RADIOTERAPIA

Poradnik pacjentapod redakcją dr. n. med. Marcina Hetnała Centrum Radioterapii Amethyst w Krakowie

1

4 Plan Centrum Radioterapii Amethyst

14 Choroby nowotworowe

20 Radioterapia

24 Proces leczenia napromienianiem

26 Powikłania radioterapii

28 Jak radzić sobie z powikłaniami radioterapii?

37 Opieka nad pacjentem po radioterapii

SPIS TREŚCI

2 3

Witam w  Centrum Radioterapii Amethyst w  Krakowie. Jesteśmy nowoczesną, wyposażoną w światowej klasy sprzęt placówką medyczną, utworzoną w ścisłej współpracy ze Szpitalem Specjalistycznym im. Ludwika Rydygiera w  Krakowie. Teraz pacjenci w jednym miejscu mogą przejść wszystkie etapy diagnostyki i te-rapii onkologicznej, od chirurgii onkologicznej, chemioterapii, po radioterapię.

Amethyst jest międzynarodową siecią ośrodków medycznych specjalizujących się w najnowszych terapiach onkologicznych, szczególnie w radioterapii. Wszy-scy pacjenci naszej sieci mogą liczyć na korzystanie z  najnowocześniejszych metod napromieniania skracających czas leczenia i ograniczających powikłania. Centrum Radioterapii w Krakowie zostało zaprojektowane tak, aby zapewnić pa-cjentom jak najwyższy komfort w trakcie leczenia.

Dla pacjentów i ich rodzin przygotowaliśmy również ten poradnik. Publikacja ta prezentuje kolejne kroki, jakie każdy pacjent pokonuje wspólnie z zespołem Ame-thystu. W ten skromny sposób chcemy pomóc w procesie leczenia i przekraczaniu trudności związanych z  terapią onkologiczną. Pierwsza diagnoza, słowa: nowo-twór, chemioterapia, radioterapia, już samym dźwiękiem wzbudzają lęk, powodu-ją stres. Ten poradnik ułatwia zrozumienie przebiegu radioterapii, tego, co dzieje się wokół chorego, i tego, co mówią lekarze oraz pozostały personel Centrum.

Chcemy, żeby wszyscy nasi pacjenci pamiętali  – wyzdrowienie jest możliwe. Terapia, którą proponują nasi lekarze, pomogła wielu osobom. Nowoczesna ra-dioterapia łączy wiedzę medyczną z  najnowszymi osiągnięciami technologii. Wykorzystujemy doświadczenia naszych specjalistów na całym świecie, aby naj-skuteczniej leczyć każdego pacjenta.

Barbara Werchowiecka-Rusinek Prezes RTCP

Szanowni Państwo,

WSTĘP

Szpital Specjalistycznyim. L. Rydygiera

ŁĄCZNIK

Szpital SpecjalistycznySzpital Specjalistyczny

4 5

PLAN CENTRUM RADIOTERAPII AMETHYST W KRAKOWIE

Centrum Radioterapii Amethyst to nowoczesna, wyposażona w światowej klasy sprzęt placówka medyczna, utworzona w  ścisłej współpracy ze Szpitalem Spe-cjalistycznym im. Ludwika Rydygiera w Krakowie. Chorzy mogą teraz w  jednym miejscu przejść wszystkie etapy diagnostyki i  terapii onkologicznej, od chirurgii onkologicznej, chemioterapii po radioterapię.

Amethyst jest międzynarodową siecią ośrodków medycznych, specjalizujących się w najnowszych terapiach onkologicznych, szczególnie radioterapii. Wszyscy pacjenci sieci mogą liczyć na korzystanie z  najnowocześniejszych metod na-promieniania skracających czas leczenia i ograniczających powikłania. Centrum Radioterapii w  Krakowie zostało zaprojektowane tak, aby zapewnić pacjentom jak najwyższy komfort w trakcie leczenia. W tym celu powstał również ten prze-wodnik, który prezentuje kolejne kroki, jakie każdy pacjent pokonuje wspólnie z zespołem Amethystu.

Wejścia

STREFA A Recepcja

STREFA B Poradnia radioterapii

STREFA C Poradnia ginekologii onkologicznej

STREFA D Pracownia symulatora, tomografi a komputerowa

STREFA E Pracownia teleradioterapii, przyśpieszacze

STREFA F Pracownia brachyterapii

STREFA G Sala konferencyjna, zespół wielospecjalistyczny

STREFA H Poczekalnia dla pacjentów w trakcie terapii

6 7

Każda wizyta w Centrum Radioterapii Amethyst rozpoczyna się od kontaktu z re-cepcją medyczną. Można do niej wejść przez główne drzwi frontowe do budynku Centrum albo korzystając z  łącznika ze Szpitalem Specjalistycznym im. L. Rydy-giera w Krakowie. W recepcji można uzyskać niezbędne informacje i porady doty-czące spraw medycznych oraz administracyjnych. Tutaj pacjent ustala harmono-gram terapii, wydawana jest specjalna karta magnetyczna.

W ramach recepcji działa pokój wywiadu medycznego. Podczas pierwszej wizyty specjalista ds. ruchu chorych pyta o dane osobowe, wyniki badań, karty wypisowe oraz inne dokumenty dotyczące przebiegu dotychczasowego leczenia. W trakcie tej wizyty ustalany jest termin konsultacji u onkologa – specjalisty radioterapii on-kologicznej, który będzie lekarzem prowadzącym pacjenta. Aby skorzystać z kon-sultacji w Centrum Radioterapii Amethyst, nie trzeba mieć skierowania.

W Centrum Radioterapii Amethyst konsultacje lekarskie są prowadzone w sied-miu pokojach badań. Konsultacje obejmują cały okres terapii:

• Pierwsza wizyta u onkologa – specjalisty radioterapii onkologicznej trwa od 30 minut do około 50 minut. W jej trakcie zbierany jest wywiad oraz przeprowadzane jest badanie lekarskie. Lekarz może zadecydować o dodatkowych konsultacjach i badaniach diagnostycznych.

• Wizyty uzupełniające – w razie potrzeby chory może być zaproszony na dodatkowe wizyty konsultacyjne.

• Wizyty kontrolne – po zakończeniu procesu leczenia pacjent przebywa pod opieką lekarzy radioterapeutów.

Po uzyskaniu niezbędnych danych medycznych lekarz prowadzący podejmuje decyzję o rozpoczęciu radioterapii (napromienianie) i ustala przebieg całego pro-cesu leczenia. Ustalenie harmonogramu odbywa się w recepcji i obejmuje okre-ślenie terminów:

• wizyty w pracowni symulatora celem przeprowadzenia badania tomografem komputerowym,

• pierwszego napromieniania,

• kolejnych frakcji napromieniania,

• wizyt kontrolnych w trakcie napromieniania.

Technik elektroradiologii zaprasza chorego na prezentację Centrum, zapozna-je go z  rozmieszczeniem pomieszczeń istotnych w  terapii. W  trakcie oprowa-dzania zapoznaje chorego z  przepisami oraz zasadami panującymi w  Centrum Radioterapii Amethyst.

RECEPCJA I PORADNIA RADIOTERAPIISTREFA A i B

8 9

Pacjenci z chorobami onkologicznymi potrzebują często specjalistycznych kon-sultacji. W krakowskim Centrum Radioterapii Amethyst kobiety mają dedykowa-ną poradnię ginekologii onkologicznej.

Bardzo istotną częścią leczenia za pomocą promieniowania jonizującego jest jego właściwe zaplanowanie. Lekarz radioterapeuta precyzyjnie wyznacza miejsce, któ-re będzie poddane radioterapii oraz obszar narządów zdrowych wymagających ochrony. Fizyk medyczny planuje odpowiednią dawkę tak, aby była skuteczna w le-czeniu guza i bezpieczna dla chorego. Po zaakceptowaniu przez lekarza planu lecze-nia pacjent może rozpocząć radioterapię.

Aby radioterapia była skuteczna, trzeba zachować identyczną pozycję pacjenta podczas procesu planowania leczenia na symulatorze i  podczas późniejszej ra-dioterapii. Zapewnia to technik elektroradiologii, stosując specjalne urządzenia, nazywane unieruchomieniami.

PORADNIA GINEKOLOGII ONKOLOGICZNEJSTREFA C PRACOWNIA SYMULATORA, TOMOGRAFIA KOMPUTEROWA STREFA D

10 11

To strefa, po której mogą poruszać się pacjenci z ważnymi kartami dostępu. Kartę otrzymuje się w recepcji w momencie ustalania harmonogramu napromieniania. Krakowskie Centrum Radioterapii Amethyst jest wyposażone w trzy przyśpiesza-cze Synergy fi rmy Elekta. Dzięki tym urządzeniom możliwe jest stosowanie no-woczesnych, dynamicznych technik napromieniania, które maksymalnie skracają czas zabiegu i ograniczają działania uboczne.

Przyśpieszacze zlokalizowane są w  specjalnie przygotowanych, zabezpieczonych pomieszczeniach. Pacjent po potwierdzeniu tożsamości może rozpocząć napromie-nianie, a plan jego leczenia jest przesyłany do systemu sterującego przyśpieszaczem. Pierwsze napromienianie odbywa się pod nadzorem lekarza prowadzącego i technika elektroradiologii.Podczas radioterapii pacjent jest ułożony na stole terapeutycznym w taki sposób, aby odtworzyć pozycję ciała, jaką miał w trakcie badań na symulatorze. Kontrola pozycji odbywa się za pomocą obrazowania portalowego oraz systemu kom-puterowego, które porównują obrazy ciała chorego z dnia leczenia oraz z dnia, kiedy było ono planowane. Napromienianie w trakcie jednej frakcji trwa od 2 do 5 minut . Po zakończeniu danej frakcji pacjent może udać się do domu lub na oddział szpitalny. Kolejne frakcje radioterapii odbywają się zgodnie z harmonogramem  leczenia.

Brachyterapia to leczenie przy użyciu źródła promieniowania jonizującego znaj-dującego się w bezpośrednim kontakcie z guzem. Lekarz radioterapeuta umiesz-cza w ciele pacjenta aplikator, którego kształt i konstrukcja dostosowane są do leczonego obszaru. Do aplikatora podłączany jest przewód transferowy (rurka), który pozwala na wprowadzenie do niego promieniotwórczego źródła, w postaci np. izotopu irydu-192. Zamknięte w szczelnej kap-sule źródło promieniotwórcze jest umieszczane na precyzyjnie określony czas w bezpośrednim sąsiedztwie nowotworu.

Po zakończeniu terapii źródło jest usuwane z ciała pacjenta, a pa-cjent kierowany do domu lub na oddział szpitalny.

PRACOWNIA TELERADIOTERAPII – PRZYŚPIESZACZESTREFA E PRACOWNIA BRACHYTERAPII STREFA F

12 13

To miejsce, gdzie odbywają się cykliczne spotkania zespołu wielospecjalistycz-nego. W jego skład wchodzą lekarze onkolodzy – radioterapeuci, onkolodzy kli-niczni, chirurdzy oraz pozostali lekarze związani z danym przypadkiem. Razem ustalają strategię terapii i plan leczenia każdego pacjenta. Najtrudniejsze przy-padki konsultowane są w  sieci Amethyst z  międzynarodowymi autorytetami w dziedzinie radioterapii.

Ta przyjazna przestrzeń gwarantuje pacjentom w trakcie napromieniania spokój i odpoczynek. Dostęp do tego miejsca mają tylko osoby dysponujące spersonali-zowaną kartą magnetyczną. Karta zawiera dane medyczne pacjenta, plan lecze-nia oraz harmonogram sesji radioterapeutycznych.

SALA KONFERENCYJNA, ZESPÓŁ WIELOSPECJALISTYCZNYSTREFA G POCZEKALNIA DLA PACJENTÓW W TRAKCIE TERAPII STREFA H

14 15

Choroby nowotworowe

Co to jest nowotwór? Nowotwór jest złożonym procesem chorobowym, ściśle związanym z komórkami organizmu człowieka. W pewnym momencie komórki zaczynają się dzielić i roz-mnażać w  sposób niekontrolowany. Te zmienione komórki czerpią z  organizmu substancje odżywcze, doprowadzając do upośledzenia jego prawidłowych funkcji. Nowotworem złośliwym nazywamy taki nowotwór, który nieleczony doprowadza do śmierci chorego. Najczęściej przybiera formę guza. Większość nieleczonych nowotworów złośliwych nacieka na sąsiednie tkanki, może dawać przerzuty do innych narządów.

Co to jest rak? W  słownictwie medycznym jest to nowotwór złośliwy tkanki nabłonkowej. Na-błonki występują w  każdej części organizmu. Wyścielają między innymi jamę ustną, układ oddechowy, pokarmowy, moczowy, stąd tak duża jest różnorodność nowotworów pochodzenia nabłonkowego. Nowotwór złośliwy (ang. cancer) czę-sto jest niepoprawnie utożsamiany z rakiem, który jest tylko jedną z jego postaci. Każdy rak jest nowotworem złośliwym, natomiast nie każdy nowotwór złośliwy to rak. Inne nowotwory złośliwe to np. mięsak, czerniak, chłoniak lub glejak.

Chłoniak to złośliwy nowotwór układu chłonnego. Najczęściej objawia się po-większeniem węzłów chłonnych, śledziony lub wątroby. Czerniak jest złośliwym nowotworem komórek barwnikowych skóry. Może występować też na błonach śluzowych lub w gałce ocznej. Mięsak wywodzi się z tkanek miękkich (tkanki łącz-nej, mięśniowej) oraz z  układu kostnego (chrząstki, kości). Natomiast glejak to nowotwór centralnego układu nerwowego. Wywodzi się z  komórek glejowych, wchodzących w skład tkanki nerwowej.

CHOROBY NOWOTWOROWE

Statystyki są bezwzględne – w Polsce rośnie liczba zachorowań na nowotwory złośliwe. Eksperci zapowiadają, że w ciągu najbliższych 15 lat aż o 40 procent wzrośnie liczba wykrywanych w ciągu roku nowych przypadków zachorowań na nowotwory złośliwe. Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest wydłużanie się przeciętnej długości życia Polaków oraz starzenie się naszego społeczeństwa. Wiek jest głównym czynnikiem ryzyka choroby nowotworowej. Wpływ mają również złe nawyki – palenie papierosów, niezdrowa dieta.

16 17

Radioterapia

Co to jest radioterapia?To metoda leczenia stosowana w onkologii, wykorzystująca promieniowanie joni-zujące (szczególny rodzaj energii przenoszony za pośrednictwem fal lub strumieni cząsteczek) do zniszczenia komórek nowotworowych. Napromienianie niszczy jak największą liczbę komórek w obrębie guza pierwotnego lub miejscach przerzutów nowotworowych. Przy pomocy radioterapii łagodzi się również ból i inne objawy związane z procesem nowotworowym.

Radioterapia jest „szczególnym lekiem”, podawanym w postaci odpowiedniej dawki promieni, które trafiają wyłącznie w miejsca objęte chorobą.

Mechanizm działania polega na uszkodzeniu wnętrza komórki nowotworowej i sparaliżowaniu jej zdolności do namnażania się. Prowadzi to do śmierć komórek, a w konsekwencji do cofania się procesu nowotworowego.

Radioterapia to dzisiaj najszybciej rozwijająca się dziedzina medycyny.

Dzięki rozwojowi informatyki, obrazowania 3 i 4D, olbrzymiemu postępowi tech-nologii w zakresie sprzętu, radioterapia w ostatnich latach zdecydowanie skróci-ła czas naświetlań, ograniczyła powikłania, a przede wszystkim osiągnęła wielką precyzyjność w walce z chorobami nowotworowymi.

Stosując nowoczesne techniki leczy wiele odmian nowotworów wykazujących wrażliwość na promieniowanie, a zlokalizowanych prawie w każdym organie cia-ła. Dla wielu pacjentów radioterapia jest jedyną, konieczną metodą leczenia. Le-karze precyzyjnie dawkują intensywność leczenia oraz ograniczają powierzchnię zdrowej tkanki poddanej napromienianiu tak, aby niszczące działanie promieni dotknęło tylko nowotwór. Tysiące ludzi zostaje wyleczonych z choroby nowotwo-rowej po zastosowaniu samej radioterapii, radioterapii w połączeniu z leczeniem chirurgicznym, radioterapii w połączeniu z chemioterapią lub hormonoterapią.

RADIOTERAPIA

18 19

Podział radioterapii ze względu na sposób napromienianiaRadioterapię można stosować na jeden z dwóch sposobów: zewnętrznie lub we-wnętrznie. Niektórzy pacjenci mogą być poddani obu formom leczenia.

Brachyterapia (BTH) – Brachyterapia, to leczenie przy użyciu źródła promienio-wania jonizującego znajdującego się w bezpośrednim kontakcie z guzem. Lekarz radioterapeuta umieszcza w ciele pacjenta aplikator, którego kształt i konstrukcja dostosowane są do leczonego obszaru. Do aplikatora podłączany jest przewód transferowy (rurka), który pozwala na wprowadzenie do niego promieniotwórcze-go źródła, w postaci np. izotopu irydu-192. Zamknięte w szczelnej kapsule źródło promieniotwórcze jest umieszczane na precyzyjnie określony czas w bezpośred-nim sąsiedztwie nowotworu.

Po zakończeniu terapii źródło jest usuwane z ciała pacjenta, a pacjent kierowany do domu lub na oddział szpitalny.

Teleradioterapia (RTH) – leczenie z zastosowaniem przyśpieszacza (akcelerato-ra), który jest źródłem promieniowania. Nowoczesna teleradioterapia jest moż-liwa dzięki ścisłej współpracy medycyny, technologii i  informatyki. Najnowszej generacji akceleratory umożliwiają używanie licznych pól napromieniania i ścisłe określenie dawki. W tak prowadzonym leczeniu planowanie odbywa się przy uży-ciu zaawansowanych programów komputerowych połączonych sieciowo z tomo-grafem komputerowym lub rezonansem magnetycznym.

Podział radioterapii ze względu na stan zdrowia pacjentaRadioterapia radykalna ma na celu napromienianie guza i jego okolic w celu uzy-skania trwałego wyleczenia – zniszczenia nowotworu.

Radioterapia paliatywna jest stosowana w  celu poprawy jakości życia, poprzez zmniejszenie dolegliwości lub zapobieganie ich wystąpieniu. W tym celu stosu-je się mniejsze dawki napromieniania, a czas trwania leczenia wynosi zwykle od jednego do kilku dni. Ma to duże znaczenie w zaawansowanej fazie choroby no-wotworowej, gdy leczenie radykalne jest już niemożliwe. Większość pacjentów stwierdza, że jakość ich życia poprawiła się po zastosowaniu radioterapii palia-tywnej użytej w celu zmniejszenia guza, zredukowania ucisku, krwawienia, bólu lub innych objawów choroby nowotworowej.

RADIOTERAPIA

20 21

Proces leczenia napromienianiem

Planowanie leczeniaRadioterapia radykalna trwa zwykle około 4–7 tygodni, a  sesje terapeutyczne (frakcje) realizowane są przez pięć dni w tygodniu. Kiedy napromienianie wyko-nuje się w celu paliatywnym, cykl leczenia może trwać od jednego dnia do dwóch tygodni. Taki harmonogram pozwala na ochronę zdrowych narządów. Całkowita dawka promieniowania oraz liczba zabiegów uzależnione są od wielkości i  loka-lizacji nowotworu, rodzaju choroby nowotworowej, ogólnego stanu zdrowia pa-cjenta oraz innych form leczenia stosowanych równolegle lub wcześniej. Opiekę nad każdym pacjentem w czasie całego leczenia sprawuje zespół terapeutyczny, w skład którego wchodzi:

• lekarz onkolog – specjalista radioterapii onkologicznej (lekarz radioterapeuta),

• fizyk, który przygotowuje plan leczenia zgodnie z zaleceniem lekarza radioterapeuty i gwarantuje, że urządzenia działają prawidłowo i emitują właściwe dawki promieniowania,

• technik elektroradiologii, który układa pacjenta do każdego zabiegu i obsługuje urządzenia emitujące promieniowanie,

• pielęgniarka, która zapewnia fachową opiekę pielęgniarską oraz udziela pierwszej pomocy w zwalczaniu powikłań i informuje pacjenta o możliwych sposobach przeciwdziałania powikłaniom.

Po wstępnej konsultacji lekarz radioterapeuta kwalifikuje pacjenta do radiote-rapii samodzielnej lub skojarzonej z  innymi metodami leczenia onkologicznego. Pierwszym etapem terapii jest planowanie leczenia. W procesie zwanym symu-lacją pacjent leży nieruchomo na stole, podczas gdy technik uruchamia tomograf

PROCES LECZENIA NAPROMIENIANIEM

22 23

komputerowy lokalizujący nowotwór. Lekarz w  tym czasie zaznacza na skórze pacjenta punkty centrowania, które będą służyły do odtwarzania takiej samej po-zycji ciała w trakcie napromieniania.

Dla każdego pacjenta przygotowuje się indywidualny plan leczenia. Na podsta-wie informacji z symulacji oraz historii choroby lekarz radioterapeuta we współ-pracy z  fizykiem i  specjalistą do spraw dozymetrii określa wymaganą dawkę i energię napromieniania oraz liczbę frakcji. Plan ma na celu również uwzględnie-nie ochrony narządów zdrowych, które nie wymagają leczenia. Proces planowa-nia jest czasochłonny i długotrwały, trwa od kilku do kilkunastu dni. Duża część procesu planowania leczenia odbywa się bez fizycznego udziału pacjenta, na podstawie wykonanej tomografii komputerowej.

LeczenieZabiegi napromieniania energią jonizującą (radioterapia) odbywają się przy uży-ciu specjalnie skonstruowanego do tego celu aparatu terapeutycznego, tzw. przy-śpieszacza liniowego (akceleratora), który znajduje się specjalnie dostosowanym pomieszczeniu. Aparaty terapeutyczne są obsługiwane przez wykształconych w tym celu techników elektroradiologii.

W sali zabiegowej technik lub lekarz radioterapeuta lokalizuje obszar leczenia na podstawie oznaczeń na skórze pacjenta. W  czasie każdej sesji napromieniania chory spędza w sali zabiegowej od 15 do 30 minut, ale w ciągu tego czasu napro-mienianie trwa jedynie przez 1–5 minut.

Pozycja ciała – podczas napromieniania pacjent musi leżeć całkowicie nierucho-mo, dlatego bardzo ważne jest wygodne ułożenie ciała przed rozpoczęciem sesji (frakcji), aby napromienianie docierało precyzyjnie do zaplanowanego obszaru. W  wielu przypadkach w  radioterapii wymagane jest unieruchomienie pacjenta przy użyciu specjalnych masek i form, które jednak zapewniają komfort i są bez-pieczne dla pacjenta.

Oddychanie – podczas napromieniania pacjent powinien oddychać spokojnie i re-gularnie. Nie należy wstrzymywać oddechu, chyba że o to poprosi personel.

Przed rozpoczęciem napromieniania zespół techniczny opuszcza salę, w  której pacjent pozostaje sam. Zespół w tym czasie przebywa w pomieszczeniu przylega-jącym do sali zabiegowej. Pacjent przez cały czas jest monitorowany przez kame-ry i obserwowany na ekranie. Nad głową pacjenta umiejscowiony jest mikrofon, przez który może komunikować się z zespołem czuwającym nad jego terapią.

Promieniowanie jonizujące (radioterapia) jest niewidzialne i  niesłyszalne, ale urządzenia służące do radioterapii w trakcie leczenia mogą się obracać i przez to wydawać różne dźwięki. Nie ma podstaw do jakichkolwiek obaw. Aparatura jest sprawna i bezpieczna, sterowana przez specjalistów wysokiej klasy. O wszelkich obserwacjach, przyczynach niepokoju, odczuwanych dolegliwościach lub dys-komforcie w czasie przeprowadzanej terapii można rozmawiać z lekarzem radio-terapeutą lub z inną osobą z personelu terapeutycznego. Zabieg napromieniania można przerwać w każdym momencie.

Ustalona przez lekarza dawka napromieniania jest całkowicie bezpieczna dla pacjenta i jego otoczenia. Ciało pacjenta nie przenosi żadnego promieniowania. Pacjent nie stanowi zagrożenia dla swoich bliskich, również dzieci. Może bliskich dotykać i całować.

PROCES LECZENIA NAPROMIENIANIEM

24 25

Każdy organizm reaguje na radioterapię w swój własny, indywidualny sposób. Pacjenci poddani radioterapii powinni w sposób szczególny dbać o siebie, aby ochronić swoje zdrowie i przyczynić się do powodzenia prowadzonej terapii.

• Traktuj bardzo delikatnie skórę w obszarze leczenia, noś luźną, miękką, baweł-nianą odzież na napromienianej części ciała, nie uciskając miejsc napromie-nianych. Nie trzyj ani nie drap napromienianej skóry.

• Zrezygnuj z krochmalenia pościeli, pod którą śpisz.

• Higiena osobista, codzienna jest jak najbardziej wskazana, używaj żelu pod prysznic o neutralnym pH. Kąpiele są dozwolone, jeżeli skóra jest sucha, czysta i nieuszkodzona. Skórę myj delikatnie, aby jej nie uszkodzić. Bez konsultacji ze swoim lekarzem nie używaj w leczonym obszarze żadnych mydeł, balsamów, dezodorantów, perfum, kosmetyków ani innych substancji.

• Nie zmywaj linii lub kropek na skórze zrobionych przez lekarza. Oznaczają one miejsce, które jest napromieniane.

• Nie ogrzewaj ani nie ochładzaj (plastry rozgrzewające, worki z lo-dem itp.) leczonego obszaru, używaj jedynie letniej wody do przemywania leczonego obszaru.

• Jeżeli musisz golić leczony obszar, użyj maszynki elektrycznej, ale wyłącznie po konsultacji z lekarzem. Nie stosuj żadnych substancji przed goleniem ani kremów do usuwania owłosienia.

• Chroń leczony obszar przed promieniowaniem słonecznym. O ile to możliwe, przed wyjściem na zewnątrz zakryj napromienianą skórę przewiewną tkaniną lub kapeluszem. Skórę należy chronić przed promieniami słońca przez co naj-mniej rok po zakończeniu radioterapii.

Praktyczne wskazówki dla pacjentów radioterapii

• Upewnij się, że przed rozpoczęciem leczenia Twój lekarz wie o wszystkich lekach, jakie zażywasz. Jeśli musisz zacząć brać jakiś lek – nawet aspirynę – skonsultuj się z lekarzem przed zażyciem.

• Staraj się jak najwięcej dowiedzieć o swojej chorobie, bo wiedzieć więcej, to bać się mniej. Zadawaj swojemu lekarzowi, pielęgniarce, technikowi wszelkie pytania, jakie przychodzą ci do głowy. Są to jedyne osoby, które mogą udzielić Ci właściwej rady dotyczącej leczenia, powikłań, opieki w domu i innych pro-blemów medycznych, jakie możesz mieć. Konsultowanie obaw i zmartwień z rodziną, bliskimi czy na forach internetowych nie jest wskazane, ponieważ – mimo dobrych chęci – ich wiedza nie zawsze będzie kompletna i prawdziwa z medycznego punktu widzenia.

• Dbaj o odpowiednią dietę. Nie jedz pokarmów rozdymających i ciężkostraw-nych (grochu, fasoli, kapusty, smażonych mięs), nie używaj ostrych przypraw. Gorące i zimne płyny zastąp letnimi. Mięso, drób, ryby spożywaj w postaci gotowanej lub duszonej.

• Spożywanie alkoholu w trakcie leczenia jest bezwzględnie zakazane. Alkohol działa silnie na śluzówki, co przyczyni się do nasilenia dolegliwości związanych z radioterapią. Spożywanie alkoholu zaburza metabolizm organizmu.

• W czasie radioterapii obowiązuje Cię całkowity zakaz palenia papierosów. Niestosowanie się do tego zakazu może nasilić wiele rodzajów odczynów po-promiennych i pogorszyć wyniki leczenia.

• Prowadź oszczędzający tryb życia. Niewskazany jest duży wysiłek fizyczny. W ciągu dnia często wypoczywaj w pozycji leżącej, a po obiedzie śpij około 2 godzin. Sen nocny nie powinien trwać krócej niż 8 godzin.

• W trakcie radioterapii możesz prowadzić normalne życie seksualne pod wa-runkiem stosowania skutecznej antykoncepcji. Zajście w ciążę w trakcie radio-terapii grozi poronieniem albo nieodwracalnym kalectwem dziecka.

• Unikaj w miarę możliwości zdenerwowania, dobry stan psychiczny i fizyczny wpływa korzystnie na przebieg leczenia.

26 27

Każdy pacjent inaczej reaguje na radioterapię. Zabiegi napromienia-nia są bezbolesne, jednakże w trakcie leczenia lub po jego zakończeniu mogą występować powikłania. Najczęściej są one związane z obszarem poddawanym leczeniu i różnią się w przypadku każdego pacjenta, uza-leżnione od dawki napromieniania oraz leczonej części ciała. Są pacjen-ci, którzy nie doświadczają żadnych powikłań lub dotykają ich bardzo łagodne dolegliwości w trakcie leczenia. Jednak u niektórych osób powi-kłania mogą być poważne.

Ogólny stan zdrowia pacjenta może wpłynąć na to, jak jego organizm za-reaguje na radioterapię i czy wystąpią powikłania. Lekarz radioterapeuta i pielęgniarka informują zawsze o powikłaniach, których chory może się spodziewać, i radzą, jak z nimi walczyć. Jeżeli pacjent zauważy u siebie jakiekolwiek nietypowe symptomy w trakcie leczenia, powinien zgłosić je lekarzowi prowadzącemu. Większość powikłań związanych z radiotera-pią nie jest groźna i może być kontrolowana przy pomocy leków lub diety. Zazwyczaj mijają one po upływie kilku tygodni od zakończenia leczenia. Tylko niektóre powikłania mogą trwać dłużej.

Powikłania radioterapii dzielimy na wczesne i  późne. Rodzaj objawów zależy od okolicy poddanej napromienianiu. Tkanki reagujące odczy-nem zapalnym lub miejscowo zmienione to tkanki będące w  obszarze napromieniania.

Powikłania wczesne występują w  trakcie leczenia i  do trzech miesięcy po jego zakończeniu. Najczęstszym objawem w trakcie radioterapii jest:

• uczucie zmęczenia, senność, obniżenie nastroju;

• brak apetytu, nudności, wymioty, biegunka;

• zaczerwienienie i stany zapalne skóry;

• bóle głowy;

Powikłania radioterapii • utrata owłosienia okolicy napromienianej i uczucie ściągania;

• zapalenie przełyku, trudności w połykaniu (podrażnienie śluzówki przełyku i jamy ustnej);

• duszność, kaszel, niekiedy stany zapalne tkanki płucnej, krwioplucie;

• zaburzenia hematologiczne, anemia spadek leukocytów i płytek krwi, czyli tzw. parametrów krwi.

Powikłania późne występują od kilku do kilkunastu miesięcy, a nawet do kilkudziesięciu lat po radioterapii. W nielicznych przypadkach mogą mieć charakter utrwalony, nieodwracalny. U każdego pacjenta, planując lecze-nie, przestrzega się dawek bezpiecznych dla poszczególnych narządów, ale wystąpienie objawów uszkodzenia poszczególnych narządów i tkanek zależy także od chorób współistniejących (np. marskość wątroby, cukrzy-ca, choroby autoimmunologiczne, pylica płuc). Skutek kliniczny może być różny, od niekorzystnego efektu kosmetycznego do objawów pogarszają-cych jakość życia, takich jak:

• zwłóknienia skóry i tkanki podskórnej, rozszerzone naczynka krwionośne;

• złamania kości;

• przetoki;

• zwłóknienie napromieniowanych części płuc, w nielicznych przypadkach mogące powodować duszność;

• utrudnione gojenie się ran w miejscu, które było poddane napromienianiu.

28 29

Jak radzić sobie z powikłaniami radioterapii?

Zmęczenie, zaburzenia nastrojuPodczas radioterapii organizm zużywa dużo energii na powrót do zdrowia. Stres związany z chorobą, codzienne zabiegi oraz wpływ promieniowania na zdrowe ko-mórki – to wszystko może przyczynić się do wzrostu zmęczenia. Uczucie znużenia i osłabienia zwykle mija po zakończeniu leczenia.

Jeżeli pacjent czuje się zmęczony, powinien ograniczyć swoją aktywność i poświę-cić więcej czasu na wypoczynek. Wielu pacjentów w  trakcie radioterapii może chodzić do pracy, prowadzić dom i aktywnie spędzać czas wolny. Inni potrzebują więcej wypoczynku i nie mogą funkcjonować na wcześniejszym poziomie aktyw-ności. Każdy powinien poszukać własnego rozwiązania na czas radioterapii i pró-bować robić to, na co ma ochotę, o ile nie powoduje to nadmiernego wyczerpania.

Lekarz może zasugerować pacjentowi ograniczenie czynności mogących wywoły-wać podrażnienia leczonego obszaru. Jednak w większości przypadków pacjenci radioterapii mogą prowadzić normalne życie seksualne (pod warunkiem stoso-wania antykoncepcji). Nierzadko potrzeby kontaktu intymnego bywają u chorych obniżone, ponieważ leczenie może mieć wpływ na poziom hormonów i zwiększać uczucie zmęczenia.

Prawie wszyscy pacjenci leczeni na choroby nowotworowe odczuwają w  jakimś stopniu zaburzenia nastroju. Często występuje uczucie przygnębienia, lęku, zło-ści, frustracji, osamotnienia lub bezradności. Radioterapia może wpływać na życie emocjonalne pośrednio przez potęgowanie uczucia zmęczenia i  zmiany w  rów-nowadze hormonalnej, ale samo leczenie nie jest bezpośrednią przyczyną tych wahań. Wielu pacjentom pomaga rozmowa na temat własnych odczuć z bliskim przyjacielem, członkiem rodziny, duchownym, pielęgniarką, pracownikiem spo-łecznym lub psychologiem, z którymi uda im się nawiązać dobry kontakt.

JAK RADZIĆ SOBIE Z POWIKŁANIAMI RADIOTERAPII?

30 31

Problemy skórneSkóra w obszarze napromieniania zaczyna być zaczerwieniona, podrażniona lub zbrązowiała. Po kilku tygodniach radioterapii może stać się bardzo sucha. Odczyn popromienny może być wczesny lub późny. Wyróżniamy cztery stopnie odczynu:

• stopień 1 – słaby rumień lub suche złuszczanie, można używać kremów nawilżających niezapachowych, najlepiej wazeliny,

• stopień 2 – rumień umiarkowany lub silny, plamiste wilgotne złuszczanie, zwykle ograniczone do fałdów i zgięć skóry, umiarkowany obrzęk,

• stopień 3 – wilgotne złuszczenie w miejscach innych niż fałdy i zgięcia skórne, krwawienia po niewielkim urazie lub otarciu,

Bardzo ważne jest, aby o zmianach od stopnia 2. zawiadomić lekarza, który wdro-ży odpowiednie leczenie i udzieli dodatkowych zaleceń, jakich produktów używać do pielęgnacji skóry. Wiele produktów obecnych na rynku i  przeznaczonych do pielęgnacji skóry pozostawia na niej warstwę ochronną, która może przeszkodzić w radioterapii lub gojeniu się skóry.

Należy również unikać eksponowania wrażliwego obszaru skóry na promienie sło-neczne przez przynajmniej jeden rok po zakończeniu leczenia. Przewidując pobyt na słońcu dłuższy niż kilka minut, trzeba zachować dużą ostrożność. Należy zało-żyć ochronną odzież i zastosować krem z wysokim filtrem słonecznym. Większość reakcji skórnych związanych z radioterapią powinna ustąpić w kilka tygodni po za-kończeniu leczenia. Jednakże w niektórych przypadkach leczona skóra pozostanie ciemniejsza niż była lub pozostaną na niej poszerzone drobne naczynia krwiono-śne (szczególnie po mastektomii).

JAK RADZIĆ SOBIE Z POWIKŁANIAMI RADIOTERAPII?

Choroba nowotworowa to wielki stresGdy w Twoim samopoczuciu przez kilka tygodni przeważa smutek, lęk, poczucie winy, ciągle się zamartwiasz, nie możesz spać, dużo płaczesz, nic Cię nie cieszy, jesteś stale rozdrażniony lub zmę-czony, nie masz siły i nie chce Ci się żyć – koniecznie zgłoś się do lekarza! Mogą to być objawy depresji, która pojawia się w wyniku przeciążenia stresem wynikającym z trwającej choroby. Odpowied-nio dobrane leki pozwolą Ci na szybką poprawę samopoczucia i przywrócą energię.

32 33

Sposoby stymulowania apetytu:• Jedz, kiedy jesteś głodny, również wtedy, gdy nie jest to pora

posiłku.

• Jedz kilka mniejszych posiłków w ciągu dnia zamiast trzech dużych.

• Zadbaj o przyjemne oświetlenie, cichą muzykę, kolorową zastawę – wszystko, co poprawi Twoje samopoczucie podczas jedzenia.

• Urozmaicaj swoją dietę i wypróbuj nowe przepisy.

• Jeżeli lubisz jeść w towarzystwie, spróbuj jadać posiłki z rodziną i przyjaciółmi, włącz telewizor lub radio.

• Kiedy czujesz się na siłach, przygotuj proste posiłki w porcjach, zamroź je i zachowaj do wykorzystania w przyszłości.

• Miej zawsze pod ręką zdrowe przekąski i sięgaj po nie, kiedy tylko poczujesz ochotę.

• Jeżeli ktoś zaoferuje się ugotować coś dla Ciebie, zgódź się i śmiało powiedz, na co miałbyś ochotę.

• Jeżeli mieszkasz sam, możesz zamówić gotowe jedzenie do domu. Ta opcja powinna być dostępna w większości dużych miast.

• Spróbuj maksymalnie wykorzystać każdą wypijaną szklankę napoju, wzbogacając ją mlekiem w proszku, jogurtem, miodem lub gotowymi mieszankami.

Problemy z jedzeniemWiele powikłań może spowodować problemy z jedzeniem i trawieniem pokarmu, ale należy starać się jeść tyle, aby pomóc uszkodzonym tkankom w regeneracji. Bardzo ważne jest, aby w trakcie radioterapii nie stracić na wadze. Pacjenci powin-ni jeść częściej niewielkie posiłki i maksymalnie urozmaicać spożywane pokarmy. Lekarz lub pielęgniarka informują każdego chorego, czy jego rodzaj leczenia wy-maga specjalnej diety, a dietetyk dostarczy wielu różnych pomysłów pomagają-cych w zachowaniu właściwej wagi.

Utrata apetytu następuje wraz ze zmianami w normalnych komórkach. Niektórzy ludzie nie mają ochoty na jedzenie w związku ze stresem spowodowanym chorobą i leczeniem, niekiedy leczenie powoduje zmianę smaku spożywanych pokarmów. Nawet jeśli chory nie jest głodny, ważne jest, aby starał się utrzymać dużą liczbę kalorii i protein w pokarmach. Na podstawie badań stwierdzono, że pacjenci, któ-rzy dobrze się odżywiają, radzą sobie lepiej zarówno z samą chorobą nowotworo-wą, jak i z powikłaniami leczenia.

JAK RADZIĆ SOBIE Z POWIKŁANIAMI RADIOTERAPII?

34 35

Bolesność jamy ustnej lub gardła może wystąpić w drugim lub trzecim tygodniu radioterapii. Prawdopodobnie ból zacznie ustępować począwszy od trzeciego ty-godnia, aby zniknąć całkowicie po około miesiącu po zakończeniu leczenia. W tym czasie pacjenci mogą odczuwać trudności w przełykaniu ze względu na suchość w ustach. Gruczoły ślinowe w trakcie radioterapii wytwarzają mniej śliny niż zwykle. Pomaga na to popijanie przez cały dzień niewielkich ilości letnich napojów. Wielu pacjentów napromienianych twierdzi, że picie gazowanych napojów przynosi ulgę w przypadku suchości ust. Cukierki lub gumy do żucia nie zawierające cukru mogą również okazać się pomocne. Suchość w ustach często utrzymuje się również po zakończeniu leczenia.

Bolesność lub suchość w ustach i w gardle może mocno utrudnić jedzenie, dlatego chorzy powinni wybierać jedzenie, które jest dla nich smaczne i łatwe do spożycia. Można używać sosów, jeść więcej pokarmów płynnych i półstałych. Jeżeli chory używa protezy dentystycznej, może się okazać, że ze względu na obrzęk dziąseł wywołany radioterapią proteza przestanie pasować. Ważne jest, aby nie dopuścić do skaleczenia dziąseł przez protezę, a co za tym idzie do infekcji. Niektórzy pa-cjenci do zakończenia terapii muszą zrezygnować z noszenia protez.

Zapalenie błony śluzowej jamy ustnej i gardłaZapalenie błony śluzowej jamy ustnej występuje prawie u wszystkich chorych na-promienianych z powodu nowotworów obszaru głowy i szyi. Objawy popromien-nego zapalenia błony śluzowej jamy ustnej zależą od stopnia uszkodzenia tkanek:

• 0 – dolegliwości nie występują, chory może się odżywiać normalnie,

• 1 – zaczerwienienie i bolesność, chory może się odżywiać normalnie,

• 2 – zaczerwienienie i owrzodzenie ogniskowe, chory może się odżywiać normalnie,

• 3 – rozlane owrzodzenia, chory może spożywać wyłącznie pokarmy płynne,

• 4 – krwawienie z błon śluzowych, żywienie doustne jest niemożliwe.

Jeżeli radioterapia obejmuje obszar głowy oraz szyję lub górną część klatki pier-siowej, pacjent musi zadbać szczególnie o zęby, dziąsła i inne tkanki jamy ustnej.

JAK RADZIĆ SOBIE Z POWIKŁANIAMI RADIOTERAPII?

• Unikaj ostrych przypraw i twardych pokarmów, takich jak surowe jarzyny, suche krakersy czy orzechy.

• Unikaj tytoniu i napojów alkoholowych, ponieważ jeszcze bardziej wysuszają i podrażniają tkanki jamy ustnej.

• Wystrzegaj się słodyczy, które przyczyniają się do próchnicy zębów.

• Często czyść zęby i jamę ustną przy użyciu metody zalecanej przez Twojego stomatologa lub lekarza.

• Nie używaj dostępnych w handlu płynów do płukania ust – zawarty w nich alkohol wysusza tkanki w ustach.

36 37

Jama brzuszna Radioterapia jamy brzusznej może spowodować zaburzenia pracy żołądka, mdło-ści, wymioty lub biegunki. Lekarz może przepisać leki, które uśmierzą ten pro-blem. Bez konsultacji z  lekarzem lub pielęgniarką nie wolno stosować żadnych domowych specyfi ków.

Zwalczanie nudności Najczęściej pacjenci odczuwają nudności przez kilka godzin po napromienianiu żołądka lub brzucha. Niektórzy lepiej znoszą radioterapię na czczo. Warto spró-bować nie jeść nic przez kilka godzin przed zabiegiem. Bywa też tak, że sensacje żołądkowe pojawiają się tuż przed zabiegiem. Można wtedy przegryźć grzankę

lub krakersa i popić sokiem jabłkowym. Nudności mogą występować na tle emo-cjonalnym i  być skutkiem lęku przed zabiegami. Warto zrelaksować się nieco przed zabiegiem, w  poczekalni zająć się czytaniem książki lub rozwiązywaniem krzyżówki.

Jak radzić sobie z biegunką Biegunka zaczyna się najczęściej w trzecim lub czwartym tygodniu terapii. Cho-rym napromienianym w obszarze jamy brzusznej i miednicy lekarz może zalecić lekarstwo albo udzielić specjalnych zaleceń, które pomogą rozwiązać ten pro-blem. Jeżeli lekarstwo nie likwiduje biegunki, należy poinformować lekarza lub pielęgniarkę.

JAK RADZIĆ SOBIE Z POWIKŁANIAMI RADIOTERAPII?

W przypadku biegunki pomocne może być wprowadzenie pewnych zmian w diecie:

• Spróbuj przejść na dietę płynną, kiedy tylko zacznie się biegunka lub kiedy czujesz, że może się zacząć.

• Poproś pielęgniarkę lub lekarza, aby podpowiedzieli Ci, jakie płyny nie powinny pogorszyć biegunki.

• Unikaj pokarmów z wysoką zawartością błonnika i mogących spowodować skurcze lub wzdęcia, takich jak surowe owoce i jarzyny, kawa, fasola, kapusta, produkty z pełnego ziarna, słodycze i pikantne potrawy.

• Unikaj mleka i produktów mlecznych, jeżeli podrażniają Twoje jelita.

• Kiedy biegunka zaczyna ustępować, spróbuj jeść niewielkie ilości jedzenia o niskiej zawartości błonnika, takie jak ryż, banany, mus jabłkowy, puree ziemniaczane, chudy twaróg i suche grzanki.

• Przestrzegaj diety przepisanej przez lekarza lub dietetyka.

• Jedz często i małe posiłki.

• Staraj się jeść i pić powoli.

• Unikaj smażonego jedzenia i pokarmów z wysoką zawartością tłuszczu.

• Pij letnie napoje między posiłkami.

• Jedz wyłącznie pokarmy o łagodnym aromacie i takie, które podaje się na zimno lub w temperaturze pokojowej.

• W przypadku poważnych zaburzeń wypróbuj dietę płynną lub lekkie, łatwostrawne pokarmy takie jak suchy tost.

38 39

Planowanie diety jest istotnym elementem radioterapii jamy brzusznej i miednicy. Należy jeść jak najbardziej wartościowe pokarmy w formie niewielkich posiłków, tak aby dostarczyć organizmowi wystarczającej liczby kalorii i ważnych składni-ków. Dieta powinna uwzględniać pokarmy bogate w potas, ważny składnik mine-ralny, którego niedobór może wywołać biegunki. Należą do nich między innymi banany, ziemniaki, morele. Większość problemów z nudnościami kończy się wraz z końcem leczenia.

Utrata włosów Radioterapia może spowodować utratę włosów, ale jedynie w  napromienianym obszarze. Jeżeli radioterapia aplikowana jest na inne części ciała, to włosy na gło-wie nie będą wypadać. U większości pacjentów włosy odrastają po zakończeniu leczenia. Skóra głowy po wypadnięciu włosów może być bardzo wrażliwa. Zaleca się w trakcie leczenia przykryć ją kapeluszem, turbanem lub szalem. Można też nosić perukę lub treskę, ale trzeba sprawdzić, czy jej podszewka nie podrażnia skóry.

Zaburzenia hematologiczne (krew) Czasami radioterapia może spowodować spadek poziomu białych krwinek lub płytek krwi (komórki te pomagają organizmowi walczyć z infekcjami i zapobiegają krwawieniu) oraz anemię. Zdarza się to szczególnie, gdy napromienianie stosuje się łącznie się z chemioterapią. Jeżeli badania krwi wykażą takie powikłanie, te-rapia może zostać przerwana na około tydzień, aby pozwolić krwi powrócić do normy. Niezbędna jest tu konsultacja z lekarzem.

JAK RADZIĆ SOBIE Z POWIKŁANIAMI RADIOTERAPII?

Opieka nad pacjentem po radioterapii

Po zakończeniu radioterapii ważne jest odbywanie regularnych badań, aby kon-trolować efekty leczenia. Bez względu na typ nowotworu i  stosowaną terapię należy zgłaszać się na badania lekarskie, w razie potrzeby wykonywać badania laboratoryjne lub obrazowe. Opieka po zakończeniu radioterapii może, obok kon-trolowania wyników dotychczasowego leczenia, oznaczać również dalsze lecze-nie zmiany nowotworowej, rehabilitację oraz doradztwo.

Większość pacjentów wraca do lekarza radioterapeuty na regularne badania kon-trolne. Inni są kierowani z powrotem do lekarza pierwszego kontaktu, chirurga lub onkologa klinicznego. Jeden z tych lekarzy specjalistów zadecyduje o tym, jakiej opieki wymagasz, i zaplanuje ją w czasie.

Oto kilka pytań, które warto zadać lekarzowi po zakończeniu radioterapii:

• Jak często zgłaszać się na badania kontrolne?

• Dlaczego należy wykonywać dodatkowe badania obrazowe, testy krwi i podobne? Co wykażą wyniki tych badań?

• Czy będą potrzebne: chemioterapia, zabieg chirurgiczny czy inny rodzaj leczenia?

• Skąd będzie wiadomo, czy pacjent jest zdrowy, wyleczony z choroby nowotworowej? Jakie jest zagrożenie nawrotem choroby?

• Jak szybko można wrócić do normalnej aktywności życiowej: pracy, aktywności seksualnej, sportu?

• Czy należy stosować jakieś szczególne środki ostrożności? Jak ma wyglądać dieta i aktywność fizyczna po zakończeniu radioterapii?

40

Po radioterapii poprawa stanu zdrowia następuje powoli, dlatego należy pamiętać o medycznych zaleceniach:

• Napromienianą skórę myj letnią wodą i delikatnym natłuszczającym mydłem, nie używając szorstkich rękawic i szczotek.

• Chroń skórę napromienianą przed słońcem, mrozem, wiatrem i obcieraniem przez ubranie, nie smaruj jej spirytusem, wodą kolońską i kremami kosmetycznymi. Raczej nie korzystaj z basenów miejskich, ponieważ chlor może dodatkowo podrażniać skórę.

• Na miejsca napromieniane nie stosuj kompresów, poduszek rozgrzewających i termoforów.

• Unikaj większych wysiłków fi zycznych, odpoczywaj kilka razy dziennie, najlepiej w pozycji leżącej.

• Przestrzegaj diety (wskazania są takie same, jak w czasie radioterapii), dbaj o codzienne wypróżnienia, w razie zaparć stosuj czopki lub zioła przeczyszczające.

• Przebywaj dużo na świeżym powietrzu, od drugiego tygodnia po leczeniu możesz spacerować pół do półtorej godziny dziennie. Ze względu na zwiększoną podatność na przeziębienia ubieraj się stosownie do temperatury.

• Prowadź regularny tryb życia. Posiłki, spacery, odpoczynek, sen powinny odbywać się w miarę możliwości o tej samej porze.

• Unikaj zdenerwowania. Nie bądź zbyt wymagający/wymagająca od siebie, stawiaj sobie realne cele i rób to, co jest dla Ciebie najważniejsze.

• Przestrzegaj terminów badań kontrolnych nawet przy dobrym samopoczuciu. Umożliwia to lekarzowi ocenę wyników leczenia, pozwala leczyć zmiany po radioterapii oraz wykryte ewentualnie zmiany chorobowe w okresie, kiedy nie dają jeszcze żadnych objawów.

• W czasie wizyt u lekarzy innych specjalności zawsze poinformuj o przebytej radioterapii, pokazuj kartę informacyjną z leczenia.

OPIEKA NAD PACJENTEM PO RADIOTERAPII

Radiology Therapeutic Center Poland

Centrum Radioterapii Amethyst w Krakowie

Osiedle Złotej Jesieni 1

31-826 Kraków

tel: 12 3409134, 12 3409135

biuro@amethyst-rtcp.pl

www.amethyst-rtcp.pl