Recenzjadr hab. Urszula Terentowicz-Fotyga

Redakcja wydawniczaWeronika Starzyk

Projekt okładki i stron tytułowychKarolina Zarychta

www.karolined.com

Na okładce wykorzystano zdjęcia na prawach wolnego dostępu (domena publiczna)Fabian Irsara

Kaboompics – strona internetowa

Skład i łamanie Mariusz Szewczyk

Publikacja sfinansowanaze środków Prorektora ds. Nauki i Współpracy z Zagranicą Uniwersytetu Gdańskiego

i z działalności statutowej: Wydziału Filologicznego, Instytutu Anglistyki i Amerykanistyki,

Katedry Kultur i Literatur Anglojęzycznych oraz Katedry Sztuk Scenicznych Uniwersytetu Gdańskiego

© Copyright by Uniwersytet GdańskiWydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-7865-721-7

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl

www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

SPIS TREŚCI

Notki o autorach 7

Od redaktorki 21

I. Literatura na uniwersytecie – uniwersytet w literaturze

Bożena Chołuj (Europejski Uniwersytet Viadrina i Uniwersytet Warszawski)Literatura w dyskusji z naukową jednoznacznością, czyli genderowanie w tekstach literackich Ingi Iwasiów 27

Artur Hellich (Uniwersytet Warszawski)Wypowiedź literaturoznawcza jako tekst literata (na przykładzie twórczości Michała Głowińskiego) 47

Justyna Koszarska-Szulc (Instytut Badań Literackich PAN)W poszukiwaniu autobiograficznego klucza. Zapiski z martwego miasta Artura Sandauera. Ujęcie antropologiczne 67

Wincenty Cesluk-Grajewski i Magdalena Szczypiorska-Chrzanowska (Uniwersytet Warszawski)

„Bo co to znaczy, rozumieć?” Teatr życia, teatr śmierci: opowiastki Jana Kotta 81

Anna Skubaczewska-Pniewska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)Czy istnieje polska powieść uniwersytecka? 93

Spis treściSpis treści

II. Filolog i literat(ura). Rzecz o kreatywnym pisaniu na Uniwersytecie Gdańskim

Marek Wilczyński (Uniwersytet Gdański)Wydział Filologiczny jako jednostka procesu historycznoliterackiego. Uwagi na kilku marginesach 119

Justyna Galant (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie)Młot na poetów albo Kronika ściętych głów Jerzego Limona. Chronotop interaktywnej historii powieściowej 131

Barbara Klonowska (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II)„Za dużo dwudziestego wieku”. Davida Malcolma gry z historią w tomie opowiadań Radio Moscow 141

Feliks Tomaszewski (Uniwersytet Gdański)Szczelinowanie Żuław. Uwagi o prozie Stanisława Modrzewskiego 155

Katarzyna Jarosińska-Buriak (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Elblągu)Teologia pejzażu – mitologia tożsamości. O prozie żuławskiej Stanisława Modrzewskiego 179

Ewa Baniecka (Uniwersytet Gdański)Alma Izabeli Filipiak w świetle niektórych idei filozofii feministycznej oraz koncepcji écriture féminine 189

Grażyna B. Tomaszewska (Uniwersytet Gdański)Dar niekonsekwencji a dwuznaczność szczęścia: Stefan Chwin, Kartki z dziennika i Krystyna Lars, Proste wiersze o szczęściu 201

Bogusław Żyłko (Uniwersytet Gdański)Oszczędność słowa. Olga Kubińska: Zaduszki 225

Bartosz Dąbrowski (Uniwersytet Gdański)Kaligrafia i ironia. Body art (2016) Olgi Kubińskiej 231

Andrzej Zgorzelski (Uniwersytet Gdański)Czytanie poezji Kazimierza Nowosielskiego 239

Halszka Leleń (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie)Dia-Logos i antynomia w Aktach niestrzelistych (2014) Andrzeja Zgorzelskiego 251

Bibliografia 265

Indeks osobowy 275

7

Notki o autorachNotki o autorach

Notki o autorach

Redaktorka

Ludmiła Gruszewska-Blaim  – literaturoznawczyni, semiotyczka, od 2008 roku profesor nadzwyczajny w Instytucie Anglistyki i Amerykanistyki Uniwersytetu Gdańskiego. Specjalizuje się w anglojęzycznej literaturze XX i XXI wieku, amerykańskiej powieści akademickiej, semiotyce przestrzeni, badaniach nad utopią i kinem dystopijnym. Autorka i współredaktorka książek z zakresu literaturoznawstwa i filmoznawstwa. Stypendystka Fundacji Kościuszkowskiej i British Council, członkini Utopian Studies Society-Europe. Wykładała na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Rutgers University w Stanach Zjednoczonych. Od 2012 roku współredaguje z Arturem Blaimem serię naukową Mediated Fictions: Verbal and Visual Narratives w wydawnictwie Peter Lang.

Notki o autorach (literaturoznawcach)

Ewa Baniecka – ukończyła filologię polską na Uniwersytecie Gdańskim oraz Wydział Wiedzy o Teatrze w Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowi-cza w Warszawie; doktor nauk humanistycznych, wykładowczyni (na kulturo-znawstwie UG); autorka rozprawy na temat twórczości poetyckiej Aleksandra Wata, opublikowanej w 2008 roku pod tytułem Poezja a projekt egzystencji. W kręgu postaw i tożsamościowych dylematów w twórczości Aleksandra Wata,

Notki o autorach

8

oraz osiemnastu artykułów naukowych; pisarka – autorka dwóch powieści dla młodzieży. W 2018 roku ukazała się powieść społeczno-obyczajowa pod tytułem Off-off, opublikowana pod pseudonimem literackim Ewa Skunart. Recenzentka literacka w czasopiśmie „Książki Magazyn Literacki”; redak-torka książek naukowych i innych. W latach 2005–2012 była redaktorką naczelną Wydawnictwa Gdańskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, w tym redaktorką prowadzącą czasopisma naukowego „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość”. Członkini działającego na rzecz równości kobiet i mężczyzn Stowarzyszenia WAGA; redaktorka i felietonistka czasopisma stowarzy-szeniowego „Obywatelka. Pismo Egalitarne”. Oprócz tego praktykująca adeptka sztuki tybetańskiego masażu Jivaka Body & Mind, buddystka zen, prowadząca warsztaty medytacyjne i czynna instruktorka hatha jogi.

Wincenty Cesluk-Grajewski – doktor habilitowany, literaturoznawca, teo-retyk literatury, tłumacz z francuskiego i rosyjskiego. W latach 1960–1965 studiował filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim. Pracę doktorską Proza polska lat 1918–1926. Problemy socjologicznej interpretacji form literackich, której promotorem był profesor Stefan Żółkiewski, obronił w 1971 roku. Stopień doktora habilitowanego uzyskał w roku 2003. Od roku 1965 jest związany z Katedrą Teorii Literatury UW, dzisiejszym Zakładem Poetyki, Teorii Literatury i Metodologii Badań Literackich. Przez ten czas uczył wszystkich przedmiotów teoretycznoliterackich na polonistyce, przez pewien okres także na slawistyce, anglistyce, iberystyce, romanistyce i orientalistyce. Jego badania dotyczą semiotyki, ze szczególnym uwzględnieniem narratologii, socjologii literatury, interpretacji wybranych tekstów literatury polskiej i światowej, historii humanistyki europejskiej, a także metodologicznych problemów ujęć interdyscyplinarnych. Autor monografii naukowych: Z pro-blemów socjologii form literackich (1970), Jak czytać utwory fabularne? (1980), Maszyny dialogowe. Szkice teoretycznoliterackie (2003).

Bożena Chołuj – profesor doktor habilitowana, literaturoznawczyni w Insty-tucie Germanistyki Uniwersytetu Warszawskiego, kulturoznawczyni na Wydziale Kulturoznawstwa na Europejskim Uniwersytecie Viadrina, gdzie kieruje Katedrą Polsko-Niemieckich Związków Kulturowych i Literackich oraz Gender Studies, kierowniczka Gender Studies UW. Autorka książek:

Notki o autorach

9

Deutsche Schriftsteller im Banne der Novemberrevolution 1918 (Bernhard Kel-lermann, Lion Feuchtwanger, Ernst Toller, Erich Mühsam, Franz Jung ) (1991), Enge in deutschen Prosawerken vom Ende des 19. Jhs. bis zur Gegenwart (1999) oraz wielu artykułów na temat polskiej i niemieckiej literatury. Wydawczyni polsko-niemieckiego rocznika translatorskiego „OderÜbersetzen“.

Bartosz Dąbrowski – literaturoznawca, adiunkt w Instytucie Filologii Pol-skiej Uniwersytetu Gdańskiego. Autor książki Szymanowski. Muzyka jako autobiografia (2010) oraz artykułów z zakresu postpamięci, prozy najnowszej i teorii queer. Publikował między innymi w „Pamiętniku Literackim”, „Muzyce”,

„Autobiografii”, „Czasie Kultury”, „Poznańskich Studiach Polonistycznych”, „Narracjach o Zagładzie”. Dwukrotny stypendysta FNP, laureat Nagrody im. Jana Józefa Lipskiego oraz Nagrody Prezesa Rady Ministrów RP.

Artur Hellich – doktor nauk humanistycznych, pracownik Zakładu Poetyki, Teorii Literatury i Metodologii Badań Literackich na Uniwersytecie Warszaw-skim. Pracę doktorską, obronioną w 2017 roku, poświęcił teorii i praktyce autobiografii – obecnie przygotowuje książkę na jej podstawie. Interesuje się także kategorią pastiszu oraz historią polskiego literaturoznawstwa w XX wieku. Publikował między innymi w „Pamiętniku Literackim”, „Ruchu Literackim”, „Zagadnieniach Rodzajów Literackich” oraz „Twórczości”.

Justyna Galant – doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Zakładzie Literatury Angielskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Autorka monografii naukowej na temat tragedii jakobińskiej „Painted devils”, „Siren tongues”, The Semiotic Universe of Jacobean Tragedy (2015), publikacji dotyczących angielskiego dramatu renesansowego oraz artykułów z dziedziny badań nad utopią i dystopią. Sekretarz Utopian Studies Society.

Katarzyna Jarosińska-Buriak – pochodzi z Elbląga; studia polonistyczne ukończyła na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, tam też uzyskała tytuł doktora nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa. Od 2001 roku związana z Instytutem Pedagogiczno-Języ-kowym Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu. Jej zainteresowania naukowe obejmują: literaturę w świetle antropologii kulturowej, szeroko

Notki o autorach

10

rozumianą tradycję hermeneutyczną, związki literatury z filozofią i estetyką, interakcje między literaturą a sztuką, wątki religijne w literaturze polskiej, tradycję judaistyczną w polskiej literaturze i kulturze. Redaktor naukowy periodyku „Rozprawy Naukowe i Zawodowe PWSZ w Elblągu”. Autorka antologii „…powietrze aniołów pełne”. Anioł w poezji polskiej. Antologia (2003).

Barbara Klonowska – doktor habilitowana, pracuje jako adiunkt w Insty-tucie Filologii Angielskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie, gdzie prowadzi kursy z literatury i kultury brytyjskiej. Opublikowała dwie monografie naukowe: Contaminations: Magic Realism in Contemporary British Fiction (2006) i Longing for Romance. British Historical Romances 1990–2010 (2014), szereg artykułów na temat współczesnej powieści brytyjskiej, współredagowała książki na temat utopii: Echoes of Utopia. Notions, Rhetoric, Poetics (2012) i (Im)perfection Subverted, Uploaded and Networked: Utopian Discourse across Media (2015). Jej zainteresowania akademickie obej-mują zagadnienia magicznego realizmu w filmie, filmowe utopie i dystopie oraz teorie posthumanizmu.

Justyna Koszarska-Szulc – doktorantka w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk; pracuje nad projektem doktoratu dotyczącego twórczości Artura Sandauera. Absolwentka filologii polskiej na Uniwersy-tecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Akademii „Artes Liberales”. Była kuratorką galerii Powojnie – wystawy stałej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, kuratorką (wspólnie z Natalią Romik) wystawy czasowej Obcy w domu. Wokół Marca ’68 prezentowanej tam z okazji pięćdziesiątej rocznicy wydarzeń marcowych, a także współredaktorką książki towarzy-szącej wystawie.

Halszka Leleń – doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Katedrze Filologii Angielskiej Angielskiej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, członek czynny Zespołu Etyki Słowa Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN. Specjalistka literatury angielskiej przełomu wieków oraz literatury szkockich wysp; prowadzi badania nad zabiegami artystycznymi literatury regionalnej, narracyjnością oraz kategoriami opowiadania w nowelistyce i w poezji. Zajmuje się również dociekaniem sposobów transmisji cech

Notki o autorach

11

gatunków literatury oralnej do współczesnych tekstów, zagadnieniami war-tości w literaturoznawstwie, konstytucją narracyjnej tożsamości w poezji. Wśród jej publikacji znajduje się monografia H.G. Wells: The Literary Traveller in His Fantastic Short Story Machine (2016) oraz liczne artykuły i rozdziały w książkach, podejmujące analizę twórczości takich artystów jak: George Mackay Brown, Stefan i Franciszka Themerson, John Berger, H.G. Wells, Thomas Hardy.

Anna Skubaczewska-Pniewska – doktor habilitowana, adiunkt w Instytucie Literatury Polskiej Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Mikołaja Koper-nika w Toruniu, kierownik Zakładu Teorii Literatury. Prowadzi badania w zakresie teorii dzieła literackiego, historii doktryn literaturoznawczych, teorii powieści i zagadnień intertekstualności; autorka książek: O różnych rozumieniach dzieła literackiego. Wybrane dwudziestowieczne kierunki lite-raturoznawcze wobec faktyczności dzieła literackiego (2006) i W więzieniu systemu. Ferdinand de Saussure a teoria literatury (2013); współautorka i współredaktorka prac zbiorowych: Teoria karnawalizacji. Konteksty i inter-pretacje (wyd. pierwsze 1999, wyd. drugie 2011), Aluzja literacka. Teoria – interpretacje – konteksty (2007), Poezja świadoma siebie. Interpretacje wierszy autotematycznych (2009), Teoria literatury w świetle językoznawstwa (2011), Od Lema do Sienkiewicza (z Ingardenem w tle) (2017).

Magdalena Szczypiorska-Chrzanowska – doktor nauk humanistycznych zatrudniona w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, lite-raturoznawca i historyk sztuki, autorka książki Praktyki fotograficzne i teksty kultury. Inwersja, metamorfoza, montaż (2016). Wśród jej naukowych zain-teresowań znajdują się: poetyka i teoria tekstu literacko-fotograficznego, fotoliteratura, estetyka, historia i teoria sztuki, filozofia i antropologia obrazu, semiotyka kultury, pogranicza kultur, sztuk, gatunków. Publikowała między innymi w „Twórczości”, „Tekstach Drugich”, „Pamiętniku Literackim”, „Prze-glądzie Filozoficzno-Literackim” oraz kilkunastu tomach zbiorowych.

Grażyna Bożena Tomaszewska – profesor doktor habilitowana, litera-turoznawca, dydaktyk literatury i tekstów kultury. Autorka monografii: Mickiewicz – Krasiński. O wyobraźni utopijnej i katastroficzne (2000), Jak

Notki o autorach

12

widzi dusza? Estetyka i metafizyka światła w „Panu Tadeuszu” (2007), Zagu-biona przestrzeń i co dalej… (2013); współredaktorka książek: 4 x Nobel (2002), Jestem – więc piszę. Między rzemiosłem a wyobraźnią (2009), Skoro i tak gram… Edukacja kulturowa poprzez teatr (2009), Jestem – więc czytam. Między pragmatyzmem a wolnością (2012), Jestem – więc mówię. Między niebytem a formami istnienia (2014), Sztuka interpretacji. Poezja polska XX i XXI wieku (2014), Pośród nas. Twórcy pomorscy i gdańscy. Rozmowy niedokończone (2016).

Feliks Tomaszewski – profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Gdańskiego, dok-tor habilitowany, literaturoznawca, specjalizujący się w literaturze XX wieku, sztuce interpretacji, badaniach tożsamościowych i komparatystycznych. Autor książek: Magia lektury (1990), „Światy” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Opowiadania (1994), Skrzydła (nie)połamane. Szkice o literaturze polskiej (1998), Drogi i stacje „wygnania”. Podróże i powroty Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (2006); współredaktor monografii wieloautorskich: 4 x Nobel (2002), Pośród nas. Twórcy pomorscy i gdańscy. Rozmowy niedokończone (2016).

Marek Wilczyński – amerykanista z cenzusem (UAM), polonista i kompa-ratysta od czasu do czasu, profesor nauk humanistycznych (od 2017 roku) zatrudniony w Instytucie Anglistyki i Amerykanistyki Uniwersytetu Gdań-skiego oraz Ośrodku Studiów Amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego. Niegdyś stypendysta Fulbrighta (Brown, Harvard) oraz American Council of Learned Societies. Autor prac poświęconych literaturze amerykańskiej XIX i XX wieku oraz polskiej literaturze romantycznej i współczesnej. Tłumacz amerykańskiej prozy fabularnej i prac Haydena White’a.

Andrzej Zgorzelski (1934–2017) – profesor nauk humanistycznych, wybitny polski literaturoznawca, specjalista literatury fantastycznej, wnikliwy badacz poezji angielskiej. Absolwent Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1959), nauczyciel i  lektor języka angielskiego w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Sopocie; w latach 1966–1974 zatrudniony na Uniwersytecie Marii Curie--Skłodowskiej w Lublinie. W 1971 roku obronił pracę doktorską Czas jako element strukturalny nowoczesnej literatury fantastycznej na Uniwersytecie Łódzkim, w roku 1980 habilitował się na podstawie pracy Fantastyka. Utopia.

Notki o autorach

13

Science fiction. Od 1974 roku aż do przejścia na emeryturę pracował na Uni-wersytecie Gdańskim. Od 1983 roku kierował Zakładem Badań Literackich UG. W 1993 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1999 roku profesora zwyczajnego. Nauczyciel i  mentor wielu polskich anglistów-

-literaturoznawców; współtwórca gdańsko-lubelskiej szkoły teoretycznej. Autor wybitnych monografii naukowych, między innymi: Fantastyka. Utopia Science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunku (1980), O nowelach Conrada. Interpretacje (1984). Konstrukcja i sens. Szkice o angielskich tekstach poetyckich (1992), System i funkcja. Ustalenia metodologiczne i propozycje teoretycznoli-terackie (1999), Born of the Fantastic (2004). W 1981 roku został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.

Bogusław Żyłko – profesor emerytowany Uniwersytetu Gdańskiego, profesor zwyczajny w Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Zajmuje się semiotyką kultury (autor książek o szkole tartusko-moskiewskiej), rosyj-skimi doktrynami estetycznymi (zwłaszcza literaturoznawczymi) XX wieku, historią idei. Autor wielu przekładów z humanistyki rosyjskiej tego okresu (opublikował między innymi we własnym tłumaczeniu i opracowaniu ponad dziesięć tomów prac semiotyków z grupy Tartu-Moskwa).

Notki o autorach (literatach)

Krystyna Chwin z domu Turkowska, pseudonim literacki Krystyna Lars, I.W. – poetka, autorka wywiadów z pisarzami, redaktorka, wydawca. Od roku 1971 żona Stefana Chwina. Wydała tomy poetyckie: Ja, Gustaw (1981), Chirurgia mistyczna (1989), Kraina pamiątek. Ciekawe i pouczające sceny z życia kobiet i mężczyzn spisane podczas podróży do Europy (1992), Umieranki i inne wiersze (2000), Zaprosimy do nieba cały świat (2014), Proste wiersze o szczęściu (2015). Przygotowała także: Rozmowy „Tytułu” i Gdańsk według Stefana Chwina. Jej wiersze były przekładane na wiele języków, między innymi: niemiecki, angielski, rosyjski, duński, litewski, szwedzki. Razem z mężem opublikowała Wspólną kąpiel (2001) oraz Miłosz. Gdańsk i okolice. Relacje. Dokumenty. Głosy (2013). Sekretarz w piśmie literackim „Autograf ”; w latach 1994–2004 redaktor naczelna kwartalnika literacko-artystycznego „Tytuł”,

Notki o autorach

14

członek redakcji pisma literackiego „Potop”. Była między innymi dyrektorem do spraw programowych TVP Odział w Gdańsku, współpracownikiem Gdańskiej Rozgłośni Polskiego Radia przygotowującym reportaże, wywiady oraz rozmowy w studio. W chwili obecnej jest właścicielką i redaktorem naczelnym Wydawnictwa „Tytuł”. Otrzymała wiele nagród, między innymi: Nagrodę im. Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, „Czerwonej Róży” oraz niemiecką nagrodę za poezję.

Stefan Chwin – profesor zwyczajny pracujący w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu w Gdańsku, prozaik, eseista, historyk literatury, krytyk literacki, grafik. Autor monografii literaturoznawczych: Bez autorytetu (wspólnie ze Stanisławem Rośkiem, 1981), Romantyczna przestrzeń wyobraźni (1988), Literatura i zdrada. Od „Konrada Wallenroda” do „Małej apokalipsy” (1993), Samobójstwo jako doświadczenie wyobraźni (2010), Samobójstwo i „grzech istnienia (2013), Miłosz. Interpretacje i świadectwa (2012), Miłosz. Gdańsk i okolice. Relacje. Dokumenty. Głosy (wspólnie z Krystyną Lars, 2013); autor wstępu i opracowania tekstu Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza w serii Biblioteka Narodowa; autor powieści oraz innych form literackich: Krótka historia pewnego żartu (1991), Hanemann (1995), Esther (1999), Wspólna kąpiel (wspólnie z Krystyną Lars, 2001), Złoty pelikan (2002), Żona prezydenta (2005), Dolina Radości (2006), Panna Ferbelin (2011), Kartki z dziennika (2004), Dziennik dla dorosłych (2008), Srebrzysko (2016) oraz powieści pisanych pod pseudonimem: Ludzie-skorpiony (1985), Człowiek-Litera (1989) i Piratki z własnymi ilustracjami. W 2015 roku wydał w Niemczech Ein Deutsches Tagebuch. Laureat wielu znaczących nagród polskich i zagra-nicznych za twórczość naukową, literacką i zasługi dla Pomorza (między innymi Nagroda im. Heweliusza, indywidualna Nagroda Ministra Edukacji, Nagroda im. Andreasa Gryphiusa, Nagroda im. Ericha Brosta), a także kilku-nastu prestiżowych wyróżnień krajowych (Nagroda PEN Clubu, Nagroda im. Samuela Bogumiła Linde, Nagroda Splendor Gedanensis). Otrzymał także Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” oraz Złoty Krzyż Zasługi. Jego książki, artykuły i eseje ukazywały się w Niemczech, Austrii, Anglii, Irlandii, Włoszech, Czechach, Danii, Francji, Szwecji, Słowenii, Serbii, na Ukrainie, Litwie, Węgrzech, Słowacji, Słowenii, w Rumunii, Izraelu, Hiszpanii, Japonii, Szwajcarii, Rosji, Meksyku, Kanadzie i USA.

Notki o autorach

15

Izabela Filipiak (Izabela Morska) – absolwentka polonistyki na Uniwersyte-cie Gdańskim. W 1987 roku wyemigrowała do USA. Debiutowała w 1990 roku opowiadaniem Zdobycz. Jako jedna z pierwszych twórczyń w wolnej Polsce podjęła się konstruowania narracji Innego. W głośnej powieści z 1995 roku zatytułowanej Absolutna amnezja, osnutej na motywie dojrzewania, opo-wiedziała fragment historii PRL-u widzianej oczyma dziewczynki, na swój sposób kontestującej tamtą rzeczywistość. W 1996 roku Izabela Filipiak wróciła do Polski. Prowadziła zajęcia z twórczego pisania w ramach stu-diów genderowych na Uniwersytecie Warszawskim, a potem na Uniwer-sytecie Jagiellońskim. Publikowała artykuły, recenzje, wiersze, felietony. W 2005 roku uzyskała doktorat na podstawie rozprawy poświęconej życiu i twórczości Marii Komornickiej, wydanej pod tytułem Obszary odmienności. Spośród jej publikacji wymienić należy następujące pozycje: Twórcze pisanie dla młodych panien (1999), Madame Intuita (2002), Alma (2003), Kultura obrażonych (2003), Księga Em (2005), Magiczne oko. Opowiadania zebrane (2006). Pisarka zarówno swoją twórczością, jak i biografią opowiada się po stronie wykluczonych i marginalizowanych. W 1998 roku była pierwszą znaną osobą w polskim życiu publicznym, która zdecydowała się na coming out. Była prezeską antydyskryminacyjnej Fundacji Pisarze dla Pokoju. Jest feministką, która w znaczącej mierze przyczyniła się do rozwoju polskich gender studies, a także queer studies. Obecnie przyjęła nazwisko Morska i jest naukowczynią, doktor habilitowaną na Wydziale Filologicznym UG, w Instytucie Anglistyki i Amerykanistyki.

Michał Głowiński – profesor nauk humanistycznych i emerytowany pracow-nik Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, wybitny historyk i teoretyk literatury, znawca dziejów nowszej literatury polskiej. Autor między innymi: Powieści młodopolskiej (1969), Gier powieściowych (1973), Stylów odbioru (1977), Poetyki i okolic (1992); współautor podręczników i słowników literaturoznawczych; autor prac o języku propagandy PRL-u; członek wielu prestiżowych gremiów – między innymi Państwowej Akademii Umiejęt-ności i Polskiej Akademii Nauk (członek rzeczywisty); od 1998 roku znany jako autor literatury wspomnieniowej i autobiograficznej (Czarne sezony; w 2010 roku wydał Kręgi obcości), za którą czterokrotnie był nominowany do Nagrody Literackiej Nike. Laureat wielu nagród naukowych i literackich.

Notki o autorach

16

Dwukrotnie otrzymał tytuł doktora honoris causa (na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza oraz Uniwersytecie Opolskim).

Inga Małgorzata Iwasiów – poetka, prozaiczka, polska literaturoznawczyni, krytyk literacki. Ukończyła polonistykę na Uniwersytecie Szczecińskim. Tytuł profesora uzyskała w 2007 roku. Autorka tomików poetyckich, zbio-rów opowiadań, powieści, monografii naukowych oraz rozpraw i esejów na temat współczesnej literatury polskiej ze stanowiska krytyki feministycznej. W latach 1999–2012 redaktorka naczelna dwumiesięcznika literackiego „Pogranicza”. Przewodnicząca kapituły Nagrody Literackiej dla Autorki „Gryfia” oraz członkini kapituły Poznańskiej Nagrody Literackiej im. Adama Mickiewicza.

Jan Kott (1914–2001) – wpływowy krytyk literacki i teatralny, charyzma-tyczny profesor uniwersytecki (w Polsce i w Stanach Zjednoczonych), świetny eseista, tłumacz, krytyk literacki i prozaik, autor ponad trzydziestu książek. Światowy rozgłos przyniosły mu nowatorskie publikacje o Szekspirze i teatrze. Szkice o Szekspirze (1961), wydane później w poszerzonej wersji jako Szekspir współczesny (1965), były wielokrotnie wznawiane i tłumaczone na wiele języ-ków. Inne jego szkice poświęcone były także dramatom Ajschylosa i Sofoklesa, teatrowi japońskiemu, twórczości Brooka, Kantora i Grotowskiego. Oprócz prozy autobiograficznej (zwłaszcza Przyczynek do biografii [1990, wyd. roz-szerz. 1995]) Kott pisał też dla dzieci: Bajeczki dla Lidusi (1994), Powiastki dla wnuczek (2002).

Olga Kubińska – kierownik Katedry Translatoryki w Instytucie Angli-styki i Amerykanistyki, zatrudniona na stanowisku profesora Uniwersytetu Gdańskiego, translatolożka, literaturoznawczyni, poetka. Naukowo zaj-muje się angielskim piśmiennictwem renesansowym, literaturą Holokaustu, przekładoznawstwem. Opublikowała cztery tomy wierszy: Biały kwadrat i inne obrazy (1995), za który otrzymała Literacką Nagrodę Miasta Gdańska; Zaduszki (2011); życie. wydanie drugie poprawione (2014); body art (2016). Publikowała w „Poetry Wales” (UK), „Kresach”, „Zeszytach Literackich”, „Odrze”, „Toposie”, „Przeglądzie politycznym”, „Tekstualiach”, „Migota-niach”, „Autografie”. Tłumaczona na język angielski. Jest autorką monografii

Notki o autorach

17

Przybyłem tu, by umrzeć (2013), za którą otrzymała nagrodę „Literatury na świecie”, i redaktorką naukową książki Retoryka umierania. Angielskie mowy pożegnalne doby Tudorów i Stuartów (2016). Współredaguje serię „Przekłada-jąc nieprzekładalne”. Tłumaczyła wiersze Geoffreya Hilla, George’a Szirtesa, Ireny Klepfisz i Desmonda Grahama; współtłumaczyła powieść Anthony’ego Burgessa Śmierć w Depford (Death in Deptford), eseje George’a Steinera, Seamusa Heaneya, Franka Kermode’a i Alexandre’a Koyrégo. Pracuje nad monografią i antologią tłumaczeń wierszy Holokaustowych (Rozdwojony język. Bilingwalne poetki Holokaustu). Bada reprezentacje Holokaustu w lite-raturze (głównie anglojęzycznej i polskiej) ze szczególnym uwzględnieniem reprezentacji i doświadczenia kobiet. Studiuje jidysz na Hebrew University of Jerusalem. Mieszka w Gdańsku Oliwie. Lubi podróże, muzykę, British Library, Tate Modern i psy.

Jerzy Limon – literaturoznawca, pisarz, tłumacz i teatrolog, profesor zwy-czajny zatrudniony w Instytucie Anglistyki i Amerykanistyki Uniwersytetu Gdańskiego. Inicjator i dyrektor Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego oraz prezes Fundacji Theatrum Gedanense organizującej coroczny, teatralny Festi-wal Szekspirowski. Współtwórca Sopockiego Forum Integracji Nauki, Kultury i Sztuki „Sfinks”. Autor wielu publikacji z zakresu teatrologii, w tym dziesięciu monografii naukowych publikowanych w najbardziej prestiżowych wydaw-nictwach polskich i zagranicznych – między innymi w: Gentlemen of a Com-pany. English Players in Central and Eastern Europe, c.1590–c.1660 (1985), Dangerous Matter. English Drama and Politics in 1623/24 (1986), The Masque of Stuart Culture (1990), Gdański teatr „elżbietański” (1989). Autor powieści i książek z pogranicza beletrystyki, literaturoznawstwa i kulturoznawstwa (Münchhauseniada [1980], Wieloryb [1998], Koncert Wielkiej Niedźwiedzicy [1999], Młot na poetów albo Kronika ściętych głów [2014], Szekspir bez cenzury [2018]). Wyróżniony między innymi Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2006), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2011) oraz za działalność na rzecz Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego Orderem Imperium Brytyjskiego w stopniu oficera (2014).

David Malcolm – literaturoznawca, pisarz, tłumacz, zatrudniony na sta-nowisku profesora zwyczajnego na Uniwersytecie Gdańskim. Studiował

Notki o autorach

18

w Aberdeen (magisterium 1975) i Londynie (doktorat 1981); doktor habi-litowany (Gdańsk 2001). Tytuł profesora nauk humanistycznych uzyskał w 2012 roku. Wykładał również w Fairleigh Dickinson University (New Jersey, USA 1978–1982), Universytecie w Tokio (1982–1984) oraz w Olivet College (Michigan, USA 1988–1994). Jego zainteresowania naukowe i publikacje akademickie obejmują prozę brytyjską XIX i XX wieku oraz poezję brytyjską i irlandzką XX wieku. Autor wielu monografii naukowych, między innymi: A Companion to the British and Irish Short Story (2008), Understanding John McGahern (2007) oraz Understanding Graham Swift (2003). Jest również aktywnym i cenionym tłumaczem i pisarzem eksplorującym w swojej twór-czości pogranicza czarnego kryminału, pastiszu i historii. Autor powieści The German Messenger (2016) oraz zbioru opowiadań Radio Moscow and Other Stories (2015, 2016).

Stanisław Modrzewski – pisarz, doktor nauk humanistycznych, starszy wykładowca w Instytucie Anglistyki i Amerykanistyki Uniwersytetu Gdań-skiego. Wykłada historię literatury brytyjskiej oraz prowadzi zajęcia z teorii literatury i zajęcia seminaryjne. Specjalizuje się w literaturze dwudziesto-wiecznej. Jest autorem monografii Autorska świadomość systemów a warsztat literacki Conrada (1992). Opublikował szereg artykułów i esejów o współ-czesnej poezji brytyjskiej i twórczości Josepha Conrada-Korzeniowskiego, a także dwa tomy opowiadań: Gdzie tataraki, gdzie jerzyki… (2008) oraz Wielorzecze (2010).

Kazimierz Nowosielski – poeta, polski krytyk sztuki, profesor nauk humani-stycznych w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego. Zajmuje się historią literatury polskiej oraz dziejami dwudziestowiecznego malarstwa. Założyciel i redaktor podziemnego pisma „Podpunkt”, a także kwartalnika

„Tytuł”. Autor kilkunastu tomików poetyckich, wielu publikacji naukowych oraz zbiorów szkiców i esejów o literaturze. Jego wiersze były tłumaczone na języki: rosyjski, słowacki, niemiecki i czeski. W latach 1989–1990 prezes Gdańskiego Oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Za swoją twórczość otrzymał wiele nagród i wyróżnień, między innymi: polsko-australijską nagrodę POLCUL Foundation za „pomnażanie dorobku polskiej kultury niezależnej” (1988), Nagrodę im. Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego za Wiersze

Notki o autorach

wybrane (1990), nagrodę XIII Międzynarodowego Listopada Poetyckiego za tom Najbliższa dal („uznany za najlepszy zbiór roku 1990”), Pomorską Nagrodą Artystyczną za album Między słowem a światłem. Poezja i malarstwo współczesnych artystów z Wybrzeża (2007). W 2002 roku został uhonorowany Złotym Krzyżem Zasługi, a w roku 2005 medalem z okazji dwudziestej piątej rocznicy podpisania porozumień sierpniowych.

Artur Sandauer (1913–1989) – wybitny krytyk literacki, eseista, tłumacz, autor ponad dwudziestu książek, w tym Byłem… Autobiografia (1991). Studia w zakresie filologii klasycznej ukończył w 1936 roku na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Doktoryzował się na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1948 roku, przedstawiając dysertację Studia z polskiej literatury współczesnej. Habilitację uzyskał w roku 1962 na Uniwersytecie Warszawskim za pracę Poeci trzech pokoleń. Od 1974 roku profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Propagator prozy Brunona Schulza i Witolda Gombrowicza (zob. szkice z lat 1938–1939). Po II wojnie światowej występował aktywnie przeciwko socreali-zmowi. W zbiorze Bez taryfy ulgowej (1959) Sandauer poddał ostrej krytyce kilka nurtów literatury polskiej reprezentowanych między innymi przez Adolfa Rudnickiego, Jerzego Andrzejewskiego, Antoniego Słonimskiego oraz Jana Kotta. Był pierwszym autorem zamieszkałym za „żelazną kurtyną”, który nie zważając na konsekwencje, publikował w „Kulturze Paryskiej”.

Andrzej Zgorzelski (1934–2017) – literat związany z Gdańskiem, gdzie mieszkał ponad czterdzieści lat, tłumacz poezji anglojęzycznej. Opublikował tomiki poetyckie Doświadczenia (2006), Dopowiedzenia (2018), poezję reli-gijną Akty niestrzeliste (2014), a także zbiór wspomnień z dzieciństwa spędzo-nego na Wileńszczyźnie Opowieści z niepamięci (2016). Był synem profesora Czesława Zgorzelskiego, badacza literatury polskiego romantyzmu.

21

Od redaktorkiOd redaktorki

Od redaktorki

Dwie definicje terminu „literat”, jakie podaje Słownik Język Polskiego (SJP)1, homonimicznie zrównujące pisarzy i publicystów z badaczami, wykładow-cami i studentami parającymi się nauką o literaturze, wywołałyby zapewne cichy sprzeciw wielu literaturoznawców z wydziałów filologicznych. Nawet w żartach, szczególnie w kontekście naszej części Europy oraz środowiska, niezwykle rzadko używamy miana literat na określenie kogoś, kto prowadzi badania i publikuje monografie naukowe. Automatyzmu oddzielania literatów (czyt. pisarzy, publicystów) od literaturoznawców (czyt. profesjonalnych badaczy) nie zniwelował ani poststrukturalizm, ani osobiste doświadcze-nia osób zajmujących się akademickim pisaniem. Fakt iż niemal wszyscy, z mniejszym lub większym talentem i samoświadomością, przekraczamy cienką linię między pisaniem o literaturze a literaturą nie zmienia naszego krytycznego nastawienia do odróżnicowania sugerowanego w SJP. Po deka-dach walki strukturalistów o naukowość dziedziny i po kolejnych dekadach burzących strukturalistyczny ład na wiele różnych sposobów, status literata na polskim uniwersytecie jest nadal, mówiąc oględnie, labilny. Profesorowie-

-literaturoznawcy bywają cenionymi pisarzami i publicystami, ale ci, którzy nimi nie są w większości przypadków uznają znawstwo literatury za bardziej nobilitujące niż talent, który tytułu naukowego nie wymaga.

1 „LITERAT 1. osoba zajmująca się pisaniem utworów literackich lub publicystycznych; pisarz, publicysta; 2. środowiskowo: student lub nauczyciel wydziału filologicznego, który jako specjalizację wybrał naukę o literaturze, a nie językoznawstwo” (https://sjp.pl/literata [dostęp: 19.09.2018]).

Od redaktorki

22

Literaturoznawca literatem, czyli rzecz o akademii i kreatywnym pisaniu to zbiór artykułów naukowych i recenzji poświęconych literackiej twórczości polskich wykładowców uniwersyteckich oraz polskiej powieści uniwersytec-kiej. Tom nawiązuje do idei, która przyświecała dwóm paralelnym konferen-cjom towarzyszącym uroczystości otwarcia nowego budynku Neofilologii na Uniwersytecie Gdańskim w październiku 2015 roku. Wychodząc z założe-nia, że środowisko akademickie ma znaczący wpływ na kształt artystyczny utworów publikowanych przez pracowników naukowych, zaproponowałam w ramach konferencji debatę nad współzależnościami między działalnością akademicką i artystyczną oraz rolą wydziałów (neo)filologicznych w ramach systemu literackiego. Rezultatem tej debaty jest między innymi książka Aca-demia in Fact and Fiction pod redakcją Ludmiły Gruszewskiej Blaim i Merritta Moseleya (Frankfurt am Main 2016), cieszące się ogromną popularnością seminarium otwarte „Pośród nas”, odbywające się na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Gdańskiego, a także niniejszy tom Literaturoznawca literatem…, który zawiera w części pierwszej analizy dzieł wybitnych polskich profesorów i krytyków literackich oraz omówienie najważniejszych pozycji mało znanego w Polsce gatunku powieści uniwersyteckiej obrazującej świat akademicki, a w części drugiej artykuły i recenzje dotyczące wybranych utworów lite-rackich publikowanych przez cenionych literatów (w obu znaczeniach tego słowa) z Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Gdańskiego.

W trakcie przygotowywania książki odszedł od nas Autor jednego z jej rozdziałów, a jednocześnie twórca omawianego dalej zbiorku poetyckiego, profesor doktor habilitowany Andrzej Zgorzelski, wybitny anglista pracujący na Uniwersytecie Gdańskim w latach 1974–2004, mentor i przyjaciel wielu z nas polskich literaturoznawców. Wieczory autorskie profesora Zgorzel-skiego, organizowane od wczesnych lat dziewięćdziesiątych przy okazji semi-nariów i konferencji Gdańsko-Lubelskiej Szkoły Badań Literackich2, długie dyskusje toczące się podczas tych wieczorów poświęcone niepublikowanym utworom poetyckim oraz kolejnym rozdziałom ostatecznie niedokończonej powieści historycznej Jego autorstwa były z jednej strony zachętą dla Profe-sora do wyciągnięcia brulionów z utworami z szuflady biurka, gdzie zalegały

2 Zob. A. Zgorzelski, Twenty-five Years of the Gdańsk-Lublin School [w:] Between Almanach for the Year 2013, red. T. Wiśniewski, Gdańsk 2013, s. 231–244.

Od redaktorki

od lat, i opublikowania niektórych z nich w kilku kolejnych zbiorkach, a z drugiej uświadomiły uczestnikom tych spotkań literackich, jak rzadko – my literaturoznawcy – zwracamy uwagę na najbliższe nam środowisko twórców literatury – kolegów i koleżanki z katedry czy instytutu – a przy tym na własny uniwersytet jako instytucję realnie i wszechstronnie otwartą na sztukę słowa i obrazu. Dlatego też, obok twórczości zaliczanej do ścisłego kanonu współczesnej literatury polskiej, ważnym przedmiotem rozważań w niniejszym tomie stały się literackie dokonania filologów, którzy dotychczas rozpoznawalni byli głównie na niwie literaturoznawczej i dydaktycznej.

Tom Literaturoznawca literatem… dedykuję wszystkim, którzy podzielają opinię, że z punktu widzenia współczesnego uniwersytetu, którego kadra akademicka uczestniczy w stałym dialogu z odbiorcą tekstów literackich i literaturoznawczych, rozłączne traktowanie dwóch definicji terminu „literat” mija się z celem, jeśli za cel uznamy sensowną kreatywność oraz popularyzację działań uniwersytetów w ramach szeroko rozumianej humanistyki.

ILiteratura na uniwersytecie –

uniwersytet w literaturze

27

Bożena Chołuj

Bożena ChołujEuropejski Uniwersytet Viadrina i Uniwersytet Warszawski

Literatura w dyskusji z naukową jednoznacznością,

czyli genderowanie w tekstach literackich Ingi Iwasiów

Literatura w dyskusji z naukową jednoznacznością…

Reflexive turn/literary turn, który Doris Bachmann-Medick opisuje w książce Cultural turns1 jako jeden z nowszych kierunków w naukach o kulturze, zwraca uwagę badawczą przede wszystkim na tekst naukowy i znaczenie, jakie odgrywa w nim prawie niezauważana do tej pory narracja, forma i literackość w ogóle. Odwrócenie tej perspektywy w odniesieniu do literatury pozwala z kolei zobaczyć, że tekst literacki, wraz z walorami estetycznymi, może być postrzegany jako swoistego rodzaju medium wiedzy. Reaguje bowiem na nowe rozpoznania naukowe z różnych dziedzin, nawiązuje do aktualnych dyskursów albo jest w nie włączany później, w trakcie lektury.

W efekcie takiego spojrzenia na teksty z obu obszarów, naukowego i lite-rackiego, granice między nimi nie zacierają się, ale ujawnia się ich wzajemne otwarcie na siebie w akcie twórczym, a następnie na poziomie oddziaływania. Nie chodzi przy tym o popularne rozróżnienie na twardą i miękką naukę, na przykład twardą i miękką socjologię, politologię czy inne dyscypliny, bo podział taki wiąże się z metodologią badań. Otwarcie, o którym mowa, to przepływ idei i wiedzy na poziomie percepcji autorskiej i czytelniczej. Teksty literackie i naukowe powstają wprawdzie w dalszym ciągu w dwóch różnych

1 Zob. D.  Bachmann-Medick, Cultural turns. Nowe kierunki w  naukach o  kulturze, tłum. K. Krzemieniowa, Warszawa 2012, s. 167–214.

Bożena Chołuj

28

porządkach dyskursywnych, ale razem oddziaływają na tak zwany Lebenswelt, czyli świat przeżywany.

Orzekanie o randze wytwarzanej przez nie wiedzy pozbawione jest więk-szego sensu. Różnice między tekstami naukowymi i literackimi wskazują w zasadzie raczej na tradycję, w którą się wpisują. Wiedza fachowa, skupiająca się na definiowaniu obiektów badawczych i faktów naukowych, jest czasowo ograniczona do momentu nowych rozpoznań i odkryć, przez co zależy od momentu powstania danego tekstu naukowego. Natomiast wiedza wyłania-jąca się z literatury, której polifoniczność znaczeń pozwala na wciąż nowe odczytania, na odniesienia do doświadczeń nowych generacji czytelników i czytelniczek, jest trwalsza. To główny powód, dlaczego teksty literackie starzeją się wolniej niż naukowe. Jochen Hörisch bierze pod uwagę jeszcze inny aspekt: „Estetyka jako wiodący kod zapewnia szczególną funkcję litera-tury: dzięki niej teksty literackie udostępniają w sposób ciągły tezy, które są nieprawdopodobne, zaprzeczające intuicji, marginalne i wysoce wątpliwe”2, czyli takie, które nauka wyklucza, marginalizuje. W pewnym sensie literatura archiwizuje to, co jeszcze nie do końca rozpoznane, nienazwane albo co ma znaczenie jednostkowe. Udaje jej się to, ponieważ zawarta w niej wiedza nie jest wyłożona wprost, ale rozciągnięta po całym tekście, rozpisana na wielogłos postaci, różnorodność motywów, wieloznaczność użytego w niej języka. I nie jest to „archiwum” martwe, bo wprawdzie nawiązuje do tego, co znane, ale dba o innowacyjność nie tylko w odniesieniu do formy, ale także do idei, sugestii, na przykład co do zachowań jednostkowych i społecznych czy norm i wartości3.

2 [„Die Orientierung am Leitcode des Ästhetischen sorgt für eine bemerkenswerte Funktions-Leistung: sie hält unwahrscheinliche, kontraintuitive, marginale und sachlich z.T. hochgradig zweifelhafte Thesen (im Fall, dass sich diese Thesen in kanonischen Werken finden) dauer-präsent (…)”]. J. Hörisch, Wissen die Literatur und die Psychoanalyse dasselbe, wenn sie sich aufeinander berufen? [Czy literatura i psychoanaliza wiedzą to samo, kiedy się na siebie powołują?] [w:] Sigmund Freud und das Wissen der Literatur [Zygmunt Freud i wiedza literatury], hrsg. von P.-A. Alt, T. Anz, Berlin–New York 2008, s. 17–29, cytat ze s. 19. Jeśli nie zaznaczono inaczej, cytaty ze źródeł obcojęzycznych podaję w tłu-maczeniu własnym.

3 Zob. http://www2.hu-berlin.de/wissen-literatur/program.php?PHPSESSID=fc59750 978fe22705a3dcd5d0f8c3a71 [dostęp: 26.09.2010].

Literatura w dyskusji z naukową jednoznacznością…

29

Tekst literacki nie funkcjonuje jak „naczynie” pełne fachowych infor-macji, odkryć i eksperymentów, co najwyżej je przedstawia. Sam uczestni-czy w toczących się współczesnych debatach, a każdorazowa jego lektura uaktualnia go przez lokowanie jego zrozumienia w obecnych dyskursach czytelniczych. Dzięki tej aktualizacji tekst literacki pozostaje żywotny, nawet jeśli nie jest osadzony w realiach czytających go osób. Zygmunt Freud, jak dowodzi cytowany Hörisch, wykorzystywał tę specyfikę literatury mery-torycznie, na przykład w pracy z 1907 roku na temat utworu Wilhelma Jensena pod tytułem Gradiva. Ein pompejanisches Phantasiestück4 [Gradiwa. Pompejańska sztuka fantastyczna]. Na kategorie psychoanalityczne „przełożył” w niej terapię, której przykład znalazł właśnie w tym powstałym trzy lata wcześniej opowiadaniu. Tekst literacki potraktował tak, jakby protagoniści byli realnymi osobami5, włączając w ten sposób literacki obraz przypadłości6 prześladującej młodego Norberta Hanolda w dyskurs naukowy, innymi słowy, wyjaśnił pewne psychologiczne zjawisko w ramach psychoanalizy legitymizując zarazem jego rozpoznanie opisem literackim.

Podobnie można odczytać dużo starsze dzieło: dramat Judyta7 Fryderyka Hebbla z 1840 roku, w którym biblijna Judyta z Betulii wiele lat po śmierci swego męża śni sen wyraźnie wskazujący na jej seksualne pragnienie. Na jawie nie przyznaje się do tego i konsekwentnie odrzuca oświadczyny przychyl-nego jej mężczyzny. Takie zachowanie sugeruje na początku dramatu wolę jak najdłuższego utrzymania żałoby po zmarłym mężu. Swoje pragnienie Judyta spełnia – co jest znaczące – z wrogiem Betulii, Holofernesem. Czyni

4 Zob. S. Freud, Der Wahn und die Träume in W. Jensens „Gradiva“ mit dem Text der Erzählung von Wilhelm Jensen, Frankfurt am Main 1989.

5 Mimo że Freud popełnił kardynalny błąd z literaturoznawczego punktu widzenia, traktując postaci literackie jako jednostki ludzkie z pełnym wyposażeniem psychologicznym, dał w ten sposób początek psychoanalitycznej metodzie w literaturoznawstwie.

6 Gradiva Jensena to historia miłosna, opowiadana pośrednio przy pomocy wyobrażeń, skojarzeń oraz wizji Norberta Hanolda zakochującego się w wizerunku kobiety ze staro-żytnego reliefu. W trakcie lektury okazuje się, że jest to forma ucieczki tego mężczyzny przed realnym związkiem z kobietą, czego sobie na początku w ogóle nie uświadamia. Tekst Jansena stanowi pionierską pracę rozpoznania motywacji działań jednostki i mechanizmu przeniesienia pragnień na inny obiekt niż ten, który jest celem tych pragnień.

7 Zob. F. Hebbel, Judyta, http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/hebbel-judyta.html [dostęp: 4.05.2016].