Post on 28-Feb-2019
i'-''liii li I Ij 1iI j I I ! IL II iII i I II I~ili !I : I li III lIlIIlilIIIIi 11111111111111111! LII1IIIII !II) I liiI! 1111II I I 111\ I I III II II \I :11111 I II II 1!11111.1111111 II 11111111II I I II! JII 1l11l11111\ l n 11I1IllllI :lilii III 1111li III lIlI III
ANNALESUNIVERSIT ATIS MARIAE CURIE-SKLODOWSKA
SECTIO I
PHILOS OPHlA- S OCIOLOG lA
VOL. XXI lXXII LUBLIN 1996/1997
UNIWERSYTET MARII CURIE-SKLODOWSKIEJ
ISSN 0239-4243
ANNALESUNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKLODOWSKA
LUBLIN - POLONIAVOL. XXI i XXII SECTIO I 1996/1997
Wydzial Filozofii i Socjologii UMCS
LESZEK KOPCIUCH
Idea kryzysu w historiozofii Burckhardta
The Idea of Crisis in Burckhardt's Philosophy of History
Burckhardtowskie rozwazania nad historia nie tylko zajf(ly poczesne miejscew historiozofii dziewif(tnastowiecznej, ale odegraly takze przelomowa role w
historiozofii w ogóle - wprowadzily ja bowiem na obszary nowe, nieraz juzwprawdzie przeczuwane i rysowane, ale nigdy dotad w sposób tak wyrazny.
Przedmiotem niniejszego artykulu jest rekonstrukcja i analiza jednego z pod
stawowych motywów historiozofii Burckhardta - idei kryzysu dziejowego, a tymsamym wskazanie znaczenia refleksji Burckhardta dla mysli pózniejszej. Podstawf( dla rozwazan stanowia tu przede wszystkim dwie prace Burckhardta. Po
pierwsze, zbiór wykladów, jakie Burckhardt - formulujac temat jako Studium
historii - wyglosil dwukrotnie: wiosna 1868 roku i zima 1870/1871, na uniwer
sytecie w Bazylei. Konspekty owych wykladów zlozyly sif( potem na tresc rozprawy, która pod tytulem Rozwazania o historii powszechnej opublikowal juz posmierci Burckhardta, w 1905 roku, J. Oeri. Po drugie, zbiór notatek i wykladów
o historii, uporzadkowany i zredagowany przez E. Durra, wydany pod tytulemFragmenty historyczne, równiez juz po smierci autora, w 1919 roku.
1. KRYTYKA HISTORIOZOFII
Jest byc moze swoistym paradoksem, ze refleksja Burckhardta, który wRozwazaniach o historii powszechnej stwierdzal: wir geben vor allem keine
152 LESZEK KOPCIUCH
Geschichtsphilosphie (przede wszystkim nie tworzymy zadnej historiozofii), jestomawiana i analizowana w pracach dotyczacych historiozofii. Jest to jednakze
paradoks tylko pozorny. Termin "historiozofia" posiadal bowiem dla Burckhardta
specyficzne i - szczególnie w stosunku do naszych pojec - zawezone znaczenie.Mozna je wyeksponowac w nastepujacych stwierdzeniach:
1) Historiozofia jest teoria prezentujaca calosciowa wizje dziejów, obejmujaca obraz przeszlosci, terazniejszosci i przyszlosci.
2) Wizja ta operuje kategoria ogólnych prawidlowosci dziejowych, pojeciemcelu oraz pojeciem planu czy tez programu dziejów, w oparciu o które porzadkuje chronologicznie fakty historyczne. Historiozofia dokonuje niejako przekrojupodluznego poprzez dzieje (Langendurchiiberschnitt). Formuluje podzial na epoki, wyodrebniajac je ze wzgledu na zakres realizowanych w nich elementów planu i celów historii. Pojecie tak rozumianej historiozofii obarczone jest, wedlugBurckhardta, bledem wewnetrznej sprzecznosci, który wynika z zasadniczej odmiennosci typów poznania: filozoficznego i historycznego. Pierwsze zmierza bo
wiem do uchwycenia tego, co ogólne i ponadjednostkowe; drugie nakierowanejest na opis konkretnych, niepowtarzalnych i indywidualnych zdarzen historycz
nych. Historiozofia jest zatem ,,[...] centaurem, contradictio in adiecto, gdyzhistoria, czyli koordynacja, nie jest filozofia, zas filozofia, czyli podporzad
kowanie, nie jest historia".l Podobne zreszta mysli formulowal bezposrednio
przed Burckhardtem Schopenhauer, który pisal: "Skoro [...] przedmiotem historiijest pojedynczy, indywidualny fakt i tylko on jest dla historii realny, przetoprzeciwstawia sie ona filozofii i rózni od niej zasadniczo, gdyz filozofia ujmuje
zawsze rzeczy z ogólnego punktu widzenia ..."2
3) Dynamika historyczna zostaje podporzadk()wana idei postepu, przyrostutego, co, jak twierdzi Burckhardt, uznawane jest p~zez konkretnego historiozofaza szczególnie cenne.3 W efekcie, terazniejszosc j~wi sie jako rozwojowa kontynuacja i ukoronowanie przeszlosci; podobna zaleznosc obowiazuje w przypad
ku relacji "terazniejszosc - przyszlosc". Tak pojmowana historiozofia prowadzi
1 Jacob Burckhardt, WeZtgeschichtliche Betrachtungen, hrsg. von R. Marx, Stuttgart 1958,s.4.
2 Artur Schopenhauer, Die Welt aZs Wille und Vorstel!ung, [w:] J. Garewicz, Schopenhauer,Warszawa 1988, s. 231.
3 "W ogóle niebezpieczenstwem wszystkich uporzadkowanych chronologicznie historiozofiijest to [...] ze roszcza sobie prawo do ujecia planu swiata, a przy tym niezdolne do bezzalozeniowosci, sa zabarwione przez idee, które filozofowie wchlaniali od trzeciego lub czwartegoroku zycia". Burckhardt, WeZtgschichtliche ... , s. 5.
IDEA KRYZYSU W HISTORIOZOFII BURCKHARDTA 153
zazwyczaj do uzasadnienia cierpienia i zla, które wlacza w struktury powszechnego, a stad wszystko usprawiedliwiajacego postepu.
4) Historiozofia wypowiada niepowatpiewalne opinie na temat przyszlosci,traktujac ja jako mozliwa do rozpoznania poprzez wnioskowanie z wczesniej
szych etapów historii w oparciu o ogólne prawidlowosci i plan rozwoju. Historiozofia usuwa w ten sposób z dziejów element tajemniczosci i nieprzewidywal
nosci - dynamika historii charakteryzowana jest jako proces konieczny i rozpoznany.
Przykladem teorii, która kumuluje w sobie wszystkie owe elementy jest dla
Burckhardta przede wszystkim historiozofia Hegla4, ich funkcjonowanie dostrzega równiez w strukturze perfekcjonistycznych historiozofii oswieceniowych5.
Przytoczona na poczatku deklaracja wir geben var aIlem keine Geschichts
philasaphie oznacza wiec w istocie: nie tworzymy - w opozycji do filozofii
oswieceniowej iHegla - teorii historycznego postepu. Dzieje nie realizuja, wedlug Burckhardta, zadnego planu (Weltplan), ani tez nie posiadaja transcenden
tnych celów.6 Dzieje charakteryzuje jedynie zmiennosc (ewige Wandlung): ,,[...]
zycie historyczne - pisze Burckhardt - tysiacksztaltne, zawile [...], przemawia
jace raz przez indywidua, raz przez masy; raz nastrojone optymistycznie, innym
razem pesymistycznie; tworzace panstwa i narody apotem je niszczace ..."7
Zmiennosc ta ma wymiar nie tylko czasowy, ale tez i przestrzenny, przybierapostac róznorodnosci i wielokierunkowosci narodów i kultur.
4 Bowiem optymizm historyczny pierwszej polowy XIX wieku byl zasadniczo stymulowanyprzez historiozofie Hegla. Oczywiscie Burckhardt kroczy tu wyraznie sladami Schopenhauera, który tworzyl swoje poglady w bezposredniej polemice z optymizmem Heglowskim. Dopiero na gruncie takiego antyheglowskiego ukierunkowania mysli Burckhardta, zrozUmialy staje sie cytowanywczesniej fragment, w którym Burckhardt obarcza historiozofie bledem wewnetrznej sprzecznosci.Pominiecie tego ukierunkowania sprawia, ze fragment ten móglby byc odczytywany jako stwierdzenie niemozliwosci historiozofii (filozoficznej refleksji nad przebiegiem dziejów) w ogóle. Zmozliwoscia takiej interpretacji koliduje zas niewatpliwie pozytywna czesc koncepcji Burckhardta,w której wyeksponowana zostaje mysl o kryzysie jako powszechnej formie zmiennosci dziejów.
5 "W calej Europie Zachodniej obserwowalny jest konflikt pomiedzy swiatopoglademwywodzacym sie z Rewolucji Francuskiej a Kosciolem, konflikt, który w naj glebszych podstawach
polega na optymizmie pierwszego i pesymizmie drugiego (podkr. - L.K.)". Burckhardt,Weltgeschichtliche ... , s. 204-205.
6 Krytykujac Hegla, Burckhardt pisze: "Nie jestesmy jednak wtajemniczeni w cele wiecznejmadrosci i nie znamy ich. Ta smiala antycypacja planu swiata prowadzi do bledów, gdyz wyplywaz blednych przeslanek". Burckhardt, Weltgeschichtliche ... , s. 5.
7 Ibidem, s. 9.
154 LESZEK KOPCIUCH
2. OGÓLNE WLASCIWOSCI HISTORIOZOFII BURCKHARDTA
Wlasna koncepcje refleksji nad dziejami konstruowal wiec Burckhardt wopozycji do idei historiozofii progresywistycznej. Jej najistotniejsze cechy moznauporzadkowac w nastepujacym zestawieniu:
1) Jest programowo antysystematyczna - nie rozpatruje dziejów w porzadku
chronologicznym, nie tworzy podzialu historii na epoki, abstrahuje od "idei
powszechnohistorycznych" (weltgeschichtliche Idee). Krytykowanym przekrojom
podluznym przeciwstawia "spostrzezenia" i "przekroje poprzeczne w mozliwiewielu kierunkach".
2) Swój ostateczny punkt odniesienia sytuuje w czlowieku: "Naszym punk
tem wyjscia [...] jest cierpiacy, dazacy do czegos i postepujacy jakos czlowiek;
taki, jakim jest, jakim zawsze byl i jakim bedzie". 8 Istota dziejów jest wprawdzie
zmiennosc, zródla tej zmiennosci tkwia jednakze w samym czlowieku: ,,[...] u
podstaw tkwi ludzkie dazenie do periodycznej wielkiej zmiany". 9 Owo dazenie
do odmiany stanowi przyczyne pojawiajacych sie w historii nowych ksztaltówpanstwa, religii i kultury. Dla Burckhardta, jak slusznie zauwaza R. Marx,histoiia nie jest historia ani boskiego planu, ani Heglowskich idei, lecz historiaczlowieka. 10 Taka orientacja historiozofii Burckhardta ujawnia ponownie wyraz
na inspiracje Schopenhauerowska. Dla porównania, Schopenhauer stwierdza:
"Prawdziwa filozofia historii odkrywa, mianowicie, ze wsród tych zmian i calego
zametu ma do czynienia zawsze z jedna i ta sama istota, która dzis, wczoraj i w
ogóle zawsze postepuje jednakowo ..."ll3) Odmawia racji wartosciowaniu poszczególnych momentów historii ze
wzgledu na okreslony ponadhistoryczny zespól wartosci. Tym samym zwraca sieprzeciwko tezie o postepie dziejowym. Po pierwsze, dzieje nie realizuja wartoscistalych, obiektywnych i uniwersalnych. Kazda epoka rozwija jedynie swoje, a
przez to wzgledne historycznie wartosci. Kazdy ideal umiera: "Powstawanie i
przemijanie to powszechny ziemski los" .12 Po drugie, argumentem przeciwko idei
8 Ibidem, s. 5-6.
9 Ibidem, s. 169.
10 Por. Rudolf Marx, Nachwort, [w:] Burckhardt, Weltgeschichtliche ... , s. 279-280.
11 Schopenhauer, op. cit., s. 234.
12 Burckhardt, Weltgeschichtliche ... , s. 267.
IDEA KRYZYSU W HISTORIOZOFII BURCKHARDTA 155
postepu jest obraz wspólczesnosci jako wieku kryzysów i chaosu. Po trzecie,wyraza Burckhardt przeswiadczenie, ze dzieje nie prowadza do moralnego doskonalenia ludzkosci. Natura ludzka pozostaje ciagle taka sama, stale sa w niej
wspólobecne zarówno elementy dobra, jak i zla: ,,[...] tak naprawde - pisze autor
Fragmentów historycznych - do chwili obecnej nastapilo jedynie podwyzszenie
sie kultury, nie zas wzrost dobroci czlowieka czy stopnia jego szczesliwosci". 13
Poglady takie wypowiadal Burckhardt juz stosunkowo wczesnie. W liscie do
Schonenberga z 1845 roku oznajmia: "Uwierz mi, przyjacielu, swiat nie staje sie
lepszy". 14
5) Nie tworzy apodyktycznych teorii na temat przyszlych losów ludzkosci.Z jednej strony, stoja im na przeszkodzie wszelkie bledy ludzkiego poznania,wynikajace z obecnej stale w poznaniu przymieszki ludzkich pragnien, nadzieii obaw. Z drugiej zas, sily, które przeksztalcaja oblicze swiata pojawiaja sie zazwyczaj nagle i jako takie sa nieprzewidywalne. Historiozofów, którzy przed
stawiaja wizje celów i przyszlosci dziejów, okresla Burckhardt mianem "filo
zoficznych konstruktorów historii".
Zarysowane wyznaczniki refleksji Burckhardta pozwalaja przypisac mu,wbrew jego wlasnym stwierdzeniom, miano historiozofa.15 Problem ten dosta
tecznie jasno tlumaczy Z. Kuderowicz: ,Jezeli poprzez filozofie dziejów rozumiec rozwazania nad obiektywnym sensem procesu dziejowego, to refleksjaBurckhardta w niej sie nie miesci. Jezeli jednak rozumiec filozofie dziejów szerzej, jakQ wszelka taka refleksje nad dziejami, w której ujawnia sie ich ogólne,uniwersalne wlasciwosci, to mysl Burckhardta mozna uznac za rodzaj filozofiidziejów. Nie krepujac sie zastrzezeniami Burckhardta co do samej nazwy, moznajego refleksje zaklasyfikowac jako filozofie dziejów, w s~erokim znaczeniu tego
terminu". 16 Owa ogólna refleksje nad dziejami zawieraja przede wszystkim Roz-
13 Burckhardt, Historische Fragmente, [w:] idem, Weltgeschichtliche Betrachtungen. Obergeschichtliches Studium. Historische Fragmente, hrsg. von J. Wenzel, Leipzig 1985, s. 319.
14 Cyt. za Johannes Wenzel, Jacob Burckhardt aIs Geschichtsphilosoph, [w:] Burckhardt,Weltgeschichtiliche Betrachtungen. Ober geschichtliches ... , s. 596.
15 Mozna tu nawet zastosowac poglad samego Burckhardta, wedle którego - zgodnie z prze
5V>iadczeniem, ze "Sowa Minerwy wzlatuje o zmierzchu" - prawdziwy wymiar i znaczenie epoki
.xeniaja dopiero potomni. Piszac o swoim, XIX wieku Burckhardt stwierdza bowiem: "Czasy::asze sa o wiele bardziej przygotowane do poznania p r z e s z los ci, niz epoki wczesniejsze".'l/eltgeschichtliche ... , s. 15.
16 Zbigniew Kuderowicz, Biografia kultury. O pogladach Jakuba Burckhardta, Warszawa1973, s. 233.
156 LESZEK KOPCIUCH
wazania o historii powszechnej. Wizja ta stanowi z kolei podstawe dla interpre
tacji konkretnych wydarzen i procesów historycznych, zawartych we Fragmentach historycznych.
3. KONCEPCJA KRYZYSU DZIEJOWEGO
Jednym z podstawowych "spostrzezen" Burckhardta jest wyróznienie dwóchzasadniczo odmiennych sposobów dziania sie historii. Pierwszy typ procesówhistorycznych obejmuje wszystkie te zjawiska, które dzieja sie powoli i stopniowo, które rozgrywaja sie w ramach okreslonego dla danego okresu paradygmatuzycia i nie prowadza do gruntownych przeksztalcen w jego zakresie. Jako przyklady powoluje tu Burckhardt m.in. drobne zatargi pomiedzy panstwami, spory
religijne, zamieszki i zaburzenia spoleczne. Druga - i istotniejsza, bo decydujaca
o kierunkach historii - grupa procesów obejmuje te ruchy i tendencje, które dzieja sie gwaltownie i szybko. Historia doznaje w takich momentach zawrotnego
przyspieszenia: "Proces historyczny nabiera nagle nieslychanej szybkosci; twory,które aby powstac, potrzebuja stuleci, zdaja sie przemijac i znikac w przeciagu
miesiecy i tygodni niby ulotne fantomy" .17 O ile w pierwszym przypadku, jakiekolwiek zmiany maja charakter jedynie drobnych i nieistotnych przestawien wramach ustalonego paradygmatu kulturowego, o tyle tutaj nastepuje zasadniczeprzeksztalcenie typu zycia historycznego, zmiana calego paradygmatu. Transformacja ta moze dotyczyc modelu panstwa, religii, narodu jako calosci kulturowej.
Istote opozycji miedzy tymi dwoma typami dynamiki oddaje wiec zestawieniedwóch przeciwstawnych okreslen: trwania (a dokladniej: wzglednego trwania)i zmiennosci.
Szczególna wage posiada owa druga grupa procesów, gdyz ona wlasniefunkcjonuje w mysli Burckhardta jako teoria kry:iysów historycznych.
Najogólniej rzecz biorac, kryzys historyczny oznacza wiec dla Burckhardtasytuacje, w której nastepuje zakwestionowanie i destrukcja zespolu wartosci, wktórych ufundowana jest okreslona calosc kulturowa. Sam autor Rozwazan okres
la sytuacje kryzysu na przykladzie kryzysu spolecznego: "Przy nadzwyczaj skomplikowanym stanie zycia, gdy panstwo, religia i kultura we wszystkich swoich
pochodnych formach sa niezwykle wzajemnie ulozone, gdy przewaznie wiekszosc rzeczy w swych aktualnych ksztaltach utracilo juz usprawiedliwiajacy jezwiazek ze zródlami, jeden z elementów uzyskuje nadmierne wplywy i wladze
17 Burckhardt, Weltgeschichtliche ... , s. 168.
IDEA KRYZYSU W HISTORIOZOFII BURCKHARDT A 157
i -ludzkim zwyczajem - naduzywa jej, podczas gdy inne elementy musza znosic
nadmierne ograniczenia. [...] w efekcie, duch narodu [...] moze uswiadomicsobie, ze jest uciskany. Ostatecznie cos gdzies peka, zniszczony zostaje porzadekpubliczny. Sytuacja ta, o ile wladza jest madra, zostaje stlumiona, albo tez wiazesie z nia, przewaznie nieoczekiwanie, kryzys calego ogólnego ustroju, a w efek
cie nastepuje rozszerzenie sie kryzysu na cala epoke i na wszystkie lub prawie
wszystkie narody tego samego kregu kulturowego" .18 Fragment ten, mimo zebezposrednio odnosi sie do sytuacji kryzysu spolecznego, wskazuje tez jednakze
na pewne ogólniejsze wlasnosci kryzysów: na ich róznorodnosc i wielosc ("jeden
z tych elementów"), na ich zarazliwosc i zdolnosc <toprzenoszenia sie na inne
dziedziny zycia ("rozszerzanie sie"), na ich naglosc i nieprzewidywalnosc ("prze
waznie nieoczekiwanie").
Ze wzgledu na charakter kwestionowanych wartosci - a ponadto zgodnie z
przeswiadczeniem o powszechnej róznorodnosci zycia historycznego - wyróznia
wiec Burckhardt kilka odmian kryzysu. Mówi np. o kryzysie politycznym albospolecznym, czyli rewolucji, kryzysie narodowym, czyli wojnie, kryzysie religij
nym, czyli herezji. Kryzysy te moga sie wzajemnie laczyc i krzyzowac (Krisis
Kreuzung). Kazdy z nich jest jednakze odmienny i niesprowadzalny do innych.
Swoistosc kazdego kryzysu uwidacznia sie ponadto w analizie przebiegu dziejów
- rózne sa okolicznosci i fazy kryzysów despotycznych monarchii starozytnego
Wschodu, inne sa warunki kryzysu Cesarstwa Rzymskiego (okres wedrówekludów), specyficzne sa determinanty kryzysu z czasów rewolucji francuskiej.Kryzysy róznicuje równiez mozliwosc ich przerwania i zakonczenia: jednychmozna uniknac poprzez podjecie adekwatnych do konkretnej sytuacji rozwiazan,
inne dokonuja sie niejako z immanentna koniecznoscia.19 Kolejny podzial, choc
nie jest on u Burckhardta sformulowany explicite, mozna okreslic jako odróznienie kryzysów wielkich, konczacych cale wielkie kultury i kryzysów malych,rozgrywajacych sie na ograniczonym obszarze zycia. Podstawa dla tego podzialujest wiec zakres oddzialywania kryzysu.
18 Ibidem, s. 167-168.
19 "Kryzys imperium rzymskiego byl nie do przerwania, poniewaz polegal na parciu mlodych narodów [...] w kierunku opanowania poludniowych [...] krajów; byl wiec rodzajem fizjologicznego wyrównania, które w pewnym sensie dokonywalo sie slepo.
Analogicznie bylo z rozprzestrzenianiem sie islamu. [...] Bizantyjczycy musieliby byc zupelnie inni niz byli rzeczywiscie, aby oprzec sie fanatyzmowi [...] w istotnym stopniu moglaby bycjednak zahamowana reformacja, równiez w wysokim stopniu mogla byc zlagodzona rewolucjafrancuska". Burckhardt, Weltgeschichtliche ... , s. 168.
158 LESZEK KOPCIUCH
Wspólna wszystkim kryzysom jest jedynie ich istota - zburzenie dotychczasowych wytworów i dotychczasowego ukladu wartosci. Destrukcja jest bowiem
koniecznym wyznacznikiem kryzysu i odróznia kryzysy prawdziwe od pozor
nych, które powoduja wprawdzie róznoraki chaos, lecz nie prowadza do przeksztalcen paradygmatu kultury.
Odmiennosc kryzysów uwidacznia sit{takze w charakterze i rodzaju wytworów, jakie podlegaja w nich zniszczeniu. W kryzysie moga bowiem ulec destruk
cji zasadniczo cztery rodzaje wartosci. Po pierwsze, wartosci martwe, puste,przezyte, które stracily juz swoja racjt{ bytu. Po drugie, pseudowartosci i tworysztuczne, a wit{c te, które w zasadzie nigdy nie mialy dostatecznej samoistnej ra
cji bytu i "pasozytowaly" jedynie na uzasadnionych i spelniajacych rzeczywistepotrzeby instytucjach. Po trzecie, biologiczne i kulturowe istnienie calego narodu
lub innej grupy - ich wartosci sa wprawdzie "zywe", ale jednoczesnie "slabsze"
od tych, które je niszcza. Po czwarte, mówi Burckhardt o destrukcji slabosci,egoizmu i przecit{tnosci, która dokonuje sit{w mentalnosci narodu prowadzacego
wojnt{. Efektem wojny jest bowiem odmlodzenie narodu: "odswiezajaca i radosna
wojna zmiata skrofuliczny motloch"; ,,[...] wojna rozwija sily w sluzbie temu, co
powszechne [...], w ramach dyscypliny, która jednoczesnie umozliwia rozwój
heroicznych cnóL."20
Kazdy kryzys posiada, wedlug Burckhardta, dwojakiego rodzaju zródla:powierzchowne i glt{bokie. Przyczynt{ powierzchowna stanowia zazwyczaj okreslone, konkretne wydarzenia: moze nimi byc na przyklad wzrost represyjnosci
panstwa, naduzycia warstw uprzywilejowanych, pojawienie sit{u sterów panstwaprzywódcy, który proklamuje agresjt{ jako sposób zycia narodu. Obecnosc takie
go faktu jest koniecznym warunkiem kryzysu, koriecznym, ale niewystarczajacym. Wlasciwy kryzys rozpoczyna sit{bowiem dqpiero wtedy, gdy nosnikiem
jego tendencji staje sit{ wit{kszosc ludzi i gdy kieruja sit{ oni przeciwko calemudotychczasowemu porzadkowi. Zjawisko maksymalizacji zarzutów, prowadzace
do totalnej krytyki istniejacego ukladu zycia oraz rozszerzenie sit{ na wielkie
grupy ludzi nastrojów rewolucyjnych tlumaczy Burckhardt - choc nie uzywa w
tym wzglt{dzie takich okreslen - przy pomocy mechanizmu "zarazliwosci opinii",
zataczajacego coraz szersze krt{gi efektu domina: "Kryzys, który rozpoczyna sit{
od pragnienia tylko je dn ej rzeczy podobny jest do pomyslnego wiatru, któryporywa za soba wiele innych spraw [...]. Zarówno jednostki, jak i masy wpisujana rachunek dotychczasowego polozenia wszystko to, co budzi ich niezadowo-
20 Ibidem, s. 162 i 163.
IDEA KRYZYSU W HISTORIOZOFII BURCKHARDTA 159
lenie [...]. W rezultacie, wszyscy ci, którzy chca czegos innego, niz mieli dotych
czas, zaczynaja ze soba wspólpracowac".21 Owa eksplozja nastrojów rewolucyjnych mozliwa jest dzieki zakodowanemu w psychice czlowieka pragnieniu
odmiany, zadzy czegos nowego. I wlasnie to "ludzkie dazenie do periodycznej
wielkiej odmiany" funkcjonuje w Rozwazaniach jako zasadnicza przyczyna kry
zysów historycznych. Dla Burckhardta zatem, kryzys jest ostatecznie ufundowany we wlasnosciach psychiki ludzkiej. Jak zauwaza Wenzel, kryzys jest tu
oceniany jako "fenomen duchowy".22 Historia tlumaczy sie jako manifestacja
ludzkiej psychiki. Konkretne problemy i konflikty (bezposrednie przyczynykryzysów) aktualizuja jedynie i wprawiaja w ruch te stale obecna w czlowieku
potencje·Przy pomocy takiej psychologizujacej metody, co trafnie podkresla i ana
lizuje Kuderowicz, wyjasnial Burckhardt ponadto sam przebieg kryzysu: dla jegopoczatkowych stadiów charakterystyczne sa uczucia entuzjazmu, przeradzajacesie dalej w stany wielkiej namietnosci i fanatyzmu. Napiete emocje z czasem
opadaja, a ich miejsce zajmuje stopniowo obojetnosc, odpowiada temu zadowala
nie sie rozwiazaniami kompromisowymi.23Na miejscu zniszczonego ukladu wartosci tworza sie zazwyczaj wartosci
nowe. Nowa postac zycia historycznego nie stanowi jednakze ani kumulacyjnej
kontynuacji przeszlosci, ani tez nie jest jej dialektycznym zniesieniem. Oba stany
- ten zniszczony i ten, który powstaje po nim - sytuuja sie wzgledem siebieraczej jako obce i odrebne monady.24 Historia nie gwarantuje transferu wytwo
rów przeszlosci na epoki nastepne: "Zmaltretowany naród moze juz nigdy sie nie
podniesc, podobnie jak zniszczenie roslin moze upodobnic swiat do wypalonej
pustyni. Istnieja [...] absolutnie niszczace moce, pod których uderzeniem nie
wyrasta juz nawet trawa".25 .
Irracjonalny i destrukcyjny wymiar kryzysu dokonuje sie glównie za sprawawzmozonej aktywnosci wielkich grup ludzi. Zjawisko to okreslal Burckhardt jako
21 Ibidem, s. 171.
22 Por. Wenze1, op. cit., s. 583.
23 Por. Kuderowicz, Biografia kultury ... , s. 140-143.
24 Z. J. Czarnecki pisze: Wedlug Burckhardta ,,[...] w dziejach ludzkosci mamy w grlll1cie
rzeczy do czynienia jedynie z rodzeniem sie i przemijaniem oddzielnych monad kulturowych".Zdzislaw J. Czarnecki, Wartosci i historia. Studia nad refleksja filozoficzna o ludzkim swiecie,Lublin 1992,s. 139.
25 Burckhardt,' Weltgeschichtliche ... , s. 264.
160 LESZEK KOPCIUCH
Durchgang der Geschichte durch Massenherrschaft, przejscie historii przez okres
panowania mas. Nie w samych masach jednakze widzial zasadniczy podmiot
kryzysów i historii. Podstawowa intuicje Burckhardta oddaje w tym wzgledzietytul studium polskiego historyka J. K. Kochanowskiego: Tlum ijego przywódcy:
czasami - pisze autor Rozwazan - "Pojawiaja sie wielkie jednostki, które wska
zuja kierunki, do których nastepnie przylaczaja sie [...] czasy i narody"; "Historialubi czasami zagescic sie w jednym czlowieku, któremu podporzadkowuje caly
swiat".26 W tym sensie, Burckhardt posluguje sie wyraznie klasyczna dla wiekszosci teorii kryzysu idea opozycji biernych mas i aktywnych jednostek. Pierwsze sa zdolne jedynie do destrukcji, rozumianej jako slepe, irracjonalne niszczenie. Drugie kieruja sie ku sprawowaniu wladzy i tworzeniu. Wielkie indywidua
sa dla Burckhardta koniecznym elementem dziejów i kultury - tylko one, dziekiswoim walorom intelektualnym i wolitywno-emocjonalnym, zdolne sa wytwarzacw sytuacjach przelomu nowe drogi i programy. Historiozofie autora Rozwazan
mozna zatem okreslic jako przyklad koncepcji indywidualistycznej.27Nieustannie powracajaca w dziejach destrukcja wyznacza ich charakterys
tyczny rytm i kierunki - historia pulsuje w aktach kreacji i niszczenia. Burckhardt mówi to samo, co powie pózniej Nietzsche: wszystko, co powstaje, warte
jest, by zginelo, sam wszak stwierdza: ,,[...] duch jest wichrzycielem i pracujenieustannie. [...] formy zycia opieraja sie zazwyczaj jakiejkolwiek odmianie, ale
przeciez nadchodzi w koncu - czy to poprzez rewolucje, czy poprzez powolny
rozklad - rozlam, zmierzch swiata".28 Burckhardtowska wizja historii nie odnaj
duje w dziejach kontynuacji i postepu, odnajduje w nich jedynie powtarzanie(Wiederholen). Powracaja oczywiscie nie konkretni ludzie, nie konkretne rozwia
zania, ale tylko stale komponenty historii - twor~enie i niszczenie.Reasumujac, Burckhardt ujmuje kryzys jako nilgle i gwaltowne, ufundowane
ostatecznie w psychice czlowieka, zburzenie aktualnego ukladu wartosci. Cyklicznosc tego zjawiska sprawia, ze destrukcja nie jest dla Burckhardta czyms
26 Ibidem, s. 63 i 229.
27 Choc ze wzgledu na zastrzezenie, ze wielkie indywiduum "spelnia wole, która wyplywa
z czegos, co jest ponad indywiduum" nie jest to indywidualizm skrajny. Stanowisko indywidua
lizmu skrajnego utozsamiam tu z pogladami Witkiewicza, wedle którego: ,,[...] dla dawnego wladcy tlum byl tylko miazga, która on wedlug woli swej ksztaltowal isam dokonywal z wlasnej swej
fantazji wielkich czynów przez tlum ten jak przez swoje posluszne narzedzie ..." Stanislaw IgnacyWitkiewicz, Nowe formy w malarstwie i wynikajace stad nieporozumienia, [w:] idem, Nowe formyw malarstwie. Szkice estetyczne. Teatr, Warszawa 1974, s. 108.
28 Burckhardt, Weltgeschichtliche ... , s. 8.
IDEA KRYZYSU W HISTORIOZOFII BURCKHARDTA 161
unikatowym, lecz stala i nieodlaczna cecha zycia historycznego.29 Burckhardtzdaje sie powtarzac za Koheletem: jest czas rodzenia i czas umierania, czasburzenia i czas budowania. Kryzys nie jest zasadniczo zjawiskiem negatywnym,
jest wlasciwoscia "normalnego" dziania sie historii, jej "wezlem rozwojowym".
Kryzys jest dla Burckhardta podstawowa forma zmiennosci historycznej. Prowadzi to w konsekwencji do zanegowania idei ciaglosci dziejów. Na jej miejscepojawia sie idea nieciaglej dynamiki skokowej.
4. KRYZYS WSPÓLCZESNOSCI
Wspólczesnosc - wiek XIX - okreslal Burckhardt jako Revolutionszeitalter,
wiek rewolucji. Zródla podstawowych tendencji epoki sytuowal w rewolucji
francuskiej - wspólczesnosc stanowi niejako drugi akt dramatu rozpoczetego wy
darzeniami francuskimi: "Wiemy [...] teraz, ze ten sam napór, który chwycil
ludzkosc w 1789 roku trzyma nas nadal". 30Rewolucja poddala destrukcji stare
formy zycia politycznego, ekonomicznego i religijnego. Na ich miejsce pojawilysie wytwory nowe: liberalizacja polityczna, czyli zasada równosci wszystkichwobec prawa i tendencja do absolutnego zrównania politycznego, czyli postulatypowszechnego prawa wyborczego, liberalizacja ekonomiczna wyrazajaca sie widei wolnosci przemyslu, liberalizacja religijna uwidaczniajaca sie w równouprawnieniu róznych religii.
Wszystkie te transformacje - zgodne z haslami roku 1789 - nie wyczerpujajednakze znaczenia rewolucji bez reszty. Dla Burckhardta jest jasne, ze rewolucjai zwiazane z nia wojny posiadaja jeszcze inne, niejako uboczne, ale nie mniejistotne nastepstwa.
Pod ich wplywem dokonalo sie przeksztalcenie idei ~anstwa. Panstwo stalosie tworem zmilitaryzowanym, despotycznym i scentralizowanym. Militaryzacja
stanowi bezposrednia konsekwencje wojen porewolucyjnych: "Inni nauczyli sierówniez byc groznymi, zarówno rzady, jak i cale narody sa zgodne w tym przes
wiadczeniu, ze trzeba byc silnym na zewnatrz".31 Naturalnie Burckhardt nie
29 Stwierdzenie to stanowi dla Burckhardta forme obrachunku z rewolucja francuska. Podob
ny schemat interpretacji i obrachunku - tym razem w stosunku do rewolucji rosyjskiej - pojawisie pózniej w refleksji Sorokina. Por. Marek Wichrowski, Historiozofia Pitirima Sorokina, pracadoktorska (maszynopis), Warszawa 1990, s. 56-57.
30 Burckhardt, Historische ... , s. 486.
31 Ibidem, s. 480.
162 LESZEK KOPCIUCH
twierdzi przez to, ze militaryzm jest wynalazkiem XIX wieku, istnial juz wczes
niej, uwaza jedynie, ze w wieku XIX skala tego zjawiska ulegla zasadniczemu
powiekszeniu. Bardziej oryginalne rozwazania formuluje Burckhardt odnosnie
do przyczyn centralizacji panstwa. Jest ona oczywiscie takze skutkiem perma
nentnego zagrozenia rewolucja i agresja z zewnatrz. Dodatkowo wspóltworzy jajednakze swoisty mechanizm psychologiczny, który wykorzystuje paradoksalnekonsekwencje samej zasady równosci. Dobra, do których wszyscy maja równy
dostep, które sa powszechne i wspólne, staja sie przez to dobrami "niczyimi".
Wytwarza sie wokól nich próznia, w która wkracza jako ich opiekun i obronca,
panstwo wlasnie: "Pojecie równosci [...] jest obosieczne; przeksztalca sie nagle
w abdykacje indywidualizmu ...32 Konfliktowosc sytuacji prowadzi wreszcie
a jest to relacja zwrotna - do wzrostu i "przerostu" jednosci i tozsamosci narodo
wej. Panstwo staje sie bardziej niz kiedykolwiek panstwem narodowym, jednoczonym przez wspólnote przodków i jezyka. Wybujale poczucie narodowosci
wyradza sie w nacjonalizm i polityke wrogosci wobec tego, co obce.
Drugim istotnym rysem wspólczesnosci jest dla Burckhardta niebywaly roz
wój materialnej sfery zycia, zwiazany z postepujaca industrializacja. Jednakze w
odróznieniu od pozytywistycznych entuzjastów uprzemyslowienia, Burckhardt
akcentuje zwlaszcza te zjawiska ekonomiczne, które tworza przyczyny kon
fliktów. Pisze: "Pieniadz staje sie wielkim nowym miernikiem rzeczy, bieda jest
najwieksza niecnota. Pieniadz jest teraz sukcesorem urodzenia ..."33 Zycie gospodarcze rzadzi sie zasada konkurencji, powoduje nieustanna walke o uzyskanie
minimalnej nawet przewagi. W tym sensie, konkurencja pomiedzy przemyslami
róznych panstw (walka o rynek) stanowi dopelnienie dla wojen narodowych
(konkurencji politycznej).
Trzecim poziomem konfliktowego charakteru terazniejszosci jest "kwestia
spoleczna", walka klas spolecznych. "Nedza - pisze autor Fragmentów - tworzy
wprawdzie skladnik kazdego okresu cywilizacyjnego, ale wczesniej nie byla
skoncentrowana, a w zwiazku z tym nie byla aktywna politycznie. Teraz staje
sie glosna, nie chce juz byc nedza ..."34 Sile owych nowych, ukierunkowanych na
socjalizm czy komunizm dazen tlumaczy Burckhardt jeszcze w inny sposób
psychologicznie. Rewolucja francuska w oparciu o oswieceniowy paradygmat
32 Ibidem, s. 480.
33 Ibidem, s. 484.
34 Ibidem, s. 496.
IDEA KRYZYSU W HISTORIOZOFII BURCKHARDTA 163
równosci wytworzyla nowy sposób myslenia, którego rdzen stanowi powszechnie
i nieustannie odczuwana "chec-czegos-innego" i "powinnosc-czegos-innego".
Nowosc tego stanu nie lezy w samym pragnieniu czegos innego - to bowiem
wpisane jest w ogóle w Burckhardtowska wizje czlowieka. Nowosc wynika tu
z powszechnosci i permanentnosci tego pragnienia. Rewolucja przepelnila ludzi
optymistyczna wiara w mozliwosc realizacji ustroju idealnego. W rezultacie, idee
równosci i wspólrzadzenia poprzez powszechne prawo wyborcze staly sie synoni
mami i pojeciami zmiany (Weehselbegriffe). Duch stulecia - podsumowuje
Burckhardt - jest duchem ustawicznej rewizji. 35
Charakterystyczna wlasnoscia wspólczesnosci jest wreszcie wzrost znacze
nia tzw. opinii publicznej. "Wielka nauka plynaca z 1789 roku jest uswiado
mienie sobie, ze opinia tworzy i przeksztalca swiat, o ile tylko tradycyjne sily
sa zbyt slabe, aby jej w tym przeszkodzic ..."36 Czynnik wspierajacy ujednolicaniesie opinii publicznej stanowi rosnaca homogenizacja szkolnictwa i prasa. Szcze
gólnie wyrazna role odgrywa tu zwlaszcza ta ostatnia - we wzroscie jej znacze
nia tkwi glówna przyczyna splycenia i niwelacji pogladów. Opinii publicznej
tak jak to Le Bon uczyni w odniesieniu do psychiki tlumu - przyznaje Burck
hardt w znacznej mierze ceche irracjonalnosci. Charakteryzuja ja bowiem: zmiennosc, zarazliwosc, nastrojowosc. Jej wlasnosci sa niejako odpowiednikiem typo
wej dla poczatków kryzysu jednosci postaw i emocji.
Kolejny przejaw ksztaltowania sie kultury masowej - bo takie przeciez
okreslenie wydaje sie byc stosowne dla zjawiska "urabienia opinii przez prase"
dostrzegal Burckhardt na obszarze samej kultury (w scislym tego slowa zna
czeniu). Ekonomizacja zycia powoluje nowy typ aktywnosci kulturalnej, twórczosc staje sie sposobem zarobkowania, gubi swoja spontariicznosc, traci zwiazek
z rzeczywista wewnetrzna "potrzeba serca". Kultura ulega komercjalizacji: "Naj
slynniejsi pisarze staja sie [...] fabrykantami"?7 Powstaja dziela malo oryginalne,
plytkie, seryjne. Taka tendencja wystepuje nie tylko w sztuce i literaturze, jest
35 "Powszechne prawo wyborcze jest logicznym przeciwienstwem prawa boskiego i staregoautorytetu. [...] Nie posiada ono okreslonych granic: stworzone, by wybierac, moze byc rozszerzone na wszystkie sprawy panstwa, a w koncu nawet na dowolne sfery egzystencji. [...] Dopieroidea wolnosci politycznej, rozumianej jako powszechne prawo wyborcze, opierajaca sie na teoriirównosci, posiada badz tez wytwarza pelna podstawe dla permanentnej rewizji; dopiero dzieki niejmoga byc kwestionowane ustroje, dopiero dzieki niej formy panstwa sa ustawicznie narazone naprzeksztalcanie". Burckhardt, Historische ... , s. 491-492.
36 Ibidem, s. 483.
37 Ibidem, s. 484.
164 LESZEK KOPCIUCH
takze obecna w obrebie dyscyplin naukowych, co przejawia sie we wzrastajacejliczbie prac popularyzatorskich (popularisierende Honorarschreiben).
Efektem wszystkich tych procesów jest dla Burckhardta specyficzna ogólna
wlasciwosc wspólczesnosci: "Zasadniczym zjawiskiem [...] jest poczucie prowizorycznosci. Do istniejacego zawsze w losie jednostki elementu niewiadomego
dochodzi nam bowiem dodatko~o pytanie o by t... "38Kruchosc i tymczasowosccalej organizacji zycia powiekszana jest jeszcze przez charakterystyczna dla XIX
wieku "slabosc" wladzy i ustroju. Dawne ustroje i panstwa opieraly sie na trwa
lym i stabiillym prawie boskim, obecne uzasadniane sa tylko przez "slabe", bonie boskie, prawo ludzkie. Stad mozliwosc wzglednie latwego ich kwestionowania i przeksztalcania.
XIX wiek jest, wedlug Burckhardta, wiekiem kryzysów (Krisiszeitalter).
Kryzysowy charakter posiadaja wojny prowadzace do przeksztalcen terytorialnych, kryzysowa jest sytuacja Kosciola, który z jednej strony znajduje sie wideowym konflikcie z swiatopogladem oswieceniowym, z drugiej zas zostal pozbawiony nagle panstwowosci, kryzysami sa pojawiajace sie periodycznie ruchy
rewolucyjne. W kazdym z tych przypadków mówi jednakze Burckhardt jedynieo kryzysie polowicznym, nieostatecznym. Zaden z nich nie prowadzi bowiem do
calkowitej reorganizacji zycia Zachodu. Oceniajac role dziewietnastowiecznych
wojen, Burckhardt stwierdza: ,,[...] pojedynczo nie posiadaja one znaczenia i
skutków prawdziwego kryzysu; mieszczanskie zycie pozostaje na swoich starychtorach [...], wojny te pozostawiaja jednak po sobie specyficzne dlugi, tj. wszyst
kie razem oszczedzaja zasadniczy kryzys na przyszlosc".39 Nie ma oczywiscie
u Burckhardta szczególowej teorii owego kryzysu przyszlosci - autor Rozwazan
nie przyjmuje roli "filozoficznego konstruktora, dziejów". Ogólna koncepcjakryzysu dziejowego, jak i nieliczne wzmianki poz~alaja jednakze odczytac jego
podstawowa intencje - przyszly kryzys dokona .destrukcji calego dotychczasowego swiata zachodniego, tworzac podstawy dla niewiadomego jeszcze terazswiata nowego. Na horyzoncie zdaja sie pokazywac dwie mozliwosci: eradyktatur wojskowych prowadzaca do wielkiej ogólnoeuropejskiej wojny lub tezera demokratycznej niwelacji.4o Za szczególnie prawdopodobna uwazal Burck
hardt zwlaszcza te pierwsza - w jednym z listów pisal: ,,[...] w czasach, które
38 Ibidem, s. 479.
39 Burckhardt, Weltgeschichtliche ... , s. 163-164.
40 Pesymistyczna alternatywe przyszlosci li Burckhardta podkresla m.in. Wenzel, op. cit.,s.600.
IDEA KRYZYSU W HISTORIOZOFII BURCKHARDTA 165
nadchodza, oficerowie [...] beda nalezec do panów swiata".41 Trudno byloby za
pewne utrzymywac, ze historia XX wieku nie potwierdzila hipotezy Burckhardta.
5. UWAGI KONCOWE
1. Przedstawione tu poglady Burckhardta,. wskazuja jednoznacznie na nieuchronnosc i naturalnosc destrukcji historycznej. W tym sensie, historia rozumiana jako szereg nastepujacych po sobie organizacji panstwowych, spoleczenstw,
ustrojów spolecznych, typów religii i kultury, nie gwarantuje w 'zaden sposóbciaglosci, nie posiada celu ani obiektywnego sensu. Dzieje to cyklicznie powracajace kryzysy i katastrofy. Skoro zas destrukcja nie jest wbudowana w schemat
kumulacyjnego przyrostu wartosci, ani tez nie stanowi koniecznego elementu dialektycznego postepu, to uzasadnione jest okreslenie historiozofii Burckhardtajako koncepcji katastroficznej.42
2. Nie jest to jednakze katastrofizm radykalny, a wiec taki, który wyciaga
z faktu destrukcji wszystkie konsekwencje, który wyklucza mozliwosc komuni
kacji z przeszloscia, który sprawia, ze - jezeli uzyc okreslenia Górskiego - "potomkowie dawnych twórców przechodza obojetnie i bez zrozumienia obok potez
nych ruin przeszlosci" .43O idealach starozytnej Grecji pisze Burckhardt nastepu
jaco: "Piekno [...] moze wzniesc sie ponad czasy i ich zmiennosc, tworzy w ogóle swiat dla siebie. Homer i Fidiasz sa nadal piekni, podczas gdy prawda i dobro
tego czasu nie sa juz nasza prawda i naszym dobrem" .44Altematywa dla destrukcji jest sfera kultury, kulturowej pamieci i twórczosci (sztuka, nauka, poezja,filozofia ...). Jak podkresla Kuderowicz, ciaglosc historyczna jest dla Burckhardtaw sposób zasadniczy tozsama z mozliwoscia ciaglosci,,~kulturze.45 Równoczes-
41 Cyt. za Wenzel, op. cit., s. 600.
42 Kryterium wyrózniajace koncepcje katastroficzne przyjmuje tu za G. Jastrzebska, którastwierdza: "Tam bowiem, gdzie niszczenie wplecione jest, w sposób sensowny, w znaczaca struk
ture historii i podporzadkowane prawidlowosci kumulacyjnej lub perfekcjonistycznej - moznamówic co najwyzej, o watkach katastroficznych, które nie musza przeczyc progresywnej perspektywie dziejów. Tam zas, gdzie niszczenie stanowi wiodaca prawidlowosc dziejów i ustanawia pewienrodzaj historycznej dyskontacji, tam pojecie katastrofizmu jest uzasadnione". Grazyna Jastrzebska,Czlowiek w obliczu katastrofy. Antropologia filozoficzna teorii katastroficznych, [w:] Zagadnieniahistoriozoficzne, pod red. J. Litwina, Ossolineum 1977, s. 23fr.
43 Karol Górski, Teorie wspólczesnego kryzysu kultury, "Przeglad Powszechny" 1948, nr 5,s. 321.
44 Burckhardt, Weltgeschichtliche ... , s. 11.
45 Por. Kuderowicz, Biografia ... , s. 167-170,200-218.
166 LESZEK KOPCIUCH
nie postulat poznawania i swiadomosci historii ma tu jeszcze inne, szersze znaczenie. Swiadomosc historii ujmuje Burckhardt jako kryterium odrózniajacenaród cywilizowany od barbarzynskiego: barbarzynstwo to ahistorycznosc i vice
versa.46 Reasumujac, obecne w wizji Burckhardta przeswiadczenie o mozliwosciciaglosci w swiecie kultury sprawia, ze jego katastrofizm ma charakter nie totalny, lecz jedynie czastkowy.47
3. Burckhardtowska wizja dziejów wyeksponowala nowe znaczenie rzeczywistosci historycznej, charakteryzujac ja poprzez: zywiolowosc, spontanicznosc,nieprzewidywalnosc, roznorodnosc, wielokierunkowosc, aschematycznosc. Wzwiazku z tym, zerwala z idea teleologicznego ujmowania dziejów i koncepcjapostepu historycznego. Historiozofie Burckhardta mozna zatem traktowac jakozapowiedz i antycypacje tych watków, które w sposób konsekwentny rozwinietezostana w historiozofii filozofii zycia.48 Szczególny i bezposredni zwiazek laczytu z pogladami Burckhardta zwlaszcza koncepcje Nietzschego, który byl sluchaczem jego wykladów w Bazylei. Inspiracja ta nie zawsze miala charakter pozytywny. Wspólna jest im amoralistyczna i indywidualistyczna interpretacja dziejów, odmiennie natomiast rozwiazywali na przyklad problem wartosciowaniaprzeszlosci. Burckhardt uznawal stanowisko historycznego relatywizmu wartosci,
Nietzsche - choc krytykowal uniwersalizm moralny - dokonywal wartosciowania
przeszlosci ze wzgledu na stopien i charakter realizacji woli mocy.49
46 Podobne przeswiadczenie eksponuje w XX wieku Ortega y Gasset w swojej koncepcjizbuntowanego czlowieka masowego. Na ten temat por. L. Kopciuch, Idea wolnosci w perspektywiemysli J. Ortegi y Gasseta, [w:] Studia nad idea wolnosci, pod red. Z. J. Czarneckiego, Lublin 1995,wszczególnosci punkt 3: Wolnosc i samowola: czlowiek w kryzysie dziejowym, s. 158-166.
47 Analogicznie mozna ocenic katastrofizm Witkiewicza, u którego destrukcja nie ma równiez charakteru totalnego - nie odnosi sie do wszystkich poziomów egzystencji ludzkiej, lecz jedynie do jednego z nich, t.j. (odwrotnie niz u Burckhardta) do kultury. Na temat polowicznosci
katastrofizmu Witkacego por. Urszula Osypiuk, Stefan Symotjuk, Upadek Polski jako "pre-figura"
upadku Europy (O genezie katastrofizmu Witkacego), "Akcent" 1990, nr 1-2, s. 232. Charaktertotalny posiada naturalnie katastrofizm Spenglera.
48 "Romantycy - pisze Z. J. Czarnecki - zarysowali jedynie antycypacje roli, jaka pojeciezycia zacznie odgrywac w mysli niemieckiej przelomu XIX i XX stulecia. Schopenhauer i Burckhardt nie poslugujac sie nim jeszcze w takim znaczeniu, jakie zQstanie mu nadane w Lebensphilosophie, odkryli juz tajemne moce i samego bytu (pierwszy z nich), i historii (drugi), któremaja lamac wszelki mniemany racjonalny porzadek istnienia i jego porzadek moralny tworzac wspontanicznych aktach kreacji rzeczywistosci nowe i nowe wartosci, ale tworza po to jedynie, byje nastepnie unicestwic ..." Idem, op. cit., s. 140.
49 Uwagi na temat relacji miedzy pogladami Burckhardta i Nietzschego zawieraja dwie praceKuderowicza: Biografia kultury ... , s. 11-21, oraz Filozofia dziejów, Warszawa 1985, s. 197-204.Por. takze Krystyna Górniak-Kocikowska, Historia i historia filozofii w pogladach FryderykaNietzschego iJakuba Burckhardta, [w:] Z dziejów refleksji nad historia filozofii, Poznan 1982.
IDEA KRYZYSU W HISTORIOZOFII BURCKHARDTA 167
4. Katastrofizm Burckhardta stanowi wreszcie jedno z teoretycznych zródeltych koncepcji katastroficznych i teorii kryzysu, które sformulowane zostaly wwieku xx. Pomimo róznic teoretycznych i odmiennosci kontekstu historycznego,wspólna jest Burckhardtowi i teoretykom dwudziestowiecznym ogólna intuicjakryzysu. Kryzys jest dla nich wszystkich sytuacja dekompozycji i destrukcjiwartosci fundujacych calosc kulturowa. Pojecie kryzysu funkcjonuje tu jakopodstawowa kategoria opisujaca nieciagla dynamike dziejów. Wspólne im sa ponadto: wyeksponowanie historycznej i kulturalnej roli indywiduum, poslugiwaniesie opozycja aktywnych elit i biernej wiekszosci, negatywna ocena skutków ideirównosci i demokracji, krytyka zjawiska kultury masowej, a wreszcie diagnozawspólczesnosci jako okresu kryzysu. W wiekszosci tych koncepcji, podobnie jak
i u Burckhardta, poczatek wspólczesnej destrukcji usytuowany jest w wydarzeniach i nastepstwach rewolucji francuskiej.
SUMMARY
The study is a reconstruction of the conception of crisis formulated in the 19th century bya German historian, Jacob Burckhardt. The following problems were discussed: 1. Burckhardt'sparticular understanding of philosophy of history and its anti -Hegelian reference; 2. the main stagesof Burckhardt's conception of crisis: the features of crisis, its sources and types; 3. Burckhardt'svision of the contemporary period as an age of crisis. The article culminates in the followingconclusions: 1. Burckhardt's conception has the characteristic of partial catastrophism; 2. the
importance of his conception for the development of reflexion on history is that while introducinga new understanding of historical reality (spontaneity, non-schematicity, multi-directionality) it isa major stage in the development of criticism of teleological and progressivistic intepretations ofhistory; 3. it is thereby one of the theoretical sources of the conpeptions of history formulated inthe philosophy of life and 20th-century catastrophism.