MICHA A. MICHALSKI

KULTURA GOSPODARCZA CYWILIZACJI ZACHODNIEJ – JEJ ISTOTA, SPRZECZNO CI I ZNACZENIE

DLA ROZWOJU W SKALI GLOBALNEJ

ABSTRACT. Michalski Micha A., Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej – jej istota, sprzeczno ci i znaczenie dla rozwoju w skali globalnej [The economic culture of the Western civilization – its essence, contradictions and role in the global development] edited by W. Banach – „Cz owiek i Spo e- cze stwo”, vol. XXXVIII, Pozna 2014, pp. 233-252, Adam Mickiewicz University Press. ISBN 978-83-232-2791-5. ISSN 0239-3271.

The article presents an analysis of economic culture of the Western civilization in the context of its current shape and condition. Although this topic has already been chosen as the subject of research in the past, in this paper the stress is put on those aspects that do not seem to be very popular. To look at the uniqueness of the Western civilization in the context of a globalized world may seem incorrect to some extent, but in our opinion it is still necessary if we want to explore and to discover the sources of unprecedented growth and development that not only the West have benefited from. The article thereby contributes to the field of the research of the impact of culture on the socio-economic order. The paper therefore seeks to offer an explanation of the specific path that the West-ern civilization has followed, because it is important in the context of the future dilemmas of global society, which needs to find solutions to its different challenges and problems. Besides discussing the contribution of such recognized authors as Max Weber and Peter L. Berger, the article analyses the role of mediating structures (with special reference to the family) and cultural contradictions which seriously influence the shape and condition of the West these days.

Micha A. Michalski, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydzia Nauk Spo ecznych, Instytut Kulturoznawstwa, Zak ad Etyki Gospodarczej, ul. Szamarzewskiego 89a, 60-568 Pozna , Poland.

Kultura jest wa na, niezwykle wa na. Mo e si jednak zmieni . Kultury s z o one. W danym momencie niektóre ich cechy wysuni te zostaj na pierwszy plan i zdaj si niepodwa alne. A potem polityka i ekonomia ulegaj przemianom, a wówczas cechy te trac na znaczeniu, robi c miejsce innym.

Fareed Zakaria1

WST P

Mo e si wydawa , e próba scharakteryzowania i opisania kultury go-

spodarczej cywilizacji zachodniej jest zadaniem niezmiernie trudnym i z o-

________________

1 F. Zakaria, Koniec hegemonii Ameryki, prze . S. Kroszczy ski, Media Lazar NADIR, War-szawa 2009, s. 92-93.

CZ OWIEK I SPO ECZE STWO T. XXXVIII – 2014

234 Micha A. Michalski

onym. Uwa am, e tak rzeczywi cie jest. Pomimo to jestem zdania, i pró-

by takie nale y podejmowa , tym bardziej e ju to czyniono wcze niej. Za

ka dym jednak razem postawienie tak interesuj cego pytania dokonuje si

nie tylko w innym kontek cie, ale tak e w innym celu. W przypadku niniej-

szego artyku u uwaga zostaje zwrócona zarówno na te czynniki i elementy

wp ywaj ce na kszta t kultury gospodarczej Zachodu, które bywa y ju

w literaturze omawiane, jak i na te, które albo nie by y w niej obecne w ogó-

le, albo pojawia y si tam tylko w sposób marginalny. Zdaj sobie spraw , e

obecnie omawianie odr bne jakiej cywilizacji – a szczególnie w odró nieniu

od innych – mo e wydawa si niepotrzebne, a nawet niepopularne, szcze-

gólnie w kontek cie tak wyra nej dominacji narracji dotycz cej tworzenia

globalnego adu w wielu wymiarach, w tym tak e na poziomie gospodar-

czym. Uwa am jednak, e nadal rozpoznania dotycz ce poszczególnych –

konkretnych – regionów wiata okazuj si przydatne i istotne w pog bia-

niu naszego rozumienia rzeczywisto ci i poszukiwaniu rodków i sposobów

na zapewnienie i podtrzymanie rozwoju wspó czesnych spo ecze stw.

W takim zreszt duchu prowadzone s , tak popularne w ostatnich latach,

badania nad znaczeniem kultury dla gospodarki, które stanowi podstawo-

w ram badawcz w niniejszym opracowaniu.

Aby podj te tu rozwa ania uczyni jak najbardziej zrozumia ymi, nale y

sprecyzowa , w jaki sposób b d stosowane zasadnicze poj cia zawarte

w tytule. Chodzi przede wszystkim o terminy ‘cywilizacja’ i ‘kultura’, któ-

rych wzajemny stosunek przybiera w literaturze posta dwojak . Wed ug

jednego sposobu ich postrzegania s one traktowane i u ywane jak synoni-

my. Innym razem s odmiennie definiowane i starannie rozgraniczane,

i w taki te sposób b d stosowane w tym artykule. Je li chodzi o sposób ich

rozumienia, to termin ‘cywilizacja’ b dzie definiowany jako „[…] swoisty

zestaw przedmiotów materialnych, idei konstrukcyjnych czy in ynierskich

zrealizowanych w tych przedmiotach (a wi c inaczej technologii) oraz umie-

j tno ci w a ciwego pos ugiwania si nimi (kompetencji praktycznych)”2,

podczas, gdy ‘kultura’ oznacza b dzie „[…] duchowy kontekst (a nawet

regulator) dzia a ludzkich […]”3. Oznacza to wi c, e cywilizacja to przede

wszystkim sfera materialna sk adaj ca si z rozmaitych artefaktów o charak-

terze mi dzy innymi gospodarczym, technicznym czy organizacyjnym, pod-

czas gdy kultura to domena niematerialna, na któr sk adaj si warto ci,

idea y i symbole4. W zwi zku z tym – w kontek cie podejmowanych tu ________________

2 P. Sztompka, Socjologia. Analiza spo ecze stwa, Znak, Kraków 2005, s. 239-240. 3 J. Sójka, Kulturoznawca w wiecie gospodarki, „Kultura Wspó czesna” 2008, nr 1(55), s. 7. 4 Por. K. Krzysztofek, Cywilizacja: dwie optyki, Instytut Kultury, Warszawa 1991, s. 17. Por.

tak e J. Kopania, Mi dzy buddyzmem a islamem, czyli przedwczesno chrze cija stwa, [w:] Ekofilo-

Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej 235

bada nad kultur gospodarcz – warto stwierdzi za Kazimierzem Sosen-

k , e „[…] kultura jest traktowana jako mechanizm adaptacyjno-regu-

lacyjny cz cy jednostki ze strukturami gospodarczymi”5.

Zwrócenie uwagi na cywilizacj zachodni okazuje si istotne, gdy

mo na zasadnie stawia pytanie o to, w jakiej kondycji jest ona i jej kultura

gospodarcza obecnie i czy nadal mo na spodziewa si , i stanowi b dzie

ona – jak to by o w przesz o ci – wa n inspiracj dla rozwoju w skali glo-

balnej. Czytelnik rozwa a tu podejmowanych zapewne odniesie wra enie,

e ich autor nie zajmuje wzgl dem cywilizacji i kultury Zachodu stanowiska

neutralnego, ale e jego stosunek jest pozytywny. Jest tak w istocie, co jed-

nak e nie pozwala zignorowa wielu faktów i zagadnie , które mog niepo-

koi , martwi , a niekiedy nawet zas ugiwa wprost na ocenienie ich w spo-

sób negatywny.

1. PRÓBA ZDEFINIOWANIA CYWILIZACJI ZACHODNIEJ I JEJ KULTURY GOSPODARCZEJ

W tym miejscu przechodz do próby opisania specyfiki tej formacji spo-

ecznej, któr umownie okre la si mianem Zachodu. Zdaj c sobie spraw ,

e jest to zadanie wielce wymagaj ce, uwa am jego podj cie za konieczne,

by cho by w zarysie ukaza , na ile cie ka rozwoju w tym wypadku by a

zwi zana z konkretnym rodzajem rozstrzygni na poziomie tego, co okre-

li em wcze niej mianem kultury gospodarczej, stanowi cej element szer-

szego t a kulturowego. Chodzi wi c o to, by pochyli si nad zjawiskiem,

które dotyczy tego, i wiat zachodni podj bardzo ambitn – i na pewno

odwa n – prób budowy porz dku spo ecznego, w którym po danym

standardem mia by dobrobyt, a problemy tak powszechne w przesz o ci

jak wysoka miertelno i bieda mia y by skutecznie przezwyci one.

rodkiem ku takiej rzeczywisto ci mia y za by kapitalistyczna gospodarka

rynkowa w wymiarze ekonomicznym i ustrój demokratyczny w wymiarze

politycznym. Dla uwypuklenia szczególnego charakteru tego przedsi wzi -

cia warto przypomnie , e wcze niejsza sytuacja egzystencjalna ludzko ci

nacechowana by a znacznymi wahaniami koniunktury gospodarczej i zwi -

zan z nimi zmienno ci dost pno ci dóbr, co w du ym stopniu zale ne

by o od warunków naturalnych, wobec których cz owiek w wielu wypad-________________

zofia, bioetyka, etyka biznesu. Aktualne problemy wspó czesno ci, red. J. Jaro , Wydawnictwo Aka-demii Podlaskiej, Siedlce 2004, s. 203.

5 K. Sosenko, Ekonomia w perspektywie aksjologicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicz-nej w Krakowie, Kraków 1998, s. 70.

236 Micha A. Michalski

kach pozostawa bezsilny. Je li chodzi o sposób rozumienia cywilizacji za-

chodniej, to u ywaj c tego terminu, mam na my li te regiony, gdzie dominuje

osobowa wizja cz owieka wywodz ca si z – wspartej elementami helle skimi

i rzymskimi – tradycji judeo-chrze cija skiej, kapitalistyczny system gospo-

darczy oparty na mechanizmie rynkowym oraz demokracja jako system

polityczny. Zdaj sobie zarazem spraw , e rzeczywisto obj ta tym poj -

ciem stanowi ca o zró nicowan wewn trznie, a i nierzadko nacechowan

sprzecznymi tendencjami. Tak e ze wzgl du na historyczne przemiany po-

szczególnych krajów czy regionów – niekiedy bardzo radykalne, np. pod

wzgl dem ustroju gospodarczego – nale y zgodzi si na pewn umowno

w operowaniu opisywanym tu terminem.

Poszukuj c odpowiedzi na pytanie o istotne elementy sk adowe zachod-

niej kultury gospodarczej, warto powróci do propozycji Maxa Webera. Autor

ten w pracy pt. Osobliwo ci kultury zachodniej stawia zasadnicze z interesuj ce-

go nas punktu widzenia pytanie o to, „[…] jaki splot okoliczno ci doprowa-

dzi do tego, e w a nie na ziemi Zachodu, i tylko tutaj, powsta y zjawiska,

które – jak to sobie przynajmniej ch tnie wyobra amy – nabieraj w swym

rozwoju uniwersalnego znaczenia i wa no ci?”6. Rozwa aj c powy sz

kwesti , dokonuje on zestawienia tych elementów, które mo na uzna za

specyficzne dla Zachodu, nie tyle pod wzgl dem ich obecno ci w ogóle, ile

ich umiejscowienia i zastosowania w osobliwy sposób i w szczególnym kon-

tek cie7. Rozpoczyna ich wyliczanie od nauki, która oczywi cie w ró nych

formach i intensywno ci wyst powa a równie w innych regionach wiata,

jednak w wiecie zachodnim zosta a zracjonalizowana i usystematyzowana

na sposób wcze niej niespotykany8. To samo dotyczy systemu edukacji, któ-

ry sta si sfer formacji i kszta cenia zawodowych specjalistów i urz dni-

ków. To z kolei przyczyni o si do rozwoju kolejnego elementu specyficzne-

go dla Zachodu, jakim jest urz dnicza organizacja, na której oparte jest

funkcjonowanie spo ecze stwa w takich sferach, jak polityka, technika czy

gospodarka9. Z tym wi e si natomiast stanowa struktura pa stwa, które

________________

6 M. Weber, Osobliwo ci kultury zachodniej, [w:] idem, Szkice z socjologii religii, prze . J. Pro-kopiuk, H. Wandowski, Ksi ka i Wiedza, Warszawa 1984, s. 70.

7 Oczywi cie, zdaj sobie dobrze spraw , e kwestia wyj tkowo ci cie ki rozwoju cywili-zacji zachodniej i jej ocena jest przedmiotem sporu. Por. np. D.S. Landes, Bogactwo i n dza narodów. Dlaczego jedni s tak bogaci, a inni tak ubodzy, prze . H. Jankowska, Warszawskie Wy-dawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2000; T.E. Woods Jr., Jak Ko ció katolicki zbudowa zachodni cywilizacj , prze . G. Kucharczyk, Wydawnictwo AA, Kraków 2006; J. Goody, Kapita-lizm i nowoczesno , prze . M. Turowski, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006; idem, Kradzie historii, prze . J. Dobrowolski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

8 Por. M. Weber, Osobliwo ci…, s. 70-71. 9 Por. ibidem, s. 72.

Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej 237

jako polityczna instytucja wyposa ona w system prawny i regulacyjny jest

kolejnym elementem typowym w a nie dla Zachodu10. Nast pnym osi g-

ni ciem wskazywanym przez Webera jest kapitalistyczny system gospodar-

czy, który uczony okre la mianem dominuj cej si y kszta tuj cej nowoczesne

ycie11. Zwraca przy tym uwag , i kapitalizm nie jest to samy z d eniem

do zysku czy pragnieniem zarobku, które nie s wy cznie domen ludzi

Zachodu. Stwierdza on natomiast, e z istot tego systemu zwi zane jest

raczej racjonalne panowanie nad impulsami chciwo ci, a zysk ma by efek-

tem systematycznego funkcjonowania „racjonalnego zak adu kapitalistycz-

nego”12 wed ug regu rentowno ci.

W tym miejscu, zanim przejdziemy do kolejnych elementów zachodniej

kultury gospodarczej, zwró my jeszcze uwag na element o znaczeniu pod-

stawowym dla szczegó owych rozstrzygni kulturowych Zachodu. To, co

zosta o do tej pory zilustrowane na przyk adach ró nych form aktywno ci

w obr bie spo ecze stwa, ukazuje cznie pewien szczególny stosunek

cz owieka do wiata i rzeczywisto ci, któr wspó tworzy. Skoro, jak stwier-

dza Jacek Kochanowicz, kapitalizm i nowoczesna nauka doprowadzi y do

powstania spo ecze stwa przemys owego13, którego wp yw na kszta t

i standard ycia mo na uzna za bezprecedensowy, to nale y zada pytanie

o fundament, na którym te osi gni cia sta y si mo liwe.

Odpowiedzi na to pytanie – wskazuj c na osobow koncepcj cz owieka –

udziela Jerzy Kopania. Ten w a nie sposób my lenia – zwi zany z perspekty-

w greck , rzymsk i chrze cija sk – stanowi fundament zachodniego po-

strzegania cz owieka i spo eczno ci przez niego tworzonych. Przywo any

autor stwierdza, e „cywilizacja aci ska jest cywilizacj personalistyczn ,

tzn. cz owieka rozumie jako podmiot i zarazem cel dzia a spo ecznych,

przy czym dobro cz owieka jest miar i kryterium tych dzia a . Celem jest

wszechstronny rozwój osoby ludzkiej, a wi c i wolno , gdy bez wolno ci

nie ma rozwoju osobowego. Podkre lmy, e cywilizacja zachodnia jest jedy-

n cywilizacj pos uguj c si poj ciem godno ci osoby ludzkiej i poj ciem

praw cz owieka. Zarazem jednak personalizm podkre la indywidualn od-

powiedzialno cz owieka, podczas gdy w cywilizacjach niepersonalistycz-

nych preferuje si gromadno . Przyk adem afirmacji ludzkiej wolno ci

przez cywilizacj aci sk jest fakt, e nikt prócz konkretnego cz owieka nie

________________

10 Por. ibidem, s. 72-73, 82. 11 Por. ibidem, s. 73. 12 Ibidem. Por. J. Kochanowicz, Trendy cywilizacyjne, [w:] Wymiary ycia spo ecznego. Polska

na prze omie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002, s. 468.

13 Por. ibidem.

238 Micha A. Michalski

mo e ponosi odpowiedzialno ci za realizacj i osi gni cie celu ycia cz o-

wieka”14.

Taki status jednostki ludzkiej nie tylko w perspektywie spo ecznej, ale

tak e kosmicznej, stanowi niew tpliwie element zasadniczy dla zrozumienia

specyfiki kultury Zachodu. Wspó tworzy on – u ywaj c sformu owania

Webera – t szczególn posta „racjonalizmu zachodniego”, z którego wy a-

nia si „nowoczesny racjonalizm zachodni”15. Ten ostatni – który nas tu

szczególnie interesuje – pozostaje w relacji wspó zale no ci z tym, co Weber

nazywa „okre lonym rodzajem praktyczno-racjonalnego sposobu ycia”16.

Oznacza to, e wynik gospodarowania wed ug powy szych regu racjonal-

no ci nie jest zale ny tylko od poziomu techniki czy kszta tu systemu praw-

nego, lecz jest tak e warunkowany rozstrzygni ciami kulturowymi wyzna-

czaj cymi okre lony sposób ycia i zwi zane z nim regu y. Tym samym

w koncepcji Webera obecny jest trop, który pokazuje zwi zek kultury go-

spodarczej z warto ciami i normami obecnymi w sposobach organizowania

i prowadzenia nie tylko podmiotów gospodarczych i sk adaj cego si z nich

podsystemu spo ecznego, ale tak e pozagospodarczymi (w takim rozumie-

niu) aspektami wspomnianego ju praktyczno-racjonalnego sposobu ycia17.

W tym miejscu uwaga zostanie zwrócona na kolejne szczególne rysy –

tym razem o charakterze ekonomiczno-instytucjonalnym – kultury gospo-

darczej Zachodu, które uzasadniaj przyznanie jej statusu szczególnego pod

wzgl dem produktywno ci i wydajno ci. Jak stwierdzi Berger, „kapitalizm

przemys owy wyzwoli najwi ksze w historii ludzko ci moce produkcyjne.

Jak dot d, aden inny system spo eczno-gospodarczy nie by w stanie wy-

zwoli porównywalnych mocy produkcyjnych”18. Na zagadnienie to – co

istotne – spogl da si tu nie tylko w aspekcie systemu kapitalistycznego,

który zosta ju zdefiniowany, ale tak e w szerszym kontek cie, który jest

równie interesuj cy. Obejmuje on mi dzy innymi rewolucj naukowo-

-techniczn , przeplataj c si z post pem systemu kapitalistycznego19. Jej

pod o e, zwi zane ze szczególnym statusem nauki i podej ciem do niej,

zosta o ju tak e naszkicowane.

Chc teraz zwróci uwag na inne rozstrzygni cia, które dotycz bezpo-

rednio sposobu my lenia o gospodarowaniu i praktycznych rozwi za na ________________

14 J. Kopania, op. cit., s. 204. 15 Por. M. Weber, Osobliwo ci…, s. 83. 16 Por. ibidem. 17 Jednym z przyk adów mog by konkretne rozstrzygni cia dotycz ce funkcjonowania

ma e stwa i rodziny w cywilizacji zachodniej, na co zostanie jeszcze zwrócona uwaga. 18 P.L. Berger, Rewolucja kapitalistyczna, prze . Z. Simbierowicz, Oficyna Naukowa, War-

szawa 1995, s. 79. 19 Por. ibidem.

Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej 239

nim opartych. Ich przedstawienie rozpoczn od kapitalistycznego sposobu

my lenia o aktywno ci gospodarczej, które zawiera w sobie kilka szczegól-

nych cech. Po pierwsze, baz takich dzia a jest racjonalny zak ad (rozumia-

ny jako ci g e i celowe dzia anie okre lonego rodzaju), który oddziela si od

gospodarstwa domowego. Po drugie, gospodarowanie w taki sposób na-

stawione jest na osi ganie rentowno ci, czyli stale odnawialnego zysku, któ-

ry zapewnia trwa o . Po trzecie, interakcja pomi dzy stronami procesu

gospodarczego dokonuje si na zasadach pokojowej wymiany, której towa-

rzyszy oczekiwanie osi gni cia wymiernych korzy ci. Po czwarte, w taki

sposób podejmowanym aktom gospodarczym towarzyszy szacowanie war-

to ci rodków prowadz ce do okre lenia kapita u oraz stosowanie rachunku

kapita owego, który oznacza ocenianie oraz kontrolowanie szans i efektów

dotycz cych zarobku na pocz tku i na ko cu danego przedsi wzi cia. Wi -

e si to z rozwojem kolejnej cechy wyró niaj cej kapitalistyczny sposób

gospodarowania, jak jest racjonalna buchalteria20.

Weber – wyliczaj c te elementy kultury gospodarczej Zachodu – podkre-

la jednocze nie, e w takim sensie cechy i przyk ady kapitalistycznego spo-

sobu gospodarowania obecne by y tak e w obr bie innych cywilizacji. To, co

jest jednak wyj tkowe, to fakt, e „[…] tylko na Zachodzie zjawiska te osi g-

n y istotne znaczenie, wydaj c ró ne rodzaje, formy i kierunki kapitalizmu,

które gdzie indziej nigdy nie powsta y. Na ca ym wiecie istnieli kupcy: wiel-

cy i detaliczni, lokalni i dzia aj cy na du ych obszarach, istnia o po yczko-

dawstwo wszelkiego rodzaju, banki spe niaj ce najró niejsze funkcje, ale

w istocie podobne do funkcji, jakie spe nia y banki w naszym XVI wieku;

morskie po yczkodawstwo, commendy i stowarzyszenia commendowe

mia y tak e charakter zak adów i istnia y wsz dzie. […] Od czasów nowo-

ytnych zna jednak Zachód ca kowicie inny i nigdzie na wiecie nie rozwi-

ni ty rodzaj kapitalizmu: racjonalno-kapitalistyczn organizacj (formalnie)

wolnej pracy. Gdzie indziej istnia y tylko zarodki tego rodzaju kapitali-

zmu”21.

Aby zrozumie ten swoisty fenomen, warto przywo a tu stwierdzenie

dotycz ce personalistycznego charakteru kultury zachodniej, gdy w takim

kontek cie mo na lepiej zrozumie , w jaki sposób koncepcja cz owieka

przyczyni a si do takiego w a nie rozwoju owej cywilizacji. Mo na stwier-

dzi , e to taki sposób my lenia utorowa drog wolnej pracy, w asno ci22,

________________

20 Por. M. Weber, Osobliwo ci…, s. 73-80. 21 Ibidem, s. 78-79. 22 Por. H. de Soto, Rynek dzia a tylko na Zachodzie, prze . . Sommer, „Gazeta Wyborcza”

18.01.2001, s. 13, oraz R. Pipes, W asno a wolno , prze . L. Niedzielski, MUZA SA, Warszawa 2000.

240 Micha A. Michalski

a w sensie wymiany – wolnej konsumpcji i redystrybucji. Z pewno ci warto

tak e wspomnie o procesie modernizacji, która ma wyra ny zwi zek z re-

wolucj przemys ow , gdy jest rozumiana jako „[…] proces przekszta cania

si spo ecze stw tradycyjnych wedle modelu kapitalistycznego spo ecze -

stwa przemys owego”23. Taki sposób rozumienia mo e sprzyja koncentro-

waniu si na przeobra eniach materialnego poziomu ycia, cho przecie

modernizacja ma o wiele wi cej wymiarów, takich jak organizacyjny, tech-

nologiczny, polityczny, psychologiczny, ideologiczny czy kulturowy. Ozna-

cza wi c ona wielowymiarowy proces przej cia od spo ecze stwa tradycyj-

nego do nowoczesnego, które w sposób zasadniczy ró ni si od formacji je

poprzedzaj cej. Jak pisze Berger, zwracaj c uwag na istotny w kontek cie

modernizacji proces ‘ró nicowania si ’, „[…] spo ecze stwo nowo ytne

podlega rozcz onkowaniu, dziel c si na ró ne instytucje, które we wcze-

niejszych okresach historii by y zintegrowane w jednej instytucji (np.

«funkcje» pokrewie stwa zosta y rozdzielone mi dzy odr bne instytucje

spo eczne, gospodarcze i polityczne)”24. W rezultacie wraz z procesami mo-

dernizacyjnymi pojawiaj si zarówno korzy ci, jak i problemy. W tym miej-

scu zatem – odnosz c si przede wszystkim do tych ostatnich – spróbuj

scharakteryzowa aktualn kondycj cywilizacji zachodniej.

2. WSPÓ CZESNY KONTEKST CYWILIZACYJNY ZACHODU A KONDYCJA KULTURY

Je li chodzi o wspomniany ju charakter tego, co mo na by nazwa am-

bitnym projektem cywilizacyjnym Zachodu, to trzeba przyzna , e jego re-

alizacja w znacznej mierze powiod a si , cho zarazem wygenerowa a nowe

problemy. S one szczególnie widoczne w tzw. systemie integracji25, który

mo na uzna za niezb dne pod o e, na którym dokonuje si odtwarzanie ________________

23 K. Krzysztofek, op. cit., s. 73. 24 P.L. Berger, op. cit., s. 70. 25 Chodzi o takie jego rozumienie, które obecne jest u Bouldinga. Autor ten pisze, e „na-

potykamy […] nast puj cy problem: je li spo ecze stwo biznesu ma przetrwa , musi rozwija system i instytucje integruj ce, przy czym instytucje dla specyficzne (rynek, korporacje, banki itp.), maj ce w zasadzie charakter instrumentalny, nie s zdolne do rozwijania silnych syste-mów integracji we w asnym zakresie. Przeto instytucje rynkowe winny by uzupe nione ze-spo em instytucji integruj cych, takich jak rodzina, Ko ció , szko a i naród, które rozwijaj indywidualne systemy warto ci, zasadzaj ce si na mi o ci, samopo wi ceniu, identyfikacji z celami pozaosobistymi oraz altruizmie. […] Spo ecze stwo, które po wi ca nieproporcjonal-nie du cz swego ycia i energii systemowi wymiany, mo e doprowadzi do podwa enia tego systemu”, K.E. Boulding, Etyka i biznes, [w:] Ponad ekonomi , red. i prze . J. Grosfeld, PIW, Warszawa 1985, s. 68-69.

Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej 241

i przekaz adu spo eczno-kulturowego. Istotn sfer , w jakiej si to dokonu-

je, jest rodzina, i to na jej przyk adzie mo na ukaza zasygnalizowany pro-

blem. Jest rzecz oczywist , e aby mówi o jakimkolwiek rozwoju – tak e

gospodarczym – musz zosta spe nione okre lone warunki, w ród których

wskaza nale y tak podstawowy, jak zapewnienie biologicznej odtwarzal-

no ci i ci g o ci socjalizacji w spo ecze stwie. Okazuje si jednak, i pod tym

wzgl dem – za spraw kondycji ma e stw i rodzin – analizowana tu cywi-

lizacja staje obecnie wobec powa nych trudno ci. W odniesieniu do prze-

mian w tej sferze nast puj cy pogl d ujawni Gary S. Becker, ukazuj c zara-

zem ich gospodarczy kontekst. Pisa on w roku 1993, e „rodzina w wiecie

zachodnim uleg a radykalnym zmianom – niektórzy twierdz wr cz, e

zosta a niemal e zniszczona – przez wydarzenia ostatnich trzech dekad.

Szybki wzrost wska ników rozwodów znacznie powi kszy liczb gospo-

darstw domowych kierowanych przez kobiety i liczb dzieci dorastaj cych

w gospodarstwach domowych z jednym tylko rodzicem. Du y wzrost

udzia u zam nych kobiet w sile roboczej, w czaj c w to matki ma ych

dzieci, ograniczy kontakt mi dzy dzie mi i ich matkami i przyczyni si do

konfliktu pomi dzy p ciami zarówno na polu zatrudnienia, jak i ma e -

stwa. Szybki spadek wska ników urodze zredukowa rozmiary rodziny

i przyczyni si do wzrostu wska ników rozwodów i udzia u zam nych

kobiet w sile roboczej. Inaczej mówi c, upowszechnianie si rozwodów

i aktywno ci zawodowej wp yn o na os abienie pragnienia posiadania du-

ych rodzin”26.

Mamy wi c do czynienia z sytuacj , gdy równolegle z przemianami

trwa o ci i dzietno ci rodzin rozgrywaj si wydarzenia wskazuj ce na os a-

bienie koniunktury gospodarczej, które w sposób szczególny ujawni y si

w postaci kryzysu, zapocz tkowanego w roku 2007. W ród wyja nie jego

przebiegu pojawia y si tak e te, które przywo ywa y kontekst demogra-

ficzny. W jednej z publikacji z tego zakresu – analizuj cej wspó zale no

zmian demograficznych i wzrostu gospodarczego w Unii Europejskiej –

pojawia si stwierdzenie, e zestawienie ekonometrycznych szacunków

z prognozami Eurostatu dotycz cymi wielko ci populacji wskazuje, i trud-

no b dzie unikn spadku PKB, a b dzie on silniejszy w przypadku tych

scenariuszy demograficznych, w których wyst pi wolny wzrost albo nawet

spadek liczby pracowników27. W ostatnim czasie takie wahania PKB ju si

________________

26 G.S. Becker, Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge, MA-London 1993, s. 1. Por. T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zró nicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 366-377.

27 Por. The Relationship Between Demographic Change and Economic Growth in the EU, eds A. Prskawetz, T. Lindh, Research Report 32, Vienna Institute of Demography, July 2007, s. 99.

242 Micha A. Michalski

zreszt ujawni y – z wyra n tendencj zni kow w roku 2012 – w niektó-

rych krajach (szczególnie europejskich) tradycyjnie kojarzonych z cywiliza-

cj zachodni 28. Co ciekawe, w wi kszo ci tych krajów poprzedzone to by o

spadkiem dzietno ci w roku 2011 w porównaniu z rokiem 201029.

Skutki wspomnianych przemian w funkcjonowaniu rodziny s dostrze-

galne mi dzy innymi w sferze ubezpiecze spo ecznych, której stabilno

i wydolno stoi obecnie w wielu pa stwach pod znakiem zapytania, szcze-

gólnie gdy chodzi o systemy emerytalne30. Dotyczy to w g ównej mierze

tych spo ród nich, które oparte s na zasadzie solidarno ci mi dzypokole-

niowej. W ich wypadku niewystarczaj cy przyrost naturalny stanowi bez-

po rednie zagro enie dla p ynno ci ca ego systemu, gdy je li w przysz o ci

b dzie zbyt ma o osób wypracowuj cych rodki, z których wyp acane s

bie ce emerytury, to ci, dla których stanowi one ród o utrzymania, nara-

eni s wprost na brak rodków do ycia. Propozycj , która ma zmniejsza

ryzyko, jakie jest wpisane w powy szy model systemu emerytalnego, jest

tzw. emerytura kapita owa, opieraj ca si na pomna aniu rodków wp aca-

nych na indywidualne konta emerytalne.

Oba wspomniane rozwi zania maj swoje wady i zalety i mo na by

oczywi cie podj dyskusj , które z nich jest lepsze. Nie to jest jednak moim

celem, lecz zwrócenie uwagi na fakt, e w obu przypadkach ostatecznie

fundamentem wszelkich wiadcze emerytalnych s rodki finansowe wy-

pracowywane przez ludzi, którzy stali si cz onkami spo ecze stwa za po-

rednictwem rodziny i których znaczna cz yje w tej w a nie grupie spo-

ecznej. Mówienie wi c o tym, czy lepsza jest emerytura ‘od pa stwa’ czy

‘z sektora prywatnego’ zawiera w sobie istotny b d. Polega on na tym, e te

sfery w rzeczywisto ci zaledwie po rednicz w dystrybucji rodków, które

tylko wtedy mog zosta wypracowane, gdy rodzina spe nia swoje rozmaite

funkcje, a w ród nich w tym wymiarze podkre li nale y funkcj prokrea-

cyjn i socjalizacyjn .

________________

28 Spadek zanotowa y m.in. takie kraje, jak Austria, Holandia, Niemcy, Hiszpania, S owe-nia, Portugalia, W ochy, Irlandia, Grecja, Finlandia i Francja. Por. http://data.world bank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD [dost p: 17.01.2014].

29 Por. http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN [dost p: 17.01.2014]. Trze-ba jednak e zaznaczy , e zbie no analizowanych tu procesów w czasie nie musi jedno-znacznie potwierdza ich wspó zale no ci. Warto przy tym pami ta , i skutki zmian demo-graficznych niekoniecznie musz by zauwa alne i odczuwalne w krótkiej perspektywie.

30 Warto wskaza przynajmniej niektóre ród a ukazuj ce dyskusje dotycz ce tej proble-matyki i nawi zuj ce do niej. Oto niektóre z nich: I. Ehrlich, F.T. Lui, Social Security, the Family, and Economic Growth, „Economic Inquiry” 1998, vol. XXXVI, July; P.A. Morrison, Demographic Links to Social Security, „Challenge” January-February 1982; J.J. Sztaudynger, W. Zato , Kryzys gospodarczy a kryzys rodziny – analizy symulacyjne, „Prakseologia” 2010, nr 150.

Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej 243

Gdyby spojrze na t sytuacj z perspektywy kultury, to na swój sposób

kondycja demograficzna wiata zachodniego ukazuje cywilizacj , która nie

jest nastawiona na odtwarzanie, a wi c w konsekwencji i na przetrwanie.

Oznacza to szczególny sposób traktowania cyklu ycia, którego zale no

od rytmu natury by a tak wyra na i silna w epoce przednowoczesnej, a wraz

z nowoczesno ci zacz a si ‘rozlu nia ’, w znacznym stopniu dzi ki osi g-

ni ciom naukowo-technicznym. Okazuje si wi c, e proces marginalizowa-

nia znaczenia uwarunkowa biologicznych i ich wp ywu na funkcjonowanie

spo ecze stwa post puje. Jak stwierdza Castells, podejmuj c kwesti ‘spo-

ecznej arytmii’, „obecnie organizacyjne, technologiczne i kulturowe wyda-

rzenia, charakterystyczne dla nowego, wy aniaj cego si spo ecze stwa,

zdecydowanie podwa aj ten uporz dkowany cykl ycia, bez zast powania

go jak kolwiek alternatywn sekwencj . Proponuj hipotez , e spo ecze stwo

sieciowe charakteryzuje za amanie rytmów, zarówno biologicznych, jak i spo ecz-

nych, powi zanych z poj ciem cyklu ycia”31.

Wyja nienie powy szej przemiany tylko poprzez sfer nauki, techniki

i ich gospodarczych aplikacji uwa am za niewystarczaj ce. Chodzi o prze-

platanie si elementów wywodz cych si z kultur wzgl dem siebie opozy-

cyjnych, co w konsekwencji prowadzi do problemów tu analizowanych.

Chodzi mianowicie o fakt nak adania si na siebie elementów tego, na co

zwraca uwag Berger, a co nazwa mo na – w interesuj cym nas kontek cie –

przeciwstawnymi kulturami gospodarczymi. W wyniku tego gospodarka

Zachodu poddawana jest jednocze nie sprzecznym tendencjom, co skutkuje

tym, e indywidualna samorealizacja konkuruje ze wspólnotow koopera-

cj , pa stwo opieku cze ciera si z wolno ci , przedsi biorczo ci i odpo-

wiedzialno ci obywateli, krótkoterminowy cykl koniunktury rynkowej

rywalizuje z d ugofalowym procesem odtwarzania spo ecze stwa, pragnie-

nie zawarcia ma e stwa i za o enia rodziny ‘zmaga si ’ o czas z ambicj

osi gni cia okre lonego poziomu materialnego ycia i zabezpieczenia so-

cjalnego.

3. KULTUROWE SPRZECZNO CI CYWILIZACJI ZACHODNIEJ

Poniewa nie jest mo liwe, by wyczerpuj co przeanalizowa postawiony

tu problem, dlatego ogranicz si do spojrzenia na analizowane tu zagad-

nienia z perspektywy kultury. Jestem bowiem zdania, e to w a nie na tym ________________

31 M. Castells, Spo ecze stwo sieci, prze . M. Marody i in., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 444. Por. P.L. Berger, Th. Luckmann, Spo eczne tworzenie rzeczywisto ci, prze . J. Ni nik, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 77-79.

244 Micha A. Michalski

najg bszym poziomie nale y szuka wyja nienia i zrozumienia procesów

oraz zmian zachodz cych w realiach spo eczno-gospodarczych. Je li chodzi

o wyj tkowo cywilizacji Zachodu, która by a przedmiotem opisu na po-

przednich stronach, to mia a ona w znacznym stopniu wyd wi k pozytywny,

chocia by pod wzgl dem osi gni , które w sposób zasadniczy przyczyni y

si do polepszenia warunków ycia na masow skal . Obecnie mo na od-

nie wra enie, i uwag przykuwaj ju nie te niew tpliwe osi gni cia, lecz

nierzadko zwi zane z nimi zjawiska wzbudzaj ce niepokój i dyskusje za-

równo dotycz ce ich genezy, jak i w a ciwych rozwi za pojawiaj cych si

trudno ci32. Sytuacj t dobrze oddaj s owa Ingleharta i Bakera, którzy

stwierdzaj , e „dzi niewielu by oby sk onnych przypisywa moraln wy -

szo cywilizacji Zachodu, a gospodarki zachodnie nie s ju traktowane

jako rozwi zanie modelowe dla wiata”33. Inni z kolei w sposób krytyczny

oceniaj obecn sytuacj Zachodu jako paradoksalne po czenie materialne-

go nadrozwoju i duchowego ubóstwa34.

Oznacza to, e w obecnym kontek cie kulturowym Zachodu obecne s

zasadnicze sprzeczno ci, które znajduj swe odbicie w kszta cie cywilizacji.

Interesuj c diagnoz w tym zakresie stawia Daniel Bell. Zauwa a on, e

problem, który nas tu interesuje, zwi zany jest z tym, i „[…] trzy obszary –

ekonomia, polityka i kultura – podlegaj trzem przeciwstawnym zasadom:

wydajno ci w ekonomii, równo ci w polityce i samorealizacji (lub samogra-

tyfikacji) – w kulturze. Konflikty w spo ecze stwie zachodnim w ci gu

ostatnich stu pi dziesi ciu lat mia y swe ród o w napi ciach wynikaj cych

z rozchodzenia si tych trzech obszarów”35.

W tym miejscu warto zwróci uwag na jeden z przejawów tej anomii,

dotycz cy kosztów, jakie pojawiaj si wraz z osi gni ciami w sferze tech-

nicznej i materialnej. Ma to zwi zek ze wspomnianym ju systemem inte-

________________

32 „Pytanie: co dalej? – trapi ludzi zaniepokojonych tym, co si wokó nich dzieje. Nie a-two jest na to pytanie odpowiedzie . Poj cia, do których jeszcze niedawno si odwo ywano i które wydawa y si oczywiste – rozwój, post p, racjonalizacja dzia a spo ecznych – trac sw jednoznaczn wymow . Wiemy dzisiaj, e lepsze bywa wrogiem dobrego, e innowacje poci ga mog za sob nieprzewidziane skutki, e ich koszty przerzucane s cz sto na barki przysz ych pokole i e szybkie zmiany spo eczne zak ócaj równowag , bez której spo ecze -stwa nie mog normalnie funkcjonowa ”, M. Hirszowicz, St d, ale dok d? Spo ecze stwo u progu nowej ery, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007, s. 266.

33 Por. R. Inglehart, W.E. Baker, Modernization, Cultural Change, and the Persistence of Tradi-tional Values, „American Sociological Review” 2000, vol. 65, no. 1, February, s. 19-20.

34 Por. P.B. Smith, M. Max-Neef, Economics Unmasked. From Power and Greed to Compassion and the Common Good, Green Books, Devon 2011, s. 19.

35 D. Bell, Kulturowe sprzeczno ci kapitalizmu, prze . S. Amsterdamski, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa 1998, s. 32. Wydaje si , e w wyniku przek adu s owo ‘ekonomia’ zast pi o wyraz ‘gospodarka’, co wp ywa na znaczenie tej wypowiedzi.

Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej 245

gracji, którego stan w coraz wi kszym stopniu przyci ga zainteresowanie

i pobudza do refleksji. W interesuj cy sposób analizuj to w kontek cie a-

dów transakcyjnych Bloch i Parry, którzy cho koncentruj si na wymiarze

gospodarczym, to potwierdzaj po rednio wyj tkowo kultury zachodniej

w ogóle36. Analizuj c funkcjonowanie sfery wymiany i roli pieni dza,

wprowadzaj oni rozró nienie na krótko- i d ugoterminowe ady transak-

cyjne, okre lane tak e jako cykl krótko- i d ugoterminowy37. Podczas gdy

pierwszy rodzaj odnosi si do tych relacji i wymian, które dokonywane s na

sposób rynkowy, g ównie wed ug regu indywidualnego wspó zawodnictwa,

to drugi ad odnosi si do d ugofalowej reprodukcji adu spo ecznego38. Za o-

eniem towarzysz cym tej klasyfikacji jest przekonanie, e po danym sta-

nem jest równowaga obu rodzajów adu w spo ecze stwie. Odnosz c to do

kwestii anomii, któr tu analizuj , autorzy ci stawiaj istotn diagnoz , pi-

sz c, i „to, co si sta o unikalnego w kapitalistycznej ideologii, […] polega

na tym, e warto ci steruj ce krótkoterminowym adem zosta y wyartyku-

owane w postaci teorii d ugoterminowej reprodukcji. To, co nasza kultura

(podobnie jak inne) stworzy a w obr bie oddzielnych i podporz dkowanych

domen, zosta o, przynajmniej cz ciowo, doprowadzone do postaci teorii

wszechogarniaj cego adu – teorii, w której wy cznie nieskr powane, in-

dywidualne przywary mog przynie publiczn korzy ”39.

Taki stan rzeczy w obr bie cywilizacji zachodniej bywa kojarzony ze

zjawiskiem komercjalizacji, na której przyk adzie mo na zobrazowa sytua-

cj interesuj cej nas tu kultury Zachodu. W odniesieniu do tego Andrzej

Radomski pisze, e „dominacja praktyk gospodarczych i niesionych przez

nie warto ci spowodowa a os abienie roli i znaczenia praktyk regulowanych

przez sfer symboliczn kultury. wiatopogl dy uleg y prywatyzacji (b d

zanikowi). Ka dy potencjalnie mo e sobie tworzy w asne s owniki finalne.

Wiele dziedzin na czele z nauk , której cz dyscyplin bada a poszczególne

aspekty kultury symbolicznej, stan o przed widmem «bezrobocia». Wolny

rynek wkroczy do pozosta ych praktyk. I w nich to upowszechni y si takie

________________

36 Por. M. Bloch, J. Parry, Pieni dz i moralno wymiany, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 236.

37 Por. ibidem, s. 241-246. 38 Por. ibidem, s. 241. 39 Ibidem, s. 247. Kontynuuj c, autorzy ci podaj wa ne zastrze enie: „Jednak e jest rów-

nie mo liwe, e zmiana poj ciowo ci by a mniej radykalna i e to, co si naprawd dokona o – jak dawno temu sugerowa esej Maussa Szkic o darze (1973) – polega na tym, e zachodnia ideologia podkre li a odr bno dwóch cyklów do tego stopnia, e nie mo na sobie wyobrazi mechanizmów, dzi ki którym s one wzajemnie po czone”, ibidem.

246 Micha A. Michalski

warto ci, jak zysk, efektywno , skuteczno czy popularno . Krótko mó-

wi c: komercjalizacja”40.

Wi e si to z problemem homogenizacji, a wi c z tendencj do ujednoli-

cania przestrzeni spo ecznej, która wydaje si charakterystyczna dla kultury

nowoczesnej, prowadz c mi dzy innymi w stron urynkowienia przestrzeni

spo ecznej. Proces ten, przejawiaj cy si poprzez ujednolicanie ró nych sfer

w obr bie spo ecze stwa, dotyka rozmaitych aspektów ycia jego cz onków.

Za jego przejawy mo na traktowa mi dzy innymi takie zjawiska, jak zacie-

ranie ró nic mi dzy p ciami, grupami wiekowymi, rolami spo ecznymi

i rodzinnymi. Od razu mo na zauwa y , e je li symptomy te odniesiemy

do mechanizmu rynkowego – który niekiedy bywa traktowany jako ich

przyczyna – to okazuje si , e poprzez takie przemiany zwi ksza si zasi g

wymiany handlowej, gdy grupy wcze niej z niej wy czone (lub maj ce

ograniczony dost p do rynku z ró nych wzgl dów) w tym nowym kontek-

cie – poprzez owo specyficzne zatarcie granic – staj si potencjalnymi,

a nierzadko faktycznymi konsumentami.

Dobr ilustracj tej przemiany jest problem traktowania dziecka jako

podmiotu rynkowego, przede wszystkim w zakresie konsumpcji. Mo na

zauwa y , e tradycyjnie rola dziecka w rodzinie, która zwi zana jest

z oczekiwaniem pos usze stwa i podporz dkowania rodzicom, ogranicza

dziecku dost pno do rozmaitych produktów i us ug, nierzadko chroni c je

w ten sposób. Gdy jednak zakwestionowany zostaje status dziecka jako oso-

by, która nie mo e samodzielnie decydowa o wszystkim, a promowany jest

model partnerskich relacji rodzic–dziecko, to okazuje si , e trudniej znale

uzasadnienie dla podtrzymywania ogranicze zwi zanych ze sfer rynku41.

W takiej sytuacji wspomniana wcze niej homogenizacja zaciera osobowe

ró nice pomi dzy uczestnikami wymiany i w a ciwie oznacza depersonali-

zacj . Gdy zestawimy to z analiz Kopytoffa, który pokazuje, e wzrost ho-

mogenizacji prowadzi do regresu kultury, to w a ciwie nale y uzna , i

przesadna homogenizacja staje si zagro eniem dla samego cz owieka. Au-

tor ten, zwracaj c uwag na to, e kultura umo liwia porz dkowanie kogni-

tywne wiata, pisze, i „ ad osi ga si dzi ki temu, e kultura za pomoc

rozró nie i klasyfikacji wydziela z wszechogarniaj cej heterogeniczno ci

ró ne obszary wewn trznie homogeniczne. Jednak je eli proces homogeni-

________________

40 A. Radomski, Dyskurs kulturoznawczy a kultury wspó czesnych spo eczno ci, „Kultura Wspó czesna” 2007, nr 1(51), s. 70.

41 Por. M.A. Michalski, Dzieci rynku… Rynek dzieci… Osoby czy zasoby?, [w:] Annales. Etyka w yciu gospodarczym, t. 15, Salezja ska Wy sza Szko a Ekonomii i Zarz dzania, ód 2012, oraz B.R. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje doros ych i po yka obywateli, prze . H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2009.

Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej 247

Rysunek. ad spo eczno-gospodarczy jako efekt harmonizowania przeciwstawnych tendencji w obr bie kultury

Opracowanie w asne na podstawie: I. Kopytoff, op. cit., s. 254-255.

zacji posunie si zbyt daleko i postrzegany wiat zacznie przybli a si

zbytnio do przeciwleg ego bieguna, co w przypadku rzeczy oznacza ca ko-

wite utowarowienie, podkopana zostaje funkcja kultury, polegaj ca na

przeprowadzaniu kognitywnych rozró nie ”42.

Powy szy rysunek stanowi prób przedstawienia kontekstu, w jakim

tworzy si ad spo eczno-gospodarczy, który cechowa musi spójno , je li

ma on by efektywny w swym funkcjonowaniu. Je li chodzi o jego rozumie-

nie, to jest ono bliskie temu, co Amitai Etzioni okre li mianem ‘dobrego

________________

42 I. Kopytoff, Kulturowa biografia rzeczy – utowarowienie jako proces, [w:] Badanie kultury…, s. 255. Z tej perspektywy mo na postawi pytanie, czy nie mamy do czynienia z regresem kulturowym, gdy osi gni te w ostatnich stuleciach (w mniej lub bardziej znacznej mierze i z wi kszym lub mniejszym sukcesem) wy czenie cz owieka z bycia przedmiotem wymiany handlowej zdaje si ust powa ponownemu jego utowarowieniu, które w sprzyjaj cych temu okoliczno ciach oznacza tendencj do rozszerzania zakresu wymiany towarowej. W konse-kwencji cz owiek wspó czesny znów stoi w obliczu zagro enia stania si przedmiotem, a nie podmiotem wymiany. Por. ibidem, s. 249-250, 268, 272, oraz Ch. Delsol, Esej o cz owieku pó nej nowoczesno ci, prze . M. Kowalska, Znak, Kraków 2003, s. 151.

ABSOLUTNA

HETEROGENICZNO

ABSOLUTNA

HOMOGENICZNO

AD

SPO ECZNO-GOSPODARCZY

KONTEKST ISTNIENIA

ADU SPO ECZNO-GOSPODARCZEGO

248 Micha A. Michalski

spo ecze stwa’, w którym ludzie traktuj siebie nawzajem jako cele, a nie

rodki, i zarazem jako cz onków jednej spo eczno ci, któr opisuje jako ro-

dzin znacznie poszerzon (much extended family). Je li chodzi o kwesti a-

du, to takie spo ecze stwo zachowuje odpowiednie proporcje pomi dzy

aparatem pa stwowym, sfer rynkow i spo eczno ci . Co istotne, realizacja

tak rozumianego adu wymaga wspó pracy tych trzech sfer, które zarazem

pe ni wzgl dem siebie nawzajem funkcje kontrolne43. Je li za chodzi

o dwie skrajne sytuacje – opisane na rysunku jako ‘absolutna heterogenicz-

no ’ i ‘absolutna homogeniczno ’ – to prowadzi do nich b dzie zaburze-

nie równowagi i wspó pracy, o których by a mowa wcze niej.

W tym kontek cie mo na stwierdzi , e równowaga (albo jej brak) za-

równo pomi dzy sfer publiczn a prywatn , jak i w obr bie samej sfery

prywatnej ma wp yw na kondycj kultury i ma zwi zek ze spójno ci spo-

eczno-gospodarcz . W kontek cie przywo ywanej tu analizy spo ecze stwa

nowoczesnego w odniesieniu do cywilizacji zachodniej mo na stwierdzi , e

jednym z jego zasadniczych problemów – i zarazem ród em ró nych napi –

jest w a nie nierównowaga w wymienionych powy ej przestrzeniach. Ob-

jawia si ona przyznawaniem pierwsze stwa sferze obrotu towarowego

i spo ecznie zorganizowanej pracy, które swym funkcjonowaniem odzwier-

ciedlaj raczej ‘natur ’ Gesellschaft ni Gemeinschaft. Oznacza to, e coraz

wi ksza cz przestrzeni spo ecznej funkcjonuje wed ug regu racjonalno ci

formalnej, o której pisa Weber44. To z kolei odsy a nas znów do problemu

komercjalizacji, którego znaczenie w taki sposób komentuj Teresa Bal-

-Wo niak i Micha Gabriel Wo niak: „Upowszechnianie instytucji wypiera-

j cych altruizm, my lenie w kategoriach dobra wspólnego, godno ci osoby

i jej podmiotowo ci oraz innych uniwersalnych warto ci aksjologicznych

utrwalonych w dziejach ludzko ci, jest produktem komercjalizacji wszyst-

kich sfer bytu ludzkiego”45. Autorzy zwracaj na to uwag w kontek cie

deficytu spójno ci spo eczno-gospodarczej, który ich zdaniem domaga si

________________

43 Por. A. Etzioni, For a Soft Moral Culture, „Kettering Review” 2001, vol. 19, no. 2, s. 37-38, http://www.gwu.edu/~ccps/etzioni/A285.pdf [dost p: 2.10.2012].

44 M. Weber, Gospodarka i spo ecze stwo. Zarys socjologii rozumiej cej, prze . D. Lachowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 60.

45 T. Bal-Wo niak, M.G. Wo niak, Gospodarka Polski 1990-2011. Transformacja. Modernizacja. Spójno spo eczno-ekonomiczna. Synteza, „Nierówno ci Spo eczne a Wzrost Gospodarczy” 2011, z. 21, Uniwersytet Rzeszowski i Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Rzeszów-Kraków, s. 43. Potwierdza to tak e Kopytoff, który pisze: „W du ych skomercjalizowanych spo ecze -stwach istnienie wyrafinowanej technologii wymiany otwiera gospodark na zalew utowaro-wienia. We wszystkich wspó czesnych spo ecze stwach przemys owych, niezale nie od ich ideologii, utowarowienie i monetaryzacja wdzieraj si – jawnie lub w postaci czarnego rynku – niemal we wszystkie aspekty ycia”, I. Kopytoff, op. cit., s. 272.

Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej 249

rewizji umowy spo ecznej w jej dotychczasowej formie46. To za mo emy

rozumie szerzej, jako wezwanie do krytycznego pochylenia si nad obecnie

dominuj cymi tre ciami kultury Zachodu.

Wydaje si wi c, e w kontek cie analizowanej tu kultury gospodarczej

cywilizacji zachodniej istotnymi elementami, które nale y bra pod uwag ,

s – poza wa nymi instytucjami i narz dziami natury gospodarczej – roz-

strzygni cia dotycz ce praktycznego sposobu ycia na poziomie fundamen-

talnym zarówno dla reprodukcji biologicznej spo ecze stwa, jak i dla od-

twarzania oraz transmisji kultury gospodarczej.

Bez wzgl du na to, w jakim kierunku pod y kultura gospodarcza Za-

chodu – a w a ciwie obecnie mo e powinno si ju mówi o ‘kulturach

gospodarczych Zachodu’ – jej wp yw na dzisiejszy obraz wiata wydaje si

niepodwa alny. Wydaje si , e zasadnie mo na stwierdzi , i jest czym

pozytywnym to, e sukces cywilizacyjny Zachodu – w wymiarze ogólnym

dzi ki jego kulturze, a w interesuj cym nas tu wymiarze dzi ki kulturze

gospodarczej – przyczyni si do tego, i tak e inne regiony wiata dzi do-

wiadczaj wzrostu i dobrobytu. Jak stwierdza Zakaria, komentuj c prze-

miany pozycji Stanów Zjednoczonych jako mocarstwa wiatowego, „komu

mo e wydawa si dziwne, e mówi tu o wzro cie i dobrobycie, podczas

gdy setki milionów wci musz y w warunkach rozpaczliwej n dzy. Jed-

nak w rzeczywisto ci liczba ludzi yj cych za dolara lub mniej dziennie

spad a z 40 procent w roku 1981 do 18 procent populacji naszej planety

w roku 2004, a w roku 2006 ludzie ci stanowili 12 procent ludno ci Ziemi.

Sam tylko wzrost Chin przyczyni si do wyd wigni cia z ubóstwa ponad

czterystu milionów ludzi. W krajach zamieszkanych przez 80 procent lud-

no ci planety stopa ubóstwa maleje. Te 50 krajów, które w najwi kszym

stopniu dotkni te s kl sk n dzy, rzeczywi cie wymagaj szczególnej tro-

ski. Jednak pozosta e 142 pa stwa – wliczaj c w to Chiny, Indie, Brazyli ,

Rosj , Indonezj , Turcj , Keni i Republik Po udniowej Afryki – stopniowo

eliminuj ten problem dzi ki produktywnej i rozwijaj cej si gospodarce. Po

raz pierwszy od zarania dziejów mamy do czynienia ze wzrostem, który

odbywa si naprawd na globaln skal . Powstaje dzi ki temu mi dzynaro-

dowy system z o ony z krajów po o onych w najrozmaitszych zak tkach

wiata, które nie s ju przedmiotami lub obserwatorami, lecz graczami

i podmiotami”47.

Zapewne dok adne oszacowanie tego, w jakim stopniu do takiej sytuacji

przyczyni a si cywilizacja zachodnia i jej – pod wieloma wzgl dami szcze-

________________

46 Por. T. Bal-Wo niak, M.G. Wo niak, op. cit., s. 44. 47 F. Zakaria, op. cit., s. 35.

250 Micha A. Michalski

gólna – kultura gospodarcza, nie jest mo liwe. Niemniej s dz , e wielu

z nas zgodzi si co do tego, i wiele wa nych gospodarczo, i tak dzi rozpo-

wszechnionych, osi gni naukowo-technicznych, instytucji spo eczno-

-politycznych i wpisanych w nie rozstrzygni aksjonormatywnych ukszta -

towa o si i udoskonali o w a nie w onie kultury i cywilizacji zachodniej.

Ulega y one niekiedy twórczym adaptacjom i modyfikacjom, co nierzadko

ukazywa o ich jeszcze wi kszy potencja . Obserwowanie za i ledzenie

tych, jak e cz sto innowacyjnych, aplikacji oraz tego, jak osi gni cia ró nych

kultur niekiedy cieraj si , a innym razem przenikaj , co prowadzi do roz-

wi za i efektów nierzadko zaskakuj cych, nale y niew tpliwie uzna za

jeden z przywilejów ycia w pocz tkach XXI stulecia.

BIBLIOGRAFIA

Bal-Wo niak T., Wo niak M.G., Gospodarka Polski 1990-2011. Transformacja. Modernizacja. Spójno spo eczno-ekonomiczna. Synteza, „Nierówno ci Spo eczne a Wzrost Gospodar-czy” 2011, z. 21, Uniwersytet Rzeszowski i Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Rzeszów-Kraków.

Barber B.R., Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje doros ych i po yka obywateli, prze . H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2009.

Becker G.S., Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge, MA-London 1993.

Bell D., Kulturowe sprzeczno ci kapitalizmu, prze . S. Amsterdamski, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa 1998.

Berger P.L., Luckmann Th., Spo eczne tworzenie rzeczywisto ci, prze . J. Ni nik, Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa 2010.

Berger P.L., Rewolucja kapitalistyczna, prze . Z. Simbierowicz, Oficyna Naukowa, Warsza-wa 1995.

Bloch M., Parry J., Pieni dz i moralno wymiany, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antro-pologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

Boulding K.E., Etyka i biznes, [w:] Ponad ekonomi , red. i prze . J. Grosfeld, PIW, Warszawa 1985.

Castells M., Spo ecze stwo sieci, prze . M. Marody i in., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Delsol Ch., Esej o cz owieku pó nej nowoczesno ci, prze . M. Kowalska, Znak, Kraków 2003. Ehrlich I., Lui F.T., Social Security, the Family, and Economic Growth, „Economic Inquiry”

1998, vol. XXXVI, July. Etzioni A., For a Soft Moral Culture, „Kettering Review” 2001, vol. 19, no. 2, http://

www.gwu.edu/~ccps/etzioni/A285.pdf [dost p: 2.10.2012]. Goody J., Kapitalizm i nowoczesno , prze . M. Turowski, Wydawnictwo Akademickie

Dialog, Warszawa 2006. Goody J., Kradzie historii, prze . J. Dobrowolski, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 2009.

Kultura gospodarcza cywilizacji zachodniej 251

Hirszowicz M., St d, ale dok d? Spo ecze stwo u progu nowej ery, Wydawnictwo Sic!, War-szawa 2007.

Inglehart R., Baker W.E., Modernization, Cultural Change, and the Persistence of Traditional Values, „American Sociological Review” 2000, vol. 65, no. 1, February.

Kochanowicz J., Trendy cywilizacyjne, [w:] Wymiary ycia spo ecznego. Polska na prze omie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002.

Kopania J., Mi dzy buddyzmem a islamem, czyli przedwczesno chrze cija stwa, [w:] Ekofilo-zofia, bioetyka, etyka biznesu. Aktualne problemy wspó czesno ci, red. J. Jaro , Wydawnic-two Akademii Podlaskiej, Siedlce 2004.

Kopytoff I., Kulturowa biografia rzeczy – utowarowienie jako proces, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Wydawnictwo Nauko-we PWN, Warszawa 2005.

Krzysztofek K., Cywilizacja: dwie optyki, Instytut Kultury, Warszawa 1991. Landes D.S., Bogactwo i n dza narodów. Dlaczego jedni s tak bogaci, a inni tak ubodzy, prze .

H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2000. Michalski M.A., Dzieci rynku… Rynek dzieci… Osoby czy zasoby?, [w:] Annales. Etyka

w yciu gospodarczym, t. 15, Salezja ska Wy sza Szko a Ekonomii i Zarz dzania, ód 2012.

Morrison P.A., Demographic Links to Social Security, „Challenge” January-February 1982. Pipes R., W asno a wolno , prze . L. Niedzielski, MUZA SA, Warszawa 2000. Radomski A., Dyskurs kulturoznawczy a kultury wspó czesnych spo eczno ci, „Kultura

Wspó czesna” 2007, nr 1(51). Smith P.B., Max-Neef M., Economics Unmasked. From Power and Greed to Compassion and the

Common Good, Green Books, Devon 2011. Sosenko K., Ekonomia w perspektywie aksjologicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicz-

nej w Krakowie, Kraków 1998. The Relationship Between Demographic Change and Economic Growth in the EU, eds A. Prska-

wetz, T. Lindh, Research Report 32, Vienna Institute of Demography, July 2007. de Soto H., Rynek dzia a tylko na Zachodzie, prze . . Sommer, „Gazeta Wyborcza”

18.01.2001. Sójka J., Kulturoznawca w wiecie gospodarki, „Kultura Wspó czesna” 2008, nr 1(55). Szlendak T., Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zró nicowanie, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2010. Sztaudynger J.J., Zato W., Kryzys gospodarczy a kryzys rodziny – analizy symulacyjne,

„Prakseologia” 2010, nr 150. Sztompka P., Socjologia. Analiza spo ecze stwa, Znak, Kraków 2005. Weber M., Gospodarka i spo ecze stwo. Zarys socjologii rozumiej cej, prze . D. Lachowska,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Weber M., Osobliwo ci kultury zachodniej, [w:] idem, Szkice z socjologii religii, prze . J. Pro-

kopiuk, H. Wandowski, Ksi ka i Wiedza, Warszawa 1984. Woods T.E. Jr., Jak Ko ció katolicki zbudowa zachodni cywilizacj , prze . G. Kucharczyk,

Wydawnictwo AA, Kraków 2006. World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD [dost p: 17.01.2014]. World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN [dost p: 17.01.2014]. Zakaria F., Koniec hegemonii Ameryki, prze . S. Kroszczy ski, Media Lazar NADIR, War-

szawa 2009.