Demografia

Literatura do wykładów Podstawowa:

–Jerzy Z. Holzer – Demografia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003. –Marek Okólski, Agnieszka Fihel – Demografia. Współczesne zjawiska i teorie. Warszawa 2012. –Marek Okólski – Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa, 2004. –Rocznik Demograficzny 2015: Ważniejsze dane o stanie, o ruchu naturalnym i migracjach ludności – tablice przeglądowe

Dodatkowa: –Janusz Balicki, Ewa Frątczak, Charles B.Nam – Przemiany ludnościowe: Fakty – interpretacje – oceny. Tom I. Mechanizmy przemian ludnościowych. Globalna polityka ludnościowa, Instytut Politologii UKSW, Warszawa, 2007. –Andrzej Ochocki – Ludność Świata. Powinność i Kapitał. Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2010. –Czasopismo: Studia Demograficzne –Roczniki Demograficzne GUS z różnych lat

Strony internetowe:

Główny Urząd Statystyczny: www.stat.gov.pl Statystyka w Europie: http://ec.europa.eu/eurostat Dane ONZ: http://www.un.org/en/development/desa/population/ Strona CIA: World Factbook https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/

Procesami ludnościowymi zajmuje się głównie

demografia:

Nazwa pochodzi od greckich słów: –demos – lud

–grapheia – opis, pomiar

Nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w

konkretnych warunkach gospodarczych i

społecznych badanego terytorium.

Zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem

stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną

zmian wynikających z dotychczasowego i

przewidywanego ruchu naturalnego i

wędrówkowego (Holzer, 2003)

Definicje demografii są różne ale łączy je

wspólny trzon. Przedmiotem jej badań są:

Stan i zmiany w liczbie ludności (świata,

państwa, regionu lub innej jednostki

administracyjnego czy geograficznego podziału

terytorium)

Struktura ludnościowa wg płci, wieku i

niektórych cech społecznych (np. stanu

cywilnego)

Ruch naturalny (małżeństwa, rozwody,

urodzenia, zgony)

Ruch wędrówkowy (imigracja, emigracja, ruch

wahadłowy)

Czy demografia to nauka o charakterze wyłącznie

społecznym?

Zjawiska ludnościowe mają swoją specyfikę:

biologiczno – społeczny charakter i uwarunkowania.

Struktury

demograficzne

(płeć, wiek)

Procesy

demograficzne

(urodzenia, zgony,

małżeństwa, rozwody,

migracje)

Uwarunkowania

społeczne

Uwarunkowania

biologiczne

Demografia

Opisowa

Analiza realnych struktur i procesów

ludnościowych w ich kontekście

historycznym lub politycznym czy

przestrzennym, społeczno-

ekonomicznym i kulturowym

Formalna

Zajmuje się technikami pomiaru

i analizy (oraz prognozowania)

i procesów ludnościowych

za pomocą wyspecjalizowanego

aparatu matematyczno-statystycznego

Przedmiot demografii

Związki Demografii z innymi naukami

Demografia jest typową nauką interdyscyplinarną:

–ze Statystyką – łączy ją sposób formułowania ogólnych metod pomiaru masowych procesów ludnościowych

–z Ekonomią – sfera gospodarstw domowych (household demography), wielkością i dynamiką przedsiębiorstw, (bussiness demography), związki między rozwojem gospodarczym i demograficznym,

–z Socjologią – wiele wspólnych obszarów zainteresowań (zasady formowania rodziny, uwarunkowania płodności, zmiany wzorca dzietności, mobilność społeczna, migracje, skutki urbanizacji, industrializacji, servicyzacji, bezrobocia, procesy starzenia się i inne)

–z Psychologią – badania społecznych i

kulturowych uwarunkowań postaw i zachowań

ludności, skutki migracji (eurosieroctwo) i in.,

–z Medycyną (Pediatrią, Epidemiologią,

Zdrowiem Publicznym etc.), Genetyką – związki

pomiędzy zmiennymi demograficznymi a

stanem zdrowia (przyczyny niepłodności,

natężenie zgonów, zgony niemowląt, przeciętne

dalsze trwanie życia, przyczyny zgonów),

–z innymi naukami to: Geografią, Antropologią

Społeczną, Etnografią.

Jednostki obserwacji

Pojedynczy ludzie

Rodziny

Gospodarstwa

domowe

Przedsiębiorstwa

Próby formułowania teorii ludnościowych

Ludność i zaludnienie były zagadnieniem poruszanym już w najwcześniejszych zapiskach historycznych

Największe zainteresowanie wzbudzały wtedy: –liczba mieszkańców na danym terenie, –przyczyny zgonów, –Dzietność rodzin, –migracje

Dyskusje na ten temat miały na celu wypracowanie różnych koncepcji optymalnej liczby ludności

Starożytność Chiński filozof Konfucjusz (551-479 p.n.e.)

oraz jego uczniowie interesowali się liczbą

ludności. Niepokoił ich zbyt szybki wzrost

ludności, mogący skutkować pogorszeniem

się jakości życia oraz narastaniem

konfliktów społecznych

Byli pionierami koncepcji tzw. „optimum”

ludności („idealna” proporcja między liczbą

ludności a wielkością zamieszkiwanego

przez nią obszaru)

Wskazywali na czynniki wpływające na

szybkość przyrostu liczby ludności (ilość

żywności, przedwczesne zawieranie

małżeństw, wysokie koszty ceremonii

zaślubin, wysoka umieralność niemowląt)

Starożytność

Idea „optimum ludności” odnajdujemy również w pismach Platona (427-347 p.n.e.) i jego ucznia Arystotelesa (384 - 322 p.n.e.)

Platon był twórcą koncepcji idealnego państwa-miasta, charakteryzującego się określonym składem ludności (5 tys. obywateli i 60 tys. niewolników)

Starożytność

Arystoteles stwierdzał, iż państwo powinno być tak zaludnione, aby było możliwe swobodne rozkoszowanie się czasem wolnym Nadmiar ludności to przyczyna biedy i innych problemów społecznych, którym można zapobiegać dopuszczając przerywanie ciąży i porzucanie noworodków

Starożytność

Imperium Rzymskie w czasach ekspansji hołdowało kultowi wysokiej płodności, w której upatrywano wzmacnianie siły militarnej państwa. W tamtych czasach, w związku z wysokim poziomem umieralności, aby utrzymać dotychczasowy poziom populacji, mężatka musiała urodzić przynajmniej pięcioro dzieci.

Starożytność

Cesarz Oktawian August (63 p.n.e.

– 14 n.e.) wprowadził prawa

wspierające zawieranie małżeństw i

rodzenie dzieci, a dyskryminujące

bezdzietnych

Wraz z rozprzestrzenianiem się

chrześcijaństwa dowartościowano

celibat, dziewictwo i

wstrzemięźliwość płciową, jednak nie

spowodowało to obniżenia wysokiej

dzietności, pożądanej ze względu

wciąż wysoką umieralność

Chrześcijaństwo

Pisarze chrześcijańscy generalnie nastawieni byli propopulacyjnie,

kierowali się przy tym względami moralnymi i etycznymi. Potępiali

rozwody, poligamię, aborcję, porzucanie dzieci, zalecali

powstrzymywanie się od powtórnych małżeństw, gloryfikowali

dziewictwo i celibat.

Świat Islamu

Pisarze muzułmańscy popierali szybki wzrost liczby ludności. Ibn

Chaldun (1322 – 1406) twierdził, że duża gęstość zaludnienia

umożliwia lepszy podział pracy, efektywniejsze wykorzystanie

zasobów, większe militarne i polityczne bezpieczeństwo a to

wszystko z kolei prowadzi do wzrostu liczby urodzeń i spadku

śmiertelności oraz zapewnia w sumie wyższy poziom życia.

Średniowiecze

XVI – XVII w. Na ten okres przypada początek rozkładu feudalizmu i tworzenia się podstaw kapitalistycznego porządku ekonomicznego (merkantylizmu). Jest to okres zasiedlania nowych terytoriów, odkryć naukowych, rozwoju przemysłu i handlu, Powszechnie podkreślano zalety rosnącej liczby ludności oraz popierano politykę stymulowania wzrostu populacji, Populacjonizm promował wczesne małżeństwa, liczne rodziny, poprawę zdrowia publicznego, nadzór nad emigracją i otwarcie na imigrantów.

XVI – XVII w. Prekursor maltuzjanizmu Giovanni Botero (1544-1617) w

pracy „The reason of State and the Greatness of Cities”

(1558) wskazywał na bariery rozwoju liczby ludności

wynikające z ograniczonych zasobów żywności.

XVI – XVII w.

Jednym z prekursorów powstałej w XVIII w. klasycznej ekonomii politycznej był William Petty (1623-1687) - autor „Arytmetyki politycznej” uznawanej za pierwszą rozprawę z zakresu statystyki.

Uważał, że arytmetyka, może być stosowana do problemów ekonomicznych i ludnościowych.

Podkreślał znaczenie ludności jako kapitału. Podjął próbę jego oszacowania w sposób zbliżony do szacunków wartości dochodu narodowego.

XVI – XVII w.

Za ojca demografii uważa się powszechnie londyńskiego kupca, Johna Graunta (1623-1687). Jego praca Natural and Political Observations made upon the Bills of Mortality (1662) to pierwszy obszerny traktat zawierający analizę rejestrów zgonów prowadzonych przez londyńskie parafie

XVI – XVII w.

Graunt ustalił szereg prawidłowości, które do dziś nie straciły aktualności* i jako pierwszy zbudował tablice wymieralności (obecne trwania życia):

________________________ * Urodzenia wg płci Stosunek liczby urodzeń do liczby ślubów Pomiar płodności Migracje Wpływ wojen na migracje

XVI – XVII w.

Brytyjski astronom Edmund

Halley w 1693 roku zarysował

idee dwóch instrumentów

analitycznych nadal

wykorzystywanych we

współczesnej demografii:

–modelu ludności zastojowej

–hipotetycznej tablicy wymieralności

Thomas Robert Malthus (1766-1834)

Anglikański duchowny,

ukończył studia wyższe w

Cambridge.

W 1807 roku został

profesorem ekonomii

politycznej w kolegium

Kompanii Indyjskiej, piastując to

stanowisko aż do śmierci.

Thomas Robert Malthus Rozprawa „Principle of Population”

Prawo ludności, (1776) roku wywarła

ogromny wpływ na rozwój

demografii.

Do połowy XX w. teoria Malthusa

była kwintesencją poglądów

antypopulacjonistycznych

Stała się także podstawą dwóch

popularnych doktryn społecznych:

maltuzjanizmu i neomaltujanizmu

W opracowanej przez niego teorii ludności ukazany został związek pomiędzy liczbą ludności, a ilością środków pożywienia. Według Malthusa:

–liczba ludności świata, powiększa się o 3% w skali roku i podwaja co 25 lat. –zasoby żywności zwiększają się co ćwierć wieku o taką samą ilość. –Innymi słowy, rozwój ludności i zasobów żywności przyjmuje postać dwóch różnych szeregów rozwojowych.

Thomas Robert Malthus

Prawo ludności Malthusa

01234567891011121314151617

0 25 50 75 100 125

Wzrost ludności Wzrost środków pożywienia

Prawo ludności Malthusa

Malthus stwierdził, że

liczba ludności oscyluje w

granicach limitu

wyznaczanego przez

ilość pożywienia w skutek

działania:

–przeszkód pozytywnych (wpływających na umieralność)

–I prewencyjnych (wpływających na dzietność)

Niekontrolowany wzrost liczby ludności hamują

przeszkody:

Pozytywne – wynikające z nędzy lub występku: Ciężka praca, niekorzystne warunki klimatyczne i przyrodnicze, skrajne ubóstwo, głód, błędy wychowawcze, nadmierne zagęszczenie wielkich miast, choroby, epidemie, wojny

Prewencyjne – wynikające z zrozumienia wpływu liczby potomstwa na warunki egzystencji i wykorzystanie w tym celu takich instrumentów jak opóźnianie zawierania małżeństw, dobrowolny celibat i in.

K.Marks i F.Engels

Karol Marks (1818-1883), autor „Kapitału” w przeciwieństwie do Malthusa, zwracał uwagę na związany ze wzrostem ludności problem niedoboru podaży pracy, a nie na niedobór żywności Fryderyk Engels (1820-1895) dokonał analizy wzajemnych zależności między reprodukcją ludności a rozwojem gospodarczym. Prognozował, że w gospodarce planowej będzie można oddziaływać na reprodukcję ludności.

Literatura do wykładu:

Marek Okólski, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie. Warszawa 2004. Strony 9-13.

Jerzy Holzer, Demografia. Warszawa 2003. Strony 15-19.

Pytania do egazaminu:

Co znaczy nazwa „demografia”? Co jest przedmiotem badań demografii? Struktury demograficzne i procesy demograficzne oraz ich uwarunkowania biologiczno-społeczne. Demografia formalna a demografia opisowa. Z jakimi naukami demografia jest powiązana? Wczesne próby formułowania teorii ludnościowych (poglądy ludnościowe dawnych badaczy). Na czym polegają: idea optimum ludności, populacjonizm, antypopulacjonizm.