złamane (rys. 21), powstające ze zmieszania barw tęczowych z szarością oraz przez łączenie przeciwstawnych barw tęczowych lub barw zasadniczych,

− zgaszone (rys. 22), powstające przez zmieszanie barw tęczowych z czernią. Temperatura barw to stopień ciepłoty lub chłodu barwy, mierzony zawartością barwy niebieskiej bądź zielonej, fioletowej, porównywany do wody, lub pomarańczowej, czerwonej bądź żółtej, porównywany do ognia, słońca.

Rys. 20. Barwy tęczowe – czyste. Powstanie barw pastelowych: a) żółty z białym (bananowy), b) pomarańczowy z białym (morelowy), c) czerwony z białym (różowy), d) fioletowy z białym (liliowy), e) niebieski z białym (błękitny), f) zielony z białym (groszkowy) [4, s. 57]

Rys. 21. Powstanie barw złamanych: a) żółty z szarym (oliwka), b) pomarańczowy z szarym (brzoskwiniowy), c) czerwony z szarym (wiśniowy), d) fioletowy z szarym (wrzosowy), e) niebieski z szarym (szarobłękitny), f) zielony z szarym (zieleń chromowa) [18, s. 57]


38

Rys. 22. Powstanie barw zgaszonych: a) żółty z czarnym (khaki), b) pomarańczowy z czarnym (umbra), c) czerwony z czarnym (bordowy), d) fioletowy z czarnym (śliwkowy), e) niebieski z czarnym (granatowy), f) zielony z czarnym (zgniła zieleń) [4, s. 57]

Temperatura nie jest cechą stałą barwy, lecz zależy m.in. od sąsiedztwa innych barw.

Rys. 23. Układ barw zimnych i ciepłych [4, s. 57]

Wśród barw tęczowych do ciepłych zalicza się barwy: pomarańczową (najcieplejszą),

czerwoną, żółtą, natomiast do zimnych: niebieską (najzimniejszą), zieloną, fioletową. Nawet barwy tęczowe, idealnie czyste i silnie nasycone mają odcienie temperaturowe, ze względu na zawartość barwy sąsiedniej.

Rys. 24. Odcienie temperaturowe barw tęczowych: a) zimne (1 – cytrynowy, 2 – amarant, 3 – konalt, 4 – indygo, 5 – szmaragd), b) ciepłe (6 – słonecznikowy, 7 – mandarynka, 8 – makowy, 9 – purpura, 10 – lazur, 11 – trawa) [18, s. 4]

Zawartość barwnika niebieskiego lub pomarańczowego czy żółtego decyduje o wrażeniu

temperatury także innych barw, pastelowych, złamanych, zgaszonych. Czerń, szarość oraz biel jako barwy neutralne, pozbawione barwnika chromatycznego, uznaje się za obojętne temperaturowo. Nie powodują też zmiany temperatury innych barw.

Jeśli natomiast do bieli doda się odrobinę innej barwy, można zmienić jej ton (barwność), biel + żółty = ecru (ciepły odcień) białożółty, a dodając do szarości odrobinę niebieskiego można zmienić ton, uzyskując antracyt (zimny odcień szaroniebieski).

Wyraz barw jest zmienny, w zależności od tego, jak są zestawione: − czerń w zestawieniu z czerwienią podkreśla żywotność czerwieni,


39

− biel w zestawieniu z oranżem podkreśla temperaturę oranżu, − brąz w zestawieniu z szafirem podkreśla ton szafiru. Relatywizm barw

W procesie postrzegania nie można określić barw za pomocą wartości liczbowych, bezwzględnych. Ta sama barwa może wywoływać różne wrażenia, w zależności od warunków w jakich występuje: − barwy występujące w zespołach ulegają działaniu barw sąsiadujących, co może wywołać

pozorne zmiany ich tonu, − barwy silne, o mocnych walorach, jasności, czy nasyceniu oddziałują na barwy słabsze,

osłabiając ich jakość (chromatyczność), kolor czarny – rozjaśnia kolory sąsiednie, biały – przyciemnia,

− bardzo silnie oddziałują na siebie barwy dopełniające, powodując zmianę zabarwienia barw sąsiednich, duża płaszczyzna czerwieni „zabarwia” kolor sąsiedni na zasadzie powidoku na zielonkawo, natomiast barwa pomarańczowa daje refleksy niebieskie.

Barwy w określony sposób oddziałują na człowieka (z psychologicznego punktu widzenia), w zależności od nasycenia, waloru, tonu, temperatury: − barwy jasne – oddziałują pogodnie (jak światło), − barwy czyste – rozweselają, − barwy nasycone – ożywiają, − barwy zgaszone – przygnębiają, − barwy ciemne – wprowadzają nastrój powagi (jak ciemność). Podstawy kompozycji plastycznej

O kompozycji można powiedzieć w przenośni, że jest gramatyką, podstawą języka malarza, rzeźbiarza, projektanta. Polega ona na poznaniu elementarnych środków wyrazu, takich jak: linia, punkt, kolor, światło, faktura oraz związków i układów, w które one wchodzą – celem podporządkowania ich nadrzędnej koncepcji dzieła, produktu, wytworu. Słowo „kompozycja” pochodzi od łacińskiego słowa „componere” (czyt. komponere): układać, składać. Kompozycja w plastyce to uporządkowany układ konkretnych elementów płaszczyzny tworzący spójną logiczną całość, składający się z brył, figur, plam i linii. Elementy kompozycji powiązane są ze sobą barwą, kształtem lub kierunkiem i zestawiane są na zasadzie podobieństwa lub kontrastu. Istnieje wiele sposobów komponowania, ale ułożenie wszystkich elementów w przyjemną dla oka ciekawą i wyrazistą kompozycję, jest wielką sztuką.

Rozróżnia się kompozycje przestrzenne, czyli architektury i krajobrazu wnętrza, rzeźby, sztuki użytkowej oraz kompozycję płaszczyzny, to jest obrazu. Twórczość w zakresie kompozycji winna odpowiadać zasadom piękna. Należy uczniów stopniowo przyzwyczajać do szukania piękna w najprostszych tworach natury i przez ich omawianie wyprowadzać podstawowe prawa kompozycyjne występujące w ich budowie. Jest wiele tworów natury, które są zbudowane symetrycznie (kwiaty, liście, motyle, a nawet figura ludzka) i które mogą ilustrować omawiane zagadnienie. Człowiek ma wrodzone poczucie symetrii i rytmu. Wychodząc od przykładów i odwołując się do tego wrodzonego poczucia polecamy rozwiązywać podstawowe zadania kompozycyjne w planowo ułożonych ćwiczeniach. Zadania te występują w dwóch grupach ćwiczeń: w kompozycji płaskiej i przestrzennej. − Kompozycją płaską nazywamy organizację kompozycyjną form, które składają się

z elementów płaskich i które są umieszczone na płaszczyźnie.


40

− Kompozycja przestrzenna to układ elementów bryłowych, trójwymiarowych, tworzonych z materiałów plastycznych, jak glina, drewno, gips, drut, blacha, usytuowanych w przestrzeni lub na płaszczyźnie. Każda kompozycja plastyczna składa się z elementów zestawionych w całość według

pewnych przyjętych zasad. W zależności od tego, czy jest to kompozycja płaska czy przestrzenna, występujące w niej elementy są płaskie, półpłaskie lub bryłowe. Elementem płaskim może być kreska o różnym kształcie, długości i grubości, jasna lub ciemna plama albo płaszczyzna o kształcie form geometrycznych czy form zaczerpniętych z natury, lecz w formach przetworzonych – uproszczonych. Mogą to być też formy abstrakcyjne utworzone z linii i płaszczyzn. Elementem może też być litera lub napis. Każda z tych form może być czarna, biała lub kolorowa. Elementy bryłowe są bardziej zróżnicowane i różnią się nie tylko charakterem formy, ale też materiałem, z którego są wykonane. Występuje tu bardzo silna zależność formy od materiału, z którego tworzy się formę.

Rodzaje typowych kompozycji płaskich i przestrzennych to: − układ centralny powstaje przez wyznaczenie środka i odśrodkowe rozbudowanie

zespołu elementów. Może być stosowany w pojedynczej budowli (rotunda) lub w budowlanych zespołach, w rozmieszczeniu ornamentów na płaszczyźnie kolistej,

− układ statyczny to uporządkowana kompozycja elementów o podobnych wymiarach bądź proporcjach wewnętrznych rozmieszczonych w sposób regularny (najczęściej dotyczy to figur i brył foremnych: kwadraty, owale, koła). Za statykę w układach kompozycyjnych odpowiadają piony, poziomy, równoległości. Statyczność najbardziej podkreślają zestawy odcieni barw zharmonizowanych, tonalnych, a także zbliżonych walorowo,

− układ dynamiczny to kompozycja z elementów o bardziej różnorodnych i nieforemnych kształtach figur i brył. Za dynamikę w układach kompozycyjnych odpowiada odejście od pionów i poziomów w ukosy o różnym stopniu nachylenia. Dynamikę najbardziej podkreślają zestawy barw nasyconych, kontrastowych (pary dopełniające), barwy nasycone ze złamanymi, barwy o mocnym zróżnicowaniu walorowym,

− układ rytmiczny – w plastyce powstaje przez powtarzanie się określonego motywu w odstępach przestrzennych. Może być bardzo prosty (szlak w ornamencie pasowym) lub skomplikowany. W sposób niejako ukryty mieści się on w kompozycji obrazów, a więc może być rytmiczny układ rozproszonych świateł i cieni dominujących nad kolorem, plam wybranych z określonej gamy barwnej, ciężarów optycznych. Układy rytmiczne można znaleźć w krajobrazie,

− układ rytmiczny prosty – powtarzanie się elementów jednakowych lub kontrastujących – wygląda bardziej zdecydowanie i wywiera lepsze wrażenie estetyczne niż powtarzanie elementów podobnych. Cząstki ornamentu mogą kontrastować pod względem ułożenia, wielkości albo kształtu. Największy kontrast jest wtedy, gdy są spełnione wszystkie trzy warunki,

− układ rytmiczny złożony, gdzie występuje dużo motywów i dużo elementów, łatwo można wywołać wrażenie przeładowania i nieczytelności. Aby tego uniknąć, stosuje się grupowanie elementów w jednym miejscu i rozrzedzanie w innym lub zostawianie wolnej płaszczyzny. Wtedy uzyskujemy kontrast zagęszczenia form. Jest to podstawowy warunek czytelności i przejrzystości ornamentów złożonych,

− układ z dominantą – środek w układzie centralnym lub wyznaczony element w każdym innym układzie może stanowić dominantę, której podporządkowują się inne elementy, dominować może wyróżniający się kolor, wielkość,


41

− układ symetryczny – powstaje przez rozmieszczenie motywów po dwóch stronach środkowej, osi na zasadzie lustrzanego odbicia. Układ z odstępstwem od tej zasady jest układem asymetrycznym (opisany w dalszej części tekstu),

− układ asymetryczny jest to układ przeciwny do symetrii (opisany w dalszej części tekstu),

− układ zamknięty i otwarty. Układy przestrzenne i płaskie mogą być „optycznie” zamknięte przez zamykające elementy i zwartą konstrukcję zespołu albo otwarte w sensie możliwości „przyrastania” i powtarzania się motywów Trzeba tu wspomnieć o sugestywnych właściwościach układów, o możliwości wywoływania przez nie rozmaitych nastrojów, dzięki którym nawet zyskały określone nazwy. Rozróżniamy układy statyczne i dynamiczne. Wrażenie statyczności (stabilności, bezruchu), wywołują układy oparte na poziomej podstawie, symetryczny układ powiększa wrażenie statyczności. Układy statyczne wyrażają nastrój pewności, siły, powagi, skupienia lub spokoju, zarówno w sztuce przedstawiającej, jak i abstrakcyjnej, pożądane są w sztuce komponowania wnętrz. Dynamiczność, czyli wrażenie ruchu w układach, powstaje przez pozbawienie układu (lub jego elementów) poziomej podstawy, zastosowanie w nim linii ukośnych, złamanych, skłębionych, kształtów kanciastych, chwiejnej równowagi kształtów płaskich i brył. Układy dynamiczne są ekspresyjne, mogą wyrażać niepokój, chaos lub bogactwo przeżyć. Układy mogą wywoływać rozmaite nastroje także przez odpowiednie oddziaływanie jakością koloru, rozmieszczenie waloru i inny.

Równowaga w kompozycji

Pewien znakomity artysta polski, oglądając jakiś nowy, nieznany krajobraz lubił mówić na przykład tak: „To wzgórze w głębi można by z powodzeniem przesunąć jeszcze trochę bardziej w lewo, ale wtedy trzeba by usunąć ten głaz na pierwszym planie. Za to tam, na prawo, zamiast tej kępy krzewów wolałbym widzieć jakieś solidne drzewo o rozłożystej koronie. Przyjemny krajobraz, ale brak mi w tym wszystkim równowagi”. We wzajemnym układzie brył i plam barwnych w otaczającym nas świecie rzeczywiście panuje pewien chaos, ale w przyrodzie bynajmniej nam on nie przeszkadza. Przeciwnie, decyduje o jej bogatej różnorodności. Chaos taki byłby jednak nie do pomyślenia w dziele sztuki.

Otóż porządkowaniu elementów składających się na dzieło sztuki – plam, kresek, brył – służy właśnie między innymi zasada równowagi. Na czym ona polega?

Dla skomponowania dobrze zrównoważonego obrazu, grafiki lub jakiejkolwiek kompozycji artysta musi brać pod uwagę zarówno wielkość i barwę elementów, jak i sposób ich rozłożenia na płaszczyźnie. Podczas komponowania płaszczyzny kolorami okazuje się, że elementy o barwach cieplejszych sprawiają na ogół wrażenie cięższych niż te w barwach chłodniejszych.

Jeśli wykonywaną kompozycję podzielimy w myśli na dwie połowy, to po obu stronach muszą znaleźć się elementy o takiej temperaturze koloru i wielkości, aby się wzajemnie równoważyły.

Należy pamiętać o tym, że duży element w chłodnym kolorze możemy zrównoważyć mniejszym, ale o dużo cieplejszej barwie, natomiast jedną intensywną kreskę równoważymy przez większą liczbę i zagęszczenie kresek słabszych.

Przy wykonywaniu projektów różnego typu musimy również brać pod uwagę zasadę podziałów. Według niej, jeżeli rodzaj pracy tego nie wymaga, powinniśmy omijać linie strukturalne płaszczyzny naszej kompozycji (tzn. nie umieszczać dokładnie na ich osi ważnych elementów). Linie te dzielą na równe części płaszczyzny, a umieszczone na ich osiach elementy czynią kompozycję mniej ciekawą i statyczną. Wyjątek stanowią projekty np. szyldów i afiszy reklamowych, które często są kompozycjami symetrycznymi.


42

Bardzo ważnymi elementami w wykonywanych kompozycjach graficznych są również napisy i pojedyncze litery, które podlegają tym samym zasadom co pozostałe elementy kompozycji.

Obraz „Koliste napięcia” Jeana Heliosa (rys. 25) jest świetnym przykładem bardzo prostej, wyważonej kompozycji, uwzględniającej zasadę podziałów, oraz ciężar poszczególnych elementów.

Rys. 25. Obraz „Koliste napięcia”, Jean Helios

4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znasz podstawowe grupy barw? 2. Jakie są cechy barw? 3. Na czym polega relatywizm barw? 4. Jaki jest wpływ barw na człowieka? 5. Co to jest kompozycja plastyczna? 6. Jakie znasz rodzaje kompozycji płaskich i przestrzennych? 7. Czym charakteryzują się poszczególne rodzaje kompozycji płaskich i przestrzennych? 8. Czym charakteryzuje się kompozycja statyczna, a czym dynamiczna? 9. Na czym polega zasada równowagi w kompozycji? 10. Jakie znasz rodzaje kompozycji plastycznych?


43

4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Namaluj koło barw posługując się farbami akwarelowymi lub plakatowymi przy założeniu, że: − z czerwieni wybierz na kolor podstawowy – karmin, − z niebieskich wybierz na kolor podstawowy – ultramarynę, − z żółcieni wybierz na kolor podstawowy – ciemną zółcień.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) narysować cyrklem na arkuszu A4 okrąg o dowolnych wymiarach, 2) podzielić okrąg na 6 równych części, 3) wypełnić co drugą cząstkę odpowiednim kolorem podstawowym, 4) wymieszać ze sobą farby z pary barw kontrastowych: pierwszą z trzecią, trzecią z piątą,

piątą z pierwszą, 5) wypełnić uzyskanymi barwami pochodnymi odpowiednie cząstki koła barw, 6) obrysować kontury okręgu i poszczególnych cząstek.

Wyposażenie stanowiska pracy: – blok techniczny w formacie A4, – cyrkiel, – linijka, – narzędzia cienko rysujące: ołówek, flamaster, cienkopis, – gumka, – farby akwarelowe, – farby plakatowe, – literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Określ, do jakiego rodzaju kompozycji można zakwalifikować kompozycje na rysunkach: A – kompozycja dynamiczna otwarta B – kompozycja statyczna otwarta D – kompozycja rytmiczna, wieloosiowa, otwarta C – kompozycja centralna o układzie zamkniętym Wstaw litery A, B, C, D w odpowiednie pola.

Rys. do ćwiczenia 2. Rodzaje kompozycji


44

1. 2. 3. 4.

Wskazówki do realizacji

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym kompozycji, 2) uzupełnić wiedzę o kompozycji korzystając z literatury uzupełniającej, 3) odszukać przykłady kompozycji dostępne w różnych źródłach (również w zasobach

Internetu), 4) przyjrzeć się dokładnie rysunkom załączonym do ćwiczenia, 5) dokonać wyboru i wpisać odpowiednie litery pod każdą z ilustracji, 6) przedstawić wynik ćwiczenia na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy: − literatura dotycząca kompozycji plastycznych, − przykłady ilustracji odpowiadające poszczególnym rodzajom kompozycji, − zestaw komputerowy z dostępem do Internetu. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zidentyfikować podstawowe grupy barw? 2) wyjaśnić na czym polega relatywizm barw? 3) określić podstawowe cechy barw? 4) wyjaśnić wpływ barw na człowieka? 5) wyjaśnić co to jest kompozycja plastyczna? 6) wymienić rodzaje kompozycji płaskich i przestrzennych? 7) określić czym charakteryzują się poszczególne rodzaje kompozycji

płaskich i przestrzennych? 8) określić czym charakteryzuje się kompozycja statyczna, a czym

dynamiczna? 9) wyjaśnić na czym polega zasada równowagi w kompozycji? 10) rozróżnić rodzaje kompozycji plastycznych poprzez ich analizę

wizualną?


45

4.4. Stosowanie podstawowych technik plastycznych 4.4.1. Materiał nauczania Technika rysowania

Przed przystąpieniem do rysowania musisz zaopatrzyć się w niezbędne przyrządy, takie jak ołówki (ewentualnie węgiel rysunkowy, grafity) oraz w papier. Ewentualnie możesz się zaopatrzyć także w sztalugę, bądź deskę rysowniczą. Na początku najlepiej wybrać ołówki kilku firm, po krótkim czasie zobaczysz, którymi rysuje Ci się najlepiej, i z którym ołówkiem czujesz się najbardziej swobodnie na desce. Co do papieru to też zalecane jest kupno kilku rodzajów papieru, by wybrać najlepszy dla siebie. Na papierze o gładkiej powierzchni łatwiej rysować mniejsze formy i drobne detale. Zaletą gruboziarnistego papieru o nierównej, szorstkiej powierzchni jest możliwość uzyskania linii lekko przerywanej, co daje efekt urozmaiconej faktury: papier taki utrudnia też rysowanie zbyt małych form. Dla początkujących rysowników przydatne są bloki rysunkowe, które można wszędzie wziąć ze sobą i rysować przy nadarzającej się okazji. Bardzo ważny jest sposób trzymania ołówka czy pędzla (rys. 26) oraz postawa przy desce bądź sztaludze (rys 27).

Rys. 26. Prawidłowy i nieprawidłowy sposób trzymania ołówka [7]

Rys. 27. Prawidłowa postawa przy desce i sztaludze [8]


46

Naturalnym odruchem początkującego rysownika jest trzymanie ołówka w dłoni w sposób, jakim zwykle trzyma się pióro. Trzeba jednak spróbować ująć go tak, jak trzyma się pędzel czy pałeczkę, ale trzymać nie kurczowo, lecz luźno. Ujmując bowiem ołówek swobodnie łatwiej jest kreślić nim prawidłowe, płynne linie.

Rysując w pozycji siedzącej z deską opartą na kolanach należy trzymać ołówek na wysokości ramion i patrzeć na rysunek pod kątem pozwalającym bez przeszkód obejmować wzrokiem płaszczyznę rysunku. Odpowiedniejsze jest rysowanie w pozycji stojącej, do czego potrzebna jest nam sztaluga. Należy wtedy pamiętać o odpowiedniej odległości od rysunku, odległości pozwalającej nam na swobodne ruchy ręki. W każdej chwili można się lekko cofnąć od sztalugi i ocenić dotychczasową pracę. Szczególnie początkującym rysownikom bardzo polecam po zakończeniu fazy szkicu odejście od rysunku na 2–3 metry i spojrzenie na swoją pracę, gdyż to pomoże nam już w pierwszym etapie rysowania usunąć powstałe błędy. Bardzo ważne jest abyśmy od początku starali się robić rysunki na dużym formacie, nie należy się bać formatów B2 czy A2. Pozwoli nam to oswoić się z formatem i sprawi, że po pewnym czasie będziemy się czuli pewnie zarówno na dużym formacie jak i na A4. Ołówek – narzędzie do pisania, rysowania na papierze lub drewnie. Cechuje się czarnym lub szarym kolorem oraz możliwością zmazania naniesionego za jego pomocą napisu rysunku. Współczesny ołówek jest cienkim prętem wykonanym z grafitu oraz kaolinu w drewnianej oprawie. Podczas pisania grafit ściera się i pozostaje na powierzchni kartki lub drewna. Gdy wystający grafit ulegnie starciu lub stępieniu, ołówek należy naostrzyć przez ścięcie części drewnianej oprawy w celu dotarcia do grafitu, który znajduje się dalej. W ten sposób ołówek ulega skróceniu – jest on narzędziem pisarskim jednorazowym. Twardość oraz odcień ołówka zależy od proporcji pomiędzy grafitem, a kaolinem z nim zmieszanym. Im więcej grafitu, tym ciemniejszy, oraz bardziej miękki jest ołówek. Większa ilość kaolinu sprawia, że ołówek jest twardszy i jaśniejszy. Najczęściej używane są ołówki o stopniu twardości oznaczonym symbolem HB (hard and black) czyli twardy i czarny. Ołówki zawierające większą ilość grafitu oznaczane są symbolem B, B2, B3 itd. natomiast ołówki z większą ilością kaolinu to H, H2, H3 itd. Zamiast drewna stosuje się czasem sztuczne materiały. Produkuje się też ołówki automatyczne, o plastikowej lub metalowej oprawce, zbliżonej do długopisu. W ołówkach tych używa się wymiennych wkładów grafitowych, które w miarę ścierania się są wysuwane dalej. Ołówki automatyczne pozwalają na stosowanie cieńszych prętów grafitu, a w konsekwencji uzyskanie znacznie cieńszych linii. Rys. 28. Ołówki automatyczne i mechaniczne [32] Rys. 29. Ołówki: ciesielski, z gumką, oraz zwykłe [32]


47

Kredka to przyrząd do pisania i rysowania, wykonany z kolorowej pasteli, węgla drzewnego, kredy lub innego materiału. Kredki można ogólnie podzielić na ołówkowe, w których kolorowany węgiel drzewny znajduje się wewnątrz drewnianej oprawki oraz pastelowe i świecowe. Kredki są często używane do rysowania i kolorowania przez dzieci i architektów. Są one proste w użyciu, nietoksyczne i dostępne w szerokiej gamie kolorów. Nie są natomiast popularne wśród artystów z uwagi na trudności w mieszaniu kolorów.

Rys. 30. Kredki z węgla drzewnego [32] Pastel to środek rysunkowy w formie kolorowego sztyftu, kredki lub ołówka, służący do nanoszenia kolorowych pigmentów na podłoże. Pigment, kredę i spoiwo z gumy miesza się ze sobą i formuje w wałeczki. Następnie pozostawia się je do wyschnięcia. Przed wyschnięciem pastele mają konsystencją ciasta, stąd nazwa (pasta – ciasto). Do pasteli zalicza się: − kredki pastelowe – czyste pigmenty z domieszką spoiwa żywicznego. Uzyskuje się dzięki

nim czyste barwy i malarski efekt. Twarde kredki (zwane Conté-Carrésa) są czworokątne, miękkie są okrągłe,

− sztyfty (ołówki) pastelowe – pastele nieco twardsze od miękkich pasteli i oprawione w drewno. Do rysowania i opracowywania szczegółów,

− pastele olejne – spoiwem są tu oleje. Nadają one pastelom przezroczystości, jednocześnie mocno przyczepiając pigment do podłoża. Pastel olejny dostępny jest w mniejszej gamie kolorów w porównaniu z pastelem miękkim,

− pastele miękkie – pierwotny, najbardziej rozpowszechniony typ pasteli. Ma bardzo miękką konstrukcję, jest ona spowodowana użyciem bardzo słabego roztworu gumy jako spoiwa,

− pastele twarde – większa zawartość gumy powoduje jego dużą twardość. Pastele takie można ostrzyć. Świetnie nadają się do szkiców i rysowania szczegółów,

− pastele wodne – w użyciu od niedawna. Używa się ich jak pasteli olejnych. Po skończeniu pracy, przy użyciu pędzla i wody, kreski zmienia się na lawowane kolorem,

− pastele kredowe – ze względu na swoje świetliste kolory i wygodny uchwyt jest to bardzo popularny typ pasteli. Czystość pigmentu zachowano dzięki użyciu małej ilości roztworu gumy do związania kolorowej kredy w blok,

− kredki woskowe – Są odporne na wodę. Można ich używać wraz z farbami wodnymi, aby uzyskać interesującą fakturę rysunku.

Podstawowe techniki malarskie W zależności od użytych farb i sposobów malowania rozróżnia się wiele technik

malarskich (patrz również materiał nauczania rozdział 4.1.1). Malarstwo olejne jest najbardziej rozpowszechnioną techniką malarską. Polega ono na

pokrywaniu naprężonego i zagruntowanego płótna, gładkiej deski, lub innego podobrazia gęstymi farbami, w skład których wchodzi olej lniany lub rzadziej inne roślinne oleje schnące


48

(konopny, makowy) i odpowiednie pigmenty. Farby olejne są bardzo elastyczne, dlatego też malując olejami, można uzyskać wiele efektów. Istnieją różne techniki operowania farbą na powierzchni obrazu: łączenie, technika suchego pędzla, mazerowanie, laserunek i impast. Łączenie farb daje łagodne przejścia między kolorami, a suchy pędzel oraz mazerowanie przełamują kolory i tworzą zróżnicowaną fakturę.

Jedną z cech, która odróżnia oleje od innych środków malarskich, jest możliwość ich łączenia. Oddzielne odcienie lub kolory kładzie się blisko siebie, a następnie miesza się je prowadząc czysty pędzel z góry na dół na styku kolorów. Dzięki takiemu przenikaniu się barw uzyskujemy delikatne zmiękczenie ostrych konturów obiektów lub efekt zaokrąglonej trójwymiarowości całej kompozycji. Do niewielkich gabarytowo prac należy używać pędzli o miękkim włosiu, a do prac dużej skali – szczeciaków.

Technika suchego pędzla wymaga tylko odrobiny „suchej” farby zeskrobanej na powierzchnię szczeciakiem. Efekt suchego pędzla można uzyskać także nabierając pędzlem dużo farby i przed malowaniem wcierając go w kawałek pledu. Suchy pędzel daje efekt złamanego koloru, gdyż wszelkie zgłębienia i załamania faktury pozostają niezapełnione farbą, która osadza się na wszelkich wypukłościach. Jest to tak zwany efekt półtonu, łączący jasny odcień (biel powierzchni) z ciemniejszym cieniem (barwa farby).

Mazerowanie jest techniką malowania na wyschniętej już warstwie farby metodą suchego pędzla, tak aby barwa spodniej warstwy przebijała miejscami spód warstwy wierzchniej.

Technika akwarelowa należy do najtrudniejszych. Polega na malowaniu farbą niekryjącą, rozpuszczalną w wodzie. Nie stosuje się w niej farby białej. Malować należy nakładając jednocześnie pojedyncze warstwy kolorów (partie ciała, włosów, ubioru itd.). Technika ta polega na malowaniu warstwowym – nakładaniu kolejnych partii koloru od najjaśniejszych do stopniowo ciemniejszych lub bardziej nasyconych. Każda położona warstwa koloru przed położeniem następnej musi wyschnąć. Malowanie kolejnych fragmentów „pozwala” wyschnąć warstwom położonym wcześniej. Po wyschnięciu „dotknięcia” pędzla powinny naśladować i precyzować partie cienia. Maluje się stosując dwie lub trzy warstwy modelunku. Płaszczyzny koloru nakłada się lekkim, zdecydowanym, pojedynczym pociągnięciem pędzla, używając dużej ilości wody. Nie można pędzlem trzeć, ani rozmazywać farby, gdyż wówczas pojawią się niepotrzebne „zadrapania” papieru. Jest to technika z prześwitującym podłożem (biel kartki), która zastępuje kolor biały. Zawsze jednak należy malować od partii najjaśniejszych do najciemniejszych lub bardziej nasyconych. Pędzle, odpowiednie do akwareli, są okrągłe, wykonane z miękkiego włosia.

Technika plakatowa wykorzystuje się w niej najbardziej podstawowe kryjące farby, rodzaj chudej tempery. Malować można: − mieszając barwy na palecie, − kładąc drobne plamki obok siebie (zlewające się w oku widza), − laserunkowo, jak w akwareli, prześwitująco, − stosując impast – śmiałe nakładanie farby grubą warstwą.

Technika tempery polega na malowaniu farbami kryjącymi, rozpuszczalnymi w wodzie. Jest to technika kryjąca, szybkoschnąca, po wyschnięciu namalowany rysunek matowieje i jaśnieje. Aby uzyskać efekt sprzed wyschnięcia, czyli poprzedni ton barwy, należy pokryć obraz werniksem (gotowe medium malarskie do nadania połysku). Jako podłoża można stosować papier, pergamin, płótno (także deskę, mur).

Technika gwaszu polega na malowaniu wodnymi farbami kryjącymi tempera, plakatówka zmieszanymi z bielą. Uzyskuje się gamę barw stłumionych, nieprzezroczystych. Gwasz wymaga utrwalenia fiksatywą (utrwalacz w sprayu).

Technika akrylowa – polega na malowaniu specjalnymi farbami kryjącymi, rozpuszczalnymi w wodzie. Ich zaletą jest mała szkodliwość dla środowiska i nietoksyczność. Malowana powierzchnia jest błyszcząca, podobnie jak w przypadku farb olejnych.


49

W zastosowaniach artystycznych mogą być kładzione grubo jak farby olejne lub cienko przeźroczystymi warstwami (laserunkowo). Nie posiadają tak dużej gamy kolorystycznej jak farby olejne czy temperowe. Farby dla artystów mogą zawierać oprócz pigmentu również gumę arabską i inne substancje zmieniające lepkość i szybkość wysychania tych farb. Mogą być zastosowane do malowania na niemal każdej powierzchni, w tym nawet na szkle.

Techniką pasteli uzyskuje się kreskę miękką, łagodną, łatwo pylącą się i odpadającą od podłoża. Pastele nie dają się mieszać, należy je rozcierać. Do malowania konieczny jest odpowiedni papier. Obrazy wykonane tą techniką utrwala się fiksatywą. Pastele tłuste są dość miękkie. Dają efekt malarskiego łączenia (melanżowania) kolorów Stosuje się je na różne podłoża, na przykład szorstkie, gładkie. Można nimi rysować, rozcierać, lawować pędzlem. Można je rozcieńczać terpentyną lub olejem malarskim. Pastele suche – podobne są do kolorowej kredy i dają efekty pastelowych, mglistych odcieni barw. Obrazy wykonane tą techniką utrwala się fiksatywą.

Mazerowanie – stosuje się w warstwowym malowaniu pastelami. Polega ono na delikatnym przeciąganiu bokiem lub tępym końcem miękkiego pastela po papierze. W ten sposób uzyskuje się delikatną mgiełkę koloru, przez którą prześwituje barwa znajdującą się pod spodem.

Lawowanie – polega na podmalowaniu farbą akwarelową lub rozwodnionym tuszem niektórych partii rysunku, w celu wzmocnienia kontrastów światłocienia.

Laserunek – jest techniką, która wzbogaca i pogłębia odcień koloru. Polega na nakładaniu cienkich warstewek transparentnej farby olejnej na istniejącą, już wyschniętą farbę. Na ogół farbę miesza się najpierw z medium, który zmienia jej konsystencję i zwiększa przezroczystość.

Impast polega na grubym, wypukłym nałożeniu bez użycia wody farb temperowych lub plakatowych grubymi pędzlami lub patykami.

Collage (kolaż) (naklejanie, oklejanie) – mieszanina różnych stylów, elementów, gatunków sztuki. Polega na tworzeniu obrazów z gotowych elementów, materiałów. Układy plastyczne uzyskuje się techniką sklejania. W tym celu są przydatne różnorodne materiały: gazety, kolorowe czasopisma, z których można wycinać fragmenty, ścinki materiałów, taśmy, koronki, sznurki, kolorowe folie, lśniące papiery, bibuła, barwne lakiery, brokat, złote i srebrne farby.

Frottage (frotaż) (pocieranie) to technika bazująca na przypadku i automatyzmie. Polega na przecieraniu farby lub ołówka przez materiały o różnych powierzchniach. W tej technice wykorzystuje się wszelkie materiały o urozmaiconej fakturze, przepuszczające wodę, farbę. W prosty sposób uzyskuje się ciekawą fakturę (koronki, tiulu, ażuru). Przecierać należy dość suchą farbą, by „odbite” motywy nie rozmyły się. Technikę można stosować w celu urozmaicenia szkicu lub rysunku w jego fragmentach.

Technika malowania na szkle i ceramice – powstaje przy użyciu specjalnych farb. Farby do szkła dają efekt przezroczystości, do ceramiki są kryjące. Możemy je mieszać razem. Nie rozcieńcza się ich wodą tylko specjalnym medium. Ciekawe efekty daje również stosowanie konturówek (złote, srebrne, miedziane, satynowe, czarne, białe).

Technika malowania na tkaninie należy do technik zdobniczych odzieży, może też funkcjonować samodzielnie. Motywy malarskie są bogate w treść, ich wybór i dobór jest indywidualny. Można malować kwiaty, krajobrazy, motywy ilustracyjne (portretowe, rodzajowe), abstrakcyjne (nieprzedstawiające), geometryczne. Do malowania na tkaninie stosuje się specjalne farby do tego przeznaczone, to jest farby akrylowe rozpuszczalne w wodzie oraz konturówki. Najlepsze efekty malarskie powstają na tkaninach z włókien naturalnych (bawełna, jedwab, len). Można też malować na materiałach o składzie mieszanym. Przedtem jednak trzeba wykonać próbę na materiale i sprawdzić trwałość farby


50

w kąpieli piorącej, po uprzednim jej utrwaleniu żelazkiem w odpowiedniej temperaturze. Malowanie na tkaninie wykonuje się z wykorzystaniem: − szablonu, przy użyciu przygotowanego wzornika – w tej technice powstają motywy

powtarzające się, precyzyjne, o identycznym kształcie, wypełniane odpowiednio gęstą farbą, często z wyraźnym wyodrębnionym konturem,

− stempla (matrycy), − „od ręki” — powstałe motywy są nieregularne, niejednakowe, malowane rozwodnioną

farbą, tworzą często wzory przypadkowe, uzależnione od sposobu „rozlewania” się farby. Sposób przygotowania tkaniny do malarstwa ręcznego (szablonowo lub „od ręki”) polega na:

− rozpięciu tkaniny na odpowiednio przygotowanym krośnie (pinezkami lub przy użyciu specjalnego krosna, działającego na zasadzie tamborka), materiał wówczas jest elastyczny i mocno naciągnięty, zacieki farby są niewielkie i łatwe do kontrolowania,

− ułożeniu kuponu tkaniny na przystosowanym wielkością blacie odpowiedniej wielkości, − ułożeniu odpowiednich części materiału na blacie wyłożonym papierem (szarym), zacieki

farby są duże i przypadkowe. Pędzle do ręcznego malarstwa na tkaninie powinny być miękkie i okrągłe, o różnych

średnicach. Rodzaje pędzli do malowania Pędzel – jest najbardziej podstawowym narzędziem malarskim. Składa się z trzonka, skuwki oraz włosia. Służy do przenoszenia i nakładania farby na malowaną powierzchnię. Pędzle mają zastosowanie w różnych technikach malarskich takich jak: malarstwo olejne, malarstwo akrylowe, enkaustyka, malarstwo temperowe czy akwarela. Używa się ich także do malowania i pisania tuszem (kaligrafia), oraz w technikach rysunkowych (np. lawowanie) czy w technice pastelowej. Dodatkowo specjalistyczne pędzle przydatne są w technikach konserwatorskich (np. pozłotnictwo) i w szeroko pojętej kosmetyce.

Rys. 31. Budowa pędzla [32] Pędzle możemy podzielić według kilku kryteriów: − twardości i rodzaju zastosowanego włosia, − technik do których możemy pędzla użyć. − kształtu lub budowy. Podział wg twardości i rodzaju zastosowanego włosia. − pędzel o miękkim włosiu – może być zrobiony

z włosia kuny, wołu, wiewiórki lub sztucznych włókien. Używany w malarstwie akwarelowym i olejnym. Nabiera dużą ilość rozcieńczonej farby bez jednoczesnej zmiany kształtu,

− pędzle sobolowo-syntetyczne i syntetyczne są dobre do większości prac związanych z malarstwem. Są jednak mniej sprężyste niż pędzle czysto sobolowe,

Rys. 32. Rodzaje pędzli [23]


51

− pędzel o twardym włosiu (szczeciak) – pędzel ze świńskiej szczeciny, stosowany głównie w malarstwie olejnym. Włosie jest szerokie, dzięki czemu pędzel może nabrać dużo gęstej farby, nie tracąc kształtu. Przydatny do mieszania farb i pokrywania dużej powierzchni jednolitym kolorem.

Inne rodzaje pędzli: 1) pędzle do lawowania:

− półokrągły, przypominający o grubym włosiu, używany do pokrywania szerokimi pociągnięciami długich płaszczyzn,

− płaski, przydatny do tonowania papieru i lawowania, można nim także zmieniać położone już lawowanie,

− szeroki, do zamalowywania bardzo dużych powierzchni, syntetyczne włókna dobrze trzymają farbę, idealnie nadają się do lawowanie i kontrolowania spływania farby,

2) pędzel o kształcie orzecha laskowego – łączy w sobie cechy pędzla okrągłego i płaskiego, 3) pędzel japoński – miękki pędzel robiony z włosia jelenia, kozy, królika i wilka, 4) pędzel okrągły – maja dobry szpic. Stosuje się go do lawowania lub malowania cienkich

linii, zależnie od rozmiaru, 5) pędzel pisarski – wynaleziony w Chinach i używany na całym Dalekim Wschodzie do

kaligrafii. Pędzle specjalne: − wachlarzowy pędzel do mieszania farb – używany w malarstwie olejnym do mieszania

przylegających plam koloru, − pędzel wzornikowy – robiony z krótkiej szczeciny. Ma kołkowaty kształt i płaski koniec,

pozwala to nakładać farbę z góry, poprzez wzornik bezpośrednio na powierzchnię. 4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Na czym polega technika rysowania? 2. Jaka powinna być prawidłowa postawa przy desce rysunkowej oraz sztaludze? 3. Jakie znasz rodzaje ołówków? 4. Do czego służą kredki? 5. Co zalicza się do pastel? 6. Jak należy narysować podstawowe przedmioty z zachowaniem zasad rysowania? 7. Jakie znasz techniki malarskie? 8. Na czym polega technika malowania olejnego i akwarelowego? 9. Jakie znasz rodzaje pędzli do malowania? 10. Które techniki malarskie są szczególnie użyteczne w terapii zajęciowej i dlaczego? 4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj kreślenie ołówkiem (o różnej twardości) na kartce papieru A4 podstawowych linii, zgodnie z załączonym rysunkiem 1A, traktując to jako trening przed rozpoczęciem pracy nad rysunkiem właściwym. Trening ten pozwoli Ci wyćwiczyć rękę oraz pomoże zdobyć lekkość w rysowaniu poszczególnych elementów.

Następnie na kartce papieru A4 kilka razy narysuj odręcznie każdą figur przedstawionych na rysunku B. Ten sam trening przećwicz na papierze formatu, np. B2.


52

Rys. 1. do ćwiczenia 1

Kolejny trening dotyczy rysowania nieregularnych kształtów (rysunek 2) na kartce papieru A4 i w dużym formacie B2. Bardzo często rysując martwą naturę bądź człowieka musimy rysować linie nieregularnych kształtów, które też dobrze jest potrenować przed rozpoczęciem pracy. Chcąc dobrze rysować należy uzyskać sprawność ręki i pełną nad nią kontrolę.

Rys. 2. do ćwiczenia 1

A

B


53


1) zapoznać się z materiałem nauczania oraz pozycjami literatury dotyczącymi technik rysowania,

2) przygotować stanowisko do wykonania ćwiczenia oraz zgromadzić niezbędne materiały i narzędzia rysunkowe,

3) wykonać ćwiczenie zgodnie z rysunkiem 1A przez (ok. 10 min), 4) wykonać ćwiczenie zgodnie z rysunkiem 1B przez (ok. 20 min), 5) wykonać ćwiczenie zgodnie z rysunkiem 2C przez (ok. 15 min), 6) zaprezentować rezultaty ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – deska rysunkowa lub sztaluga, – zestaw ołówków o różnej twardości, – blok rysunkowy w formacie A4, – arkusz papieru w formacie B2, – gumka, – literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Wykonaj kolorystyczne studium martwej natury, składającej się z 3–4 przedmiotów o prostych kształtach, bez ozdób i dwóch gładkich materiałów (jeden, jako podłoże, drugi jako tło dla przedmiotów). Zastosuj wybraną technikę malarską z wykorzystaniem koła barw (mieszania barw na palecie).


1) wykonać ołówkiem szkic obserwowanych przedmiotów na kartce papieru A3 z bloku technicznego,

2) zadbać o dobre rozmieszczenie (zakomponowanie) rysowanych przedmiotów na podłożu (nie mogą być za małe i za duże),

3) zadbać o właściwe proporcje wewnętrzne przedmiotów, 4) zadbać o odpowiednie relacje wzajemnych wielkości poszczególnych przedmiotów

i odległości między nimi, 5) przystąpić do malowania, mieszając barwy na palecie, w celu uzyskania podobnych

odcieni kolorystycznych do tych, które występują w elementach martwej natury, 6) obserwować i zaznaczyć pędzlem światłocień i jego barwę, a także wzajemne wpływy

barw na siebie, 7) zadbać o pokazanie gradacji ważności przedmiotów podczas malowania (pokazać, które

przedmioty są ważniejsze, a które zlewają się z tłem), 8) poddać ocenie (korekcie) nauczyciela rezultat wykonania ćwiczenia, 9) uwzględnić rezultat korekty w ostatecznej wersji studium martwej natury.

Wyposażenie stanowiska pracy: – sztaluga, – blok techniczny A3, – ołówek,


54

– gumka, – farby do wyboru: akwarele, tempery, plakatówki, – pędzle, cienki i grubszy (płaskie lub okrągłe do wyboru), – naczynie na wodę, – paleta (plastikowa tacka lub gruba tektura), – literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie 1) scharakteryzować podstawowe zasady techniki rysowania? 2) opisać i zaprezentować prawidłową postawę przy desce rysunkowej

oraz sztaludze? 3) rozróżnić rodzaje ołówków? 4) wyjaśnić do czego służą kredki? 5) wyjaśnić czym są pastele i jakie są ich rodzaje? 6) narysować podstawowe kształty z zachowaniem zasad rysowania? 7) odróżnić techniki malarskie? 8) scharakteryzować wybrane techniki malarskie? 9) zarekomendować techniki malarskie, które są szczególnie użyteczne

w terapii zajęciowej? 10) rozróżnić rodzaje pędzli do malowania? 11) wykonać kolorystyczne studium martwej natury z wykorzystaniem

technik malarskich?


55

4.5. Organizacja pracowni plastycznej 4.5.1. Materiał nauczania

Pracowania plastyczna jest składnikiem pracowni arteterapii, która została opisana w pakiecie edukacyjnym dla jednostki modułowej „Organizowanie pracy w pracowni terapii zajęciowej” – 322[15].Z2.02. Opisano w nim również ogólne zasady planowania i organizowania pracy w pracowni terapii zajęciowej. Treści z tego zakresu stanowią niezbędną podbudowę w niniejszej jednostce modułowej.

Dlatego też w materiale nauczania skupiono uwagę na specyficznych wymaganiach, na jakie należy zwrócić uwagę przy organizowaniu pracowni plastycznej oraz pokazano przykłady dobrych praktyk w tym zakresie. Wymagania dotyczące kadry

Terapeuta zajęciowy jest członkiem zespołów terapeutycznych i rehabilitacyjnych w tych działach medycyny, w których występują choroby przewlekłe lub powstają nieodwracalne skutki przebytego urazu. Prowadzi on zajęcia usprawniające fizycznie, psychicznie i społecznie, z różnego typu pacjentami oraz z różnego rodzaju niepełnosprawnościami. Terapeuta zajęciowy usprawnia poprzez działanie i tworzenie z wykorzystaniem możliwości instrumentalnych, intelektualnych i emocjonalnych pacjenta. Odpowiada on za całokształt terapii zajęciowej na wyznaczonym mu odcinku pracy. Jednym z takich może być prowadzenie m.in. pracowni plastycznej w domach pomocy społecznej (DPS), środowiskowych domach samopomocy (ŚDS), warsztatach terapii zajęciowej (WTZ), ośrodkach wsparcia społecznego (OWS), ośrodkach wsparcia dziennego (OWD).

Do podstawowych czynności zawodowych terapeuty zajęciowego należy w szczególności: − rozwijanie u człowieka czasowo lub trwale poszkodowanego na zdrowiu możliwie

maksymalnych zdolności do samodzielnego życia, − nawiązywanie kontaktu psychoterapeutycznego z chorym oraz tworzenie środowiska

psychoterapeutycznego i socjoterapeutycznego, − osiąganie efektów rehabilitacyjnych nie tylko przez odbudowanie tego, co zostało

uszkodzone w czasie choroby ale także, opierając się na zdrowych funkcjach organizmu, wytworzenie zastępczych struktur i przystosowanie chorego do życia w społeczeństwie,

− rozpoznawanie i zaspokajanie potrzeb człowieka chorego, szczególnie w oparciu o uwarunkowania psychologiczne i społeczne,

− realizowanie ustalonego programu rehabilitacyjnego poprzez ścisłe współdziałanie z całym personelem zaangażowanym w rehabilitację chorego,

− prowadzenie dokładnej obserwacji przebiegu rehabilitacji i przekazywanie wyników odpowiedzialnym osobom,

− przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, − uczestnictwo w zajęciach organizowanych poza placówką tj. konkursy, wycieczki,

biwaki wyjścia do teatru, muzeum, itp., − uczestnictwo w zajęciach organizowanych w placówce, tj. muzykoterapia – dyskoteki,

bale, przedstawienia teatralne, terapia z psychologiem – indywidualna i grupowa, − udział w zebraniach w placówce, np. w ramach rady programowej WTZ, − aktywna współpraca z rodzicami/opiekunami uczestników zajęć terapeutycznych, − prowadzenie wymaganej dokumentacji określonej w programie, planach i regulaminach

placówki.


56

Planowanie zajęć plastycznych W ramach pracowni plastycznej terapeuta powinien w ramach planowania zajęć

w szczególności zwrócić uwagę na realizację następujących celów: − kształcenie umiejętności obserwacji przez podopiecznych, − kształtowanie umiejętności różnicowania i wyrażania cech otoczenia, tj.: barwa, kształt,

wielkość, − kształtowanie śmiałości wypowiedzi plastycznej, − kształtowanie i doskonalenie umiejętności stosowania określonych technik pracy dla

wyrażania własnych obserwacji, przeżyć i doświadczeń: malowanie na dużych arkuszach papieru dłonią, palcem, dużym pędzlem, watą, gąbką, pozostawianie na papierze plam barwnych i zamalowywanie powierzchni, rysowanie płasko położoną kredką świecową, malowanie na lustrze, na folii, przy wykorzystaniu farb wodnych, plakatowych, innymi technikami,

− opanowanie terminologii i charakterystyki tworzyw i narzędzi wykorzystywanych w pracowni plastycznej,

− rozwijanie zainteresowań plastycznych oraz przygotowywanie do odbioru sztuki. Warto również brać pod uwagę bardziej ambitne prace plastyczne związane z takimi

dziedzinami jak malowanie na szkle, płótnie, papierze, origami i wszelkiego innego rodzaju zajęcia, które w doskonały sposób pozwalają na wyrażenie samego siebie w swym dziele. W planowaniu terapii powinny one być uwzględnione, ponieważ doskonalą umiejętności już nabyte i uczą nowych umiejętności. Metody pracy i organizacja pracowni plastycznej

Podstawową metodą zajęć z plastyki jest praktyczna działalność (ćwiczenia, trening) uczestników samodzielnie i pod kierunkiem instruktora-terapeuty. Zajęcia powinny mieć charakter pracy indywidualnej i grupowej oraz być poprzedzone poznaniem podopiecznego pod względem stanu: fizycznego, psychicznego i społecznego. W przypadku metody pracy grupowej określone grupy mogą wykonywać tę samą pracę lub o zbliżonym charakterze. Dzięki temu kształtowane są umiejętności współżycia i współpracy w grupie. Terapeuta sam powinien regulować tempo pracy, aby nie przemęczyć i nie znudzić podopiecznych.

Terapeutyczne zajęcia plastyczne powinny być prowadzone w specjalnie wydzielonym do tego celu pomieszczeniu (lub zespole pomieszczeń) posiadającym odpowiednią infrastrukturę techniczną, która zapewnia prowadzenie zajęć z uwzględnieniem warunków: bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska (szczegółowe wymagania w tym zakresie opisane są w pakiecie edukacyjnym 322[15].O1.01). Należy ponadto uwzględnić likwidację barier architektonicznych, które, w przypadku osób z niesprawnością ruchową mogą utrudniać efektywne prowadzenie zajęć.

Pracownia plastyczna powinna posiadać własny regulamin, z którym terapeuta powinien zaznajomić uczestników zajęć i przestrzegać jego postanowień.

Należy zadbać również o to, aby pracownia była systematycznie doposażona w materiały i środki dydaktyczne oraz pedagogiczne środki pracy, które z racji charakteru prowadzonych zajęć plastycznych podlegają zużyciu w trakcie prowadzonych zajęć terapeutycznych.

W związku ze sposobem prowadzenia zajęć wyróżnić możemy trzy rodzaje prac: − na określony temat, − praca dowolna, − praca według wzoru.

Te trzy rodzaje prac mogą być wykonywane dowolnymi technikami plastycznymi. Jednakże, jak pokazuje praktyka, kilka technik plastycznych, zasługuje na szczególne zainteresowanie pod względem wartości terapeutycznych. Są to między innymi:


57

Malowanie dziesięcioma palcami. Jest to metoda wprowadzona w celu pobudzenia samorzutnej aktywności u dzieci upośledzonych umysłowo i z mózgowym porażeniem. Wykorzystuje się ją najczęściej u osób, którym trudność sprawia utrzymanie pędzla w ręce. Brak trudności technicznych uwalnia pacjenta od odwracania uwagi i skłania do skupienia jej na wykonywanej pracy. Malowanie dziesięcioma palcami w grupie to wspaniała metoda wyzwalająca pozytywne postawy społeczne. Służy ona też relaksacji oraz wyzwoleniu twórczej ekspresji. Ten rodzaj techniki można zastosować z użyciem farb, szlamu z gliny, pasty do zębów lub rzadziej masy solnej. Technika ceramiczna z użyciem gliny należy do tworzyw bezkształtnych, które można modelować w dowolny sposób, nawet przypadkowy. Praca w glinie przynosi doskonały efekt terapeutyczny u osób nie kontrolujących emocji, agresywnych (jest tu możliwość „wyżycia się”). Pozwala zwiększyć poczucie własnej wartości u osób o ograniczonych możliwościach (poczucie sprawstwa). Glina wyzwala samorzutną aktywność twórczą u osób głęboko upośledzonych umysłowo. Drobny ruch, wgniecenie powoduje już zmianę kształtu. U tych osób na szczególną uwagę zasługuje wykorzystanie glinianego szlamu. Jest to forma bezkształtna, bardziej posłuszna ruchom osoby niepełnosprawnej. W przypadku mniej upośledzonych można stosować technikę pracy w glinie według zasad ceramicznych. Podopieczny posługuje się tym tworzywem dla wyładowania ekspresji twórczej. Powstają nieraz formy przemyślane, celowe, czasem niezamierzone, ale o dużych wartościach estetycznych. W tym wypadku uczestnik zajęć uczestniczy w złożonym procesie obróbki ceramicznej. Samodzielnie modeluje formę, następnie po wypaleniu nadaje jej ostateczny wygląd. Służą do tego celu rozmaite szkliwa, którymi chory pokrywa gipsowy czerep. Praca z użyciem gliny działa uspakajająco na system nerwowy, uśmierza stany lękowe, depresje, pomaga w nawiązywaniu kontaktu z otoczeniem, w wyrażaniu uczuć w sposób niewerbalny, usprawnia psychicznie i manualnie. Rozwija poczucie piękna i wrażliwości. Jest po prostu lekarstwem na wszelkie zło. Technika tkacka przeznaczona jest zwłaszcza dla osób bardziej sprawnych fizycznie i umysłowo. Do pracy wykorzystuje się najczęściej ramę tkacką. Wątek nie musi koniecznie składać się z włóczki. Może to być na przykład skórzany rzemyk, którym łatwiej jest przekładać nici osnowy niż za pomocą włóczki. Praca przy ramie tkackiej wzmacnia siłę mięśniową, zwiększa zakres ruchów, nie dopuszcza do utrwalenia deformacji i przykurczów. Wzmaga koncentrację uwagi, także rozwija poczucie piękna. Niewielkim kosztem energii można wykonać dzieło artystyczne, satysfakcjonujące samego twórcę i otoczenie. Technika kolażu jest ciekawą techniką plastyczną wykorzystująca techniki łączone. W tym zakresie twórcza inwencja wychowanków może nie mieć granic. Mogą oni wyszukiwać rozmaite gałganki, kawałki papieru, włóczki, wycinanki z kolorowych czasopism, strzępki opasek gipsowych, muszelki, guziki, łupinki od orzechów etc., w tym również odpady z innych technik. Wszystkie te pojedyncze elementy, oddzielnie nie znaczące nic, z chwilą ich łączenia urastają do rangi „dzieła”.

Ważnym zadaniem pracowni plastycznej jest również upowszechnianie i promocja rezultatów i wytworów pracy podopiecznych. Każdy wytwór pracy wychowanków, bez względu na jego wartość artystyczną, powinien być doceniony i wyeksponowany np. na jednej ze ścian pracowni lub na okiennym parapecie. Momentem kulminacyjnym może być wystawa prac np. w sali gimnastycznej, którą poprzedza oczywiście prawdziwy wernisaż. Oczywiście najlepsze prace powinny trafić do galerii osób niepełnosprawnych, na konkursy plastyczne czy też aukcje.

Możemy wyróżnić cztery poziomy promocji prac wychowanków pracowni plastycznej: Jest to poziom: − instytucji (w ramach placówki prowadzącej zajęcia terapeutyczne),


58

− lokalny (np. wystawy prac plastycznych z różnych placówek w mieście, kiermasze okazjonalne itp.),

− regionalny (np. wystawy i konkursy na szczeblu wojewódzkim), − ogólnopolski (np. Ogólnopolski Konkurs Plastyczny dla Warsztatów Terapii Zajęciowej

organizowany przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych). Pod uwagę należy również brać promocję „dzieł” i nowych pomysłów wypracowanych

w pracowni plastycznej na poziomie międzynarodowym. Jest to możliwe w ramach projektów dofinansowywanych ze środków europejskich. Jednakże przygotowanie takich projektów wymaga szerszej kooperacji danej placówki z partnerami krajowymi i europejskimi oraz uzyskanie nowych kompetencji wykraczających poza zakres wymagań dla terapeuty zajęciowego.

Profile działalności pracowni plastycznych – przykłady dobrych praktyk Poniższe przykładowe opisy pracowni plastycznych zostały zaczerpnięte z zasobów Internetu. Pracownia plastyczna „X” Uczestnicy pracują najróżniejszymi technikami i w różnorodnym materiale – od prac wykonywanych kredką, farbami plakatowymi, aż do malowania na szkle i jedwabiu. Inne materiały to: papier, korek, ziarna zbóż i roślin oraz sznurek. Powstają tu witraże, prace na jedwabiu, kompozycje z suszu, drewna, malowana jest ceramika. Są też wytwory ze sznurka – owoce, warzywa, drzewka. Wykonywane są stroiki i ozdoby z okazji świąt. Uczestnicy mają możliwość wyrażania siebie, swoich uczuć i pragnień. Zajęcia w tej pracowni mają na celu wszechstronne rozwijanie osobowości uczestników, usprawnianie manualne, ćwiczenie koordynacji oka i ręki, ćwiczenie spostrzegawczości i uwagi. Pracownia plastyczna „Y” W pracowni realizowana jest terapia poprzez sztukę. Zajęcia w pracowni mają na celu rehabilitację zawodową poprzez zapoznanie uczestników z podstawowymi technikami plastycznymi, umiejętnością rozróżniania barw podstawowych i pochodnych, posługiwanie się paletą barw oraz pomysłowością w wykorzystaniu różnorodnych materiałów. Podczas pracy uczestnicy wykorzystują różne materiały, narzędzia i pomoce, np.: płótna, papier, glinę, bibułę, farby, itp. Zajęcia w warsztacie plastycznym dają uczestnikom możliwość wyrażenia tych przeżyć, które są trudne do przekazania w słowach. Pozwalają na odreagowanie emocji i napięć. Ponadto pracownia zajmuje się rozwijaniem szczególnych uzdolnień i zainteresowań, pobudzaniem wyobraźni twórczej, usprawnianiem zdolności manualnych rąk oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej. Pracownia plastyczna „Z” Zajęcia w pracowni plastycznej mają na celu rehabilitację zawodową poprzez zapoznanie uczestników z podstawowymi technikami plastycznymi, umiejętnością rozróżniania barw podstawowych i pochodnych, posługiwaniem się paletą barw oraz pomysłowością w wykorzystaniu różnorodnych materiałów. Poprzez zajęcia młodzież zapoznaje się z podstawami z zakresu plastyki i techniki, a w szczególności rozwija sprawność motoryczną, pobudza wyobraźnię twórczą, a także kształtuje umiejętność pracy w grupie. Celem zajęć w pracowni plastycznej jest pobudzanie wśród młodzieży wyobraźni i fantazji twórczej, kształtowanie potrzeb estetycznych, a także dokładności, cierpliwości i wrażliwości.


59

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie cele i zadania realizuje pracownia plastyczna? 2. Jakie podstawowe czynności zawodowe realizuje terapeuta zajęciowy? 3. Jakie cele realizuje terapeuta zajęciowy w ramach pracowni plastycznej? 4. Co powinien zawierać plan zajęć pracowni plastycznej? 5. Co powinien zawierać regulamin pracowni plastycznej? 6. Jakim warunkom powinna odpowiadać pracownia plastyczna? 7. Jakie metody pracy są preferowane w pracowni plastycznej? 8. Jakie rodzaje prac są wykonywane w pracowni plastycznej? 9. W jaki sposób może być promowana działalność pracowni plastycznej? 10. Jakie znasz przykłady dobrych praktyk w zakresie funkcjonowania pracowni plastycznej? 4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaprojektuj regulamin pracowni plastycznej funkcjonującej w ramach warsztatów terapii zajęciowej (WTZ) z uwzględnieniem następujących elementów: – cele, zadania, struktura organizacyjna pracowni, – prawa podopiecznych, – obowiązki podopiecznych, – organizacja życia codziennego, – rewalidacja indywidualna i usprawnianie, – współżycie społeczne i troskę o wspólne dobro, – kompetencje, uprawnienia i zasady funkcjonowania samorządności – instrukcje dotyczące przestrzegania higieny i porządku, – instrukcje dotyczące przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, – instrukcje dotyczące przestrzegania przepisów przeciwpożarowych, – instrukcje dotyczące przestrzegania przepisów ochrony środowiska, – inne postanowienia.



1) wyszukać w dostępnych materiałach informacje dotyczące regulaminów pracowni terapii zajęciowej,

2) przeanalizować rozporządzenie w sprawie warsztatów terapii zajęciowej i odszukać w nim zapisy dotyczące wymaganych regulaminów,

3) zidentyfikować w zasobach Internetu przykłady regulaminów dla warsztatów terapii zajęciowej i przeprowadzić ich analizę krytyczną,

4) sporządzić własny projekt regulaminu dla pracowni plastycznej w ramach WTZ, z uwzględnieniem przeprowadzonych analiz i elementów zapinanych w poleceniu ćwiczenia,

5) zapisać projekt w edytorze tekstu i wydrukować w kilku egzemplarzach, 6) zaprezentować regulamin kolegom z grupy i uzyskać informacje zwrotną o jego jakości, 7) przedstawić projekt regulaminu pracowni plastycznej do oceny nauczyciela.

Wyposażenie stanowiska pracy: − rozporządzenie w sprawie warsztatów terapii zajęciowej,


60

− zestaw komputerowy z dostępem do Internetu, − przybory do pisania i notowania, − literatura zgodna z materiałem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Zidentyfikuj minimum 20 pracowni o profilu plastycznym z obszaru całego kraju i wyodrębnij ich wspólne oraz specyficzne obszary zainteresowań.


Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) skorzystać z wyszukiwarki internetowych (np. www.google.pl) w celu pozyskania odpowiednich informacji,

2) przeprowadzić selekcję uzyskanych informacji z uwzględnieniem kryterium umiejscowienia pracowni w każdym z województw,

3) dokonać analizy wyselekcjonowanych informacji, 4) określić wspólne obszary zainteresowań analizowanych pracowni, 5) wyodrębnić specyficzne obszary zainteresowań analizowanych pracowni, 6) sporządzić notatkę z realizacji ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia oraz literatura zgodna z rozdziałem 6 poradnika dla ucznia, − zestaw komputerowy z dostępem do Internetu, − przybory do pisania. 4.5.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak Nie 1) określić cele i zadania realizuje pracownia plastyczna? 2) wskazać cele realizuje terapeuta zajęciowy w ramach pracowni

plastycznej? 3) sporządzić plan zajęć pracowni plastycznej? 4) opracować regulamin pracowni plastycznej? 5) wyjaśnić jakim warunkom powinna odpowiadać pracownia

plastyczna? 6) określić metody pracy są preferowane w pracowni plastycznej? 7) wymienić rodzaje prac są wykonywane w pracowni plastycznej? 8) określić sposób promowania działalności pracowni plastycznej? 9) wskazać przykłady dobrych praktyk w zakresie funkcjonowania

pracowni plastycznej?

http://www.google.pl)


61

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 pytań. Do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udziel odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znaki X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie określić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Jeżeli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!


62

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. 1) Dla sztuki plastycznej jedną z podstawowych funkcji jest

a) funkcja filozoficzna. b) funkcja terapeutyczna. c) funkcja informacyjna. d) funkcja empiryczna.

2. Podstawowe działy sztuki plastycznej obejmują

a) formy wizualne. b) formy wielowymiarowe. c) formy płaszczyznowe (kreowanie obrazu). d) formy nieregularne.

3. Jedną z dyscyplin zaliczanych do sztuk plastycznych jest

a) estetyka. b) linoryt. c) werniks. d) rysunek.

4. Do technik malarskich nie można zaliczyć

a) szrafirunku. b) akwareli. c) graffiti. d) al secco.

5. Grafikę w zależności od funkcji można podzielić na

a) aplikacyjną. b) komputerową. c) warsztatową. d) manualną.

6. Wyniki badań nad twórczością osób niepełnosprawnych wykazały, że

a) rysunek jest środkiem porozumiewania się z dzieckiem niepełnosprawnym. b) są one niewyuczalne. c) sztuki plastyczne nie pobudzają do aktywności. d) deficyty biologiczne i rozwojowe nie pobudzają do twórczości.

7. Efektem działań arteterapeutycznych nie jest

a) rozwój osobowości. b) pozawerbalne porozumiewanie się. c) pobudzenie sensoryczne. d) zwiększenie napięcia nerwowego.

8. Do barwy zasadniczej nie można zaliczyć koloru a) koloru czerwonego. b) koloru czarnego. c) koloru niebieskiego. d) koloru żółtego.


63

9. Barwy pochodne powstają przez zmieszanie a) koloru żółtego z niebieskim, co daje kolor zielony. b) koloru niebieskiego z czerwonym, co daje kolor fioletowy. c) koloru czerwonego z czarnym, co daje kolor brązowy. d) żółtego z czerwonym, co daje kolor pomarańczowy.

10. Cechą barwy nie jest

a) ton. b) przenikliwość. c) walor. d) nasycenie.

11. Z psychologicznego punku widzenia barwy oddziałują na człowieka, bowiem

a) barwy zgaszone rozweselają. b) barwy ciemne wprowadzają nastrój powagi. c) barwy jasne oddziałują pogodnie. d) barwy nasycone ożywiają.

12. Kompozycja w plastyce to

a) tworzenie specyficznego bezładu w przestrzeni obrazu, b) ułożenie wielu różnych brył i figur zgodnie z zasadami kompozycji przestrzennej, c) zespół przypadkowo dobranych i celowo ułożonych elementów graficznych. d) uporządkowany układ konkretnych elementów płaszczyzny tworzący spójną

logiczną całość, składający się z brył, figur, plam i linii. 13. Kompozycją płaską nazywamy

a) organizację kompozycyjną form, które składają się z elementów trójwymiarowych i które umieszczone są na płaszczyźnie.

b) organizację kompozycyjną form, które składają się z elementów bryłowych i które umieszczone są na płaskiej powierzchni.

c) organizację kompozycyjną form, które składają się z elementów płaskich i które umieszczone są na płaszczyźnie.

d) organizację kompozycyjną form, które składają się z elementów przestrzennych i które umieszczone są na twardym podłożu.

14. Do typowych rodzajów kompozycji płaskich i przestrzennych nie można zaliczyć

a) układu centralnego. b) układy osiowego. c) układu dynamicznego. d) układu symetrycznego.

15. W technice rysowania jako podstawowe narzędzia stosowane są

a) sztaluga i kredki pastelowe. b) stół kreślarski i komputer. c) flamastry i mazaki. d) ołówek i kredka.


64

16. W terapii zajęciowej nie można stosować m.in. technik malarskich takich jak a) polichromia. b) technika malowania na tkaninie. c) technika malowania na szkle i ceramice. d) technika akwarelowa.

17. Cel warsztatów terapii zajęciowej, który nie jest możliwy do zrealizowania w pracowni

plastycznej to a) kształcenie umiejętności obserwacji przez podopiecznych. b) kształtowanie specjalistycznych umiejętności zawodowych. c) kształtowanie śmiałości wypowiedzi plastycznej. d) rozwijanie zainteresowań plastycznych oraz przygotowywanie do odbioru sztuki.

18. W pracowni plastycznej, w związku ze sposobem prowadzenia zajęć, można wyróżnić następujące kategorie prac wykonywanych przez podopiecznych a) prace ekonomicznie opłacalne. b) prace systematycznie powtarzane. c) prace na określony temat. d) prace zaplanowane przez sponsorów.

19. Rezultaty prac plastycznych wykonane prze podopiecznych powinny być promowane

zwłaszcza poprzez a) organizację wystaw i konkursów. b) publikacje w mediach. c) ustawicznie prowadzoną sprzedaż prac. d) instytucje współfinansujące warsztaty terapii zajęciowej.

20. W regulaminie funkcjonowania pracowni plastycznej, w ramach warsztatów terapii

zajęciowej, należy m.in. określić a) zasady postępowania na wypadek kataklizmów. b) zakresy czynności terapeuty. c) zasady udzielania pomocy przedlekarskiej. d) prawa i obowiązki podopiecznych.


65

KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ............................................................................... Wykonywanie prac plastyczno-technicznych Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:


66

6. LITERATURA 1. Bogdanowicz M., Kisiel B. Przasnyska M.: Metoda Weroniki Sherborne w terapii

i wspomaganiu rozwoju dziecka. WSiP, Warszawa 1998 2. Bogdanowicz M: Terapia pedagogiczna. Przewodnik bibliograficzny. Harmonia 2005 3. Buchalter Susan I.: Terapia sztuką. Praktyczny poradnik. Zysk i S-ka, 2006 4. Fałkowska-Rękawek E.: Podstawy projektowania odzieży. WSiP, Warszawa 2000 5. Franczyk A., Krajeńska K.: Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym

z deficytami i zaburzeniami rozwoju. Oficyna wydawnicza Impuls, Kraków, 2003 6. Hoffman H., Łukaszewski B., A. Olszewski: Podstawy kompozycji plastycznej –

wybrane zagadnienia. Wyd. Skrypt Politechnika Radomska, Radom 1998 7. Hohensee-Ciszewska H.: ABC wiedzy o plastyce. WSiP, Warszawa 1988 8. Hormon J., Smith R., Wright M.: Szkoła rysowania i malowania. Wydawnictwo Arkady,

Warszawa 2002 9. Hornowski B.: Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie

rysunku postaci ludzkiej. Wrocław 1982 10. Hulek A.: Teoria i praktyka w rehabilitacji inwalidów. PZWL Warszawa 1969. 11. Jędrych D.: Twórczość plastyczna dzieci i młodzieży niepełnosprawnej –

http://www.publikacjeoswdnr.republika.pl/djedruchtworczosc.doc 12. Kadusan H., Schaefer Ch.: Techniki terapeutyczne, Zabawa w psychoterapii, GWP,

Gdańsk, 2002 13. Knapik M., Sacher W.A. (red): Sztuka w edukacji i terapii, Kraków, Oficyna

Wydawnicza Impuls 2005 14. Konieczna E. J.: Arteterapia w teorii i praktyce. Impuls, Kraków 2003 15. Kulczycki M.: Arteterapia i psychologia kliniczna. W: Artererapia (III), Zeszyt Naukowy

Akademii Muzycznej we Wrocławiu nr 57. Wrocław 1990 16. Larkowa H.: Człowiek niepełnosprawny. PWN, Warszawa 1987 17. Lipkowski O.: Pedagogika Specjalna. PWN, Warszawa 1981 18. Maas Violet F.: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji

sensorycznej. WSiP 2005 19. Marek E. (2004), Arteterapia jako metoda wspomagająca pracę wychowawczą.

W: Sztuka w edukacji i terapii, (red) M. Knapik, W.A. Sacher. Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls

20. Milanowska K.: Techniki terapii zajęciowej. PZWL, Warszawa 1987 21. Milanowska K.: Terapia zajęciowa. PZWL, Warszawa 1986 22. Olechnowicz H.: Metody aktywizowania głębiej upośledzonych umysłowo. WSiP,

Warszawa 1983 23. Oster G.D., Goud P.: Rysunek w psychoterapii. GWP, Gdańsk 2002 24. Parramón J. M., Galbó M.: Perspektywa w rysunku i malarstwie. WSiP, Warszawa 1993 25. Parramón J. M.: Jak malować. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1993 26. Pileccy S.J.: Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności

umysłowej. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, 2003 27. Piszczek M.: Terapia zabawą. Terapia przez sztukę. Centrum Metodyczne Pomocy

Psychologiczno - Pedagogicznej MEN, Warszawa 1997 28. Rewalidacja przez sztukę osób niepełnosprawnych

http://www.tecza.org/art.php?dzial=osrodki&id=odm_rewalid 29. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca

2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej (Dz. U.04.63.587 z późn. zm.) 30. Smith R.: Tajemnice warsztatu artysty. Muza S.A., Warszawa 1994

http://www.publikacjeoswdnr.republika.pl/djedruchtworczosc.doc

http://www.tecza.org/art.php?dzial=osrodki&id=odm_rewalid


67

31. Specyficzne potrzeby osób z głębokim upośledzeniem umysłowym a arteterapia http://www.scholaris.edu.pl/cms/index.php/news/show_art?id=GK13A5WT6U7WI8Q0WP343I7I&cat_id=254

32. Sztuka – http://pl.wikipedia.org/wiki/Sztuka#Sztuki_plastyczne. 33. Szulc W.: Sztuka i terapia. CMDNŚSzM, Warszawa 1993 34. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz

zatrudniania osób niepełnosprawnych (dz. U. Nr 123, poz. 776, z późn. zm.). 35. Wallon Ph., Cambier A., Engelhart D.: Rysunek dziecka, Warszawa 1993. 36. Wendreńska I.: Świąteczne warsztaty Integracyjne jako jedna z form stymulacji osób

o specyficznych możliwościach edukacyjnych. W: Sztuka w edukacji i terapii, (red) M. Knapik, W.A. Sacher. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004

Strony internetowe: http://www.publikacjeoswdnr.republika.pl/djedruchtworczosc.doc http://www.tecza.org/art.php?dzial=osrodki&id=odm_rewalid Artykuły w czasopismach: 1. Arciszewska-Binnebesel A.: Refleksje nauczyciela z pracy z dziećmi upośledzonymi

umysłowo uzdolnionymi plastycznie. Wychowanie na co Dzień – 2002, nr 2–3, s. 32–33. 2. Bielska B.: Malowanie rękami jako niekonwencjonalna forma ekspresji. Szkoła

Specjalna – 2001, nr 1, s. 31–35 3. Byszewski J.: Sztuka dla wszystkich. Warsztaty plastyczne z dziećmi młodzieżą

specjalnej troski. Plastyka w Szkole – 1986, nr 3, s.178 4. Chęcińska M. : Plastyka leczy, uczy, wychowuje. Plastyka i Wychowanie – 1996, nr 3,

s. 30–31 5. Citko Z.: Z doświadczeń warsztatów terapii plastycznej. Plastyka i Wychowanie – 1993,

nr 5, s. 17–18 6. Dziamska D.: Origami w terapii i edukacji. Edukacja i Dialog – 1995, nr 4, s. 58–59 7. Gajo Alicja B.: Dlaczego dziecko rysuje? Życie Szkoły. – 2003, nr 1, s. 45–47 8. Głowacka E.: Formy aktywności przestrzeni w rysunku dziecka neurotycznego. Plastyka

i Wychowanie – 1993, nr 5, s. 18–20 9. Jastrząb J.: Techniki plastyczne w terapii dzieci dyslektycznych. Życie Szkoły – 1985,

nr 6, s. 317–322. 10. Karwowska-Struczyk M.: Autoekspresja plastyczna dziecka wyrazem jego rozwoju.

Wychowanie w Przedszkolu – 1988, nr 9, s. 481–485. 11. Kukuła E.: Zajęcia plastyczne a zajęcia terapeutyczne. Plastyka i Wychowanie – 1993, nr

3, s. 54–57. 12. Lech A: Terapia plastyką. Nowe w Szkole – 2004, nr 4, s. 11–13 13. Łukomska E.: Rola plastyki w rewalidacji dzieci lekko upośledzonych umysłowo. Szkoła

Specjalna – 1999, nr 1, s. 32–39 14. Miller H.: Twórczość plastyczna dziecka lekko upośledzonego umysłowo, jako forma

rewalidacji. Szkoła Specjalna – 2000, nr 2/3, s. 124–128 15. Minta D.: Terapeutyczne znaki w ekspresji plastycznej dziecka. Plastyka i Wychowanie –

1995, nr 1, s. 24–25 16. Mroziewicz M.: Rysunek dziecka upośledzonego umysłowo. Plastyka i Wychowanie –

1996, nr 3, s. 23–25 17. Muraszko B.: Arteterapia czyli psychorysunek. Edukacja i Dialog – 1995, nr 10, s. 49–50 18. Tartas T: Ekspresja plastyczna dzieci. Wychowanie w Przedszkolu. – 1993, nr 7, s. 410–

–412, 421 – 423

http://www.scholaris.edu.pl/cms/index.php/news/show_art?id=GK13A5WT6U7WI8Q0

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sztuka#Sztuki_plastyczne

http://www.publikacjeoswdnr.republika.pl/djedruchtworczosc.doc

http://www.tecza.org/art.php?dzial=osrodki&id=odm_rewalid


68

19. Sikorski W.: Terapeutyczne walory twórczości plastycznej. Problemy Opiekuńczo- -Wychowawcze – 1997, nr 5, s.40–42

20. Stawecka A.: Twórczość plastyczna w kompensacji dzieci przewlekle chorych. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne – 2004, nr 3, s. 13–16

21. Stawecka A.: Kompensacyjna funkcja działalności plastycznej dzieci przewlekle chorych – propozycja wprowadzenia elementów arteterapii. Edukacja – 2003, nr 2, s. 102–109

22. Warchoł K.: Orgiami uczy i bawi (wykorzystanie technik orgiami do pracy z dziećmi upośledzonymi w stopniu lekkim i umiarkowanym). Szkoła Specjalna – 2000, nr 5, s. 259–261

23. Wiśniewska L.: Terapia plastyką. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze – 2003, nr 7, s. 50–51

18

Investor Relations

Transcript of 18