)'"łr': ,'

CTA UN,IVERSPRAWO XXXII - NAUK]

I'I'A1]1S NICOLAII]UMANISTYcZNo_sPoŁEczNE -

COPERzEsz-IT 256 -

NICl1992

Kat.e{lr a I>r au:a R.zllnzskiego

Wojciech, Dajczuk

NABYCIE LEGATU POD WARUNKiEM,,PoZoSTANIA W!] wDowIEŃSTwIE''

W PRAWIE RZYI{SI{IM K1-ASYCZNYN,{ I POKLASYCZNYM

Warunek ustanowiony przy zapisie testamentowynr, że żona niezl.wtze po.wtórnie nrałżeństwa, określany terminem condicio uidlLżtatis 1

jest kwestią interesującą zalówlro z socjologicznego, jak i prawnego punk-tlr widzenia 2. W r_ozważaniacli nad prawnylrri aspektami t'ego rodzaju 1e-

glltóvr zagaclnieniem o istotnym znaczeniu jest odpowiedź na pytanie,

rv jakim momen'cje wdorva rrabyrvała legat dokorrał_ry na jej rzecz pod.'varunkiem poz'ostania we wclowieństwie. Pytanie to wymaga rozważe-nia, czy stałlo,wiorny w iegacie wartłnek ,,pozostania we wdowieństwie''tniał mcc ol:owiązującą, czy teŻ nie. W przypadku ustalenia, że warunekll.rł 'pozbawiony znaczenia pra'wnego, a zatem traktowany jako nie uczy-nio'ny, rlależałoby sŁwierdziÓ, że nabycie legatu następowało na zasadachogóinych. W razie odpowiedzi pozytywnej co d]o mocy obowiązującej wa-runku powstaje korrie'czność ustale,nia przesłarrek, jakrie musiała spełnićwdowa, aby nabyĆ leg'at usil.anowiony pod takim warunkiern.

W romanistyce uznaje się za niesporne, że Quintus Mucius Scaevola.ł I. v'. p.n.e. wplowadził specjaLną cautio, kLórej złożenie umożIiwiałowdorvie nabycie legatu ustanowionego na jej rzecz po'd wanunkie'm pozo-

1 Termin condźcżo tiduitatis, którym w ]iteraturze określa s,ię warunek ',pozo-

stania we wdowieństwie'' jest terminern źródłowym - D' 35, 1, 63 opr. Jednakźródła wskazują, Że Rzyn|anie redagując warunek ,,pozostania we wdowieństwie''posługirvali się także ior'mułą sź non nupserźt - por. D. 35' t, 62,2; D.32' 14 pr.;D' 35, 1, 100. Wyrażenie si non nttpseri't miało jednak szerszy zakres zastosowania,btl służyło rlo okreśienia warunku ,,niezawierania małżeństwa'' w ogÓlności - por.przykładowo: D. 35, 1, 't4; D.35,7' 72,5. zatem warunek ',pozostania

we wdowień-stwie'' może byÓ określony w Źródłach jako condicitl Didutlatis, lub jako warunekŚi rron nupłerźt' Pan:iętać jednak należy, że to drtrgie wyrażenie ma szerszy zakresz astosowania.

2 Artykuł niniejszy jest próbą wyjaśnienia tylko jednej z kwest'ii związanychz problemem condicionżs l"łid'uźtatźs. ograniczenia natury wydawniczej nie pozwala_

]ą mi na rozważenie w niniejszym artykule irmych zagadtrień dotyczących warunku,,pozostania we wdowieństwie''' Dalsze zagadnienia mam zamiar opracować odrqbnie'

AJ

siania we wdowieństlvie3. Zatera rv prarvie pl'zectrklasycznym condicźot'iduitatżs miała moc pra\Ąrrną' a cila nabycia legatu lionieczłle było złożenieccutźonźs i podpol'ządlrorvanie się trcśc'i warulrku. Ustarvy małżeriskie Arr_gusta wprorvadzily zmian;g Llotyczaice tekże condżcioltźs uiduitatis. JestSpolne' czy według ustawodawstwa Augr-rsta war-unek llriltl nroc prawną.

Zg'odrrie z Łradycyjną, doi'lrinu jącą in.terpretac ją, opiera jącą się nai<onstvtucjach i nolvelach Jusiyrria'r_ra, żona mogła w ciągu roku po Śrrriercimęża zavłrzeć porvtórnie iirałżeństivc i otrzyrnać legat uczynliony podu'arurrkieirr, że pozostanie we vldołł'ieństwie, jeśli złożyła przysięgę, żenowe małżeństwo zawiet'a w ceIu ro.Jzerria potomstwa' Po upływie ro-ku - rvedług tego stanowiska

- oborviązywala dotychczasowa regtrlacja,10 zn'aczy, wdowa, aby otrzy'maĆ przysporzenie, musiała złożyć cautio-ltem, że rłie rvstąpi trj'onown,ie w rnałżeńs;two a. Pogląd powyższy znod;'_fikował M. I{umbert stlvierdzając, że rroczny termin dotyczył złożentaJlt'zysięgi co do celu przyszłego małżeństwa, a nie zawarcia ponownegonrałżeństwa 5. Kaser opierając slę na telrs|aclr jurystów klasycznych uzna-je ogólnie, że warunek ,,nieza."vierania małżeństwa'' był traktowany przezustawy małżeńswie Augusta jako nielvażny 6.

Podstawę Źródłorvą cl]a rozważania coruJ'icionis oiduitatis w ustawaclrmałżeńskich Augusta stanowią fragmenty dzieł jurvstów kla,sycznychzachowane w Digesffich Justyrnia,na, dwia ko'rrstytucje i dwie nowełe po-chodzące od J,ustyniana' Rozbieżność pom{ęday treścią teks,tów kiasycz-nych i jus'tyrriańskich rodzi następujące pyta'nia: którą z grup tekstówuzł:,m'ć za wiarygodną i przyjąć za i:odstawę dla wniosków co do condź-cioni$' I)iduit:atźs? Jak wytłumaczyć roabieżnośó pomiędzy tekstami kla_syczny'rnt i julstyrriański'm'i? Prześ1ec1źmy rozstrzygnięcia jurystów kla-sycznych dotyczące lvarunku sź 17on nupserit 7. Terencjusz w koł_nen-tarzu ad l.egem Iul.i,am et Papiam rozważa go w następujący sposób:

'Po.. B' Biondi, ^Successżone test(fi1Lentarfu7 e ilonaziolli, Milano 1955, s' 545;lU. Humbert, Le rernariage a Rome, Miiano 1972, s. 160 (z wykazem lit.); M. Ka-ser, Dos altrómźscll,e źus, Góttingen 1949, s. i54; H. Krriger, Cautio Muciana,]\iel' P. F. Girard' Paris 1912, II, s.7 i n.; A. Maschi, /n tema dź Cautio Muciłna,Iura 13, 1962, s. 177, przyp. 8.

ł Por. R. A s t o 1 fi, La lex. Iulła et Papto, Padova 1986, s. 158; R. Astolli czynizastrzeżenie: ,,La' vedova dover'a rispettare il tempus lugendi... Non si co,rrosce ilrapporto fra tompus lugendi e I'anno stabilito da11a lex Iulia et papia". B .Bi on d i,Successźone testanentaria.._, s.556; H. Krriger, op. cit., s.9 i n.: A. NI aschi,op. cit., s. 183; P. Y oci, Dtritto eredi{clfio rorrld"rro, Milano 1963, II, s. 605 i T9B.Mrilano 1963, II, s. 605 i 798.

ó M. Humbert, op. cit., s. 165 i n.. M. K a s e r, Dos rómische Prźlsatrecll't, Miinchen 19?1, I, s. 321; zob. także

przyp. 31 tamże, gdzie autor podnosi wątp1iwośó co do wiarygodności przekazu Ju-styniana.

z Tekstów dotyczących plzysporzciria na rzecz Irobiety pcd warunkiem si nolll,'upserit,zachowało się niewiele. Są to: D. 36, 1, 65 (6?), 1; D. 35, ).' 72' 5; D. 35, l,i7,2i D.35,7,22i D. 35, 1, 74; D. 32, 14 pr.; D. 3b, 1, 62, Z; D. 85, 1, 100; D. 35, 1,

'i3: D. 35, 1, 64.

Nabyt'ic legnl tl'.._ rr' pl'nrvir' rzymsl<iłrr

D. 35, 1, 64 (Terentius Clemens libro quinto acl legcm luliam et Papiam)Hoc modo legato data,,si Lucio Titio non nubserit" norn esse legi iocum I,,,

nus aiebat.1. Quod si ita scriptum esset,,si Arciae non nubserit", interessrfu'aus legi facta esset: nam si ea esset, quae aliubi nuptias non lacile possit inver:interpletandul]) ipSo iufe rescilrdi, quod rrauclandae 1cgis gratia esset źldscIipt'It:gem enim utilem rei publicac, subolis scilicet procreandae causa latarn, adiu,.dam interpletatione.

Na wstępie jurysta pcwołuje lozstrzygnięcie Juliana, że w przypat]ustanowienia wail'unku' iż nie poŚlubi Titusa, ustawa nie znajduje zalsowa,nia. Jest to zrozLlmiałe' gdyż terki warunek n'ie stanowił przesz}({.dla zawarciia małżeńsbv/a z kimŚ innym. W dai'szej częŚci fragmentu 'l

rencjusz tozważa plzypadek, że kobieta nie zawrze lnałżeńs'twa w A.rcrJurysta koinrentując ten przy'paclek stwierdza, że jeśli dana osorba nie nrłaby możiiwości zawarcia rnałżeńStlva iv illnym miejscu, to należy w cl

dze wykła,d,ni uznać warun'ek za nieważny, gdyż byłby on splzec;z ustawą. Wyn,lka stąd wniosek, że ustawa trailtowała jako nierł'a';'warunek uza]eż,niający uzyskanie p,rzez daną osobę plzysporzenia legawego od niezawierania przez nią małżeńslrłla.

W dyskusji nad warunkiem ,,pozostania we wdowieństwie'' podnosial'gurnent' że był on szczególnym przypadkiem rvarunku sż norr nupserl7 powyższego Iragmentu nie wynilra, c7.y odnosił się on do wszystkkobie,t, czy wdowy były traktowane w sposób szczególny 9.

Za twierdzonienr, że teł luliu et Papia leglllowała warunek si }i

Ilupserźt jednakowo wobec w,szystkich kobiet, przemawia fragment z 1

lnentarza Gaiusa do tejże u,stawy.

D.35, 1,63 pr. (Gaius iibro leriio aci legern Iuliam et papiam)Cum ita legatum sit,,si Tilio non nubserit" vet ita",,si neque Titio neque:

neque Maevio nubser'il'' et denique plures personae comprehensae fuerint, mź,placuit, cuilibet eorum si nubserit, amissuram legatum, nec viderl tali condici,\ iduitatem iniunctam, cum alii cuilibet satis commode possit nubere.

Gaiu's rozważa stan faktyczny, po,dobnie jak Tererrcjusz, ustanolrnia waruinku niezawierania małżeństwa z orkleŚlonyrni osobanri. Jur5,:stwierdza, że kobieta może poŚlubić innego, zatem nie jest to conr_li'xiduźtatis. Wnioskowa'nie z przec,iwieńslwa prowadzi do konkluzji,według Gaiusa condicio uidui,tatis m'iała,by miejsce, gdyby na kobietę r

łożono warurrek, że w ogóle nie wyjdzie już za mąż. Powyższy fragrn,daje podstawę cto przyjęcia, że condicźo użduitatis by}a walunkiem tl'ltowanym przez ustawę jako nieważny. Krtiger podnosi, że użyncie słr'uiduitas, ezy uźdua nie jest argumentełn, że dotyczy ono wdowy, g,

t Por. P. V o c i, op. cit., s. ?98.e Warunek sL non nupserit, bez

kamy także we fragmencie D. 35,'ll'U,płerźt spotykamy w D. 35, 1,77, 2;

wskazania, do jakich kobiet odnosił się, sp,1, 72' 5. Warunek zredagowarry sź mulief ,

D. 35, 1, 74; D. 35, 1,22.

Wojciech Da jczak

flninetn tym oznaczano zarówno wd,ou'y, jak i kolliety jeszcze nieza-,;żne 10,

Zatem przekonywającym argu.tnelrtem będzie r.vsl<azanie fr'agrnentu,którego wynika wprost, że beneficjariuszką, której dotyczy w,aruneklłon. nuPS€.riź, jest żorra spadkoda,wcy. Dla takich ustaleń ważny jest

lny fragment z komentarza Terencjusza ad Legem luliam et Pąplam.D. 35, 1, 62, 2 (Terentius Clemens libro quarto ad legem Iuliam et Papiam)Cum vir uxori ,,si a liberis ne nubserit" in aruros singulos aliquid legavit, quid

ris sit? Iulianus respondit posse mulierem nubere et legatum capere. quod si itariptum esset ,,si a liberis impuberibus ne nubserit", legem locum non habere, quiaagis cura liberorum quam viduitas iniungeretur.

Jurysta Toz^ĄlaŻa, czy ustawa ma zastosowanie w iprzypadku ustano-ienia warunku, że żona nie odejdzie od dzieci. Terencjusz powołującri na Julian'a podaj,e, że ustawa ma tu zastosowanie i kob'ieta może za-fzeć ponowne małżeństwo i otrzymać legat. W dal'szej częŚci fragmentu'skazuje, że gdyby warun'ek dotyczył tylko pozostania z dziećmi nle_ljrzałymii to ustawa nie miała;by zastosowarr'ia, gdyż do treśc,i r.varu,nkuie naieżało,by pozostanie we wdowieństwie. T'reść fragmentu daje zatomłdstawę do wniosku, że le:t lulia et Popio miała zastosowanie także cloarunku zobowiązując€'go żonę do pozosŁania we wdoryfieństwie powo-

'ljąc jego nieważność.Także jeden fragment z dzieł Gaiusa dotyczy legatu na Tzeez żo'ny pod

aTunł(iern si non nupserit.D. 32, 14 pr. (Ga,ius libro primo fideicommissorum)Non dubium est, quin, si uxori logatum sit ,,si non nupserit" idque alii restituere

'gata sit, cogenda est, si nupseri't, restituere.

Gaitrs omawia przypadek, gdy żorrie zaplsa,no coŚ pod warunkienr siln nupserżt i jednocżeśn'ie polecono jej wydanie 'tego innemu. Jurystawierdza, że w przypadku, gdy zawarła ponow.ne rnałżeństwo, ma to, coirz5rmała, wydać. Aby wydaĆ, trzeba najpielw nabyć. Wyniika stądlriosek, że zawarcie nrałżeństwa nie było przeszkodą do nabycia przezlnę legatu' pod warunkiem si non nupserit, zatem był on traktowanylko nieważny 11.

'p".. lł. Kriiger, op' cit., s. 10' Zob. takźe na przykład: E. Heumann'S e c k ó 7, Handlełicon zu delt Quellen des rómischen Rechts, Jena 1895, s. v.

rllln; Pauiy-Wissowa, Realenzyklopitd'ie der Klassżschen Alterturnwissen-h.o'', Stuttgart 1894 _, s. s. v. t'źdtra. Wśród fragmentów dotyczących warunkunon nupserit słowo oźduo spotykamy jeszcze 'we fragmencie Papiniana D. 35' l'

|0. z t'ekstu wynika nieważnośó warurrku 3ź ncn nupłeTźt, jednak nie można pew-e odpowiedzieć, w jakim znaczeniu uży} jurysta słowa tlźduo.

tl W niniejszym fragmc'ncie spotykamy siq z fidcikomisem obciążającym legatltanowiml'y na tzecz żony pod warr:nłiem sż non ntrylserźt' W źridłach spotykamykże przykład fideikomisu pod warunkiem si łrort nupserit - D. 35, 7, 77, 2, a tak''fideikomisu uniwersalnćgo dokonanego pod takim warunkiem: D.36' 1' 67' 1;

lL vI 35050. Szerzej.rra'tem. wskazanych przykładów fideikomisu uniwersalnego:

'' Kuryłowicz,ZPE 60,1985, s;'196 in.

Nabycie legatu... w prarł.ie rzymsklm...

W odniesieniu do fragmentów, z l<tórych wynika bezposrednio, że

condicio uidtlitatżs nie rniała Znaczonia prawnego według ust'aw małżeń-skich Augusta, H. Krtiger podnosi zarzut J.rlterpolacji 12. Po,dstawą krytykicz.1'ni teksty justyniańskie znacznie późniejsze względem ustaw Augustai riiejasne, co wobec braku innych argumentów jest n'ieprzekonywającei zamyka dyskusję w błędnym kole 13.

Wszystkie teksty klasyczne pokazują, że Let IuLią et Papia uznawaławalunek sź non nupserit za nieważ'ny. Powyższe rozważania potwierdza-

;ą tezę, że ureguiołvanie to dotyczyło także legatów na fzecz żorry. Tak.ie

usta]enie'charakteru prawnego warunktł',pozostaq]ia we wdowieństwie''iest logiczn,ie zgodne z cela'rni i ctr,arakterem ustawodawstwa małżeńskiegoAugusta. P.rzeciwko przyjęciu poglądu o szczególnym traktoq,,raniu przezustawę wał:unku si non nupserit w od,niesieniu do wdów pTzemawiającbok powyższej anal'izy źródeł następujące argumenty natury logicznej.

Jest nieprzekonywające, aby t,o ustawodawstwo, wyrastające wyłącz-nie z przesłanek ideologiczno-społecznych, wprowadzające obowiązek za-warcia małżeństwa dla osób w olrreślonym wieku, pozostawiające wdo-w,ie tylko ściś]e ok'reśłony terlnin, po upływie którego podlegała ona takżeprzymusowi zawarcia małżeństwa, jednocześnie rł' odniesieniu do corr.di-

cłonis uiduitolis y7p1_9*"dz\ło szczególną regulację, aby uszanować wolęlrobiety. Argument uwzględnienia woli kobiety podniósł M. }Iurnbe,rtstwierdzając, że przyznając roczny termj'n na złożenie przysięgi co do

wstąpienia w ponowne rnałżeństwo August chci'ał chronić wolność jejponownego' małżeństwa 1a' Trud;no n:i podzieliĆ ten pogląd. Uważam, żew rzeczywistości chodziło o przeprowadzenie wo1i nie wdowy' ale Au-gusta. Nieważność condicionźs uiduilcltżs łączy się bakże logicznie z nie-uszanowaniem przez ustawodawstwo małżeńskie Augusta ideału uniui-Tae15. o tym, że kobiety, które miały tylko je'dnego męża' były zjawi-skiem wyjąŁkowym, świadczą dane epigraficzne, a przecież gdyby regu-lacja dotycząca condicźo uiduitatżs miała kształt przekaza'ny przez Justy-niana, to byłyby w tym zakrąsie duże możliwrrsci 16.

Powyższe rozważania dają podstawę dla siormułowania wniosku, żelrarunek ,,pozostarłia we wdowieństwie'' był traktołvany ptzez ustawyrilałżeńskie Arrgusta jako nieważny, a zatem wdowa nabywała legatz chwilą otwarcia spadku. T,radycyjny pogląd na charakt'er praw{ry co?l_

1r H. Krriger, op. cit., s. 10 i n.1' Przeciwko podejrzeniu o i.nter?olację przemawia także to, że Justynian

.:; s'wojej kmstytucji c. 6, 40, 3 stwierdza, ź było rozstrzygnięcie Ulpiana odrnierrneod legns Iulźae mźscelloe' Wobec tego świadectwa jest nieprzekonywające przyjęcietej legern za podstawę ustaleń interpolacji tekstów klasyczrrych.

1l M. H u m b er t, op. cit., s. 166 i n.15 Por. H. F u n k e, Utt'iuźro. Ein Beispiel heid'nischer Geschżchtsapologetik,

Jahr. f. Antike u. Christentum 8-9, 1965-1966, s. 185.16. Idem, op. cit., s. 186 (z wykazem wcześniejszej lit.).

15

16 Wojciech Dajczak

riici,onis uiduitątis w ustaw'ach małżeńsk,ich Augusta opiera się na da,rrych

::awartych w konstytucjach Justyniana C. 6, 40, 2 i C. 6, 40, 3 i dwu jego

nowelach: Nov. 22, 43 i Nov. 22, 44. Zaczniimy od odlworzenia, na po'd-

starvie przekazu Justyniana, uregulowania co do mocy obowiązującej wa-L'unku.

C. 6, 40, 2 Imp. Iustinianus A. Ioauni pp.

Ambiguitates legis Iuliae miscellae genelali lege tollentes nullum concedimus{ieri iu,ramentum secundum praedictam legem, sed penitus ea una cum Mucianacagtione super hac causa quiescente licere mulieribus, etiam maritorum suoruminterminatione sprela, qnae viciuitatem eis indicit, et nun tlato sacramento proclea-andaó subólis gratia, tamen ad secundas miglare nuptias... rell'

Cesarrz odrzucając leger,L luliąrn l11iscella1n podaje, że zgodnie z usta-..vą' gcly wdowa chciała Zawrzeć pollowne małżeństwo, a mąż ustanowiłwał:unek pozostania we wdowieństwie, musia\a złożyć przysięgę, iż lvstąpi!v nie !v celu rodzenia potomstwa.

W późniejszej o 4 lata noweli legulacja wal'unku przez Augusta przed-sl-awiona została w następujący sposób:

Nov. 22, 43...Lex enim quae vocatur Iulia mis,cella. 1ex antiqua, lex vetusta, filiorum pro-

creationis praeponens studium permittebat mulieribus, licet vir prohiberet et aliquidob hoc reiinqueret, quatenus non ad secundls Vctriret rruptias, tanren et ad virum ve-pire et iurare, quia filiorum causa hoc ageret, et quod reiictum erat accipere. Et halcquidem in annum dabat mulieribus licentiam eo autem transeunte si vellet accipere,antequam cautionerm expc'neret, quia ad secundas non veniret nuphias ... rell.

Z przekazu' Justyniana dowiadujemy s.ię, że Ler lulla' rniscella pgzwa-Iała kobiecie zawtzeć małżeństwo w ciągu roku od Śłnieroi męża i oŁrzy-lnać plzyspolzenie pornimo ustanowienja warunku ,,pozosta'rda we wdo-wień;twie';, jeŻeli złoŻyła przysięgę' że czyni to rł, celu ro'dzen'ia potom-stwa. Gdy roczny termin .upłynął, a ko'bdeta chciała otrzymaÓ legat, inu-siała świadgłyć cautźonem, że nie z,awlze,potlow{rego rnałżeństwa 17. Hum-bert analizując powyższy tekst sbwierdze, że roc7,ny termin dotyczył tylkozłożenia przysięgi, a nie zawarcia po'nownego małżeństwa 18.

Widoczna jest zatem zasadnicza sp'rzecznośÓ porniędzy plzekazem tek-stów klasycznych i justyniańskich. Przyjąwszy powyżej wiarygodnośćtekstów kłasycznych, nąleży wyjaśnić odrnienność przekazu Justy'nriana.

Pierwszynr zarzutem, jaki rodzi się przeciwko tekstom justyniańskirn,jest fakt, że mówi się w nich o let Iuł'itl tłLisce\'l'a, a nie o Leł Iulul et Pa-1;io.. Powstaje pytanie, czy tn te same Leges, a zatem czy toksty justy-niańskie 'dają podsta:wę do dyskutowania o ustawodawstwie Augus,ta.lakkótwlek w romafi_l styce występowały w tej kwestii różne poglądy, to

t? Takie rozwiązanie pozostaje w sprzeczności z dwuletnim terminem żałobydla wdowy, jaki ustaliła leł Papia Poppea; zob. Ulp. 14.

lE M, Humbert, op. cit., s. 166.

Nabycle 1egatu... w prawie rzymskim'..

wspólcześnie przyjmuje się, że nazwa Iet IuLlł mLscel.Ia odnosi się do

ttslaw małżeńslrich Augusta 19.

Na j r,viarygod nie jszyrn wyiaśnieniem o dmienności porniędzy przekazem

klasycznym i justyniańsLip qlydaje mi się hipo,teza, że kształt ureguio-warria prawnego d,otyczącego condicionis uiduitatis został zrrrierriony

rv okresie p,oklasycznym.Nie podejmując bliższej analizy ]osó'w ustaw nałżeńskich Augusta

tloprzes'tanę na stwierc]zenilr, że w większej części ich nakazy i zakazy zo-

-stały uchylone, Iub wyszły z |:życia w IV i V r'vie'J<u 20. Regulacja con-

dictonis pid'uitatźs przestała być częŚcią siłstemu, zaeze'ła funkcjorrować

samodzielrnie. Warurrek został o'd.erwany od ideologicznej pods'tawy, któ'ra

przesądziła o jego regu]acji, znalazł s1ę w świec'ie całko'rvicie od,miennych

iclei.ChrzeŚcijaństwrr od początku op'owiadało się za wstrzełrrięŹliwością

rvdów co do pono.on'ego małżeństwa 21. To stanowisko znalazLo st'opr'-iowo

ocldźwięk w rzynrskim prawie prywatnym okresu chrześcijańskiego. Kon-stan'tyn, o'cl,rzucając oibowi'ązek zawarcia małżeństwa, wy'dał m'oralizator-

'ski edykt co do secrrn'dae nupti'aezŻ. Ta\<że późniejsi wła'dcy tr'aktowąliponowne małżeństwo jał<o przekroczeł:rie na'kazórv moralnych 23. W świe-cie takich pogtądów wydaje się lraturalną regulacja uznająca ważTrość

ccndżcżonis oiduitatis. Regulacja war.unku w po,staci przekazarrej przezJustyniana isiotnie ograniczała możliwość zawarcia ponownego małżeń-stwa. ograniczenie to widoczne jest w istnienirr rocznego terrninu do'zło-żenia przysięgi i w 'treŚci przysięgi co do celu poInovr'nego małżeństwa.Preferowanie w'd,owieństwa p.odkreśla rvprost M. Humbert 2a. Taki cha-rakter rvarunku nie znajdtrje logicznego związku z koncepcją ustaw'mał-żeńskich Augusta i iest argumentem cila poparcia Łezy, że regu1acja prze-kazana przez Ju,styniana jest ov'ocelTl poklasycz,nej przeróbki.

19 Por. P. C s i 11 a g,, The Augusiian Ląl,s on Fatnźty Relntions, Budapest 19?6,

s.25:,,This amalgamation of two laws into a single one namod lex Iulia et PapiaI'oppea was in the days of Justynian natural to an extent that they are menti<rnedonly as lex Iu1ia Miscella''. Zob. tamŻe przyp.2'l, w ktÓrym autor przedstawja kon-cepcję; jak doszło -do ukształtowania się nazwy IeI lulin miscella. Pogląd podobnyjak P.'csiuag wyrażają w szczególności: A. Berger' Encaklopedic Di,ctiłnary o!Il.oman Ldro, Phila'delphia 1953, s. 543; ,B. Biondi, Successi-one testomentarta.,',s. 556;.G. Rotondi, Leges publi.cae popu)ź romani, Mila,no 1912 (reprirrt GeorgOlms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim 1962), s. 458.

20 Por. R. Astolf i, op. cit., s. 81 i'n.; R. Domingo, La legżslación Indtlimo-nlal tle Constantino, Pamptona l9B9, s' 25 i n.; M. K a s e r, Dos rómische Priuat-recht, Mtinchan 1959' IT' s' 112; M. Zabłocka, Przentiaflu praua osobouego i ro-dzinnego u usta1łotLaLDstll:i'e tLynastżż julijsko-klaudujskiei, warszawa 1987, s. 6&-68.

!1 Pol. Łuk. 2, 36-33; I. list św. Pa.rł'}a do Kory.ntian 7' 8-9; zob. także H. F u n-k'e, op.'cit., s. 186 (tamże dalsze źródła).

zz Zob. C. 5, 37, 22, 5.

: 2t Por. C. Th. 3, 8,.2; C.Th. 8, 1, 4; C. Th. 9,25, Ii C. 5, 9, 3.2ł M. Humbert, op. cit., s. 163.

1?

Wojciech Dajczak

Powstaje pyta'nie, dlaczego rozwiązarrie przekazane ptzez Justyniarrajest jakby połowiczne i ni'ejasne? Diaczego nie uznano r'ażnoścl waruil-ku ,,pozostania we wdowieństwie" tak, jak o,drzuco'1o ])fZ'iIIIlUS nlałżefi-ski? Za wi.arygodną odpowiedź na te pyta,nia uważam Lezę, że przeróbkaJest owocem praktyki' Ty1ko dia takiej hipotezy r-irożna, w sposób prze-konywający, do,puścić brak podstarv Źródłowych obrazujących przeksztal-ccnia bezpośrednio.

Praktyka była ważnym czynnikiem zmian prawa w okresie poklasycz-nym 25. Przyjęcie ta}<riego iLródła przerób'ki wyjasn,ia polorviczność i nłe-jasnosć regulac ji dotyczącej znaczenia prawnego warunku. Uwzględrrieniefaktu, 'że przekształcenie nastąpiło w okresie cesar'stwa chrześcilańskiego,otwiera drogę do wytłu'maczeł:r,ia sposotlu regulacji prawnej 'warunku.Kształt tego rozwiązania znajdr-rje uzasadnienie w praktyce grnin chrze_ścijańskich. W grninach tycb rozróżnLano młodsze i starsze wJowy. Uzna-lvanb, że młodsze wdowy powirrny rvs'tępować w ponowne małżeństrvo,aby rodzić dzieci, rratomiast od stan'szych wdów wymagarro, aby pozostałyrve wdowieństwie 26. Przeróbka była prawdopodobnie niejasu-la także d1awspółczesnych, skoro wystę'powała pod nazr,vą ter IuIił miscelląz7' Po-lvyźsze rozważan'ia prowadzą do wniosk'u, że w okresie plawa p,oklasycz-nego nastąpiło przekształcenie ureguiowania dotyczącego warurt,ku,,po-zostania we wdowieństwie'' w kierunku zbl'iże,nia go do postulatów chrze*scijaństwa 28. Lex lulia miscella zosiała odrzucona przez Jus,tyniana w ro-ku 531.

c. 6, 40, ż Imp' Iustinanus A. Ioaruri pp.Ambiguitates legis Itiliac rnisccllae ge:leraii lege lollentes nullLlln clncedimus

fleli iu-ramentum secundum płaedjctam legenr, sed penittts ea una cum Mucianecautione super hac causa quiescente licere mulieribus, etiam maritorum suorumirrterminatione spreta, quae vjduitatem eis indicit, et non dato sacramento procrean_riae subolis gratia, tamen ad secundas migrare nuptias, poena huiusmodi cessante,sive habeat liberos, s,ive non, et perclpere ea, quae maritus ciereliquit..., ne ex

e Por. M. Kaser, Das rómźsche Prfuatrecht..., u, s. 34; K. Kol ańczyk,Prowo rzylnskie, Warszawa 1978, s. 76; E. L evy, Vulgorizdtźon ot Rorn{rn Illu iłtthe Early Miildle Ages, [w:] Gesommelte Scłtrżften, Kóln-Graz 1963, I, s.222.s Por. L List św. Pawła dó Tymoteusza 5, 9-i4. J. Leipolrit, Die Frou żn detar,tiken Welt und irn I]rchrźstent&m, Berlin 1953, s' 136. Komentując powołarry listśw. Pawła J. Leipoldt mówi:',,Es wird alierdings zwischerr Witwe und Witwe unter-schieden ... kein zweifel: Diese ki'rchlichen witwe.n bildeten einen stand lilr sich;w'enn sie heiraten und damit aus dem stande austreten, gilt das nicht nur alspeinlich, sondern wird als Untreue gegon Christus ausgelegt".l'Nazwę rnźscella lłLlmaczyć moźna jako pochodzącą od czasownika mźseete tozrLaczy: zmieszaó, pomieszaó, wymieszać, a]e także wprawić w zamieszanie, zwi_chrzyć, skłębió; por. Słorłnźk łacźńsko-polski, pod red. M. Plezi, warszawa 1969,1Il, s. v. rnisceo.

l8 Por. B. B iond i, It d.iritto roTrlano cristiĄIlo, Milano 1954, III, s. 331-332.Autor wskazuje wprost chrześcijaństwo jako przyczynę zmiany regulacji wartrnku,,pozostania we wdowieństwie" przez Justyniana; B. Biondi, ,Srr.ccessione testa-rti.ęntarźa..., s, 567'

i..!-1r' ..-1.. ,-.-

1.8

Nabycie legatu... w prdwie rzymskim...

necessitate legis et sacramenlo colorato periurium committatur. Cum enirn mulieresiłd hrlc natur'a progcniut, ut pat-tus edcrent, et maxima ois cupiditas in hoc consti_tua est, rluare scien,tes prudenlesque periurium committi patimur? Tale igitur iura-nlentum conquiescat et lex Iulia miscella cedat cum Muciana cautione super hocintroducta, a re publica separata. augeri eLenim magis nostram rem pułrlicam etnrultis hominibus legitime progenitis lrequentari quam impiis periuriis adlici volu-nrus, cuill satis esse inhuman,um videtur per leges, quae periuria puniunt, viamperiuriis aperiri. D. x. k. Mart. constantinopoli pcst consultum Lampadli et orestisyv. cc. (a. 531).

Cesarz, odrzucając legem luliam miscell',am, uzasadnia to potrzebąuchylenia ustawy otwierającej d,rogę knzywoprzys,ięStwu, które plzecieżi€st karane plzez ustawy. JusLy'nia,rr uchylając ustawę i cautżo Muciananie wprowadz,ił w zamian notvego ufegu]orvania co do mocy obowiązują-cej warunku i przesłanek nabycja legatu pod lvaru'nkiem pozostania wewdowieństwie. W cztery lat'a później cesarz dworna nowelami uznał praw-rle zn,ac'zellie condźcżołt is uiduitatźs 29.

Nov. 22, 44 praef.umde sancimus, si quis prohibuerit ad alium venire matrimonium uxorem, sive

etiam uxor maritum (idem narnque est) utrumque et pro hoc atiquid reliquerit,unam ex duabus condicionem hał:cre contraherrtium alterum, aut ad nuptias venireet abrenuntiare perceptioni, aut si lroc noluerit. se'd honorat def uncturą omninoabstinere de cetero nuptiis.

Z treści noweli wynilka, że wdowa uzyskała jasną alternatywę. Mogłaalbo zrezygnow,ać z plzysporzEnlia i zawrzeć ponowne małzerls'two, albopozos'Łać we 'wdowieńlstwie i otrz1łrrać pTzysporze,nie. Cautio Muciatla zo-stała odJ:zucana Tftzez Justynriana, a na jej miejsce wplowadził on teraanove zabezpieczenia.

Nov. 22, 44, 2-5Si vero transire contigeńt annale te,mpus, damus quidem personae huic acciperequod relictum est, non absolute tamen n€que simpliciter; sed si quidem immobitisfuerit res, non aliter hoc accipere nisi iuratoriam cautionem exposuerit et supposue-rit suas res (hoc quod taci,te ex hac rege damus), ut si ad secundas venerit nuptias,

reddat quod datum est tale quate percepit, resiituens et quos accepit ur mediofructus.

3. si vero mobilis fuerit res, si quidem idoneam habet substantiam persona vo-lens accipere, dari quod relictum est sub eadem cautio,ne et iisdem trypo,ttrecis. sedsi quidem aliud aliquid mobilium fuerit, tale restitui guale percepit aut derninu6onisnredeatur partem.4' si vero pecuniae fuerint, etiam cum usuris quas inde percipere valuerit,iureiurando restituentis hoc iułlicanr]o. Si vero non mutaverit quidem, sed usus est,tertiae centesimae teddat usuras.5' si vero non valde locupres fuerit, etiam {ideiussorem hunc exigi. si autemrron valuerit fideiussorem dare, tunc sub iuratoria cautione et hypołheca, securrdurnquod dictum est, suarum rerum accipiat quidem quod relictum est.

Z treści ngweli 'w1.nika, że wdowa po upływie roku mogła nabyć przy-ro Por. Nov. 22, 4J; Nov. 22, 44.

19

Wojciech Dajczalc

'3'płffiż6nje, aló. po dokona'niu pewllych czynności. Cesarz wprowad'ził tew;frTrogd na wypadek, gdyby chciała lrzyskać plzyspor.Zenie i sprzenie,wie'rzyć, się waru'nkowi us'tanowionemu przez męża' W przypadku nabycianie'ruchomości kobieta składała pr:zyrzeczent",

" , 'r-'o"y r-rstawy powstir-

wała hipoteka gwaranrt,ująca w prz5'p,a,dk'u pono'lvnego małżeństrva zwrototłzyrna.ny.ch pr'zez wdolvę nieruchónrości i pożytków. ,la sa:rra reglriacjabdirosła się do ruchomości z tynl, że w przypadku naby,c ia rzeczy za-mieirrrrych o'bowiązek zwrotu do;tycz1.ł takich samych

''zecry i łstniał o,bo_wiązek poł<rycia szko,dy. cdy nabyte zostały pion,iądze, zrvrotorvi podlega-ła obok sumy pie,niędzy kwota otrzyrria.na z odsetek, a gcly pieniądze niebvły pożyrzone, w m'iejsce doch,cdu z pierriędzy należałJ ,a[ł,zcit 4olo su-ttty habytej. Gdy wdo,wa nde była clostatecznie zamożna, wyrnagano o,clniej ustarrowienia poręczycieli, a gdy to nie nastąpiło, powstawał obolvią-zek złoż.eni'a przyrze'cze,nia i usba,nowieni'a hipoteki'

Wprowadzone przez Justyniana uregulorvania rrriały taki s'an-r skute]<Jak coutio Muciatlą, alł:owiem umożliwiały nabycie legatu, a z drugiejsLrony gwarantołwały zw,rot przyspolzenia w p,rzypadku, gdy wdo,wa za_lvarła porrowirre małżeństwo. Justyłnra,n zatem polvróc'ił w sferze skr_rtkówdo stanu z okrestr prawa przedkl,asycznego.

Zamy&<ając r,o'zr^'aża'nia lnożna zestawić wnicski co do nabycia legatr-rpod war'unlkiem ,,poz,ostania we wdo""łiieństwie'' w prawie rzymsl<im'

Quin'tłrs Mucius Scaevola wprowad,ził w I. w' p'n.e. cotrćżo, której zło-żenie umożl,iwiało wdowi.e nabyoi'e legatu zobowiązującego ją do rł,do-wieństwa. August całkowicie poz'bar.vił znaczenia plawnego warltInek uzna-jąc go za nietvażny,'a za't.m rvdowa nabywała legat z lnołrrentem otwar-cia spadku. W okrresie p'rawa 1:o}<1asycznego nasląpiła zmiana. Wd,owanlogła otrzymać plzysp,o'Zenie i zarvrzeć poncwnie małżeńs,two, jeślir'v ciągu ' roku od Śmieroi mqża złożyła przysięgę, że nowe łnałżeństwo,.awTze' aby rodzić dzieci i jesli w tynr ierminie zawarła polrrowne mał_żeńst'wo. Po upływie r'oku kobieba mogła otrzymać przysporz'enie, jeśiiz-łożyła cautio, żb nie zawrze pono'wnego małżeństq,a. W ro.ku 53i Justy-hiań:oarzucil tó rozwiązanie. W cz'tery lata później uznał zmaczenńe pnaw-ne wałun'ku d wprowadził szczegółowe zab,ezpieczen,ia pozwalające nabyć'legat, j'ednocześrrie gwarantr'r jące zwrot pIzyspolzenia, gdyby wdowau'brew swojemu ptzytzeczeri1r zawarła ponowne małżeństwo.

L'ACQUISITION DU LEGS A CONDITION DE ,,RESTER VEUVE,,DANS LE DROIT ROMAIN CLASSIQUE ET POSTCLASSIQUE

Rćsumó

L'auteur veut rćpóndre d la questioń en quel moment la veuve acquórait lelegs instituó d son profit l condition de rester veuve. Selon l'auteur, il est nócessaire,pour les róflexions prósentes, de rćpondre A la question sl la condition de rester

!f0

Nabycie legatu... w prawie rzymskim...

veuve, instituóe dans le Iegs, avait la force obligatoire ou non. Si l'on dócidait que1a conditior'r n'avait pas d'importance juridique, et pour cela ótait traitóe commenon faite, il faudrait constater que l'acquisition du legs se faisait selon ies prin-cipes gónóraux, au moment de l'ouverture de la succession. Par contre, si l,onrópondait positivement A la question de la 1orce obligatoire de la condition, i1

serait nócessajre d'ótablir les conditions auxquelles la veuve devait rópondre afind'acquórir Ie legs.

L'auteur rejette i'opinion dominant sur le rdglement de la conditźo uiduitatisdans le droit classique et avance la thóse disant que, conformóment aux loismatrimoniales d'August, la condżti,o uźduźtatżs ne possódait pas d'importance juri-dique. La veuve acquórait donc le legs au moment de l'ouverture de Ia succession.La diffórence entre le droit de Justinien, sur lequel base l'opinion dominante, etsa plopre these folrdóc sur ]cs textes classiqucs, 1'auteur l'explique par le fait quele rćglemellt transmis par Justinien est le fruit cles irrterpolations fajtes d i'ópoquepostclassique, la pratique ótant la source de celles-Ia.

En effet de ces interpolations' |a conditżo tsźdui'tatis a acquóri I'importancejuridique. La veuve pouvait acquórir le legs irutituó d condition de rester veuveet contracter utr mariage suivant uniquement dans le cas o[r - au dólai d'un andu dócós de son mari - elie avait pr€tó le serment que le nouvel mariage seraitcontractó a{in de met're

'ru mrnde des e,nfants' et si ce nluvel mariage a ótó con-tractó durant cet an. Au bout d'une ann6e, la lemme pouvait acquórir le legsd condition qu'elle donndi La cautio qu'elle ne contracterait pas mariage. En 531,

'Iustinien a rejetó ce rćglement, Quatre ans plus tard, iI a reconnu l'importancejuridique de la condition et a introduit des cautions dótaillćes desquelles dópondaitl'acquisition du legs par la veuve. Ainsi - conclut I'auteur - bien que Justinienrejet5t la coutio Mucźano, i1 est nóanmoins revenu d l'ćtat de choses de l'ćpoquedu droit avant_classique en ce qui concerne l'effet juridique de la condźtioDżduitatis.

2t