Tefsir Tatarw Wielkiego Ksistwa Litewskiego Teoria i praktyka badawcza

The Tafsir of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania Theory and Research

TEFSIR TATARW WIELKIEGO KSISTWA LITEWSKIEGO

T E O R I A I P R A K T Y K A B A DAW C Z A

THE TAFSIR OF THE TATARS OF THE GRAND DUCHY OF LITHUANIA

T H E O R Y A N D R E S E A R C H

pod redakcj naukowJoanny Kulwickiej-Kamiskiej

Czesawa apicza

Toru 2015

-a a

edited by

Joanna Kulwicka-KamiskaCzesaw apicz

Recenzje wydawnicze/ /Publishing reviews:

Prof. UW dr hab. Katarzyna PachniakProf. dr hab. Bogdan Walczak

Skad//Typesetting: Piotr Sobotka

Copyright by Autorzy, Toru 2015 r.

Copyright by Wydzia Filologiczny UMK, Toru 2015 r.

Wydanie I, e-monografia, Toru 2015

Publikacja zrealizowana w ramach grantu badawczego Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki MNiSW RP nr 12H 12 0041 81

ISBN: 978-83-926128-3-4

Motto:

Mwic oglnie, religia stanowi najwaniejsze centrum oporu. Mona zmieni jzyk, sposb ycia i pojcia na temat mioci. Lecz religia tworzy ostatni szaniec, wok ktrego skupiaj si wszystkie wartoci, ktre nie chc umiera. W bitwie cywilizacji sacrum stanowi ostatni twierdz, ktra nie chce si podda.

Rene Bastide, Brsil, terre de contrastes, Paris, Hachette 1957

Spis treci

Wprowadzenie 11

17

Introduction 23

Cz I Teoretyczne aspekty badania pimiennictwa Tatarw muzumanw Wielkiego Ksistwa Litewskiego 29

I Part I Theoretical aspects of the research into the texts of Tatars Mus-lims of the Grand Duchy of Lithuania

C ze s aw apic zTranskrypcja czy transliteracja tekstw Tatarw muzuma-nw Wielkiego Ksistwa Litewskiego pisanych alfabetem arab-skim? Jaka transkrypcja? Jaka transliteracja? Wprowadzenie do dyskusji 31

, -? ? -? Shall the texts written in the Arabic script by the Tatars Muslims of the Grand Duchy of Lithuania be transcribed or transliterated? Which transcription? Which transliteration? Introduction to discussion.

- 53

Zagadnienia transliteracji zapisywanych alfabetem arabskim tekstw Tatarw Wielkiego Ksistwa Litewskiego w kontekcie analogicznej so-wiaskiej problematykiTransliteration problems of the texts written with the Arabic letters by the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania in the context of analogical Slavic problems

8 Spis treci

- : 61

O dziejach transliteracji zapisywanych alfabetem arabskim sowiasko--jzycznych rkopisw Tatarw litewskich: na przykadzie Wileskiej Szkoy KitabistykiTo the History of the Transliteration of the Slavic Language Lithuanian Tatars Manuscripts Written in Arabic Script: on the Example of Vilnius Kitabistic School

Cz II Praktyka badawcza; systemy transliteracji i transkrypcji 73 II ; -Part II Research; transliteration and transcription systems

M a r e k M Dzie k a nZastosowanie pisma arabskiego do zapisu wybranych jzykw indoeuropejskich. Perspektywa historycznoporwnawcza 75

. Using the Arabic script to record Indo-European languages - historical and comparative perspective

M agd a le n a L ew ic k aSystem arabskiej notacji i transliteracji 101

Arabic notation and transliteration system

He n r yk Ja n kows k iCechy graficzne i jzykowe tekstw turkijskich w zapisie kopi-stw polsko-tatarskich 139

-- Grapic and linguistic features of Turkic texts as recorded by Polish-Tatar copyists

9Spis treci

Iwon a R ad zi s zews k aPrzegld autorskich systemw transliteracji i transkrypcji. Uwagi do zestawienia tabelarycznego 173

. - A review of transliteration and transcription systems proposed by research team members. Remarks to the table

( ) - 195

Transliteracja sowiaskich (biaoruskich i polskich) tekstw zapisywa-nych alfabetem arabskimThe transliteration of the Slavic (Belarusian and Polish) texts written with the Arabic letters

: 203

Tefsir Tatarw Wielkiego Ksistwa Litewskiego: przegld bibliogra-ficzny i zagadnienia rdoznawczeTafsir of Tatars of the Grand Duchy of Lithuania: bibliographic review and source study problems

- : XVIIIXX . 213

Polski przekad pierwszej sury Koranu w rkopisach Tatarw litew-skich: wstpna ocena tekstologiczna rde XVIIIXX w.The First Surah of the Quran in Polish translation from Lithuanian Tatars manuscripts: preliminary textual evaluation of the 18th20th centuries sources

Joa n n a Ku lw ic k aK a m i s k aRnice i zbienoci systemowe rkopimiennych tekstw sta-ropolskich i manuskryptw Tatarw Wielkiego Ksistwa Litew-skiego 243

10 Spis treci

System differences and similarities between Old Polish texts and the manuscripts of the Tatars of Grand duchy of Lithuania

A r t u r Konopac k iAutorzy, kompilatorzy, kopici rzecz o rkopisach Tatarw Wielkiego Ksistwa Litewskiego 271

, , - Authors, compilers, and copyists on the manuscripts of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania

A net t a Luto K a m i s k aAnalogie midzy zasadami wydawania tekstw staropolskich a zaoeniami edycji transliterowanego tefsiru Tatarw WKL. Ucilenie podstawowych poj oraz kwestii technicznych 287

, . .Analogies between the principles of editing Old Polish texts and the assumptions of the edition of the transliterated tafsir of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania. Definition of basic terms and technical issues

Joa n n a Ku lw ic k aK a m i s k aNajnowsze tendencje w zakresie edytorstwa polskich zabytkw rkopimiennych 305

- The latest trends in editing Polish manuscript monuments

Wprowadzenie

W formie monografii internetowej (tzw. e-monografii) publiku-jemy materiay dotyczce wybranych aspektw badania pimien-nictwa Tatarw muzumanw Wielkiego Ksistwa Litewskiego (dalej: WKL). E-monografia jest wic publikacj z zakresu szeroko rozumianej kitabistyki, modej subdyscypliny filologicznej, skupia-jcej si na analizie spucizny rkopimiennej Tatarw muzu-manw WKL. Zoon problematyk kitabistyczn ukazujemy na tle tradycji stosowania alfabetu arabskiego do zapisu tekstw w innych jzykach indoeuropejskich, w tym take tzw. litera-tury aljamiado. Zawarte w monografii opracowania autorskie s owocem prawie 2-letniej pracy 14-osobowego midzynarodowego interdyscyplinarnego Zespou realizujcego grant badawczy Naro-dowego Programu Rozwoju Humanistyki MNiSW (12H 12 0041 81; patrz strona: www.tefsir.umk.pl); jego docelowym zadaniem jest przygotowanie edycji pozostajcego w rkopisie najstarszego pol-skiego (a zarazem sowiaskiego) przekadu Koranu, tzw. tefsiru Tatarw WKL.

W cigu kilku ostatnich dziesicioleci pimiennictwo muzu-manw WKL budzio coraz wiksze zainteresowanie badaczy rnych specjalnoci. Dostrzeono i doceniono warto tych rkopisw jako cennych rde historyczno-filologicznych, pod-jto ich wszechstronn interdyscyplinarn eksploracj naukow. Badania te wyranie przypieszyy dziki pozyskaniu w 2012 r.

http://www.tefsir.umk.pl

12 Tefsir Tatarw Wielkiego Ksistwa Litewskiego

zespoowego, midzynarodowego i interdyscyplinarnego, grantu NPRH, ktry jest prowadzony i koordynowany przez Uniwersy-tet Mikoaja Kopernika w Toruniu. Realizujc harmonogram prac nad projektem badawczym jego wykonawcy przedyskutowali na specjalistycznych warsztatach szereg zagadnie, ktre nie tylko zarysoway pola i zakresy badawcze projektu, ale przede wszyst-kim w jakim stopniu uporzdkoway metodologi, poczynajc od sprawy podstawowej, jak jest niewtpliwie opracowanie jed-nolitego systemu slawistycznej transliteracji tekstw zapisanych alfabetem arabskim na alfabet aciski (i/lub cyrylicki). Byo to konieczne choby z tego wzgldu, i w kitabistyce stosowane s rne autorskie systemy transliteracyjne, nie powsta natomiast uniwersalny system konwersji alfabetycznej, ktry byby akcep-towany przez wszystkich badaczy. Wprawdzie przyjty przez nas system transliteracyjny nie do koca jest akceptowany przez orien-talistw (arabistw oraz turkologw), jednak odpowiada on cako-wicie potrzebom i metodom badawczym filologw sowiaskich, zwaszcza polonistw oraz biaorutenistw. A przecie w r ko-pisach muzumanw WKL (zwaszcza w tefsirach, kitabach i cha-maiach) teksty w jzykach polskim i/lub biaoruskim s nie tylko podstawow form i narzdziem narracji, lecz przede wszystkim stanowi oryginalne i niezwykle wane sowiaskie rdo filolo-giczno-historyczne, dotd eksploro wane zaledwie w niewielkim stopniu. W zwizku z tym system konwersji alfabetu arabskiego na aciski (cyrylicki) musi by przede wszystkim zrozumiay i przyjazny dla slawistw, zwaszcza dla polonistw i biaoruteni-stw, powinien te respektowa sowiask tradycj transkrypcji fonetycznej oraz transliteracji alfabetycznej. Natomiast jzykowa warstwa orientalna, zwaszcza arabska, turecka i perska, dla bada slawistycznych ma wprawdzie znaczenie wane, ale jednak nie pierwszorzdne; dla konwersji tej warstwy na alfabet aciski proponujemy stosowa midzynarodowy system ISO. W ten sposb nie tylko zostanie zachowana i podkrelona zoono (warstwo-wo) jzykowa tekstw Tatarw WKL, ale uniknie si wtpliwego metodologicznie stosowania systemu ISO do konwertowania na acink zapisanych alfabetem arabskim tekstw sowiaskich

13Wprowadzenie

polskich i biaoruskich. System ISO zosta bowiem opracowany dla konwertowania na alfabet aciski tekstw orientalnych, zwasz-cza tekstw jzyka arabskiego.

Materiay zamieszczone w e-monografii zostay uporzdko-wane w dwch podstawowych zakresach tematycznych: w cz-ci pierwszej zamieszczono te z nich, ktrych autorzy podejmuj problematyk teoretyczn, natomiast w czci drugiej znalazy si materiay omawiajce rne aspekty praktyki badawczej. Auto-rami wszystkich zamieszczonych tek