M. BOGACZYK-VORMAYR

HISTORIA

FILOZOFII ANTYCZNEJ

SZ 2016/17

WYKŁAD DLA SPECJALNOŚCI ETYKA (30 H)

1

TRADYCJA PLATOŃSKA

(WIEKI I – VI N.E. )

Styczeń 2017

2

Filon z Aleksandrii 3

Eklektyzm: pitagoreizm, platonizm, stoicyzm,

judaizm

Filozofia i Objawienie; ideał sophia

Dowody na istnienie Boga, niepoznawalność

jego natury („Jestem, który Jestem”), Bóg-

Stwórca

Nauka o Ideach, Logosie i Mocach

Ideał samopoznania i mistycznej ekstazy

„Rzeczy mają się tak: kto dogłębnie poznał

samego siebie i jasno widząc nicość właściwą

wszystkim rzeczom stworzonym, bardzo zwątpił,

i ten, kto zwątpił w siebie samego, poznaje Tego,

który jest.”

De Somniis I, 60, tłum. L. Joachimowicz

4

Krótkie apogeum grecko-żydowskiej syntezy

5

Twórczość Filona stanowi podsumowanie i punkt kulminacyjny wszystkich tendencji hellenistyczno-żydowskiego życia umysłowego. To, że wyniki jego szerokiej działalności pisarskiej w większości zachowały się, nie jest dziełem przypadku, lecz wynika z wielkiego znaczenia, jakie jego działalność miała zawsze dla Żydów aleksandryjckich, jak i dla dalszego rozwoju filozofii. Filozofia Filońska jest mieszaniną greckiego i żydowskiego dziedzictwa. Słowa „mieszanina” nie należy rozumieć w sensie mechanicznego przemieszania, które pozwoli znów oddzielić części składowe, lecz jako coś w rodzaju związku chemicznego, stanowiącego nową, samodzielną jakość. Ponieważ Filon był niepodzielnie Grekiem i Żydem, zaś jego twórczość filozoficzna jest nacechowana owym synkretyzmem, istniał on zarówno w filozofii greckiej, jak i żydowskiej (...) Jego próba syntezy religii żydowskiej i cywilizacji greckiej stanowi szczytowe osiągnięcie żydowskiej filozofii starożytnej, a zarazem jej punkt końcowy.

H. i M. Simon, Filozofia żydowska, tłum. T. Pszczółkowski, Warszawa 1990, s. 26 i 32.

Platonizm i Medioplatonizm

Arkezylaos – Scpetycyzm

Karneades – Sceptycyzm

Filon z Laryssy – Eklektyzm

Antiochos z Askalonu – Eklektyzm

Cyceron – Eklektyzm

Plutarch z Cheronei

Apulejusz

6

2, 3, 4, 5 Akademia

Odrodzenie Platonizmu:

„drugie żeglowanie”; nauka

ezoteryczna; idee jako boże

myśli; inteligibilia pierwsze i

drugie; hierarchia bytów;

demonologia; duchowość i

dualizm natury ludzkiej

Neoplatonizm i Neopitagoreizm

Metafizyczność i teologiczność liczby

Jedno-Diada-Triada

Ideał życia mistycznego

Numenios z Apamei

7

Szkoła pitagorejska

Aleksandria: Szkoła Ammoniosa

Rzym:

Szkoła Plotyna

System Plotyna

JEDNO

• Pierwsza hipostaza

• Transcendencja, nieskończoność, czyste działanie

NOUS

• Kontemplacja Jedna

• Znaczenie bytu, myśli i życia

DUSZA

• Kontemplacja Umysłu

• Udzielanie stworzenia

• Dusza • Umysł

• Ciało • Jedno

Dobro Dusza

Wolność Cnota

8

ŚWIAT CZŁOWIEK

Eschatologia ludzkiego losu (duszy) – droga do Absolutu

(Piękno-Umysł; Dobro-Jedno) 9

Staje się tedy oczyszczona dusza ideą i wątkiem rozumnym, staje się duszą zupełnie niecielesną i umysłową i całkowicie oddaną bożej krainie, gdzie źródło piękna i wszystkie piękności. Więc dusza, skoro się wzniesie do umysłu, wzbiera pięknością. Umysł i jego dary są dla niej własną, a nie cudzą pięknością, bo tylko wtedy istotnie jest duszą. Toteż słusznie się mówi, że stawać się dobrym i pięknym na duszy znaczy tyle, co upodobnić się do Boga, albowiem stamtąd piękno i jedna część bytów lub raczej – byty to piękno, a tamta druga natura to brzydota.

Enneady I, 6, 6, tłum. A. Krokiewicz

Platonizm postplotyński (bezpośredni uczniowie Plotyna); przykład:

Porfiriusz, jego koncepcja hipostaz i nauka o cnotach

Enneada

(trzy hipostazy)

Bytowanie:

Jedno, nazywane też Ojcem

Życie

(Moc)

Myśl:

Umysł

bytowanie, życie, myśl

Cnoty wzorcze

(właściwe Umysłowi)

Cnoty polityczne,

czyli umiaru

Cnoty duszy rozumnej, czyli cnoty

uduchowienia

Cnoty katarktyczne,

czyli oczyszczające

10

System Proklosa

(pochodzenie od zasady i powrót do zasady – Jedna) 11

JEDNO (źródło bóstw) i Henady (najwyżsi bogowie)

• Triady inteligibilne, inteligibilno-intelektualne oraz intelektualne

UMYSŁ

• Dusze boskie (dosłownie: właściwe bytom i postaciom boskim), dusze demoniczne (aniołów, demonów i herosów) oraz dusze jednostkowe

DUSZA

neoplatońskie hipostazy – „wszystko we wszystkim”

12

„Wszystko jest we wszystkim, ale w każdej

rzeczy w specyficzny dla niej sposób; w bycie

bowiem są życie i intelekt, w życiu byt i

myślenie, w intelekcie bytowanie i życie, ale

wszystkie rzeczy w jednym wypadku są na

poziomie życia, w innym na poziomie

bytowania.”

Proklos, Elementy teologii, 103, cyt. za:

G. Reale, dz. cyt., t. IV, s. 666.

Koniec starożytności, początek średniowiecza?

13

W roku 529 na mocy edyktu chrześcijańskiego cesarza Justynina zostaje zamknięta w Atenach Akademia Platońska, która istniała w tym mieście pod tą samą nazwą przez dziewięćset lat. Ale w tym samym roku dzieje się jeszcze coś innego: święty Benedykt zakłada Monte Cassino. Znaczy to, że między Rzymem i Neapolem, wysoko ponad wojskowymi szlakami wędrówki ludów, powstaje pierwszy klasztor benedyktynów. Tu zatem pojawia się rzeczywiście coś w rodzaju uchwytnej granicy, na której spotykają się dwie epoki: ta, która sią skończyła i ta, która się zaczyna.

J. Pieper, Scholastyka, tłum. T. Brzostowski, PAX, Warszawa 2000, s. 11.

1. Dualistyczna koncepcja świata (zło/dobro =

materia/ duch albo Bóg; koncepcja eonów)

2. Historia świata i historia człowieka jako

struktura bipolarnej walki dobra i zła

3. Alegoryczne odczytanie Pisma

·Gnostycy 14

Apologeci

„Justyn w stroju filozofa głosił słowo Boże”: filozofia jako nauka o Bogu, o Logosie

„Porwała mnie nauka o tym, co bezcielesne a poznawanie idei uskrzydlało mego ducha”: platonizm jako nauka o tym, co wieczne-boskie

Ignacy Antiocheński

Klemens Rzymski

Klemens Aleksandryjski

15

Męczennicy: Justyn Pierwsi Ojcowie

Ignacy Antiocheński: Pojednanie jako uleczenie przeszłości

Ueli Wildeberg: Pojednanie jako leczenie doświadczonych ran

Współczesna etyka chrześcijańska i ekumenizm: ewangelia jako „nowina o pojednaniu” Hans Küng:

Nie będzie pokoju między narodami bez pokoju między religiami.

Nie będzie pokoju między religiami bez dialogu między religiami.

Nie będzie dialogu między religiami bez globalnych etycznych norm.

Nasz glob nie przeżyje bez globalnego etosu, czyli etosu światowego.

Psychoterapia: Leczenie poprzez procesy pojednania

Modele etyki wczesnochrześcijańskiej

obecne we współczesnym dyskursie

1. Koncepcja duszy: godność osoby ludzkiej;

równość w porządku stworzenia; nieśmiertelność

2. Wolność (negacja fatum)

3. Miłość bliźniego

4. Podział dóbr; sprawiedliwość społeczna

5. Asceza i mistyka; rozwój duchowy i intelektualny

Nauka moralna Ojców Kościoła

Gnostycko-filozoficzna wersja nauki o hipostazach:

Chrystus w jego naturze boskiej i ludzkiej

Wspólne pytanie gnostyków i filozofów: Unde malum, unde homo, unde deus?

Uniwersalizm: anima christiana

Postulat prawdy wiary, nie prawdy rozumu (np. prawda o zmartwychwstaniu): certum est quia impossible est

Materializm, sensualizm

Synkretyzm - wspólna nauka filozofii neoplatońskiej i apologetów o Synu-Logosie

Uniwersalizm w zgodności: objawienie i wiedza

System monistyczny

Kreacjonizm i odwieczność świata

18

Tertulian Orygenes

Tematy cechujące etykę średniowieczną

Status Człowieka w Stworzeniu

Personalizm Wolna wola Kategorie miłości i nadziei

Absolut w miejsce sacrum 20

Postawa starożytnych wobec świata, mimo iż ich dziedzictwo jest ciągle żywe w naszej kulturze, była niepowtarzalna i im tylko właściwa. Cechowało ją najpierw greckie poczucie konieczności (necessytaryzm, od łacińskiego słowa „necesse”). Świat poddany jest bezwzglądnemu przymusowi, któremu podlegają nawet bogowie (Mojra). Konieczność wkrada się nie tylko do filozofii, ale i do samej historii. (...)

Dla myślicieli chrześcijańskich konieczność nie była siłą immanentną świata, lecz transcendentnym i osobowym absolutem. Kojarzyła się nie ze skończonością, lecz odwrotnie – z absolutem: Bóg jest bowiem nieskończony i wieczne będzie też trwanie duszy ludzkiej. Jednostka staje się ważniejsza od ogółu i gatunku: Chrystus umarł bowiem nie za rodzaj ludzki, lecz za indywidualnych ludzi. Intelektualizm zastąpiono woluntaryzmem, gdyż grzech i cnota właśnie od woli zależą.

W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną?, Kęty 2001, s. 10.

Boska Miłość: stworzenie i nieśmiertelność

„Zagadnienie miłości w takiej postaci, w jakiej się nam przedstawia w filozofii chrześcijańskiej, przebiega ściśle równolegle do zagadnienia poznania. Dzięki intelektowi dusza jest zdolna do poznania prawdy. Dzięki miłości jest ona zdolna posiąść dobro. Wewnętrzna jej męka wynika z tego, że szukając dobra sama nie wie, iż tego właśnie dobra szuka, a zatem szuka nie wiedząc, gdzie go należy szukać. Rozpatrywany w tym aspekcie problem miłości może być albo nierozwiązalny, albo też już z góry rozwiązany. Dopóki się staramy go rozwiązać w płaszczyźnie natury, jest nierozwiązalny, bo niepodobna tym, co stworzone, zaspokoić nieokreślonego pragnienia nieskończoności. Jeśli natomiast założymy, że przesyt światem jest już nieuświadomioną miłością do Boga, to problem jest rozstrzygnięty, gdyż rozumiemy wtedy tę miłość i jej klęskę. Rozumiemy, że sama ta klęska świadczy o możliwości zwycięstwa. Pozostaje nam tylko jeszcze określić jego warunki.”

E. Gilson, Duch filozofii średniowiecznej, tłum. J. Rybałt, Warszawa 1958, s. 203

Objawienie jako źródło filozofii życia i moralności

„Zgodnie z definicją zawartą w I Liście do Koryntian nowe objawienie samo podaje się za kamień obrazy zarówno dla judaizmu jak i hellenizmu. Żydzi pragną zbawienia osiągniętego drogą przestrzegania litery prawa i posłuszeństwa nakazom Boga, którego potęgę potwierdzałyby cuda chwały. Grecy pragną zbawienia zdobytego prawością woli oraz pewności osiągniętej mocą przyrodzonych sił rozumu. Cóż przynosi chrześcijaństwo jednym i drugim? Zbawienie przez wiarę w Chrystusa ukrzyżowanego, czyli zgorszenie żydom żądającym chwały, a otrzymującym hańbę poniżonego Boga, i szaleństwo Grekom wołającym o coś zrozumiałego, a postawionym wobec absurdu, jakim jest Bóg-Człowiek, który umarł na krzyżu i zmartwychwstał dla naszego zbawienia.”

E. Gilson, tamże, s. 25.

K. Jaspers, Autorytety: Sokrates, Budda, Konfucjusz, Jezus, Warszawa 2000.

F. Mauriac, Życie Jezusa (np. rozdz. 10: Kazanie na Górze, Setnik), Warszawa 1979.

A. Badiou, Święty Paweł. Ustanowienie uniwersalizmu,

Warszawa 2007.

L. Kołakowski, Jezus ośmieszony. Esej apologetyczny i

sceptyczny, Kraków 2014.

Marginalia:

I – III w. n.e.:

ideał chrześcijaństwa pracy, ascezy i wspólnoty

Ojcowie Kapadoccy:

Bazyli Wielki,

Grzegorz z Nyssy

Grzegorz z Nazjanzu

Ojcowie (Abbas)

i Matki (Ammas) Pustyni

(Egipt, Palestyna, Syria)

Eremici: Mistycyzm i praktycyzm

Przez ja człowiek odłączył się od Boga. Najpierw wszystko stanowiło z Bogiem jedność, spoczywało szczęśliwie w Jego łonie. Nie istniało żadne ja, ty ani on. Nie istniało twoje ani moje, nie było dwoistości, lecz tylko Jedno. To jest właśnie raj, o którym słyszysz, i nic innego. Stąd wyruszyliśmy w świętą pielgrzymkę, o tym pamięta nasza dusza i tęskni z powrotem. Niech śmierć będzie błogosławiona.

Cyt. za. K. Albert, Wprowadzenie do filozoficznej mistyki, tłum. P. Domański, Kęty 2002, s. 31.

Vita Antonii (Atanazjusza)

Jan Chrysostom

Ojcowie Kapadoccy

Ewagriusz Pontyjski

25

Eremici (Makarios)

Ojcowie Pustyni

Zasada miłości bliźniego –

zasada powstrzymywania się od przemocy

Ten wzmacnia swą duszę, który w cierpieniu towarzyszy cierpiącym i w radości szczęśliwym. W naturze człowieka leży zdolność do współodczuwania.

Jan Chrysostom, Komentarz do Rz 23, 1

Kim są niewolnicy i słudzy? Tymi, którzy przynależą do domostwa. Co to oznacza? Zważ, że żadna władza nie obejmuje ludzkiego ducha. Tak i niewolnicy powinni być ci bratem i siostrą, nie należą oni bowiem do posiadłości, lecz do domu.

Tenże, Homilia do Eph. 22, 1-2

Proces praktike

Wolność od nadmiaru myśli: Uwolnienie od myśli najbardziej nieczystych (to znaczy: najbardziej zbędnych:

„Jak spętany człowiek nie może biegać, tak i umysł służący namiętnościom nie jest w stanie dojrzeć miejsca duchowej modlitwy. Namiętna myśl wabi go i otacza i nie może on zachować stałości.” (O Modlitwie/De oratione, s. 39)

Wolność od gniewu: „Modlitwa wyrasta z łagodności i wolności od gniewu” (s. 26)

Wolność ku modlitwie Modlitwa – stan beznamiętności/skupienia

Wolność umysłu: Modlitwa jest aktywnością umysłu – bez rozproszeń, koncentracja; Pojawia się uważność – ta niezbędna dla formuły samopoznania, dla gnothi seauton

Wolność w czystej modlitwie: „Nie możesz modlić się modlitwą czystą, dopóki jesteś uwikłany w sprawy materialne i miotany nieustannymi troskami. Modlitwa jest bowiem porzuceniem myśli.” (s. 39)

Monastycyzm jako therapeia

Pustynia – apoikia czy synnodos?

Jednostka – aiskesis, meditatio; praktikos - monachos

Na Pustyni

- Hesychia (np. Antoniusz Wielki)

hesychia – praktike – apatheia - gnostike

- Akedia (np. Ewagriusz z Pontu)

Z Pustyni

- Epistula ad... (np. Jan Chryzostom)

Xeniteia i apoikia

„Nawet i to filozofowie doradzają, aby z ojczyzny wyjechać, ponieważ wiekowe zwyczaje działają niczym hamulce i nie pozwalają zrobić nawet kroku w stronę innego życia. Nie jest nam też łatwo, gdy nas motłoch palcami na ulicy wytyka i gada: „Toż on z takiej a takiej zrodzony, taki a taki, a teraz się na filozofa prostuje!”

Epiktet, Diatryby III, 16, 11, tłum. własne

„Szczerze postanowiwszy wznieść się ponad namiętności, uciekajmy nie oglądając się za siebie, porzucając swych braci, przyjaciół miłych, ojczyznę – siła przyzwyczajenia jest bowiem tak potężna, że należy lękać się, by nie zostać złapanym przez te roztaczające się wokół przyjemności, których uroki zakłócić mogą równowagę i spokój. Prowadzi to dalej do złych wyborów, czyniąc świeżymi te wspomnienia, które raczej należałoby oddać niepamięci. Wielu ludzi zmądrzało opuszczając ojczyznę.

Filon z Aleksandrii, De praemiis et poenis IV, 12, tłum. własne

Wobec innych nie należy postępować w taki sposób, jakiego sobie samym byśmy nie życzyli – to jest istota moralności. Mahabharata XIII, 114.8

Stan, który dla mnie jest nie do zniesienia, tak samo niesie cierpienie innym. Jak mógłbym go kumuś życzyć? Mowy Buddy V, 353.35-354.2

Nie czyń innemu, czego od niego doświadczyć byś nie chciał.

Sabbath 3a

Wszystko, czego dla siebie pragniecie od innych, im także nieście.

Mat 7,12; Łuk 6,31

Żaden z was nie zasługuje na miano wierzącego, jak długo bratu swemu nie życzy tego samego, czego dla siebie pragnie.

Czternaście Hadisów 13

Powstrzymanie się od przemocy

jako zasada moralna wielkich religii

Nauka o akedii

Demon wypalenia (akedia) nazywany jest demonem południa i spośród wszystkich demonów jest on najbardziej dokuczliwy. Wpierw budzi w mnichu wrażenie, jakoby słońce na niebie się nie poruszało a dzień dłużył się do pięćdziesięciu godzin. Dalej budzi w nim potrzebę wspięcia się ku oknu celi oraz pragnienie ucieczki. Zaczyna drążyć w nim niechęć do codziennych zajęć, otępienie, wreszcie nienawiść do tego miejsca i własnego losu.

Ewagriusz Pontyjski, Praktikos, oprac. G. Bunge, Beuron 2008, s. 95, tłum. własne.

W swych pismach Ewagriusz definiuje akedię jako „uśpienie duszy” (...) Tak wyraża podstawowy element akedii, podobnie jak dzisiejsza psychiatria rozumie podstawowy przejaw depresji: jako utratę siły oddziaływania lub jako atonię. Zarówno dla stanu akedii, jak i dla współcześnie rozumianej depresji charakterystyczna jest utrata witalności oraz bogactwa doznań. Także dzisiaj mamy do czynienia z problemami odpowiadającymi specyficznemu znaczeniu akedii – są to „wyczerpanie”, „chroniczne zmęczenie”, „burnout”.

D. Hell, Die Sprache der Seele verstehen. Die Wüstenväter als Therapeuten, Freiburg 2002, s. 117, tłum. własne.

Filozofia Augustyna 32

Główne dzieła: Confessiones, De Trinitate, Soliloquia, De civitate Dei

Przedmiot poznania: własna dusza i Bóg (koncepcja cogito, dyspozycja introspekcji, zasada wolności, koncepcja wolnej woli)

Teoria poznania i metafizyka: illuminatio

Creatio ex nihilo a creatio continua

Szczęście – Dobro – Bóg (Mihi adhaerere Deo bonum est)

Teodycea i łaska (predestynacja; kategoria miłości)

Civitas Dei a civitas terrena

Etyka Augustyna

1. Poznanie etyczne jako iluminacja

2. Konieczność i niezmienność prawd

moralnych oraz zasad postępowania

3. Prawo naturalne

4. Wola i sumienie

5. Grzech i niewiedza

6. Wspólnota (państwo ziemskie, państwo boże)

Augustiańska introspekcja

- Chcesz poznać siebie?

- Tak.

- Czy jesteś pewien, że istniejsz?

- Tak.

- Skąd wiesz?

- Nie wiem.

- Czy wiesz, że się poruszasz?

- Nie wiem.

- Czy wiesz, że myślisz?

- Wiem.

Nikt nie może wątpić, że żyje, że pamięta, że poznaje, że chce, że myśli, że sądzi. Jeśli wątpi, to poznaje, że wątpi; jeśli wątpi, to wie, że nie wie. We wszystko można wątpić, tylko nie w to, że się wątpi, wtedy zniknęłaby sama możliwość wątpienia. Nawet jeśli się mylę, jestem.

Nescio – scio

(Soliloquia II 1,1)

Si enim falor, sum

(De Trinitate X, 10)

Civitas Dei, civitas terrena

„... są dwa państwa, dziś przemieszane ze sobą w ciele, ale w

duszy rozdzielone” (Augustyn, In Ps., 136,1)

„Jeżeli zasadą moralności jest miłość Boga, a istotą zła jest odejście od Niego, wynika stąd wniosek, iż rodzaj ludzki można podzielić na dwa wielkie obozy, na tych którzy kochają Boga i przekładają Go nad siebie oraz tych, którzy wynoszą siebie ponad Boga; ludzie ostatecznie określają się charakterem swojej woli, charakterem dominującej w nich miłości. Augustyn patrzy na historię rodzaju ludzkiego jak na historię dialektyki dwóch zasad – zasady kształtującej Miasto-Jerozolimę oraz zasady kształtującej Miasto-Babilon.”

F. Copleston, Historia filozofii , t. II, tłum. S. Zalewski, s. 101

Augustyn: Wyznania

Przerażony moimi grzechami i brzemieniem mojej nędzy biłem się z myślami i zamierzałem nawet uciec do pustelni. Lecz zabroniłeś mi tego i umocniłeś mnie słowami: „Oto za wszystkich Chrystus umarł”, aby ci którzy żyją, już nie dla siebie żyli, ale dla Tego, który za nich umarł”. Oto Ciebie, Panie, obarczam moimi troskami, abym mógł żyć. Odtąd będę rozważał cuda twego Prawa. Znasz moją niewiedzę, słabość moją, poucz mnie i uzdrów mnie. Przecież Syn Twój jedyny, w którym ukryte są wszystkie skarby mądrości i wiedzy, odkupił mnie krwią własną. Niechże mnie nie oczerniają pyszni, bo pamiętam o cenie, jaką za mnie zapłacono. Pożywam ją i piję, i udzielam jej innym, którzy jedzą i są nasyceni i chwalą Pana, dążąc do Niego.

X 43, tłum. Z. Kubiak

Prezentacja poglądów religijnych

i etycznych na podstawie „Wyznań”

Augustyn 37

Poznanie wg Augustyna - wprowadzenie

Empiria – Persona

Epistemologia –

Substantia

Ontologia –

Animus

38

Zagadnienia egzaminacyjne (wykłady 13-15)

39

Poglądy neoplatońskie: Filon z Aleksandrii,

Plotyn, Porfiriusz i Proklos

Charakterystyka postaci Augustyna z Hippony

na podstawie jego „Wyznań”

DZIĘKUJĘ ZA

WSPÓLNY SEMESTR!