Post on 01-Mar-2019
Podręczny
słownik retoryki
Słownik powstał na zajęciach z retoryki „Magia słów”, które odbywały się w ramach IX edycji Warszawskich Inicjatyw
Edukacyjnych
Warszawa 2014
A
Absurd – wyrażenie wewnętrznie sprzeczne, pozbawione logiki, niedorzeczność, nonsens.
Aksjomat – teza, założenie niewymagające dowodów, uznane w danej dziedzinie nauki za oczywiste i prawdziwe, elementarny składnik innych twierdzeń, pewnik.
Alegoria – rodzaj rozbudowanej metafory w postaci obrazowego opisu; powstaje przez nadanie nowego znaczenia opisowi zjawisk, zdarzeń osób rzeczywistych lub fikcyjnych postaci. Nowe dodatkowe znaczenie opisu wykracza poza to, co jest powiedziane wprost.
Aluzja – świadome, pośrednie nawiązanie do czegoś, skierowane do adresata, który powinien je dostrzec i rozszyfrować, sens wyrażony nie wprost, wzmianka, napomknienie.
Amplifikacja – ujęcie myśli za pomocą dobitnych, wyrazistych, przykuwających uwagę sformułowań, mające na celu właściwe wyeksponowanie tematu oraz uwydatnienie rangi myśli w obrębie prowadzonej argumentacji.
Anafora – środek stylistyczny, polegający na wielokrotnym powtórzeniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku następujących po sobie zdań, wyrazów, strof.
Anakolut – błąd logiczny w wypowiedzi; chwyt stylistyczny polegający na świadomym użyciu niespójnego składniowo wyrażenia.
Animizacja – przenośnia polegająca na nadawaniu przedmiotom nieożywionym, zjawiskom lub pojęciom abstrakcyjnym cech ożywienia.
Antyteza – kontrast, przeciwieństwo, a także teza: teza będąca przeciwieństwem jakiegoś sądu, twierdzenia; zestawienie przeciwstawnych myśli, zdań lub wyrazów służące wzmocnieniu ekspresji utworu i stworzenia efektu równowagi.
Antystrofa – powtarzanie zwrotu w odwróconym szyku wyrazów.
Apel – technika polegająca na bezpośrednim odwołaniu się do woli, emocji, myśli, odbiorcy, stosowany jest głównie przy wystąpieniach agitacyjnych, np. Zastanów się nad tym, Ojczyzna wzywa właśnie Ciebie.
Apologia – mowa, niekiedy tylko napisana, a nie wygłoszona, zawierająca obronę jakiejś osoby, doktryny, itp.
Apostrofa – bezpośredni, często patetyczny zwrot do osoby nieobecnej lub zmarłej , bóstwa, idei lub przedmiotu – jedna z figur retorycznych.
Archaizm – wyraz, postać fonetyczna, znaczenie lub forma fleksyjna wyrazu, także konstrukcja składniowa współcześnie nie używane, ale odczuwane jako przestarzałe.
Argument – dowód potwierdzający lub obalający sąd o czymś, motyw, racja.
B
Błąd – niezamierzone odstępstwo od normy, obowiązującej reguły, zasady; pomyłka
C
Cenzura – urzędowa kontrola książek, czasopism, programów telewizyjnych i radiowych, widowisk teatralnych, filmów, itp. pod kątem politycznym, obyczajowym, niekiedy ideologicznym, prowadzona zwykle przez instytucję państwową; ocena, krytyka czegoś.
Cyceronianizm – styl retoryczny charakterystyczny dla Cycerona, czerpiącego wzorce swojego oratorskiego zarówno z attycyzmu jak i azjanizmu.
Cytat – dosłowne przytoczenie w tekście fragmentu innego tekstu, wypowiedzi cudzej lub własnej, najczęściej graficznie zaznaczone przez cudzysłów.
Czerwony śledź – podstępna taktyka w – zwłaszcza publicznej – dyskusji, polegająca na przedstawieniu argumentacji nie należącej do tematu , absorbującej jednak uwagę przeciwnika oraz widowni i odwracającej ją od właściwego tematu
D
Debata – publiczna dyskusja mająca na celu rozstrzygnięcie jakiejś ważnej kwestii, przyznanie racji jednemu ze stanowisk, dysputa, obrady.
Dedukcja – metoda rozumowania polegająca na wyprowadzaniu logicznych wniosków z faktów (twierdzeń, przesłanek).
Deklamacja – artystyczne wygłaszanie z pamięci utworu literackiego.
Dialog – uporządkowany zespół kolejno po sobie następujących, ustnych lub pisemnych wzajemnie powiązanych wypowiedzi dwóch lub więcej osób (uczestników dialogu). Każdy z uczestników występuje na przemian.
Diatryba – kompozycyjna figura retoryczna polegająca na stworzeniu pozorów walki z wyimaginowanym przeciwnikiem. Może być stosowana w wersji konfrontującej (polemiki z argumentami strony przeciwnej) lub w wersji neutralizowania obaw słuchaczy.
Dowodzenie – rozumowanie mające na celu wykazanie prawdziwości jakiegoś zdania poprzez wskazanie takich zdań prawdziwych , z których za pomocą reguł logicznych wywnioskować można owo zdanie.
Dygresja – odejście od głównego tematu wypowiedzi i wprowadzenie wątków związanych z nim luźno lub wcale , wypowiedź wtrącona w jakimś tekście pisanym albo mówionym.
Dyskurs – rozmowa, dyskusja, przemowa.
Dyskusja – wymiana poglądów (pisemna lub ustna) na jakiś temat, wspólne roztrząsanie jakiegoś, zagadnienia, dysputa.
E
Eksklamacja – wykrzyknienie.
Elipsa – pominięcie części zdania, domyślnej w szerszym kontekście, wyrzutnia, skrót myślowy.
Elokucja – jedna z dziedzin retoryki, ogólnie pojęta nauka o stylu, należy do niej rozważanie zasad właściwego stosowania środków językowych w komunikacji retorycznej.
Emfaza – podkreślenie, uwydatnienie; wzmocnienie oddziaływania specjalnie dobranych, patetycznych słów przez silne emocjonalne zabarwienie towarzyszące ich wypowiadaniu.
Epanalipsa – powtarzanie tej samej frazy na początku i na końcu zdania.
Epifonem – zdanie najczęściej pytające lub wykrzyknikowe, zamykające i jednocześnie w efektowny sposób podsumowujące treści wypowiedzi przedstawionej uprzednio, często uwydatniające emocjonalną postawę autora.
Epifora – figura słów powstająca poprzez powtarzanie tego samego słowa lub zwrotu na końcu każdego członu wypowiedzi.
Epifraza – dopełnienie pozornie kompletnej konstrukcji składniowej jeszcze jednym, nowym, zwykle zaskakującym składnikiem, czasami zmieniającym - pozornie już ustalony – sens całej wypowiedzi.
Epitet – przydawka przymiotnikowa, wyraz stanowiący określenie danego rzeczownika, uwydatniający właściwości
przedmiotu lub stosunek mówiącego do tego przedmiotu, stosowany w celu wzmocnienia plastyki opisu lub jego emocjonalnego zabarwienia.
Erystyka – sztuka skutecznego prowadzenia sporów, zwłaszcza sporów toczonych przed sędziami lub publicznością.
Eufemizm – zastępczy środek językowy (wyraz, wyrażenie lub zwrot), określenie nie nazywające rzeczy po imieniu , stosowane w celu uniknięcia wyrazu , wyrażenia, zwrotu związanego z dawną strefą tabu lub mogącego obrazić czyjeś uczucia.
F
Figury retoryczne – rozpatrywane w ramach tradycyjnej retoryki specyficzne sposoby celowego i planowego budowania wypowiedzi. Cechą charakterystyczną figur retorycznych jest najczęściej odstępstwo od konstrukcji wypowiedzi zgodnych ze zwyczajem językowym lub posługiwanie się wypowiedzią w sposób odmienny od wyznaczonego zwykłymi regułami , np. pozornie zbędne powtarzanie jakichś słów.
Florydacyzm – stylistyczny ozdobnik mowy.
G
Gradacja – następstwo wyznaczone stopniem intensywności , wartości, itp.,; stopniowanie.
H
Hiperbola – środek stylistyczny polegający na wyolbrzymianiu cech opisywanego zjawiska lub przedmiotu, zaliczany często do odmian metafory, np. serce pęka z bólu.
Hipoteza – założenie oparte na prawdopodobieństwie , wymagające udowodnienia, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk lub praw, wyjaśnienie stwierdzonych faktów.
Homonimia – zjawisko polegające na tym, że dwa różne, choć identycznie brzmiące słowa mają inne znaczenia. Słowa takie nazywane są homonimami.
Hyberbaton – przestawienie; świadome zaburzenie normalnego szyku wyrazów w celu zwrócenia na coś uwagi lub osiągnięcia efektu artystycznego.
Hyperocha – odmiana hiperboli; wyrażenie najwyższej pochwały poprzez konwencjonalne zwroty w rodzaju: To najuczciwszy człowiek na świecie.
Hypotypoza – obrazowe, wyraziste przedstawienie myśli, argumentów, faktów przy użyciu metafor, wyrażeń pozwalających na unaocznienie, konkretyzację abstrakcyjnych myśli i idei w postaci wyobrażeń.
I
Indukcja – w logice sposób rozumowania polegający na wyciąganiu wniosków z pojedynczych przypadków wchodzących w skład tych wniosków ogólnych.
Inwersja – przestawianie elementów w jakimś układzie, zmiana kolejności czegoś, przekształcanie elementów.
Ironia – wyrażenie nie wprost znaczenia stojącego w sprzeczności z dosłownym sensem zdania, rozpoznawalne dla słuchającego, np. z tonu głosu; ukryta drwina, złośliwość w wypowiedzi pozornie aprobującej.
K
Katachreza – nadużycie znaczenia. Można ją zakwalifikować jako rodzaj metafory i polega ono na stosowaniu w miejscu właściwego wyrazu innego, ale podobnego pod względem semantycznym, jednak w podstawowym znaczeniu denotującego coś innego.
Kompozycja – dział tradycyjnej retoryki traktujący o zagadnieniach konstrukcji wypowiedzi z punktu widzenia jej
komunikatywności , perswazyjnej skuteczności oraz walorów estetycznych.
Konotacja – treść charakterystyczna nazwy, zespół cech przysługujących wszystkim desygnatom nazwy i tylko im.
Konwersja – forma wnioskowania bezpośredniego, polegająca na zamienianiu miejscami podmiotu i orzecznika zdania kategorycznego przy nie zmienionej jakości zdania.
Kontrargument – argument, który ma podważyć argument strony przeciwnej.
L
Litota – przeciwieństwo hiperboli polegające na eufemistycznym pomniejszaniu jakichś cech lub zjawisk, np. Orłem to on nie jest zamiast Jest głupkowaty.
Logika – dyscyplina zaliczana do nauk filozoficznych, zajmująca się formami i zasadami poprawnego myślenia , wnioskowania.
Logomachia – dyskusja, zwłaszcza dyskusja polemiczna, której uczestnicy nie zdając sobie z tego sprawy, inaczej rozumieją słowo lub zwrot, za pomocą którego sformułowano sporną kwestię.
Ł
Łańcuch – figura retoryczna, której konstrukcja opiera się na tym, że jedna myśl zachodzi na drugą, a sens wypowiedzi ujawnia się na końcu. Dzięki zastosowaniu tej techniki uzyskujemy efekt zaskoczenia słuchacza i dobitnego podkreślenia przedstawionego związku myśli, np. Kto pije, ten mocno śpi. Kto mocno śpi, ten nie grzeszy. Kto nie grzeszy, jest błogosławiony. Kto pije, jest więc błogosławiony.
M
Manipulacja – nieuczciwe wpływanie na cudze poglądy, działania; naginanie, przeinaczanie faktów w celu osiągnięcia własnych korzyści.
Metafora – figura stylistyczna, której istotą jest łączenie słów w taki sposób, że co najmniej jedno z nich uzyskuje nowe, przenośne znaczenie, pozostające (nieraz w bardzo odległym) związku ze znaczeniem podstawowym; przenośnia.
Metonimia – środek stylistyczny polegający na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w jakiejś pozajęzykowej relacji, np. wprowadzenie nazwy skutku zamiast przyczyny.
Mnemonika – wchodzący w skład klasycznej retoryki dział wiedzy o technikach ćwiczenia pamięci i zapamiętywania przygotowanej mowy.
Mykteryzm – patrz. Ironia
N
Narracja – wypowiedź prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym i logicznym; podstawowa forma wypowiedzi w utworach epickich; opowiadanie, opis.
Niedopowiedzenie – wyrażenie, w którym pominięto jakiś składnik bądź składniki, na skutek czego jego zawartość informacyjna jest niższa od zamierzonej, bądź jest ono w swoim kontekście wieloznaczne lub niemożliwe do zrozumienia.
O
Okres retoryczny – zdanie z reguły złożone, o wieloczłonowej, hierarchicznej budowie, tworzące zamkniętą pod względem intonacyjnym i znaczeniowym całość.
Oksymoron – metaforyczne zestawienie wyrazów o przeciwstawnym, wykluczających się znaczeniach.
Omówienie – patrz. Peryfraza.
Onomatopeja – wyraz powstały przez naśladowanie dźwięków naturalnych, np. bzz, chlup, miau; także odtwarzanie środkami językowymi dźwięków naturalnych.
P
Paradoks – to forma gry słownej polegająca na użyciu sprzeczności. Za jej pomocą uzyskujemy zainteresowanie odbiorcy, np. Brak odpowiedzi jest odpowiedzią.
Paralelizm – równoległe lub cykliczne występowanie takich samych lub podobnych elementów kompozycyjnych utworu.
Paralogizm – fałszywy wniosek, rozumowanie zawierające błąd, prezentowane jednak bez świadomości tego błędu, albo bez zamiaru wprowadzenia kogoś w błąd: dla żartu, zabawy, w celach dydaktycznych.
Parenteza – figura retoryczna, nawiasowe wtrącenie jakieś wyrażenia zwykle nie pozostającego w związku składniowym z głównym tekstem.
Paronomazja – figura słów powstająca poprzez powtarzanie wyrazów o podobnym brzmieniu, choć niekoniecznie
pokrewnym etymologicznie i posiadających to samo lub podobne, albo też zupełnie inne znaczenie.
Perswazja – wpływanie na kogoś w celu skłonienia go, by w coś uwierzył; przekonywanie, tłumaczenie.
Peryfraza – środek stylistyczny polegający na omówieniu, zastąpieniu jakiegoś zjawiska, wydarzenia lub osoby bardziej rozbudowaną wypowiedzią.
Pleonazm – połączenie wyrazów znaczących to samo lub prawie to samo, np. masło maślane.
Poliptoton – figura słów, która powstaje przez powtarzanie tego samego wyrazu, z reguły rzeczownika lub czasownika, ze zmianą jego formy – zwykle przypadka lub liczby.
Polisyndeton – wielospójnik; zaliczania do figur słów konstrukcja składniowa, w której kilka równorzędnych członów połączonych jest tym samym spójnikiem (zwykle spójnikiem – i).
Porównanie – wyrażenie językowe, figura stylistyczna składająca się z dwóch części porównywanych i wyrazu porównującego.
Postawy – jakaś osoba zajmuje względem jakiegoś obiektu (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, idei, zjawisk) określoną postawę, jeśli osoba ta wykazuje stałą skłonność do pozytywnego bądź negatywnego oceniania tego obiektu.
Pytanie retoryczne – wypowiedź w formie pytania , której celem nie jest uzyskanie informacji, lecz uwypuklenie oczywistości odpowiedzi.
R
Retoryka – teoria i sztuka przemawiania; krasomówstwo; sztuka sprawnego posługiwania się mową w celu wywierania wpływu na ludzi, związana z nią wiedza oraz praktyka.
Retrospekcja – środek stylistyczny; w utworze literackim, dramatycznym , filmowym: przywoływanie zdarzeń wcześniejszych od momentu rozpoczęcia akcji, fabuły.
S
Sarkazm – odmiana ironii, uszczypliwe, nacechowane goryczą szyderstwo, nierzadko wyrażające niechęć czy nawet wrogość.
Sentencja – zdanie lapidarne, zawierające ogólną myśl o charakterze filozoficznym ; aforyzm, myśl, maksyma.
Stereotyp – funkcjonujący w świadomości społecznej skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości odnoszący się do osób, rzeczy lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalony jednak przez tradycję i nie ulegający zmianom; szablon.
Synekdocha – figura stylistyczna polegająca na użyciu nazwy całości lub ogółu przedmiotów na oznaczenie części lub jednego przedmiotu, także odwrotnie.
Symbol – w sztuce i literaturze: motyw, zespół motywów będących znakiem pewnych treści ukrytych, niejednoznacznych, często nie dających się wyrazić w inny sposób, mający jednorazowy, nieokreślony charakter, pozwalający na różne rozumienia i interpretacje owych treści.
Synonimia – bliskoznaczność; wyrażanie podobnej treści za pomocą różnych form językowych. Wyrazy lub zwroty językowe posiadające takie samo lub zbliżone znaczenie nazywa się synonimami.
T
Tautologia – wyraz, powiedzenie powtarzające niepotrzebnie zawartą już w wypowiedzi treść, np. wrócić z powrotem.
Teza – twierdzenie zawierające treść podstawową dla jakiejś dziedziny ; twierdzenie, założenie, które ktoś zamierza uzasadnić, udowodnić.
Tropy – wyodrębnione w retorycznej teorii stylu , trudne do jasnego zdefiniowania sposoby zastępowania jednych wyrażeń innymi – w celu skutecznego, dobitnego, plastycznego i ozdobnego formułowania myśli.
Twierdzenie – w kontekście prowadzonej argumentacji: kontrowersyjne zdanie, którego słuszność ma być wykazana w następnej części wywodu, teza.
W
Wnioskowanie – rozumowanie, w którym na podstawie wcześniejszego uznania prawdziwości pewnych zdań dochodzi się do stwierdzenia prawdziwości kolejnego zdania – dotąd nie uznawanego bądź uznawanego z mniejszą dozą pewności.
Wykrzyknienie – nieodmienna część mowy wyrażające silne stany emocjonalne, np. życzenia, rozkazy, albo imitująca dźwięki.
Z
Zdanie – sensowna wypowiedź oznajmująca podlegająca kryterium prawdy lub fałszu.