Post on 10-Jan-2016
description
oprac. Iwona Możejko
Genologia – dział poetyki
zajmujący się rodzajami i gatunkami
literackimi.
WYZNACZNIKI RODZAJOWE
LIRYKA
Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)?
podmiot liryczny
Jak zbudowany jest świat przedstawiony?
brak fabuły
Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje?
monolog liryczny
W jaki sposób opisywany jest świat?
świat jako wyraz uczuć, przeżyć i refleksji
podmiotu lirycznego
Przykłady gatunków
epigramat, fraszka, pieśń, hymn, sonet,
oda, elegia, tren, sielanka
Osoba mówiąca w utworze – podmiot liryczny.
fikcyjna osoba wypowiadająca swe przeżycia, doznania, refleksje, poglądy monolog podmiotu lirycznego jest subiektywnystanowi ośrodek świata przedstawionego
Podmiot autorski – utożsamiony z autorem, lecz to również osoba fikcyjna, wykreowana.
RODZAJE PODMIOTU LIRYCZNEGO
podmiot indywidualny
wyraża świat uczuć, doznań jednostki
podmiot zbiorowyprzekazuje
doświadczenia ogólne, dotyczące np.
całego pokoleniaLIRYKA OSOBISTA LIRYKA PODMIOTU
ZBIOROWEGO (NIEOSOBISTA)
Liryka bezpośrednia – podmiot liryczny przedstawia swoje doznania w formie bezpośredniego monologu, mającego charakter wyznania.
Charakterystyczne formy gramatyczne: zaimki rzeczowne: „ja”, „mój” czasowniki w pierwszej osobie, np. „mówię”, „piszę”
RODZAJE LIRYKI BEZPOŚREDNIEJ
liryka osobistapodmiot liryczny jest
utożsamiany z autorem
liryka maski
podmiot przyjmuje postać osoby, rzeczy, zwierzęcia,
rośliny, a wyrażone w wierszu treści można przypisać
autorowi
liryka roli
podmiotu lirycznego nie można identyfikować z autorem;
przyjmuje on rolę np. postaci historycznej, mitologicznej
Liryka osobista
Moja piosnka
Do kraju tego, gdzie kruszynę chlebaPodnoszą z ziemi przez uszanowanieDla darów Nieba….
Tęskno mi, Panie…
(Cyprian Kamil Norwid)
Liryka maski
Tarcza
Prócz mnie – nie będziesz miał oblubienicy,Prócz mnie – nie ujmiesz innego zwierciadła, byś w nim się własnej odeśnił źrenicy,Do mosiężnego podobień widziadła. […]Rycerzu! Wiernym pozostań swej tarczy!Ja ci przechowam, odbite w mym łonie,Doliny, góry, jeziora, niebiosy […]
(Bolesław Leśmian)
Liryka roli
Monolog dla Kasandry
To ja. Kasandra.A to jest moje miasto pod popiołem.A to jest moja laska i wstążki prorockie.A to jest moja głowa pełna wątpliwości.
(Wisława Szymborska)
Liryka pośrednia – podmiot liryczny prowadzi bezosobową refleksję, jest ukryty za elementami świata przedstawionego.
Charakterystyczne formy gramatyczne – zaimki i czasowniki w trzeciej osobie.
RODZAJE LIRYKI POŚREDNIEJ
liryka opisowa
subiektywna perspektywa „ja” ukryta jest
w opisie jakichś przedmiotów rzeczywistości zewnętrznej,
szczególnie pejzażu
liryka sytuacyjna
za pomocą środków narracyjno-dramatycznych
powołuje do istnienia sceny lub fabuły, w których podmiot liryczny bezpośrednio nie
uczestniczy; obok „ja” lirycznego pojawia się bohater
liryczny
Liryka opisowa
Zły pejzaż
Brązowe świeżą orką poleRówno i płasko jak po stoleUcieka w przestrzeń nieruchomo.Ponad nim martwo się rozpinaPowietrzna pustka szarosina,Którą z rozmachem przekreśla poziomoKilka ciemniejszych, grubych smug.
(Leopold Staff)
Liryka sytuacyjna
Dusiołek
Szedł po świecie Bajdała,Co go wiosna zagrzała –
Oprócz siebie – wiódł szkapę, oprócz szkapy – wołu,Tyleż tędy, co wszędy, szedł z nimi pospołu.
(Bolesław Leśmian)
Liryka inwokacyjna (apelu) – monolog liryczny konstruowany jest jako zwrot do odbiorcy (adresata).
Adresatem wiersza może być osoba, zbiorowość lub pojęcie abstrakcyjne.
Liryka inwokacyjna
Elegia o… (chłopcu polskim)
Oddzielili cię, syneczku, od snów, co jak motyl drżą,haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią,malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg,Wyszywali wisielcami drzew płynące morze.
(Krzysztof Kamil Baczyński)
WYZNACZNIKI RODZAJOWE
EPIKA
Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)?
narrator
Jak zbudowany jest świat przedstawiony?
fabuła
Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje?
narracja
W jaki sposób opisywany jest świat?
świat pokazywany dwupłaszczyznowo;
poprzez narratora i fabułę
Przykłady gatunkównowela, opowiadanie,
powieść, epopeja, satyra, bajka, baśń, legenda
Osoba mówiąca w utworze – narrator.
podmiot opowiadający dzieje określonych bohaterów pierwszoosobowy – należy do świata przedstawionego trzecioosobowy – znajduje się poza światem przedstawionym
Uproszczona typologia narratora: narrator wszechwiedzący – znajduje się na zewnątrz świata przedstawionego, ale wie o tym świecie wszystko, zna jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, stosunki między bohaterami, przeżycia wewnętrzne bohaterów narrator należący do świata przedstawionego – opowiada o historii, w której uczestniczył, jego wiedza jest ograniczona narrator łączący te dwie funkcje – należy do świata przedstawionego, ale jest wszechwiedzący
Narrator wszechwiedzący
Lalka
W sercu gotowała mu się głucha wściekłość. Czuł, że jego ręce stają się jak żelazne sztaby, a ciało nabiera tak dziwnej tęgości, że chyba nie ma kuli, która by uderzywszy go nie odskoczyła. Przemknął mu przez głowę wyraz: śmierć, i na chwilę uśmiechnął się. Wiedział, że śmierć nie rzuca się na odważnych […]
(Bolesław Prus)
Narrator należący do świata przedstawionego
Widnokrąg
Matka szła na przedzie, za nią ojciec, a na końcu ja. A choć najwięcej z nas trojga niosła, bo dwie ubite walizki, z trudem dotrzymywaliśmy jej kroku. Niby szliśmy w niewielkiej od nie odległości, lecz nie wiadomo kiedy o ten krok, dwa, trzy, dziesięć pozostawiała nas za sobą, a nieraz całkiem się od nas odrywała, że musiał ojciec wołać, żeby zwolniła, bo gdzie tak pędzi?
(Wiesław Myśliwski)
Fabuła – układ zdarzeń w świecie przedstawionym.
Rodzaje fabuły: epizodyczna jednowątkowa wielowątkowa
Narracja – wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń.
Przyjmuje 2 formy: opowiadania o zdarzeniach (charakteryzuje się dynamicznością) opisu bohaterów, przestrzeni, sytuacji (charakteryzuje się statycznością)
WYZNACZNIKI RODZAJOWE
DRAMAT
Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)?
brak nadrzędnego podmiotu
Jak zbudowany jest świat przedstawiony?
akcja
Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje?
dialog
W jaki sposób opisywany jest świat?
świat ukazywany poprzez działania i zachowania
bohaterów
Przykłady gatunkówkomedia, tragedia,
tragikomedia
Akcja – działania bohaterów.
Główne fazy akcji: zawiązanie akcji rozwinięcie punkt kulminacyjny perypetia – pojawienie się w przebiegu akcji takich zdarzeń, które zdają się odmieniać przesądzone losy bohaterów rozwiązanie
Dialog – rozmowa co najmniej dwóch osób; wypowiedzenie kwestii bohaterów jest równoznaczne z jego czynem.
Funkcje dialogu: informacyjna – wypowiedzi postaci powiadamiają o okolicznościach nie ukazanych na scenie fabularna – posuwanie wypadków do przodu charakteryzacyjna – pośrednie charakteryzowanie bohaterów