Podręczny

słownik retoryki

Słownik powstał na zajęciach z retoryki „Magia słów”, które odbywały się w ramach IX edycji Warszawskich Inicjatyw

Edukacyjnych

Warszawa 2014

A

Absurd – wyrażenie wewnętrznie sprzeczne, pozbawione logiki, niedorzeczność, nonsens.

Aksjomat – teza, założenie niewymagające dowodów, uznane w danej dziedzinie nauki za oczywiste i prawdziwe, elementarny składnik innych twierdzeń, pewnik.

Alegoria – rodzaj rozbudowanej metafory w postaci obrazowego opisu; powstaje przez nadanie nowego znaczenia opisowi zjawisk, zdarzeń osób rzeczywistych lub fikcyjnych postaci. Nowe dodatkowe znaczenie opisu wykracza poza to, co jest powiedziane wprost.

Aluzja – świadome, pośrednie nawiązanie do czegoś, skierowane do adresata, który powinien je dostrzec i rozszyfrować, sens wyrażony nie wprost, wzmianka, napomknienie.

Amplifikacja – ujęcie myśli za pomocą dobitnych, wyrazistych, przykuwających uwagę sformułowań, mające na celu właściwe wyeksponowanie tematu oraz uwydatnienie rangi myśli w obrębie prowadzonej argumentacji.

Anafora – środek stylistyczny, polegający na wielokrotnym powtórzeniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku następujących po sobie zdań, wyrazów, strof.

Anakolut – błąd logiczny w wypowiedzi; chwyt stylistyczny polegający na świadomym użyciu niespójnego składniowo wyrażenia.

Animizacja – przenośnia polegająca na nadawaniu przedmiotom nieożywionym, zjawiskom lub pojęciom abstrakcyjnym cech ożywienia.

Antyteza – kontrast, przeciwieństwo, a także teza: teza będąca przeciwieństwem jakiegoś sądu, twierdzenia; zestawienie przeciwstawnych myśli, zdań lub wyrazów służące wzmocnieniu ekspresji utworu i stworzenia efektu równowagi.

Antystrofa – powtarzanie zwrotu w odwróconym szyku wyrazów.

Apel – technika polegająca na bezpośrednim odwołaniu się do woli, emocji, myśli, odbiorcy, stosowany jest głównie przy wystąpieniach agitacyjnych, np. Zastanów się nad tym, Ojczyzna wzywa właśnie Ciebie.

Apologia – mowa, niekiedy tylko napisana, a nie wygłoszona, zawierająca obronę jakiejś osoby, doktryny, itp.

Apostrofa – bezpośredni, często patetyczny zwrot do osoby nieobecnej lub zmarłej , bóstwa, idei lub przedmiotu – jedna z figur retorycznych.

Archaizm – wyraz, postać fonetyczna, znaczenie lub forma fleksyjna wyrazu, także konstrukcja składniowa współcześnie nie używane, ale odczuwane jako przestarzałe.

Argument – dowód potwierdzający lub obalający sąd o czymś, motyw, racja.

B

Błąd – niezamierzone odstępstwo od normy, obowiązującej reguły, zasady; pomyłka

C

Cenzura – urzędowa kontrola książek, czasopism, programów telewizyjnych i radiowych, widowisk teatralnych, filmów, itp. pod kątem politycznym, obyczajowym, niekiedy ideologicznym, prowadzona zwykle przez instytucję państwową; ocena, krytyka czegoś.

Cyceronianizm – styl retoryczny charakterystyczny dla Cycerona, czerpiącego wzorce swojego oratorskiego zarówno z attycyzmu jak i azjanizmu.

Cytat – dosłowne przytoczenie w tekście fragmentu innego tekstu, wypowiedzi cudzej lub własnej, najczęściej graficznie zaznaczone przez cudzysłów.

Czerwony śledź – podstępna taktyka w – zwłaszcza publicznej – dyskusji, polegająca na przedstawieniu argumentacji nie należącej do tematu , absorbującej jednak uwagę przeciwnika oraz widowni i odwracającej ją od właściwego tematu

D

Debata – publiczna dyskusja mająca na celu rozstrzygnięcie jakiejś ważnej kwestii, przyznanie racji jednemu ze stanowisk, dysputa, obrady.

Dedukcja – metoda rozumowania polegająca na wyprowadzaniu logicznych wniosków z faktów (twierdzeń, przesłanek).

Deklamacja – artystyczne wygłaszanie z pamięci utworu literackiego.

Dialog – uporządkowany zespół kolejno po sobie następujących, ustnych lub pisemnych wzajemnie powiązanych wypowiedzi dwóch lub więcej osób (uczestników dialogu). Każdy z uczestników występuje na przemian.

Diatryba – kompozycyjna figura retoryczna polegająca na stworzeniu pozorów walki z wyimaginowanym przeciwnikiem. Może być stosowana w wersji konfrontującej (polemiki z argumentami strony przeciwnej) lub w wersji neutralizowania obaw słuchaczy.

Dowodzenie – rozumowanie mające na celu wykazanie prawdziwości jakiegoś zdania poprzez wskazanie takich zdań prawdziwych , z których za pomocą reguł logicznych wywnioskować można owo zdanie.

Dygresja – odejście od głównego tematu wypowiedzi i wprowadzenie wątków związanych z nim luźno lub wcale , wypowiedź wtrącona w jakimś tekście pisanym albo mówionym.

Dyskurs – rozmowa, dyskusja, przemowa.

Dyskusja – wymiana poglądów (pisemna lub ustna) na jakiś temat, wspólne roztrząsanie jakiegoś, zagadnienia, dysputa.

E

Eksklamacja – wykrzyknienie.

Elipsa – pominięcie części zdania, domyślnej w szerszym kontekście, wyrzutnia, skrót myślowy.

Elokucja – jedna z dziedzin retoryki, ogólnie pojęta nauka o stylu, należy do niej rozważanie zasad właściwego stosowania środków językowych w komunikacji retorycznej.

Emfaza – podkreślenie, uwydatnienie; wzmocnienie oddziaływania specjalnie dobranych, patetycznych słów przez silne emocjonalne zabarwienie towarzyszące ich wypowiadaniu.

Epanalipsa – powtarzanie tej samej frazy na początku i na końcu zdania.

Epifonem – zdanie najczęściej pytające lub wykrzyknikowe, zamykające i jednocześnie w efektowny sposób podsumowujące treści wypowiedzi przedstawionej uprzednio, często uwydatniające emocjonalną postawę autora.

Epifora – figura słów powstająca poprzez powtarzanie tego samego słowa lub zwrotu na końcu każdego członu wypowiedzi.

Epifraza – dopełnienie pozornie kompletnej konstrukcji składniowej jeszcze jednym, nowym, zwykle zaskakującym składnikiem, czasami zmieniającym - pozornie już ustalony – sens całej wypowiedzi.

Epitet – przydawka przymiotnikowa, wyraz stanowiący określenie danego rzeczownika, uwydatniający właściwości

przedmiotu lub stosunek mówiącego do tego przedmiotu, stosowany w celu wzmocnienia plastyki opisu lub jego emocjonalnego zabarwienia.

Erystyka – sztuka skutecznego prowadzenia sporów, zwłaszcza sporów toczonych przed sędziami lub publicznością.

Eufemizm – zastępczy środek językowy (wyraz, wyrażenie lub zwrot), określenie nie nazywające rzeczy po imieniu , stosowane w celu uniknięcia wyrazu , wyrażenia, zwrotu związanego z dawną strefą tabu lub mogącego obrazić czyjeś uczucia.

F

Figury retoryczne – rozpatrywane w ramach tradycyjnej retoryki specyficzne sposoby celowego i planowego budowania wypowiedzi. Cechą charakterystyczną figur retorycznych jest najczęściej odstępstwo od konstrukcji wypowiedzi zgodnych ze zwyczajem językowym lub posługiwanie się wypowiedzią w sposób odmienny od wyznaczonego zwykłymi regułami , np. pozornie zbędne powtarzanie jakichś słów.

Florydacyzm – stylistyczny ozdobnik mowy.

G

Gradacja – następstwo wyznaczone stopniem intensywności , wartości, itp.,; stopniowanie.

H

Hiperbola – środek stylistyczny polegający na wyolbrzymianiu cech opisywanego zjawiska lub przedmiotu, zaliczany często do odmian metafory, np. serce pęka z bólu.

Hipoteza – założenie oparte na prawdopodobieństwie , wymagające udowodnienia, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk lub praw, wyjaśnienie stwierdzonych faktów.

Homonimia – zjawisko polegające na tym, że dwa różne, choć identycznie brzmiące słowa mają inne znaczenia. Słowa takie nazywane są homonimami.

Hyberbaton – przestawienie; świadome zaburzenie normalnego szyku wyrazów w celu zwrócenia na coś uwagi lub osiągnięcia efektu artystycznego.

Hyperocha – odmiana hiperboli; wyrażenie najwyższej pochwały poprzez konwencjonalne zwroty w rodzaju: To najuczciwszy człowiek na świecie.

Hypotypoza – obrazowe, wyraziste przedstawienie myśli, argumentów, faktów przy użyciu metafor, wyrażeń pozwalających na unaocznienie, konkretyzację abstrakcyjnych myśli i idei w postaci wyobrażeń.

I

Indukcja – w logice sposób rozumowania polegający na wyciąganiu wniosków z pojedynczych przypadków wchodzących w skład tych wniosków ogólnych.

Inwersja – przestawianie elementów w jakimś układzie, zmiana kolejności czegoś, przekształcanie elementów.

Ironia – wyrażenie nie wprost znaczenia stojącego w sprzeczności z dosłownym sensem zdania, rozpoznawalne dla słuchającego, np. z tonu głosu; ukryta drwina, złośliwość w wypowiedzi pozornie aprobującej.

K

Katachreza – nadużycie znaczenia. Można ją zakwalifikować jako rodzaj metafory i polega ono na stosowaniu w miejscu właściwego wyrazu innego, ale podobnego pod względem semantycznym, jednak w podstawowym znaczeniu denotującego coś innego.

Kompozycja – dział tradycyjnej retoryki traktujący o zagadnieniach konstrukcji wypowiedzi z punktu widzenia jej

komunikatywności , perswazyjnej skuteczności oraz walorów estetycznych.

Konotacja – treść charakterystyczna nazwy, zespół cech przysługujących wszystkim desygnatom nazwy i tylko im.

Konwersja – forma wnioskowania bezpośredniego, polegająca na zamienianiu miejscami podmiotu i orzecznika zdania kategorycznego przy nie zmienionej jakości zdania.

Kontrargument – argument, który ma podważyć argument strony przeciwnej.

L

Litota – przeciwieństwo hiperboli polegające na eufemistycznym pomniejszaniu jakichś cech lub zjawisk, np. Orłem to on nie jest zamiast Jest głupkowaty.

Logika – dyscyplina zaliczana do nauk filozoficznych, zajmująca się formami i zasadami poprawnego myślenia , wnioskowania.

Logomachia – dyskusja, zwłaszcza dyskusja polemiczna, której uczestnicy nie zdając sobie z tego sprawy, inaczej rozumieją słowo lub zwrot, za pomocą którego sformułowano sporną kwestię.

Ł

Łańcuch – figura retoryczna, której konstrukcja opiera się na tym, że jedna myśl zachodzi na drugą, a sens wypowiedzi ujawnia się na końcu. Dzięki zastosowaniu tej techniki uzyskujemy efekt zaskoczenia słuchacza i dobitnego podkreślenia przedstawionego związku myśli, np. Kto pije, ten mocno śpi. Kto mocno śpi, ten nie grzeszy. Kto nie grzeszy, jest błogosławiony. Kto pije, jest więc błogosławiony.

M

Manipulacja – nieuczciwe wpływanie na cudze poglądy, działania; naginanie, przeinaczanie faktów w celu osiągnięcia własnych korzyści.

Metafora – figura stylistyczna, której istotą jest łączenie słów w taki sposób, że co najmniej jedno z nich uzyskuje nowe, przenośne znaczenie, pozostające (nieraz w bardzo odległym) związku ze znaczeniem podstawowym; przenośnia.

Metonimia – środek stylistyczny polegający na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w jakiejś pozajęzykowej relacji, np. wprowadzenie nazwy skutku zamiast przyczyny.

Mnemonika – wchodzący w skład klasycznej retoryki dział wiedzy o technikach ćwiczenia pamięci i zapamiętywania przygotowanej mowy.

Mykteryzm – patrz. Ironia

N

Narracja – wypowiedź prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym i logicznym; podstawowa forma wypowiedzi w utworach epickich; opowiadanie, opis.

Niedopowiedzenie – wyrażenie, w którym pominięto jakiś składnik bądź składniki, na skutek czego jego zawartość informacyjna jest niższa od zamierzonej, bądź jest ono w swoim kontekście wieloznaczne lub niemożliwe do zrozumienia.

O

Okres retoryczny – zdanie z reguły złożone, o wieloczłonowej, hierarchicznej budowie, tworzące zamkniętą pod względem intonacyjnym i znaczeniowym całość.

Oksymoron – metaforyczne zestawienie wyrazów o przeciwstawnym, wykluczających się znaczeniach.

Omówienie – patrz. Peryfraza.

Onomatopeja – wyraz powstały przez naśladowanie dźwięków naturalnych, np. bzz, chlup, miau; także odtwarzanie środkami językowymi dźwięków naturalnych.

P

Paradoks – to forma gry słownej polegająca na użyciu sprzeczności. Za jej pomocą uzyskujemy zainteresowanie odbiorcy, np. Brak odpowiedzi jest odpowiedzią.

Paralelizm – równoległe lub cykliczne występowanie takich samych lub podobnych elementów kompozycyjnych utworu.

Paralogizm – fałszywy wniosek, rozumowanie zawierające błąd, prezentowane jednak bez świadomości tego błędu, albo bez zamiaru wprowadzenia kogoś w błąd: dla żartu, zabawy, w celach dydaktycznych.

Parenteza – figura retoryczna, nawiasowe wtrącenie jakieś wyrażenia zwykle nie pozostającego w związku składniowym z głównym tekstem.

Paronomazja – figura słów powstająca poprzez powtarzanie wyrazów o podobnym brzmieniu, choć niekoniecznie

pokrewnym etymologicznie i posiadających to samo lub podobne, albo też zupełnie inne znaczenie.

Perswazja – wpływanie na kogoś w celu skłonienia go, by w coś uwierzył; przekonywanie, tłumaczenie.

Peryfraza – środek stylistyczny polegający na omówieniu, zastąpieniu jakiegoś zjawiska, wydarzenia lub osoby bardziej rozbudowaną wypowiedzią.

Pleonazm – połączenie wyrazów znaczących to samo lub prawie to samo, np. masło maślane.

Poliptoton – figura słów, która powstaje przez powtarzanie tego samego wyrazu, z reguły rzeczownika lub czasownika, ze zmianą jego formy – zwykle przypadka lub liczby.

Polisyndeton – wielospójnik; zaliczania do figur słów konstrukcja składniowa, w której kilka równorzędnych członów połączonych jest tym samym spójnikiem (zwykle spójnikiem – i).

Porównanie – wyrażenie językowe, figura stylistyczna składająca się z dwóch części porównywanych i wyrazu porównującego.

Postawy – jakaś osoba zajmuje względem jakiegoś obiektu (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, idei, zjawisk) określoną postawę, jeśli osoba ta wykazuje stałą skłonność do pozytywnego bądź negatywnego oceniania tego obiektu.

Pytanie retoryczne – wypowiedź w formie pytania , której celem nie jest uzyskanie informacji, lecz uwypuklenie oczywistości odpowiedzi.

R

Retoryka – teoria i sztuka przemawiania; krasomówstwo; sztuka sprawnego posługiwania się mową w celu wywierania wpływu na ludzi, związana z nią wiedza oraz praktyka.

Retrospekcja – środek stylistyczny; w utworze literackim, dramatycznym , filmowym: przywoływanie zdarzeń wcześniejszych od momentu rozpoczęcia akcji, fabuły.

S

Sarkazm – odmiana ironii, uszczypliwe, nacechowane goryczą szyderstwo, nierzadko wyrażające niechęć czy nawet wrogość.

Sentencja – zdanie lapidarne, zawierające ogólną myśl o charakterze filozoficznym ; aforyzm, myśl, maksyma.

Stereotyp – funkcjonujący w świadomości społecznej skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości odnoszący się do osób, rzeczy lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalony jednak przez tradycję i nie ulegający zmianom; szablon.

Synekdocha – figura stylistyczna polegająca na użyciu nazwy całości lub ogółu przedmiotów na oznaczenie części lub jednego przedmiotu, także odwrotnie.

Symbol – w sztuce i literaturze: motyw, zespół motywów będących znakiem pewnych treści ukrytych, niejednoznacznych, często nie dających się wyrazić w inny sposób, mający jednorazowy, nieokreślony charakter, pozwalający na różne rozumienia i interpretacje owych treści.

Synonimia – bliskoznaczność; wyrażanie podobnej treści za pomocą różnych form językowych. Wyrazy lub zwroty językowe posiadające takie samo lub zbliżone znaczenie nazywa się synonimami.

T

Tautologia – wyraz, powiedzenie powtarzające niepotrzebnie zawartą już w wypowiedzi treść, np. wrócić z powrotem.

Teza – twierdzenie zawierające treść podstawową dla jakiejś dziedziny ; twierdzenie, założenie, które ktoś zamierza uzasadnić, udowodnić.

Tropy – wyodrębnione w retorycznej teorii stylu , trudne do jasnego zdefiniowania sposoby zastępowania jednych wyrażeń innymi – w celu skutecznego, dobitnego, plastycznego i ozdobnego formułowania myśli.

Twierdzenie – w kontekście prowadzonej argumentacji: kontrowersyjne zdanie, którego słuszność ma być wykazana w następnej części wywodu, teza.

W

Wnioskowanie – rozumowanie, w którym na podstawie wcześniejszego uznania prawdziwości pewnych zdań dochodzi się do stwierdzenia prawdziwości kolejnego zdania – dotąd nie uznawanego bądź uznawanego z mniejszą dozą pewności.

Wykrzyknienie – nieodmienna część mowy wyrażające silne stany emocjonalne, np. życzenia, rozkazy, albo imitująca dźwięki.

Z

Zdanie – sensowna wypowiedź oznajmująca podlegająca kryterium prawdy lub fałszu.

Bibliografia

1. Słownik współczesnego języka polskiego, red. Bogusław Dunaj, Warszawa 1996

2. Szymanek Krzysztof, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2012

3. Beling Artur, Sztuka wystąpień publicznych, Gdańsk 2010