1

1. PRZEDMIOT ANTROPOLOGII

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: B. Olszewska-Dyoniziak,

Człowiek – kultura – osobowość, Kraków 1991, ss. 18-33

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD II 11.10.2009

I. ANTROPOLOGIA OGÓLNA I JEJ DZIAŁY

Antropologia (anthropos – istota ludzka, logos – słowo = badanie ludzkości) – nauka badająca po-

czątki, rozwój i istotę gatunków ludzkich. Bada człowieka żyjącego w społeczeństwie i posiadają-

cego kulturę.

Antropologia ogólna – zajmuje się badaniem wczesnych form rozwoju człowieka w oparciu o da-

ne archeologii i antropologii fizycznej oraz wszystkich współcześnie istniejących i historycznie

opisanych społeczeństw ludzkich.

Działy antropologii:

fizyczna antropologia – nauka wyjaśniająca wszechstronnie istotę człowieka jako gatunku

biologicznego, jego ewolucję biologiczną i miejsce w świecie istot żywych, jego typy morfo-

logiczne i fizjologiczne;

społeczno-kulturowa antropologia – nauka badająca wzory życia niedawnych czy współ-

czesnych ludów przy pomocy techniki obserwacji uczestniczącej oraz techniki swobodnego

wywiadu. Koncentruje się na badaniu sposobów, w jakie ludzie organizują się w grupy i

rozwijają odrębne wzory życia:

kulturowa antropologia – zajmuje się badaniem treści przekazywanej tradycji kultu-

rowej,

społeczna antropologia – zajmuje się badaniem społecznych interakcji pomiędzy

ludźmi;

archeologia – nauka historyczna zajmująca się badaniem pozostałości obiektów material-

nych, wytworzonych przez człowieka z minionych epok, znanych z wykopalisk, celem od-

tworzenia historii kultury ludzkiej i etapów jej rozwoju;

lingwistyczna antropologia – nauka, która wykorzystuje w zasadzie te same techniki, co

antropologia społeczno-kulturowa do badania języków ludzkich i wzajemnych relacji mię-

dzy językiem i kulturą.

Wszystkie działy antropologii bazują na wspólnej koncepcji teoretycznej – koncepcji kultury.

Wszystkie włączają pojęcie kultury do swoich analiz.

Kultura (definicja A. Wiercińskiego) – gatunkowy, społecznie organizowany system świadomego przy-

stosowania się człowieka do środowiska, realizowany za pomocą przedmiotowych wytworów i

mający na celu zaspokojenie różnorodnych potrzeb, które powodują wzbudzanie ośrodków napę-

dowych. Kultura jest najbardziej istotnym kryterium ekologicznym, które odróżnia człowieka od

innych gatunków. Kultura stanowi również niezbędny warunek wszelkiej działalności ludzkiej.

Zachowanie ludzkie, w odróżnieniu od zwierząt, jest wyuczone, zdeterminowane przez tradycję

kulturową przekazywaną za pomocą języka. Język pozwala na akumulację wiedzy i doświadczeń

oraz przekazywanie ich następnym pokoleniom.

2

1. PRZEDMIOT ANTROPOLOGII

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: B. Olszewska-Dyoniziak,

Człowiek – kultura – osobowość, Kraków 1991, ss. 18-33

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD II 11.10.2009

II. ANTROPOLOGIA KULTUROWA W UJĘCIU F. BOASA

Nauka antropologii powinna spełniać warunki (wg Conrada Arensberga):

dostarczać obiektywnego, wolnego od wartościowań opisu porównawczego oraz wnio-

sków ogólnych (z indukcji);

wykorzystywać dane dotyczące kultur obcych, zbierane przez badacza zaangażowanego i

wykorzystującego metody:

swobodnego i uporządkowanego wywiadu socjologicznego,

obserwacji uczestniczącej.

Franz Boas był jednym z prekursorów antropologii kulturowej w Stanach Zjednoczonych. Zbierał

materiały, które mogłyby podważyć tezy ewolucjonistów. Zapoczątkował stanowisko porównaw-

czo-historyczne zwane historyzmem lub pluralizmem historycznym. Był kontynuatorem koncep-

cji historiograficznych z XVIII wieku, które zakładały jedność świata organicznego i jednakowość

procesów jego rozwoju.

Franz Boas ujmował antropologię jako naukę historyczną, która ostatecznie może doprowadzić do

odkrycia praw historycznego rozwoju. Jest to koncepcja odmienna od funkcjonalnej.

Badania antropologiczne stanowią rozciągnięcie metody historycznej poza domenę źródeł pisa-

nych. Zabytki archeologiczne i przeżytki form kulturowych są wykorzystywane dla rozszerzenia

perspektywy czasu.

Najważniejsze problemy antropologii (wg Franza Boasa):

rekonstrukcja historii ludzkiej i ustalenie praw historycznego rozwoju;

określenie typów zjawisk historycznych i ich sekwencji - określenie czy sekwencje histo-

ryczne przyjęte dla poszczególnych ludów pokrywają się ze sobą, czy też każda z nich ma

własną linię rozwoju;

dynamika przemian – badanie zmian, jakie dokonują się na naszych oczach w różnych kra-

jach. Jednorodne źródła zamian mogą zostać nazwane prawami zmiany społecznej i można

oczekiwać, że pojawią się one we wszystkich krajach.

Przedmiot badań/aspekty kultury (wg Franza Boasa):

człowiek-natura (np. przechowywanie żywności, produkcja, zabezpieczenie przed warun-

kami klimatycznymi, produkcja narzędzi, przedmiotów i sprzętów użytkowych, sposoby

kontrolowania środowiska naturalnego przez człowieka);

człowiek-człowiek – wzajemne związki między członkami pojedynczego społeczeństwa

oraz członkami innych społeczeństw (np. rodzina, wspólnota rodowa, różnorodność ple-

mienna, stopnie rangi, stosunki między płciami, pokoleniami, organizacja polityczna, reli-

gijna);

aspekty subiektywne – subiektywne reakcje człowieka na wszystkie przejawy życia (np.

myśli, uczucia, działania, wartości w etyce, magii, religii, sztuce i estetyce).

3

1. PRZEDMIOT ANTROPOLOGII

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: B. Olszewska-Dyoniziak,

Człowiek – kultura – osobowość, Kraków 1991, ss. 18-33

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD II 11.10.2009

III. PRZEDMIOT ANTROPOLOGII SPOŁECZNEJ W UJĘCIU FUNKCJONALISTÓW

Prekursorem funkcjonalno-strukturalnego odłamu funkcjonalizmu w antropologii był Emile Dur-

kheim.

Pozostali funkcjonaliści: Ralph Piddington, Lucy Mair, Bronisław Malinowski

Antropologia w ujęciu funkcjonalnym - nauka synchroniczna zajmująca się badaniem współcze-

snych kultur ujmowanych całościowo jako systemy składające się z dynamicznie powiązanych

elementów. Nie zajmuje się natomiast wczesnymi formami rozwojowymi człowieka. Powinna

wykrywać funkcje wytworów kulturowych, to znaczy rolę, jaką pełnią w kulturze, przyczyniając

się do trwania systemu lub zaspokojenia ludzkich potrzeb (teoria potrzeb Malinowskiego).

Antropologia funkcjonalna ukazuje całościowy charakter kultury i jej funkcjonowania:

rolę, jaką spełniają poszczególne wytwory;

potrzeby, jakie spełniają te wytwory;

wpływ jaki te wytwory wywierają na całokształt kultury.

Ogólny schemat kultury (wg Bronisława Malinowskiego):

ZEWNĘTRZNE CZYNNIKI DE-

TERMINUJĄCE KULTURĘ

ASPEKTY FUNKCJONALNE KUL-

TURY

PODSTAWOWE CZYNNIKI KUL-

TURY

CIELESNE POTRZEBY CZŁOWIEKA

(metabolizm, schronienie, bezpie-

czeństwo, ruch i zdrowie)

ŚRODOWISKO (klimat, zasoby natu-

ralne, gleba, woda, fauna, flora, su-

rowce mineralne)

RASA

HISTORIA

KONTAKTY KULTUROWE

GOSPODARKA (zasoby, system

własności, wymiana, dystrybucja,

konsumpcja)

WYCHOWANIE (w domu, w grupie

krewnych, w szkole, w zespołach

gospodarczych)

USTRÓJ POLITYCZNY (formy wła-

dzy w rodzinie, w plemieniu, instytu-

cja wodzostwa)

ŁAD I PRAWO (normy i reguły,

rodzaje sankcji, moralność i zwyczaje,

prawo i etykieta)

MAGIA I RELIGIA (dogmat, mit,

rytuał i etyka)

SZTUKA (opowiadanie ludowe,

dramat, muzyka, taniec, sztuka pla-

styczna)

WIEDZA I REKREACJA

SUBSTRAT MATERIALNY (drogi,

drogi wodne, budownictwo, narzę-

dzia, dobra konsumpcyjne)

ORGANIZACJA SPOŁECZNA (ro-

dzina i pokrewieństwo, ugrupowania

terytorialne, zrzeszenia w oparciu o

wiek, płeć, zawód, grupy kulturowe,

tajne stowarzyszenia)

JĘZYK (fonologia, słownictwo, gra-

matyka, język jako wyraz różnic spo-

łecznych)

4

1. PRZEDMIOT ANTROPOLOGII

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: B. Olszewska-Dyoniziak,

Człowiek – kultura – osobowość, Kraków 1991, ss. 18-33

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD II 11.10.2009

Postulaty funkcjonalizmu:

badanie kultury jako całości;

ukazanie wzajemnych powiązań pomiędzy wszystkimi aspektami kultury.

Zadania antropologa (wg Bronisława Malinowskiego):

wyodrębnienie elementów składowych kultury;

określenie ich wzajemnego stosunku do siebie;

określenie ich stosunku do potrzeb biologicznych;

określenie ich stosunku do uznawanych w danej kulturze celów i wartości.

Poddyscypliny antropologii:

ekologiczna antropologia – bada wzajemne stosunki pomiędzy człowiekiem a środowi-

skiem fizycznym;

ekonomiczna antropologia – koncentruje się wokół produkcji, wymiany, dystrybucji i kon-

sumpcji dóbr materialnych;

społeczna antropologia – bada sposoby organizowania się ludzi w grupy oraz typy inte-

rakcji pomiędzy nimi;

psychologiczna antropologia (etnopsychologia) – bada relacje pomiędzy kulturą a osobo-

wością.

IV. MIEJSCE ANTROPOLOGII W ZESPOLE INNYCH NAUK

Antropologia korzysta z trzech sposobów podejścia badawczego:

holistycznego, holizm – badanie istot i grup ludzkich w terminach całościowego wzoru ich

życia, w terminach wzajemnych powiązań pomiędzy wytworami kultury i formami dzia-

łalności ludzi;

historycznego, metoda historyczna – próba opisania przebiegu ludzkiej ewolucji biologicz-

nej i kulturowej oraz umieszczenia każdego sposobu życia ludzkiego w historycznej per-

spektywie;

porównawczego, metoda porównawcza – wyjaśnianie różnic i podobieństw pomiędzy kul-

turami i ustalanie stałych cech tkwiących w tych różnicach i podobieństwach.

Ich połączenie można uznać za wyróżnik metodologiczny antropologii kulturowej.

Pytania jakie stawia antropologia: jaka jest natura kultury? W jaki sposób kultura wpływa na oso-

bowość jednostek ją tworzących? Jaki kierunek przybiera ewolucja kulturowa? W jaki sposób kul-

tura wpływa na ewolucję biologiczną? W jaki sposób kultura wpływa na stosunki pomiędzy isto-

tami ludzkimi a środowiskiem naturalnym?

5

1. PRZEDMIOT ANTROPOLOGII

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: B. Olszewska-Dyoniziak,

Człowiek – kultura – osobowość, Kraków 1991, ss. 18-33

ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

ZJAZD II 11.10.2009

V. ISTOTA KULTURY

Definicje kultury:

definicja Edwarda Burnetta Tylora – złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, mo-

ralność, zwyczaje i inne nawyki zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa;

definicja funkcjonalistyczna – odpowiedź na ludzkie potrzeby;

definicja strukturalistyczna – system symboli;

definicja A. L. Kroebera i C. Kluckhohna – składa się z wzorów jawnych i ukrytych, z zachowań

wyuczonych i przekazywanych poprzez symbole, tworzących specyficzny dorobek grup

ludzkich oraz z wytworów tych zachowań: rdzeń kultury stanowią tradycyjne (wyrosłe i

wyselekcjonowane w procesie historycznym) idee oraz przywiązywane do nich wartości.

Systemy kulturowe mogą być uważane albo za produkty ludzkiego działania albo za wa-

runki dalszej działalności ludzkiej.

Fundamentalne aspekty rzeczywistości kulturowej – kultura to:

zjawisko społeczne – kultura bez społeczeństwa nie jest możliwa;

rzeczywistość historyczna:

historycznie przeobrażająca się rzeczywistość społeczna kształtowana przez ludzką

praktykę społeczną, która posiada dwa aspekty:

- obiektywny – rozwój sił wytwórczych i stosunków produkcji,

- subiektywno-racjonalny – obejmuje zespół czynności subiektywnie zorien-

towanych na realizację określonych wartości zgodnie z subiektywną wiedzą,

jak należy te wartości realizować;

zespół form świadomości społecznej;

system symboli – wszystkie wytwory i działania ludzkie mają charakter symboliczny, nio-

są informacje;

powiązana całość o charakterze instrumentalnym – żaden z elementów kultury nie ma

znaczenia, gdy jest rozpatrywany w izolacji. Każdy z nich pełni jakąś rolę w podtrzymy-

waniu całości systemu lub zaspokajaniu potrzeb ludzi;

zjawisko psychologiczne – fakt psychiczny i zbiorowy.