Transformacja polskiej gospodarki na tle innych krajów regionu

Leszek Balcerowicz, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

3.10.2008 r.

1

Plan prezentacji

1. Warunki początkowe2. Dłuższa retrospekcja: 1989-20073. Krótsza retrospekcja: 2000-20074. Kryzys finansowy a kraje Europy Środkowo-

Wschodniej5. Perspektywy:

co jeszcze należy zrobić?

2

1.Warunki początkowe

3

A. Szczególnie rozwinięty system nakazów i zakazów:

• prywatna przedsiębiorczość była zakazana, co wraz z przeprowadzoną w początkowych latach nacjonalizacją doprowadziło do monopolu sektora państwowego;

• przedsiębiorstwa państwowe podlegały centralnemu planowaniu, które dotyczyło produkcji, reglamentacji środków produkcji i walut obcych, cen i handlu zagranicznego;

• zakres aktywów finansowych dostępnych dla przedsiębiorstw i ludności był skrajnie ograniczony, ponieważ rynkowy system finansowy nie mógł istnieć obok centralnego planowania;

• tworzenie i funkcjonowanie wszelkich pozagospodarczych organizacji było poddane ostrej kontroli, tj. społeczeństwo obywatelskie było tłumione, a polityczna opozycja - zakazana;

• podróże zagraniczne były ograniczone;

• media podlegały cenzurze, bezpośredniej kontroli partii i polityce personalnej - mass media w znacznym stopniu były instrumentem socjalistycznej propagandy.

CCharakterystyka socjalistycznego systemu instytucjonalnego

4

B. Szczególnie rozwinięty system nakazów i zakazów współistniał z przerośniętym socjalistycznym państwem dobrobytu obejmującym:

• relatywnie wysokie transfery (edukacja, zdrowie, zasiłki socjalne);

• ochronę socjalną zapewnioną przez przedsiębiorstwa państwowe;

• ceny żywności, energii i mieszkań sztucznie podtrzymywane na niskim poziomie;

• zabezpieczenia społeczne typowe dla gospodarek rynkowych nie istniały, ponieważ zapotrzebowanie na nie było zredukowane poprzez ograniczenie możliwości i zagrożeń jednostek.

C. Państwo socjalistyczne było wypaczone w dziedzinie tzw. dóbr publicznych:

• wydatki na obronę były nadmierne i wynikały z imperialnych aspiracji b. ZSRR;

• zwalczanie pospolitych przestępstw było stosunkowo skuteczne, ale kosztem praktyk typowych dla państwa policyjnego;

• system prawny i wymiar sprawiedliwości uznawały prywatną działalność gospodarczą oraz niezależną aktywność społeczną i polityczną za przestępstwo i były zasadniczo sprzeczne z systemem prawnym i wymiarem sprawiedliwości, jakie są potrzebne dla gospodarki rynkowej i społeczeństwa obywatelskiego.

5

PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) w 1950 i 1990:

Polska vs. Hiszpania Węgry vs. Austria

12210

2447

5115

23972000

6000

10000

14000

1950 1990Poland Spain

2480

6471

16881

3706

2000

6000

10000

14000

18000

1950 1990

Hungary Austria

Dystans między krajami realnego socjalizmu a Europą Zachodnią zdecydowanie się powiększył.

(102%) (98%)(102%) (98%)

(42%)(42%)

(239%)(239%)

(67%)(67%)

(149%)(149%)

(38%)(38%)

(261%)(261%)

Źródło: Maddison Database. 6

Źródło: Maddison Database.

854 1127

15732

854

0

4000

8000

12000

16000

1950 2003

North Korea South Korea

20462569

10950

3670

0

4000

8000

12000

1950 2003

Cuba Chile

PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) Chin w porównaniu do Europy Zachodniej (Europa Zachodnia = 100%)

(100%) (100%)(100%) (100%)

(1396%)(1396%)

(7%)(7%)(56%)(56%)

(179%)(179%)(23%)(23%)

(426%)(426%)

7

PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) w 1950 i 1990:

Korea Pn. vs. Korea Pd. Kuba vs. Chile

2. Dłuższa retrospekcja:1989-2007

8

Skracanie dystansu

Źródło: IMF World Economic Outlook 9

Inflacja

10Źródło: IMF World Economic Outlook

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (skumulowane)

Źródło: UNCTAD 11

Oczekiwana długość życia

Źródło: WB World Development Indicators 12

Śmiertelność dzieci

13Źródło: WB World Development Indicators

Ochrona środowiska

Źródło: Millennium Development Goals 14

Przyczyny różnic w osiągniętych wynikach gospodarczych w świecie posocjalistycznym

Główne czynniki tłumaczące różnice w dynamice wzrostu gospodarczego:

•warunki początkowe,

•czynniki zewnętrzne (np. kryzys w Rosji),

- w tym dostęp do rynków zagranicznych,

•lokalizacja,

•zasięg reform rynkowych oraz jakość polityki makroekonomicznej.

15

Wnioski te znajdują potwierdzenie w badaniach empirycznych przytaczanych w obszernej literaturze poświęconej krajom

transformującym sięPolanec, Saŝo (2004)

“(…) nasze wyniki wskazują, że reformy w późniejszych etapach transformacji silnie (choć z pewnym opóźnieniem, średnio 4-letnim) oddziaływają na wzrost produktywności. Wyniki te potwierdzają wagę reform w podnoszeniu produktywności.”

Krueger, Anne O. (2004)

“(…) jest warte odnotowania, że te spośród krajów transformujących, które najszybciej podjęły strukturalne reformy, w zdecydowanej większości też rozwijały się najszybciej. Przykładem mogą być kraje bałtyckie. W ostatnich latach także Rosja rozwijała się szybciej – w znacznej mierze dzięki reformom wprowadzonym w latach 90.”

Fischer, Stanley; Sahay, Ratna(2004)

“Podstawowy wniosek to stwierdzenie, że wpływ warunków początkowych, choć dość silny na początku transformacji, z czasem słabnie (…). Ponadto, waga polityki fiskalnej (mierzonej wielkością deficytu/nadwyżki budżetowej) wzrasta wraz z wydłużeniem badanego okresu. Współczynniki przy indeksach mierzących zakres reform (…) są istotne przez cały okres, niezależnie od długości badanego podokresu”.

Falcetti, Elisabetta; Lysenko, Tatiana; Sanfey, Peter(2006)

”W okresie transformacji można zaobserwować dodatnią korelację między postępem pro-rynkowych reform a skumulowanym wzrostem gospodarczym dla większości badanych krajów. Wyniki te potwierdzają słuszność tych, którzy działali na rzecz pogłębiania reform. Jednocześnie stanowią one ostrzeżenie przed sytuacją, gdy zaczyna dominować „zmęczenie reformami” obserwowane w niektórych krajach regionu (….). Badania wskazują też, że w raz z upływem czasu rola warunków początkowych jako źródła wzrostu malała, natomiast nadwyżki budżetowe pozostają silnie powiązane z wyższym tempem wzrostu.”

16

Otwartość handlowa

17Źródło: WB World Development Indicators

Wkład sektora prywatnego w PKB

Źródło: EBRD Transition Report 2007 18

Dlaczego lepsze wyniki gospodarcze wiążą się z poprawą pozaekonomicznych warunków życia (zdrowie, środowisko, itd.)?

Niektóre podstawowe czynniki prowadzące do długookresowego wzrostu gospodarczego prowadzą również do poprawy stanu środowiska naturalnego i zdrowotności społeczeństwa, np.

19

• reformy gospodarcze

ograniczenie marnotrawstwa mniejsza degradacja środowiska oraz poprawa zdrowotnościzdrowsza żywność staje się łatwiej dostępna i relatywnie tańsza

• prywatyzacja (oddzielenie przedsiębiorstw od państwa)

przepisy dotyczące ochrony środowiska są lepiej egzekwowane

• jakość i egzekwowanie prawa

3. Krótsza retrospekcja: 2000-2007

20

Wzrost PKB 2000 - 2007

21Źródło: IMF World Economic Outlook

Deficyt/nadwyżka sektora finansów publicznych

22Źródło: EBRD Transition Report 2007

Wydatki sektora finansów publicznych

23Źródło: EBRD Transition Report 2007

Deficyt obrotów bieżących

24Źródło: IMF World Economic Outlook

Zadłużenie zagraniczne

25Źródło: EBRD Transition Report 2007

Zadłużenie krajowe sektora prywatnego

26Źródło: EBRD Transition Report 2007

Zadłużenie krajowe gospodarstw domowych

27Źródło: EBRD Transition Report 2007

4. Kryzys finansowy a kraje Europy Środkowo-

Wschodniej

28

Niespokojny rok w sektorze finansowym

Do połowy sierpnia 2008 instytucje finansowe na świecie zadeklarowały straty i odpisy o łącznej wysokości 501,1 mld USD (najwięcej: Citigroup 55,1 mld USD; Merrill Lynch 51,8 mld USD, UBS 44,2 mld USD, HSBC 27,4 mld USD) jednocześnie pozyskując352 mld USD nowego kapitału (Źródło: Bloomberg, Wprost)

Freddie Mac i Fannie Mae – zostały znacjonalizowane AIG – znacjonalizowane (68,58 USD => 2,05 USD)* Koniec bankowości inwestycyjnej w dotychczasowej formie –

spośród pięciu największych banków inwestycyjnych w USA: Lehman Brothers– zbankrutował (42,76 USD => 0,185 USD)* Merrill Lynch – przejęty (73,87 USD => 22 USD)* Bear Sterns – przejęty (85,17USD => 5,92 USD)* JP Morgan – wrócił pod nadzór FED (46,81 USD => 41 USD)* Goldman Sachs – wrócił pod nadzór FED

(216,74 USD => 120,70 USD)*

*zmiana ceny akcji między 1/10/2007 i 30/09/2008

29Źródło: Finance Yahoo; Bloomberg, Wprost

Zmodyfikowane prognozy po wybuchu kryzysu subprime (bez uwzględnienia wrześniowych zawirowań)

30Źródło: IMF World Economic Outlook

Kraje bałtyckie – spowolnienie gospodarcze, nierównowagi i rosnąca inflacja

31Źródło: IMF World Economic Outlook

5. Perspektywy:co jeszcze należy zrobić?

32

Rynek pracy (1)

Źródło: Eurostat, OECD 33

Inwestycje

34Źródło: WB World Development Indicators

Wydatki sektora finansów publicznych

35Źródło: EBRD Transition Report 2007

Wkład sektora prywatnego w PKB

36Źródło: EBRD Transition Report 2007

Rynek pracy (2)

Źródło: WB Doing Business Report 2009 37

Bariery wejścia

Źródło: WB Doing Business Report 2009 38

Sprawność sądów

Źródło: WB Doing Business Report 2009 39

Dziękuję za uwagęlbalce@sgh.waw.pl

40

Źródła (dane pobierane 29.IX.2008)

World Development Indicators, World Bankhttp://go.worldbank.org/IW6ZUUHUZ0

Millenium Development Goalshttp://devdata.worldbank.org/atlas-mdg/

World Bank Doing Business Report 2009 http://www.doingbusiness.org/CustomQuery/

Eurostathttp://epp.eurostat.ec.europa.eu

EBRD Transition Report http://www.ebrd.com/pubs/econo/series/tr.htm

UNCTAD Statisticshttp://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1584

Yahoo Financehttp://www.finance.yahoo.com

41