Przeciwdziałania dyskryminacji w Polsce.Aspekty prawne.

Polskie doświadczenia ostatnich 20 lat.

Katarzyna Bogatko

Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego jest ekspercką organizacją pozarządową prawników

i prawniczek, specjalizującą się w przeciwdziałaniu dyskryminacji, współpracującą z siecią organizacji

krajowych i zagranicznych

Nasza misjaWskazujemy prawne standardy antydyskryminacyjne na poziomie stanowienia i stosowania prawa oraz jesteśmy stale obecni w debacie publicznej dotyczącej równości.Profesjonalnie i z zaangażowaniem prowadzimy działalność w kraju i za granicą poprzez: poradnictwo prawne i litygację, monitorowanie funkcjonowania państwa oraz edukację antydyskryminacyjną.Koordynujemy rozbudowaną sieć prawników i prawniczek pro bono o zasięgu ogólnopolskim

Nasze projektyKoalicja na Rzecz Równych SzansWsparcie prawne dla ofiar dyskryminacji – profesjonalne poradnictwo prawneSzkoła ombudsmanów związkowych do spraw równego traktowaniaEdukacja prawna dla dziennikarzyPrawa osób transpłciowychMonitoring stosowania przepisów prawa antydyskryminacyjnego przez wymiar sprawiedliwości

1997r.

Przeciwdziałanie dyskryminacji w Polsce

Art. 32

Zasada równego traktowania

Zakaz dyskryminacji

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania

przez władze publiczne.

Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z

jakiejkolwiek przyczyny.

Zasada równego traktowania

Zasada niedyskryminacji

Art. 33 Zasada równouprawnienia

1.Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.

2.Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.Kodeks karny

art. 119 k.k. Przemoc motywowana uprzedzeniami

§ 1. Kto stosuje przemoc lub groźbę

bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 256 k.k.Propagowanie faszyzmu, innego ustroju totalitarnego

lub nawoływanie do nienawiści

§ 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic

narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia

wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.§ 2. Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje,

utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot,

zawierające treść określoną w § 1 albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej.

§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w § 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej.

§ 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w § 2, chociażby nie

stanowiły własności sprawcy.

Art. 257 k.k.Dyskryminacja poprzez publiczne znieważenie lub naruszenie nietykalności cielesnej

Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

2001

Przeciwdziałanie dyskryminacji w Polsce

2001Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn

*1991 r. - Pełnomocnik Rządu do spraw Kobiet i Rodziny *1997 r. -Pełnomocnik Rządu do spraw Rodziny

2004

Przeciwdziałanie dyskryminacji w Polsce

Obowiązek dostosowania prawa polskiego do prawa wspólnotowegow tym implementowania dwóch dyrektyw antydyskryminacyjnych:

• Dyrektywy z dnia 29 czerwca 2000r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (2000/43/WE)

• Dyrektywy ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (2000/78/WE)

2004 Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej

Zmiany w kodeksie pracy

Do kodeksu wprowadzono m.in. ogólną zasadę równego traktowania (art. 113); zmieniono także rozdział IIa, który nazwano „Równe traktowanie w zatrudnieniu”, definiując w nim dyskryminację w sferze zatrudnienia oraz wprowadzając wiele szczegółowych regulacji wynikających z dyrektyw.

Zmiany w Kodeksie pracy

Zasada równego traktowania i nie dyskryminacji

Art.113 kodeksu pracy Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu,

bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy – jest niedopuszczalna

Zasada równego traktowania i niedyskryminacji w zatrudnieniu

• nawiązywanie stosunku pracy • rozwiązywanie stosunku pracy• warunki zatrudnienia• awansowanie• dostęp do szkoleń podnoszących kwalifikacje

zawodowe

Zakres zasady równego traktowania i niedyskryminacji w zatrudnieniu

w szczególności: płeć, wiek, niepełnosprawność,

rasa, religia, narodowość, przekonania polityczne,

przynależność związkowa, pochodzenie etniczne, wyznanie,

orientacja seksualna, zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony

albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy

KATALOG OTWARTY

Zakres cech objętych ochroną

Kodeks pracy definiuje podstawowe formy dyskryminacji

• Dyskryminacja bezpośrednia• Dyskryminacja pośrednia• Molestowanie • Molestowanie seksualne• Zachęcanie do dyskryminacji

Ma miejsce wówczas, gdy pracownik z jednej lub z kilku przyczyn był, jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy

Sprawdzamy, czy wystąpiły 3 elementy:

• gorsze traktowanie

• przesłanka dyskryminacji – cecha prawnie chroniona

• źródło porównania

Odpowiadamy na pytanie:

Czy zostałbym zatrudniony gdybym nie był przedstawicielem

związku zawodowego?

Dyskryminacja bezpośrednia

Ma miejsce gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje albo szczególnie niekorzystna sytuacja w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych wobec wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wyróżnionej ze względu na jedną lub kilka przyczyn

Elementy dyskryminacji pośredniej• Neutralna praktyka, kryterium, reguła• Znacząco bardziej negatywny skutek dla grupy chronionej• Źródło porównania• Przesłanki dyskryminacji - cecha prawnie chroniona

Dyskryminacja pośrednia

• Niepożądane zachowanie związane z cechą prawnie chronioną, którego celem lub skutkiem jest: naruszenie godności osoby i stworzenie zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery

Molestowanie

Każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika

CEL LUB SKUTEK: naruszenie godności tworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery

Molestowanie seksualne

Przejawem dyskryminowania jest także: działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu lub nakazaniu jej naruszenia tej zasady

Zachęcanie do dyskryminacji

• Osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę*, ustalane na podstawie odrębnych przepisów* Przed zmianą: „osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania kobiet i mężczyzn, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż najniższe wynagrodzenie za pracę i nie wyższej niż sześciokrotność tego wynagrodzenia”

Prawo do odszkodowania

Oznacza to, że to pracodawca będzie musiał udowodnić, że nie dyskryminował pracownika.

Pracownik powinien wykazać fakty uprawdopodabniające zarzut nierównego traktowania w zatrudnieniu, a wówczas na pracodawcę przechodzi ciężar dowodu, że

kierował się obiektywnymi powodami

Zasada przeniesionego ciężaru dowodu

2008Pełnomocnik Rządu ds. Równego Traktowania odpowiedzialny za realizowanie polityki rządu

w zakresie równego traktowania oraz przeciwdziałanie dyskryminacji

Przeciwdziałanie dyskryminacji w Polsce

Brak ustawowej ochrony przed dyskryminacją w innych niż

zatrudnienie obszarach życiado 2011 r.

Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii

Europejskiej w zakresie równego traktowania

(tzw. ustawa antydyskryminacyjna)

2011r.Zmiany w prawie

• dyrektywy Rady 86/613/EWG z 11 grudnia 1986r. w sprawie stosowania zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn pracujących na własny rachunek, w tym w rolnictwie, oraz w sprawie ochrony kobiet pracujących na własny rachunek w okresie ciąży i macierzyństwa

• dyrektywy Rady 2000/43/WE z 29 czerwca 2000r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne

• dyrektywy Rady 2000/78/WE z 27 listopada 2000r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudniania i pracy

• dyrektywy Rady 2004/113/WE z 13 grudnia 2004r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług,

• dyrektywy 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 5 lipca 2006r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady rowności szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy

Ustawa antydyskryminacyjna implementuje przepisy:

Przesłanki dyskryminacji:płećrasa pochodzenie etnicznenarodowość religiawyznanie, światopoglądniepełnosprawnośćwiek orientacja seksualna

KATALOG ZAMKNIĘTY!!!

Ograniczony zakres ochrony przed dyskryminacją

Obszary:

• Zatrudnienie niepracownicze - wykonywanie pracy na podstawie umów cywilnoprawnych –

np.: umowa zlecenie, umowa o dzieło

• Ochrona zdrowia

• Dostęp i warunki korzystania z usług, w tym z usług mieszkaniowych

• Oświata i szkolnictwo wyższe

• Dostęp i warunki korzystania z zabezpieczenia społecznego

• Kształcenie zawodowe, w tym dokształcanie, doskonalenie, przekwalifikowanie zawodowe

oraz praktyki zawodowe

• Warunki podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej lub zawodowej

• Dostęp i warunki korzystania z instrumentów i usług rynku pracy aktywizujących osoby

bezrobotne

• Przystępowanie i działanie w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców

Ograniczony zakres ochrony przed dyskryminacją

• dostępu i warunków korzystania z zabezpieczenia społecznego

• usług, w tym usług mieszkaniowych, rzeczy • oraz nabywania praw lub energii, jeżeli są one

oferowane publicznieze względu na:płeć, rasę, pochodzenie etnicznenarodowość

Zakaz nierównego traktowania w zakresie:

• opieki zdrowotnej

• oświaty i szkolnictwa wyższego

ze względu na:

• rasę,

• pochodzenie etniczne

• narodowość

Zakaz nierównego traktowania w zakresie:

• podejmowania kształcenia zawodowego, w tym dokształcania, doskonalenia, przekwalifikowania zawodowego oraz praktyk zawodowych;

• warunków podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej lub zawodowej,w tym w szczególności w ramach stosunku pracy albo pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej;ze względu na:płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność,wiek lub orientację seksualną

Zakaz nierównego traktowania w zakresie:

• przystępowania i działania w związkach zawodowych, organizacjach pracodawców oraz samorządach zawodowych, a także korzystania z uprawnień przysługujących członkom tych organizacji;

• dostępu i warunków korzystania z instrumentów rynku pracy i usług rynku pracy określonych w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracyze względu na: płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną

Zakaz nierównego traktowania w zakresie:

• odmowa przyjęcia do przedszkola dziecka zarażonego wirusem HIV

• odmowa wynajęcia lokalu mieszkalnego osobie homoseksualnej

• molestowanie ze względu na wygląd osoby wykonującej działalność zawodową na podstawie umowy cywilnoprawnej

• molestowanie seksualne studentki przez wykładowcę• odmowa wynajęcia pokoju w hotelu parze

jednopłciowej

Przykłady sytuacji nieobjętych ochroną

Organy równościowe

• Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Traktowania

• Rzecznik Praw Obywatelskich

Organy właściwe w sprawach przeciwdziałania naruszeniom zasady równego traktowania

Wrzesień 2012Opracowanie przez Koalicję na Rzecz Równych Szans projektu ustawy nowelizujący tzw. ustawę antydyskryminacyjną

• Wprowadzenie otwartego katalogu cech prawnie chronionych

• Dopisanie do cech wskazanych w ustawie – tożsamości płciowej oraz ekspresji płciowej

• Wprowadzenie definicji dyskryminacji wielokrotnej, dyskryminacji przez asocjację oraz dyskryminacji przez asumpcję

• Wprowadzenie obok odszkodowania również zadośćuczynienia za dyskryminację

Postulaty zmian – ustawa antydyskryminacyjna

Projekt ustawy o zmianie Ustawy - kodeks karny

- Wykreślenie art. 119 i 257W miejsce trzech przepisów normujących czyny zabronione (art. 119, 256, 257), charakteryzujące się dyskryminacyjnym motywem zachowania sprawcy przestępstwa wprowadza się jeden przepis penalizujący czyny o podłożu dyskryminacyjnym.

Postulaty zmian – kodeks karny

Art 256 otrzyma brzmienie:§ 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub

nawołuje do nienawiści wobec grupy osób lub osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, społecznej, naturalnych lub nabytych cech osobistych lub przekonań, albo z tego powodu grupę osób lub osobę znieważa, podlega karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechnienia produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła dane informatyczne, druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w § 1.

§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w § 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej.

§ 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd orzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w § 2, chociażby nie stanowiły własność sprawcy.

§ 5. Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec innej osoby z powodu określonego w § 1 albo z tego powodu narusza jej nietykalność cielesną, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”

Rządowe postulaty zmian kodeksu karnego

- Krytyka szerokiego pojęcia „naturalne lub nabyte cechy osobiste„

- Pojęcie nieostre, niedookreślone- Problemy w interpretacji, chaos w orzecznictwie- Wątpliwości z punktu widzenia podstawowej zasady

prawa karnego - która nakłada na ustawodawcę obowiązek formułowania przepisów karnych w sposób maksymalnie przejrzysty i zrozumiały dla każdego obywatela/obywatelki

- Brak możliwości prowadzenia precyzyjnych statystyk dotyczących poszczególnych przesłanek będących motywacją popełnianych czynów zabronionych

Stanowisko organizacji pozarządowych odnośnie postulowanych zmian

O co walczą organizacje pozarządowe?

Wskazanie konkretnych przesłanek (takich jak np.: płeć, orientacje seksualna, tożsamość płciowa, niepełnosprawność) ochrony przed mową nienawiści, groźbą i przemocą motywowaną nienawiścią

Stanowisko organizacji pozarządowych odnośnie postulowanych zmian

Projekt:Prawa osób transpłciowych

Celem projektu było zbadanie praktyki przeprowadzania postępowań w sprawach dotyczących zmiany płci przez polskie sądy i wypracowanie założeń do aktu normatywnego, który w sposób kompleksowy uregulowałby kwestie procedury zmiany płci

Koalicja na Rzecz Równych SzansMonitoring stosowania przepisów prawa

antydyskryminacyjnego przez wymiar sprawiedliwości

Wpływ NGOsów na kształtowanie polityki antydyskryminacyjnej