WADYSAW TATARKIEWICZHISTORIA FILOZOFIITOM TRZECIFILOZOFIA XIX WIEKU I WSPCZESNAWARSZAWA 1990 PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

CZ PIERWSZAFILOZOFIA XIX WIEKU1. FILOZOFIA WSPCZESNA. Okoo 1830 roku ma swj pocztek ta filozofia, ktr mona uwaa w szerokim sowa znaczeniu za wspczesn. Co byo przed t dat. naley ju wyranie do przeszoci, jest nam, jeli nie obce, to w kadym razie dalekie;jeli jest zwizane z nasz myl, to tylko porednio. Co za przyszo po niej, to albo naley do teraniejszoci, albo przynajmniej bezporednio wiodo do niej. Idee Comte'a, J. St. Milla czy Marksa, ktre powstay zaraz po 1830 r., przetrway do naszych czasw; z nich albo w walce z nimi wyrosy idee XX wieku. Jedne z nich s dalej teraniejszoci, a inne, jeli si stay przeszoci, to bezporednio zwizan z teraniejszoci.Ten czas po roku 1830 stanowi pewn cao, obejmuje jednak dwa okresy: ten, ktry stanowi nasz bezporedni przeszo, i ten, ktry stanowi nasz teraniejszo. Bezporednia przeszo, to wiek XIX cilej mwic: jego rodek i koniec; a teraniejszo szeroko rozumiana, to te lata XX wieku, ktre miny.2. GRANICE OKRESU. Okoo 1830 roku dokonaa si w filozofii i caej umysowoci europejskiej radykalna przemiana: mino nasilenie idealizmu i romantyzmu, a zacz si formowa pozytywny sposb mylenia, ktry cechowa odtd wiek XIX a do koca. Granica jest wyrana: w 1831 r. umar Hegel i odtd dugo nie powstao adne wybitniejsze dzieo filozofii konstrukcyjnej, metafizycznej, idealistycznej; a w 1830 zacz wychodzi Kurs filozofii pozytywnej Comte'a, sztandarowe dzieo nowej epoki. To, co w filozofii dziao si w pierwszych trzech dziesicioleciach wieku, stao si nagle dalekie i obce.Cechy okresu, ktry si wwczas rozpocz, skonni jestemy uwaa za charakterystyczne dla caego XIX wieku: filozofia po roku 1830 wydaje si nam prawdziw filozofi stulecia. Twierdzono nawet paradoksalnie, e dopiero w 1830 r. zaczyna si naprawd XIX wiek. Niezupenie susznie: bo pierwsze trzy jego dziesiciolecia, idealistyczne i romantyczne, jeli nie miay jego cech pniejszych, to nie miay w sobie rwnie cech XVIII wieku i do niego tym bardziej nie mog by wczone. Wanie od 1830 r. nastpi jakby powrt do ducha XVIII wieku, do jego minimalizmu, realizmu, utylitaryzmu. Comte wrci tylko na stanowisko d'Alemberta.Prawd jest raczej to: e wiek XIX mia dwie kolejno po sobie panujce, a zupenie do siebie niepodobne filozofie. Najpierw bya to odwana filozofia wielkich systemw, a potem, po

1830 r., filozofia wstrzemiliwa i ostrona; najpierw filozofia typu Hegla, a potem typu Comte'a i Milla. Ta druga trwaa duej i jest nam blisza, wic wydaje si prawdziwym wiekiem dziewitnastym. Tamt zaliczamy do przeszoci, t do szeroko rozumianej wspczesnoci.

3. BLASKI i NIEDOLE FILOZOFII xix WIEKU. Filozofia XIX stulecia, w szczeglnoci drugiej jego czci, rozwijaa si ju inaczej ni dawniejsza. Przede wszystkim rozwijaa si w szybszym tempie: pomysy powstaway jedne za drugimi i nieraz po niewielu latach ustpoway miejsca biegunowo przeciwnym. Miao to rdo w nowych oglnych warunkach ycia, w jego wzmoonym tempie, w nowej technice, w rozwinitej organizacji. rodki komunikacyjne, jakich nigdy przedtem nie byo, umoliwiay szybsz i atwiejsz wymian myli. Nigdy te przedtem nie byo tylu szk wyszych, tylu sposobnoci mwienia i suchania o filozofii. Nigdy przedtem ilo publikacji filozoficznych nie bya tak wielka; nie tylko przysza powd ksiek, przekraczajca wyobraenia poprzednich wiekw, ale te powstao nowe zjawisko: czasopimiennictwo naukowe. I ono wanie stao si od razu jedn z gwnych form produkcji filozoficznej, spowodowao przejcie od wikszych publikacji do artykuw, przyczynkw, notat, do atwiejszych i szybszych sposobw wymiany myli.Wyniki tych nowych warunkw, nowego tempa nie byy wycznie dodatnie. atwo zdobywania wiedzy przyczynia si do jej powierzchownoci; wydaa nie tylko wicej fachowych filozofw, ale i wicej dyletantw. atwo druku powodowaa, e szy do take prace mniej cenne, ktre dawniej byyby bez szkody zostay w rkopisie.Przy tym, jeli filozofia sama przez si zyskaa, to w porwnaniu z innymi naukami stracia. Z pierwszego miejsca, jakie miaa w produkcji naukowej minionych wiekw, zesza na do dalekie miejsce po naukach przyrodniczych i historycznych. One produkoway teraz wicej jeszcze ni filozofia. I byo to cofnicie si nie tylko w pozycji bibliograficznej, ale rwnie w spoecznej: rol przodujc, jak miaa dotychczas, utracia filozofia na rzecz przyrodoznawstwa i historii. Stao si to nie od razu, stao si stopniowo, ale ostatecznie niewiele lat dzieli czas jej najwikszych tryumfw od czasu, gdy w oczach wielu staa si nawet nauk anachroniczn i zbdn.Cofna si za nie tylko w stosunku do nauk szczegowych, ale i do literatury piknej. Jeli wiele publikowano ksiek filozoficznych, to w pocztku wieku jeszcze wicej publikowano poezyj, a potem jeszcze wicej powieci. O wieku XIX nikt ju nie mwi, jak o poprzednim, e jest filozoficzny" by raczej naukowy i literacki, o ile nie by techniczny i

polityczny. I niejeden raz duch wieku znalaz peniejszy wyraz w poemacie czy powieci ni w systemie filozoficznym. A jeli filozofia nadal oddziaywaa na nauki szczegowe i beletrystyk, to i, odwrotnie, one take oddziayway na ni. Co wicej, ona sama usiowaa upodobnisi do nich: bd do nauk szczegowych, bd do literatury piknej. Produkowaa eseje na pograniczu powieci, to znw rezygnujc ze swej odrbnoci chciaa by jedn z wielu nauk szczegowych. Wahaa si midzy tymi biegunami: filozofi beletrystyczn a naukow. I bodaj po raz pierwszy stana wobec tych dwu niebezpieczestw naraz: rozpynicia si bd w naukach szczegowych, bd w literaturze piknej.I oto, z jednej strony, filozofia prosperowaa, rozszerzay si jej agendy, rosa znakomicie znajomo jej dziejw, pierwszy raz bya w tym stopniu niezalena, nie skrpowana tradycj, wzgldami moralnymi, spoecznymi, religijnymi. Ale, z drugiej strony, wystpio to szczeglne zjawisko, e typowi przedstawiciele wieku zaczli gardzi filozofi, twierdzi, e nie jest nauk, a nawet uwaa j za szkodliw, bo odciga od prawdziwej nauki. Myleli poniekd podobnie jak Pascal: e wyrzec si filozofii to jest prawdziwa filozofia. Chcieli si jej wyrzec dla nauki, jak Pascal dla religii.4. RNICE NARODOWE. Postpy komunikacji zbliyy do siebie kraje i narody, a cie-

kawo cudzych idei rwnie zrobia swoje. Najpierw objawem tego zblienia, a potem jego przyczyn byy tumaczenia z jednych jzykw na drugie: nigdy przedtem nie tumaczono na obce jzyki tylu dzie filozoficznych, co w drugiej poowie XIX wieku. Tak liczne przekady wypyway ze zblienia si narodw, a potem z kolei potgoway jeszcze to zblienie.Pozytywizm, ta najbardziej charakterystyczna posta filozofii tych czasw, by wsplnym dzieem przynajmniej dwch narodw, tworem zarwno myli francuskiej, jak angielskiej: wywodzi si bowiem zarwno od filozofii pozytywnej" Comte'a, jak od empiryzmu Milla. A nie by to wypadek odosobniony. Wpywy jednych krajw na drugie dziaay cigle, a czstokro byy to wpywy wzajemne: najpierw idealizm Niemiec oddziaa na inne kraje, a potem pozytywizm innych krajw oddziaa na Niemcy. Hegemonii jednego kraju nie byo. W pocztku wieku przez jedno pokolenie mogo si wydawa, e Niemcy, ktre do Kanta zajmoway wrd wikszych narodw Europy ostatnie miejsce w filozofii, wysuny si nagle na pierwsze; wszake to ich pierwszestwo byo wtpliwe, a w kadym razie istniao krtko. Od poowy stulecia nie mogo ju by zupenie o nim mowy: gwny prd epoki, pozytywizm, uformowa si i zapanowa bez ich udziau.

Mimo wszystko jednak, mimo uatwienia komunikacji, kolportau ksiek, wymiany myli, rnice narodowe w traktowaniu filozofii pozostay. Okazay si silniejsze od wszystkich zewntrznych, unifikujcych czynnikw. I ostatecznie filozofia w kadym kraju w cigu XIX w. rozwijaa si odmiennie. W Anglii tworzyy si i cieray inne stanowiska ni we Francji, a w Niemczech czy Polsce jeszcze inne. I nawet w kadym z tych krajw byy dyskutowane inne zagadnienia. A take rytm rozwoju by inny: w Anglii i Francji przeciwstawne teorie trway przez cay wiek obok siebie, a w Polsce czy w Niemczech bray po sobie kolejno gr i wypieray si wzajemnie.Anglia zacza stulecie od sporu filozofw zdrowego rozsdku" i radykaw filozo-ficznych" i a do jego koca bya terenem nieustannego zmagania si tych dwu doktryn, ktre oni reprezentowali: intuicjonizmu i empiryzmu.Francja bya rwnie od Birana i Comte'a terenem staego zmagania si dwu kierunkw, jednake innych ni w Anglii, mianowicie spirytualizmu i pozytywizmu.W Niemczech walczyy ze sob jeszcze inne doktryny: krytycyzm, materializm, idealizm. Ale wychodziy na czoo kolejno: filozofia niemiecka zaczwszy od krytycyzmu przesza prdko do metafizyki idealistycznej, w latach za trzydziestych przerzucia si gwatownie do materializmu, aby w kocu, poczwszy od lat szedziesitych, powrci do krytycyzmu.Polska rwnie w cigu stulecia przerzucaa si w swej filozofii z kraca na kraniec:zacza od pozytywizmu, po powstaniu listopadowym przesza do metafizyki mesjani-stycznej, by po powstaniu styczniowym wrci do pozytywizmu.5. OKRES KRYTYKI .1 OWIECENIA. Cech okresu obejmujcego rodek i koniec XIX w. bya wielka rnorodno stanowisk filozoficznych. Bo powstaway nowe, a jednoczenie i dawne zachowyway zwolennikw. Formoway si doktryny antymetafizyczne, a zarazem odnawiay si metafizyczne. To odnawianie si dawnych pogldw, mnoenie si systemw, rozbicie filozofii na obce sobie wzajem szkoy wskazuje na pokrewiestwo tego okresu z okresami szkolnymi", jakie byway ju w czasach hellenizmu i redniowiecza.Nie wszystkie jednake szkoy i doktryny filozoficzne cieszyy si w XIX w. takim samym uznaniem. Przewaajce i typowe byy teraz te, ktre ograniczay swoje zadania, byle je wypeni w sposb ostrony, cisy, pewny. Takie teorie stanowiy osnow filozoficzn tych czasw: teorie za innego typu goszone przez mesjanistw, neoscholastykw

czy spirytualistw w rodzaju Ravaissona lub Fechnera, byty bd co bd tylko opozycj mniejszoci. Wskazuje to znw na podobiestwo tego okresu do niektrych okresw dawniejszych, mianowicie do tych, w ktrych gwnymi hasami byy: owiecenie i krytyka.

Postawa filozoficzna bya niewtpliwie zwizana z wczesnymi warunkami spoecznymi i kulturalnymi. Byy to warunki wyjtkowego spokoju, zamonoci, dobrobytu, atwoci ycia. Warunki te byy dostpne tylko pewnym klasom ale wanie z nich rekrutowaa si wikszo filozofw. Byo zrozumiae, e wyday naturalistw i empirykw, chtnie zajmujcych si rzeczywistoci i nie mylcych wyrzec si jej za fantazj i spekulacj o bycie prawdziwszym czy lepszym. Natomiast dobrobyt XIX wieku, ktry wydal empi-ryzm, nie wyda optymizmu. Wprawdzie klasyczni pozytywici twierdzili, e s zadowoleni z ycia, a ewolucjonici byli przynajmniej meliorystami, czyli sdzili, e wiat idzie bd co bd ku lepszej przyszoci, ale jednoczenie rozpowszechniaa si pesymistyczna nauka Schopenhauera, powstaway gorzkie pogldy v. Hartmanna i Renana. By to jakby dowd, e teorie filozoficzne bywaj niekiedy nie tyle wyrazem stanowiska ogu, ile wanie jego dopenieniem lub wyrazem stanowiska opozycyjnej mniejszoci.6. DWA TYPY FILOZOFII. Od pocztku dziejw wystpowaa midzy dociekaniami filozoficznymi ta rnica, e w jednych przewaaa odwaga, a w drugich ostrono. W XIX w. przeciwstawienie to nabrao ostroci. Stary si w nim dwa skrajne typy filozofii; mona je nazwa typem maksymalistycznym i minimalistycznym.Filozofia pierwszego typu stawia sobie rozlege zadania i usiuje je za wszelk cen rozwiza; oczywicie pragnie je rozwiza w sposb jak najbardziej pewny, ale jeli pewny nie jest moliwy, to chociaby w niepewny. Filozofia za drugiego typu uwzgldnia jedynie to, co pewne, stawia i rozwizuje zagadnienia o tyle tylko, o ile rozwiza je mona z ca pewnoci. Pierwsza kieruje si przede wszystkim celem, do ktrego zmierza, druga za rodkami, jakimi rozporzdza. Pierwsza jest filozofi ambicji, druga rozwanej abstynencji.Ta sama rnica, co w zamierzeniach obu typw filozofii, zachodzi i w ich wynikach. We wszystkich sprawach filozoficznych istnieje pewne minimum, na ktre mniej lub wicej wszyscy si godz, a spr toczy si o to, czy mona i naley twierdzi co wicej ponad to minimum. Wszyscy godz si, e istniej twierdzenia prawdopodobne ale czy istniej rwnie cakowicie pewne? Posiadamy wiedz o zjawiskach ale czy rwnie i o samych rzeczach ? Znamy nasze wyobraenia o rzeczywistoci ale czy take znamy sam rze-czywisto? Znamy jej fragmenty ale czy take jej cao? Posiadamy wiedz empiryczn ale czy take aprioryczn? Poznajemy wiat przez wraenia zmysowe ale czy take przez myl i intuicj? Istnieje wiat materii ale czy take odrbny wiat ducha? Istnieje przyroda ale czy take wiat nadprzyrodzony ? Istniej przedmioty realne ale czy take idealne? Postpki ludzkie zmierzaj ku bezporedniej korzyci ale czy maj rwnie inne cele?

Dobrem jest dla czowieka przyjemno ale czy istniej dla inne jeszcze dobra?Filozofia minimalistyczna uznaje tylko te minima, tylko takie tezy, jak fenomenalizmu, empiryzmu, subiektywizmu, utylitaryzmu. Natomiast maksymalistyczna skonna jest ponadto uznawa prawdy transcendentne, aprioryczne, intuicyjne, uznawa wiat duchowy, idealny, nadprzyrodzony, uznawa inne denia, cele i dobra ni tylko utylitarne. Przy nastawieniu ostronym umysu owe minima zdaj si wystarcza do opisania naszego

wiata, naszego poznania i postpowania, wszystko za inne wydaje si zudne, a w kadym razie niepewne. I wynikiem minimalistycznej postawy byy wszelkie sceptycyzmy, rela-tywizmy, subiektywizmy, empiryzmy, sensualizmy, hedonizmy. Natomiast ich przeciwiestwa wychodziy na og z postawy maksymalistycznej.W staroytnoci neoplatonizm by niewtpliwie doktryn maksymalistyczn, a pir-ronizm minimalistyczn; scholastyka w XIII w. bya maksymalistyczn, a w XIV w. przesza do minimalizmu; w czasach nowszych Spinoza nalea do pierwszego typu filozofw, Locke czy Hume do drugiego. Okresy wielkich systemw" w caoci naleay do pierwszego, a okresy krytyki i owiecenia" do drugiego. W dawniejszej filozofii przeciwstawienie to nie miao jednak wikszego znaczenia. Maksymalizm bowiem i minimalizm s-doktrynami skrajnymi, a skrajne stanowiska nie wyczerpuj moliwoci filozoficznych, pozostaj jeszcze stanowiska porednie. Odwaga i ostrono mog si w filozofii take rwnoway i tak byo przewanie u wielkich filozofw. Nie ma racji uwaa Arystotelesa i a maksymalist, ale nie ma rwnie racji uwaa go za minimalist. A podobnie jest z Kartezjuszem czy Leibnizem: zdali oni do tego samego celu, co maksymalici, chcieli dowie rzeczy najwaniejszych, a najtrudniejszych do dowiedzenia, jak istnienie Boga, duszy, wolnoci; ale w sposobach rozumowania i dowodzenia bywali podobni do minimalistw. U Kanta take rwnowayy si obie tendencje. Jednake w XVIII w. rozdzia obu typw filozofii zacz si ju stawa wyrany: pogldy encyklopedystw byy zdecydowanie minimalistyczne, a szkoa Wolffa zdecydowanie maksymalistyczna.W XIX w. za rozam sta si cakowity; nie byo ju mowy o rwnowaeniu tych dwu tendencji, filozofowie mwili teraz: alboalbo, wszystko lub nic. I w cigu stulecia obie tendencje, oba typy filozofii miay po kolei swe panowanie: w pocztku wieku byo panowanie maksymalizmu, majcego szczyt swj w idealizmie, a potem dusze panowanie minimalizmu, ktrego szczytem by pozytywizm. To jest wanie gwna podstawa do dzielenia filozofii XIX

wieku na dwa okresy: przed rokiem 1830 i po nim.Oczywicie, i po roku 1830 pojawiay si inne sposoby mylenia: marksizm nie mia jednostronnoci minimalizmu. Ale wanie dlatego nie znalaz od razu tego oddwiku, co pniej.7. PRZEWAGA MINIMALIZMU. Minimalistyczn tradycja Owiecenia pozostaa ywa we Francji i Anglii a do pocztkw XIX wieku; dopiero wtedy zacza si rwa. A ju zaraz po 1830 r. przysza nowa fala minimalizmu: Kurs filozofii pozytywnej Comte'a i System logiki J. St. Milla rozpoczy w obu tych krajach nowy jego okres. Te dwie ksiki byy dwoma fundamentami filozoficznymi epoki, a nastpne pokolenie zaoyo jeszcze trzeci fundament: by nim System filozofii syntetycznej Spencera.Francuski pozytywizm z czwartego dziesiciolecia XIX w., angielski empiryzm z pitego i ewolucjonizm z szstego wytworzyy cznie minimalistyczn filozofi, majc wadz nad umysami a do koca stulecia i w caej bez maa Europie. Czerpaa z wszystkich tych trzech rde, ale nazw braa najczciej od Comte'a i nazywaa siebie pozytywizmem". rodek wieku (1830-1860) by faz jej formowania si, a koniec (1860-1900)jej panowania. W tej drugiej fazie powstay rne odmiany minimalizmu, wicej lub mniej zblione do pozytywizmu: w sidmym dziesitku lat neokrytycyzm, reprezentowany przez F. A. Langego, w smym empiriokrytycyzm Avenariusa.Goszono wtedy ze wszystkich stron: poznajemy przez zmysy i tylko przez zmysy;rdem wiedzy jest dowiadczenie i tylko dowiadczenie; metod nauki jest indukcja

i tylko indukcja; przedmiotem bada mog by fakty i tylko fakty. adnych absolutw, adnej metafizyki, bo to tylko rdo bdw i obdw. Niech zamierzenia bd ograniczone i wyniki wzgldne, byle robota bya trzewa i rzetelna. Poznanie, jeli nie jest naukowe, nie jest nic warte. Do filozofii doj mona jedynie przez nauk. Naukowa powinna by te gospodarka, naukowa polityka, na wynikach nauki powinna by oparta sztuka. Nauka stwierdza prawa przyrody, ktrym podlega wszystko, nie wyczajc czowieka i jego dzie, jego moralnoci, gospodarki, religii, sztuki, bo i to te s twory przyrody.Taka bya naczelna doktryna XIX wieku: cechowa j intelektualizm, indyferentyzm metafizyczny i naturalizm. Nauka stwierdza zwizki konieczne, wic wiek XIX broni determinizmu cho w yciu walczy o wolno. Tumaczy waciwoci jednostek przez ich rodowisko, podporzdkowywa jednostk otoczeniu cho w yciu walczy o prawa jednostek. Zjawiska tumaczy retrospektywnie przez przyczyny, narastajce stopniowo i powoli cho w yciu nastawiony by prospektywnie i wierzy w szybki postp. Tumaczy ustrj wiata historycznie, jako dzieo czasu wytwarzajcego coraz nowe formy istnienia cho wyobraa sobie (a przynajmniej wyobraali to sobie typowi jego przedstawiciele), e po

zrealizowaniu idei spoecznych ustanie dziaanie czasu, nie bdzie dalszej historii.8. INNE STANOWISKA FILOZOFICZNE. Minimalizm by w tym okresie stanowiskiem reprezentatywnym, jednake nie by jedynym. Pociga wielu mylicieli postpowych, ale nie wszystkich. A i wwczas nie brako zacofanych. W Niemczech nie od razu wymara prawica heglowska: jeden z jej przedstawicieli, profesor berliski K. L. Michelet, y a do r. 1893. Francuzi prawie do koca stulecia uczyli si w szkoach filozofii wedle programu uoonego jeszcze przez Wiktora Cousin. Anglicy, ktrzy w pocztku wieku nie przeszli przez idealistyczn metafizyk, zaczli si ni interesowa teraz: T. H. Green wzywa w 1874 r. modzie angielsk, by zamkna swego Milla i Spencera, a otworzya Kanta i Hegla. Wzywa wic do filozofii, ktra na kontynencie bya ju przeszoci. A w Polsce w dobie pozytywizmu najbardziej aktywnym filozofem by wanie wrg pozytywizmu, realny idealista" Henryk Struve.Pojawili si te metafizycy innego rodzaju, tacy, ktrzy odegnywali si wprawdzie od dotychczasowej, ale za to chcieli stworzy metafizyk nowego typu; pojawili si nawet wrd mylicieli, ktrzy skdind byli pionierami nauk empirycznych. W Niemczech R. H. Lotze, ktry by pionierem przyrodniczej psychologii, ogasza take system metafizyki (1841, 1879); G. T. Fechner, twrca psychofizyki, by jednoczenie autorem spiry-tualistycznej metafizyki w fantastyczno-poetyckiej szacie (1879). We Francji spirytualizm Maine de Birana zosta spotgowany jeszcze przez F. Ravaissona, ktry, posiadajc rozlege wpywy jako inspektor szkolnictwa wyszego, zdoa rozpowszechni swe stanowisko. Spirytualistyczne doktryny rozwija rwnie Ch. Secretan, profesor genewski, i E. Vacherot, profesor paryski. W Anglii F. H. Bradley z Oksfordu wystpi w 1876 r. z nowym idealizmem. Byli to metafizycy w dobie, ktra si wypieraa metafizyki. Tote u nich, a przynajmniej u niektrych z nich, metafizyka bya symptomatyczna dla epoki: usiowaa nawizywa czno z przyrodoznawstwem, by metafizyk naukow", indukcyjn".9. HISTORIA ZAGADNIE i HISTORIA FILOZOFW. Mona obserwowa w dziejach, jak filozofia stawaa przed zagadnieniami, ktre usiowaa rozwiza; rozwizujc je za10

natrafiaa na nowe zagadnienia, ktre pozostawiaa dalszym badaczom. W ten sposb rozwj jej przebiega i przebiega od zagadnienia do zagadnienia; i wnoszono std, e historia filozofii jest histori zagadnie, a jednostka ma w niej znaczenie tylko wykonawcze.Jednake w takim wniosku jest tylko p prawdy. Bardzo wielka cz zagadnie dzi

aktualnych bya postawiona ju przed wicej ni dwoma tysicami lat. Stulecia przynosiy tu raczej nowe rozwizania ni zagadnienia. Ktre za z odwiecznych zagadnie byy rozwaane, to zaleao od jednostek i ich zainteresowa, a take od potrzeb spoecznych. Jednostki dokonyway wyboru zagadnie, a rozwizujc je po swojemu wpyway na dalsze ich dzieje. Tote byy czynnikiem rozwoju filozofii w nie mniejszym stopniu ni zagadnienia.Przy tym nie wszyscy filozofowie zaczynali od zagadnie; nie zawsze byo tak, e najpierw byy zagadnienia, a potem teorie wymylone dla ich rozwizania. Wielu filozofw zaczynao od razu od pewnych teorii, koncepcji, pomysw, twierdze, przekona, pewnej wizji wiata czy ycia. Zagadnienia wyaniay si dla nich wtrnie. Wielu te przekazao potomnoci nie zagadnienia, lecz uformowane koncepcje.Rzadko za kiedy filozofia staa wobec tylu zagadnie naraz, co wwczas, koo r. 1830. Jeszcze nie przebrzmiay zagadnienia racjonalistycznej filozofii XVII i empirystycznej XVIII wieku, jeszcze wracay zagadnienia mistykw i zagadnienia Rousseau, a ju nowe przynieli Kant i Hegel, ideologowie i radykaowie filozoficzni. Ktre za z nich zostay podjte, to zaleao od czynnych wwczas filozofw. A mimo przemiany, jaka nastpia po jego mierci, nieporwnanie najwiksz si pocigajc mia nadal Hegel: to on, przynajmniej na przecig jednego pokolenia, wpyn na dobr zagadnie.Zaleni od niego w swych zagadnieniach byli nie tylko wierni heglici. Ale tak samo przeciwnicy Hegla. Oni te nawizywali do jego wszechobejmujcego systemu, ktry by idealistyczny, uniwersalistyczny, abstrakcyjny, intelektualistyczny, konstrukcyjny. Nawiza do Feuerbach, potem Marks i Engels: walczc z jego idealizmem stworzyli nowy materializm. Nawiza te do Hegla Stirner; ale nie godzc si z jego uniwersalizmem usiowa budowa filozofi niezalenej jednostki. Nawiza te Kierkegaard; ale nie znoszc filozofii abstrakcyjnej, zainicjowa filozofi konkretnej egzystencji. Newman niewiele wiedzia o Heglu, ktrego nie znosi, ale y w podobnej atmosferze intelektua-lizmu i w opozycji do Hegla rozwin filozofi wiary. Cousin przejmowa si Heglem, ale take i innymi prdami i na tym tle powstaa jego filozofia eklektyczna. Comte'a za w systemie Hegla czy Cousina razia konstrukcyjno, i aby jej unikn, rozwin system oparty na pozytywnych faktach; niemniej by to te system, i nawet w nim mona by dostrzec wpywy heglizmu. Tak tedy rne teorie wytworzone okoo 1830 r. miay podobny punkt wyjcia. Ale rozeszy si w rnych kierunkach.Byli wszake nawczas filozofowie, ktrych nawet punkt wyjcia by inny: do nich nalea przede wszystkim J. St. Mili. By obcy heglizmowi i wszelkim systemom; nawiza do tradycji

empiryzmu.W nastpnym pokoleniu, koo 1860 r., inne ju zagadnienia wziy gr. Nie ceniono ju Hegla, may oddwik mia Kierkegaard czy Stirner. Na placu pozostali Mili i Comte. Ich pozytywistyczne widzenie wiata stao si teraz punktem wyjcia, jak przed ich pokoleniem by nim system Hegla. Ale znw w rnych jednostkach przeamao si w rny sposb i wywoao rne zagadnienia: Spencer uzgadnia je z teori ewolucji, Lange11

z Kantem, Mach na jego podou budowa teori nauk przyrodniczych, a Taine nauk humanistycznych.Gdy za koo 1880 r. doroso trzecie pokolenie, to jedni jego przedstawiciele rozwijali jeszcze zagadnienia filozofii pozytywistycznej, inni natomiast przeszli do nowych zagadnie i zaczli rozwaa, co w tej filozofii byo niezadowalajcego: Boutroux i Poincarc badali to w teorii przyrodoznawstwa, Diithey w humanistyce, Brentano w teorii poznania, Nietzsche w teorii kultury.Taki rozwj zagadnie XIX wieku by w rwnym stopniu zaleny od wewntrznej logiki zagadnie, jak od indywidualnoci filozofw i od warunkw spoecznych tej epoki.10. FAZY ROZWOJU. Jeli pomin lata 1800 1830, omwione ju w poprzednim tomie, i uwzgldnia tylko pozosta cz XIX stulecia, ale t traktowa jako jeden okres, to jeszcze mona i naley wydzieli w nim trzy fazy.Pierwsza faza, obejmujca rodek stulecia (1830-1860), moe si wydawa niewyrana jeszcze i przejciowa, bya jednak wanie najpodniejsza i najbardziej obfitujca w koncepcje filozoficzne. To ona wydaa we Francji pozytywizm Comte'a, w Anglii nowy empiryzm Milla. W niej powsta materializm dialektyczny Marksa i Engelsa. Pogldami przez ni wydanymi yy potem nastpne pokolenia XIX wieku, rozwijajc je i rozpowszechniajc.Co wicej, faza ta w swej ywotnoci i wielostronnoci wydaa pomysy, ktre miay dojrze dopiero w dalszej przyszoci; wiek XIX zuytkowa ich jeszcze nie chcia lub nie umia, przyjy si dopiero w XX wieku. Byy midzy nimi pomysy z dziedziny logiki, usiujce jeszcze ucili najcilejsz z nauk filozoficznych; w owym wanie czasie powstay pocztki logiki matematycznej w Anglii u De Morgana i Boole'a oraz nowe idee logiczne Bolzana z Pragi. Wtedy zrodzia si w Rosji u Bieliskiego, Czernyszewskiego, Dobrolubowa nowa, realistyczna i spoeczna koncepcja estetyki. Ale take powstay wwczas pomysy dotyczce czowieka i jego stosunku do Boga i wiata, ktre znacznie pniej znalazy liczniejsze koa zwolennikw: byy to zwaszcza te, ktre wyszy od Anglikw Carlyle'a i kardynaa Newmana oraz od Duczyka Kierkegaarda.

Druga faza stulecia (1860-1880) bya ju w posiadaniu filozofii o charakterze ustalonym, mianowicie filozofii pozytywnej, i t rozwijaa systematycznie i szczegowo. Tamta faza kada fundamenty, ta ju wznosia mury. W myl swej doktryny usiowaa przeprowadzi co, co mona nazwa parcelacj filozofii: chciaa wyodrbni z jej zakresu te dziay, ktre by mogy sta si naukami specjalnymi, empirycznymi i przyrodniczymi. Byo bowiem przekonaniem tych filozofw pozytywnych, e nauki rozwin si pomylniej, gdy bd uprawiane niezalenie od filozofii.Wikszo wczesnych filozofw i szerokie masy inteligencji byy zadowolone z filozofii pozytywnej; widziay w niej nawet kres rozwoju umysowego ludzkoci, szczyt moliwoci naukowych. Jednake u niektrych zwolennikw pozytywizmu z biegiem lat pojawi si krytyczny stosunek do wasnych poczyna. Tym bardziej za wrd na razie nielicznej opozycji.I mniej wicej w 1880 roku zacza si trzecia faza filozofii, a trwaa do koca wieku. Bya jakby okresem przejciowym: bo wwczas filozofia minimalistyczna panowaa jeszcze, ale ju pojawiay si z rnych stron argumenty przeciw niej. Doprowadziy one do przemiany w pogldach filozoficznych, ktra wszake dokonaa si ju w nastpnym stuleciu.12

FAZA PIERWSZA: 1830-1860l. Pozytywizm, empiryzm i dialektyczny materializm to byy podstawowe pogldy tego okresu. Pozytywizm by zainicjowany przez Comte'a, empiryzm przez Milla, materializm dialektyczny przez Marksa i Engelsa. Pogldy te stanowiy zjawiska jak gdyby rwnolege; kady z nich mia inny charakter, jednake wypyny z podobnej postawy:ostronej i trzewej, antymetafizycznej i antyidealistycznej. Pozytywizm zacz si we Francji, empiryzm w Anglii, materializm dialektyczny wrd emigrantw niemieckich na Zachodzie.Miay wsplny ton trzewy, obejmujcy wszystkie kraje. Aby by filozofem" pisa wwczas Stendhal trzeba by suchym, jasnym, bez zudze". A ton taki nie ogranicza si do filozofw, zaczyna obejmowa ca inteligencj. Nasz wiek, tak osawiony, tak okrzyczany prozaicznym, nasze pokolenie odsdzone od czci i wiary przez idealistw" tak pisa w 1842 r. Seweryn Goszczyski.Do doktryn tego okresu naley doda jedn jeszcze: realizm Herbarta. Herbart by prawie rwienikiem Hegla i niewiele pniej od niego ogosi sw filozofi, naley wic zasadniczo do poprzedniego okresu; jednake znalaz uznanie i rozpowszechnienie dopiero po 1830 r. Dlatego w tym okresie jest waciwe dla miejsce, tym bardziej e i z charakteru do niego naley.

Pozytywizm, empiryzm, naturalizm, dialektyczny materializm byy najbardziej nowymi, samodzielnymi, ywymi tworami tego okresu. Nie znaczy to, by byy w nim take najbardziej rozpowszechnione. Ani Comte, ani Mili, ani Marks, ani Engels nie zajmowali katedr, urzdowe stanowiska filozoficzne byy w innych rkach.W Anglii najwiksze wzicie miaa szkoa szkocka w nowym ujciu, jakie da jej Ha-milton; z nim musia walczy Mili. We Francji utrwali si eklektyczny spirytualizm w postaci, jak mu da Cousin: by on wwczas silniejszy od Comte'a. W Niemczech jeszcze na katedrach siedzieli heglici i jeszcze y Schelling: na ich tle trzeba rozumie Feuer-bacha i Marksa. Kierunki te szkoa szkocka, spirytualizm czy heglizm byy jeszcze silne, jednake koczyy si, zwizane byy z przeszoci, nie z przyszoci.W pierwszym dziesicioleciu po mierci Hegla, 1830- 1840, sia heglizmu bya bodaj wiksza jeszcze ni za jego ycia. Mia skrzydo prawe zarwno jak lewe, z niego wywodzia si zarwno reakcja jak postp. Zwaszcza caa historiozofia tych czasw pochodzia od niego. Czoowi filozofowie niemieccy drugiej poowy stulecia, jak Fechner i Lotze, wyroli jeszcze w jego atmosferze. Nowe pogldy powstaway w polemice z nim. Mia nadal gwny orodek w Niemczech, ale wpyw jego przescza si do Francji i do Woch.13

A zwaszcza szerzy si w krajach sowiaskich: heglistami byli I. Hanu i F. Palacky w Czechach, A. Chomiakow, K. Aksakow i B. Cziozerin w Rosji, Libelt i Cieszkowski, a take Dembowski w Polsce. W Niemczech koczy si powoli, atakowany z rnych stron: przez realizm Herbarta i materializm Marksa, przez przyrodnikw i przez historykw. W berliskim uniwersytecie do przezwycienia heglizmu najwicej przyczyni si A. Trendelenburg (1802-1872; Logische Untersuchungen, 1840), ktry nawiza do Arystotelesa i jego przeciwstawi Heglowi.2. Okres ten w filozofii wyda jeszcze pogldy innego rodzaju: doktryny spoeczno--etyczne Carlyle'a i Stirnera, religijno-etyczne Kierkegaarda i Newmana. Nie byy zwizane z gwnymi prdami okresu, z pozytywizmem ani z materializmem; ale rwnie nie naleay do koczcych si wwczas prdw, do filozofii zdrowego rozsdku ani do metafizyki idealistycznej. Miay wasn pozycj; day wyraz potrzebom emocjonalnym, dla ktrych nie do byo miejsca w empiryzmie czy naturalizmie.3. Pocztek tego okresu jest wyranie okrelony, natomiast jako jego koniec tylko w przyblieniu mona przyj rok 1860. Istotne jest to: w 1859 ukazaa si ksika Dar-wina O

pochodzeniu gatunkw. Zamkna ona szereg odkry naukowych, ktre stanowiy zaoenia pozytywistycznego, scjentystycznego pogldu na wiat.Wprawdzie Mili y jeszcze i pisa duej, a Marks gwne swe dzieo ogosi dopiero w 1867 r., jednake idee ich uformoway si wczeniej: Logika Milla wysza w 1843, Manifest komunistyczny w 1848. Tote miejsce ich jest w tym pierwszym okresie.4. Okres ten zewntrznie od pocztku do koca przebieg w warunkach spokoju, pomylnoci i zamonoci, bez wojen i katastrof dziejowych. Spokj by to jednak pozorny: wojen nie byo, ale by rok 1830 i 1848, Wiosna Ludw, nastroje bez maa chilia-styczne i mesjaniczne, wielkie oczekiwania i nie mniejsze zawody. Rzadko kiedy w dziejach byy lata tak intensywnych ruchw spoecznych: jeszcze by ywy socjalizm utopijny i powstaway falangi" i falanstery", a ju uformowa si socjalizm naukowy.Nie byo te spokoju indywidualnego, niepokj romantyczny jeszcze nie wygas. Wanie w tym okresie powstay utwory bdce wyrazem niepokoju, rozgoryczenia, pustki wewntrznej, pesymizmu: Spowied dziecicia wieku Musseta, Adolf Beniamina Constanta, Dominik Fromentina. y jeszcze, pisa i zdobywa coraz wicej zwolennikw Schopenhauer. Pokolenie nasze, jak i poprzednie" pisa Taine zostao dotknite chorob wieku i nie wyjdzie z niej ju nigdy cakowicie. Dojdziemy do prawdy, ale nie do spokoju". I na tle zaburze politycznych i niepokojw psychicznych trzeba wyobraa sobie doktryny filozoficzne, ktre wwczas powstay: wanie spokojne, zrwnowaone, trzewo torujce drog do ograniczonej, ale pewnej wiedzy, do zwikszonego zadowolenia z ycia. Filozofia bywaa nieraz dokadnym wyrazem swej epoki, ale w innych czasach jak wanie wwczas okoo poowy XIX wieku bya raczej jej krytyk i uzupenieniem. Wwczas zaczyna si pozytywizm; ale odzwierciedla epok, ktra si koczya. Jego twrcy i wyznawcy mogli tego nie zauwaa, w perspektywie jednak dziejowej jest jasne, e by ideologi warstwy, ktra dosza do wysubtelnionej kultury umysowej, ale utracia prno, zdobywczo, wiar w siebie i przyszo: jej filozofia musiaa by minimalis-tyczna, chciaa zamyka stare rachunki ze wiatem, a nie otwiera nowe.5. Mili zbudowa teori poznania, a Comte encyklopedi nauk: obaj zajmowali si zagadnieniami filozofii teoretycznej. Jednake bynajmniej si do nich nie ograniczali:zastanawiali si rwnie nad filozofi spoeczn i filozofi religii, zamierzenia ich byy14

rwnie natury praktycznej, chcieli przez filozofi udoskonali ycie ludzkie. Tym bardziej Feuerbach i Marks: pierwszemu leay na sercu przede wszystkim zagadnienia religii, drugiemu spoeczestwa.

Przedstawiciele za prdw ubocznych i opozycyjnych zajmowali si waciwie tylko tymi zagadnieniami. Zagadnieniem Stirnera i Carlyle'a by stosunek czowieka do innych ludzi, a Kierkegaarda i Newmana jego stosunek do Boga. Na tym polu wystpia ich opozycja wobec gwnego prdu wczesnej filozofii. Prd ten by irreligijny, a Kierke-gaard i Newman widzieli w religii spraw najistotniejsz. Prd gwny altruizm Com-te'a, tak samo jak utylitaryzm Milla rozwija etyk spoeczn i egalitarystyczn, a Stirner rozwija wanie aspoeczn, Caryle elitarystyczn.Jednake poprzez szczegowe zagadnienia .etyki i filozofii religii opozycja ich mierzya dalej i gbiej: tem wywodw Carlyle'a bya dawna metafizyka spirytualistyczna i panteistyczna, a wynikiem wywodw Newmana bya emocjonalistyczna teoria poznania.6. Filozofi swej epoki inaczej widz wspczeni, inaczej za potomni, ktrzy patrz na ni z perspektywy, a yjc ju w innej epoce, sami inne maj pogldy. Wspczeni musz dopiero przeama opr przeciw nowym ideom, a potomni pamitaj jedynie o tych, ktre byy nowe. Po stu latach widzi si w filozofii na pierwszym planie Comte'a i Marksa, bo wie si, e za nimi poszy nastpne pokolenia. Na drugim wyobraa si Carlyle'a, Newmana czy Kierkegaarda, o ktrych si wie, e pniej znaleli oddwik, a zaledwie pamita si o uczniach Hamiltona, Cousina, Herbarta, Hegla, o ktrych wie si, e byli tylko uczniami. W owych natomiast czasach opinia bya inna: wanie oni, ci uczniowie, byli najliczniejsi, zajmowali najwicej katedr, najwyej byli cenieni. To ich filozofia bya statystycznie biorc typowa dla epoki. Mieli jeszcze przewag w okresie, ktry wyda ju Comte'a, Milla, Marksa, Kierkegaarda; ci za byli na razie cenieni, a nawet zauwaani, jedynie przez niewielkie grupy wspczesnych. O tym trzeba pamita, jeli chce si w przeszoci filozoficznej nie tylko odszuka posiew przyszoci, ale take widzie t przeszo tak, jak rzeczywicie bya.Pogldy filozoficzne wychodz wielokrotnie poza sfer filozofw do szerszych k inteligencji; ale wychodz czciowo tylko i na og powoli. Przewanie duszy okres dzieli powstanie pogldu od jego rozpowszechnienia. Dlatego te w XIX w. pogldy specjalistw byway inne ni ogu. Specjalici wyznawali takie, ktre jeszcze do ogu nie doszy, a gdy doszy, specjalici mieli ju inne. Nowe idee epoki nie byy tymi samymi, ktre w niej panoway" i miay popularno. Idee Comte'a i Milla, ktre opanoway og inteligencji w nastpnym pokoleniu, za ycia Comte'a i w modoci Milla byy wasnoci niewielkiej tylko grupy; Mili pisze o tym wyranie w swej Autobiografii, a niepowodzenia Comte'a s a nazbyt

znane. Z pogldw Newmana oddziaay od razu tylko religijne. Z pogldw za Marksa i Engelsa tylko spoeczne i polityczne; ich pogldy filozoficzne przemwiy do szerokich k dopiero pniej.Tak byo tym bardziej z pomysami logicznymi Boole'a i De Morgana (1848) lub z Bol-zana teori prawd w sobie" (1837): do szerszych k w cigu XIX wieku w ogle nie doszy; pierwszym otworzya drog dopiero logika matematyczna; drugiej za gwnie fenomenologia. A jednak byy doniose. Boole i De Morgan przyczynili si do zblienia logiki i matematyki, a przez to do rozwoju obu tych nauk i do wyjanienia natury nauk dedukcyjnych. Bolzano za zapocztkowa nowe stanowisko, co w rodzaju niemeta-fizycznego platonizmu. Wywodzi, e analiza naszego poznania wykazuje, i zawiera ono15

nie same tylko twierdzenia jednostkowe i wzgldne, ale take powszechne i bezwzgldne. Nie bya to spekulatywna metafizyka, panujca w jego czasach, ale nie by to te pozytywizm, ktry mia niebawem zdoby sympati XIX wieku; byo to stanowisko trzecie, jakby porednie, dla ktrego wiek ten nie mia zrozumienia, ale ktrego czas przyszed pniej.Historyk chce przede wszystkim ustali, kiedy filozofia wydawaa nowe myli i kiedy bya w rozkwicie. Ale nowo i wielko filozofii nie zawsze sza w parze z jej rozkwitem jeli przez rozkwit" rozumie wzmoone ni zainteresowanie, rozpowszechnienie jej, oywienie ruchu filozoficznego. Oryginalni filozofowie rodzili si nie tylko wtedy, gdy og si najwicej filozofi interesowa. Ot trzeba stwierdzi, e w okresie 1830- 1860 filozofia w rozkwicie nie bya. Przeciwnie, po zawodzie sprawionym w pocztku stulecia przez systemy metafizyczne zainteresowanie ni zmalao, uczeni i szeroki og w innym kierunku zwrcili umysy. A jednak wydaa wanie wtedy wiele talentw i zapocztkowaa wiele fundamentalnych myli.Dla przedstawienia pogldw tego okresu taki porzdek wydaje si waciwy: najpierw gwne i reprezentatywne Comte, Mili, Marks i Engels; potem za bardziej specjalne i osobiste Stirner, Caryle, Newman, Kierkegaard.COMTE I POZYTYWIZMPrdem inaugurujcym nowy okres w dziejach filozofii by pozytywizm; powsta we Francji, pocztek da mu Comte. Jego deniem byo trzymanie si faktw, a unikanie metafizyki. Denie to zaszczepi epoce, ale sam zrealizowa je tylko czciowo, bo wyrs w poprzednim, metafizycznym okresie i zachowa pewne cechy tego okresu, przede wszystkim pragnienie wielkiej syntezy, wszechogarniajcego systemu.YCIE. August Comte (1798 - 1857) urodzi si na poudniu Francji w Montpellier, a ksztaci si w

Paryu, w niedawno otwartej Szkole Politechnicznej. By pierwszym w dziejach filozofem, ktry przeszed studia techniczne. Po skoczeniu ich mieszka w Paryu i utrzymywa si z lekcji matematyki. Od 1818 r. przez sze lat y w bliskich stosunkach z wielkim utopijnym reformatorem spoecznym Saint-Simonem; pniej stosunki z nim zerwa. Ju w 1826 r. w prywatnym kursie wyoy zarys swego systemu; suchao go grono suchaczy niewielkie, ale obejmujce wybitnych wczesnych uczonych, matematykw, przyrodnikw. Atak choroby umysowej nie pozwoli mu kursu tego dokoczy. Po dwu latach jednak mg powrci do pracy; od 1832 by na Politechnice repetytorem analizy i mechaniki, a od 1837 r. egzaminatorem. Mimo starania nie uzyska powaniejszej pozycji akademickiej, a od 1848 r. utraci i tamto skromne stanowisko. Przekonanie, e nauka wymaga cakowitej reformy i e on jest powoany, by j przeprowadzi, pornio go z urzdowymi przedstawicielami nauki. Pniej y ju tylko z subwencji przyjaci i uczniw. Od 1845 r. jego zainteresowania naukowe przeszy w spoeczne, metafizyczne, religijne: jego zamierzenia reformatorskie objy ca organizacj wiata. Zacz gosi religi ludzkoci". By dziwnym czowiekiem, skromnym ze-16

wntrznie, a zarazem przewiadczonym o swojej misji, by uczonym-pozytywist, a zarazem arcykapanem stworzonego przez si kultu.UKAD SI FILOZOFICZNYCH WE FRANCJI OKOO 1830 ROKU. Okoo 1830 r., gdy Comte wystpowa ze sw teori pozytywn, filozofia francuska dzielia si na dwa obozy. Jeden by sensualistyczny, zbliony do materializmu: by to obz ideologw". Mia dawn we Francji tradycj, by dziedzictwem XVIII wieku, ale teraz ju si koczy. Drugi obz sta na stanowisku biegunowo przeciwnym, bo spirytualistycznym; uformowa si pniej i mia w sobie ywotno zaczynajcego si ruchu. Do niego nalea Maine de Biran, a take katoliccy tradycjonalici z doby Restauracji: de Maistre, de Bonald, Chateau-briand. Przewodzili za w nim eklektycy: Cousin i jego uczniowie. Spirytualizm ten w eklektycznej postaci, jak otrzyma od Cousina, sta si urzdow filozofi Francji. I zosta ni na dugo. Wszystkie nowe prdy, jakie si we Francji formoway, musiay z nim walczy. Na jego te tle naley wyobraa sobie powstanie i rozwj pozytywizmu.PISMA. Gwnym dzieem Comte'a by Cours de philosophie positive w 6 tomach, 1830- 1842, pisany ciko i rozwlekle; wielu ludzi w XIX w. go wielbio, ale mao kto chcia czyta, woano czerpa informacje o filozofii pozytywnej z innych rde. W skrcie przedstawi swe pogldy w Discours sur 1'esprit positif, 1844. Pniejszym swym ideom, nie tylko spoecznym, ale metafizycznym i religijnym, da wyraz w Systeme de politigue positive, 4 tomy, 1851 - 1854.POPRZEDNIKAMI Comte'a byli: l. Niektrzy myliciele poprzedniego stulecia, przede wszystkim

d'Alembert ale take Turgot i Condorcet. Podobiestwo jest tak znaczne, e i ich pogldom daje si niekiedy nazw pozytywizmu", wprowadzon przez Comte'a. Postawa ich bowiem w filozofii bya taka jak jego, a utrzymana nawet konsekwentniej.2. W pokoleniu poprzedzajcym go wielu mylicieli miao myli podobne do Comte'a, ale co najwyej szkicowali to, co on opracowa dokadnie. On sam zwrci uwag na pokrewiestwo swego stanowiska ze stanowiskiem matematyczki Sophie Germain (1776--1831). Twierdzia ona, e wiele bdw ma rdo w tym, i ludzie szukaj pocztku wszech-rzeczy, chc poprzez wiat dotrze do bytu wiecznego, do istoty nieskoczonej. Matematyka tego nie robi: dlatego jest wolna od bdw i przez ni moe si dokona reforma filozofii. Reforma ta bdzie polega przede wszystkim na tym, e si zarzuci pytanie dlaczego", aby pyta tylko o to, jak" jest w wiecie.3. Prehistoria pozytywizmu siga nawet dawniejszych jeszcze czasw. Comte jako pocztkodawcw kierunku wymieni Bacona, Kartezjusza i Galileusza; a take o Newtonie mwi, i uchwyci by ju ide pozytywizmu. Za gwnego za swego poprzednika uwaa susznie Hume'a. Do, e poprzednikw mia wielu. Renan, sam zbliony do pozytywizmu, ale raczej niechtny Comte'owi, mwi, i na og powtrzy on tylko zym stylem, co przed nim dobrym stylem napisali ju byli Kartezjusz, d'Alembert, apice.4. Pogldy Comte'a ksztatoway si wszake nie tylko pod wpywem uczonych i filozofw, ale take reformatorw i utopijnych socjalistw jego epoki. Przede wszystkim najznakomitszy z nich, hr. CIaude-Henri de Saint-Simon, by tym, ktry nauczy go szuka sposobw powszechnego uszczliwienia ludzkoci i przekona, e najpewniej2 Historia filozofii t. III17

moe ich dostarczy przemys i nauka; nauczy go traktowa nauk nie jako czyst teori, lecz jako narzdzie reformy wiata. Saint-Simon by tedy nauczycielem Comte'a, sam za by uczniem pozytywisty D'Alemberta. W ten sposb, nie bdc sam filozofem, stanowi ogniwo w rozwoju filozofii, mianowicie ogniwo midzy dawniejszym pozytywizmem XVIII wieku a nowym, ktry wystpi w XIX w. jako peny system nie tylko nauki, ale i ycia.5. Filozofia zapocztkowana przez Comte'a zaja miejsce idealistycznej i spirytua-listycznej niemniej bya z nimi wielorako zwizana. Bo nawet wielkie przeomy myli dokonuj si w sposb cigy; pozytywizm Comte'a jest wanie tego przykadem. Pogldy jego poka, ile mia podobiestwa z twrcami systemw idealistycznych, zwaszcza z Heglem. Wiele te przej od swych francuskich przeciwnikw, spirytualistw i tradycjonalistw. Od nich, od de Maistre'a i de Bonalda, wzi nacisk na czynnik transcendentny w spoeczestwie,

na niesprowadzalno spoeczestwa do jednostek, na ide autorytetu spoecznego. Z nich korzysta, gdy aby przeciwdziaa anarchii swego czasu na nauce i filozofii pozytywnej opiera polityk konserwatywn. Od nich wzi haso adu, ktre zespoli z hasem postpu i ktre do postpowego ruchu pozytywistycznego wprowadzio tyle motyww konserwatywnych.POGLDY, l. FILOZOFIA POZYTYWNA. Comte, nadajc filozofii swej miano pozytywnej", chcia wyrazi przez to, e, po pierwsze, zajmuje si ona wycznie przedmiotami rzeczywistymi, stronic od urojonych, bada rzeczy dostpne umysowi, a nie tajemnice;e, po drugie, rozwaa tyllw tematy poyteczne, unikajc jaowych, chce bowiem suy polepszeniu ycia, a nie zaspokojeniu czczej ciekawoci; e, po trzecie, ogranicza si do przedmiotw, o ktrych mona uzyska wiedz pewn, stronic od tematw chwiejnych i prowadzcych do wiecznych sporw; e, po czwarte, zajmuje si kwestiami cisymi, unikajc mglistych; e, po pite, pracuje pozytywnie, nie ograniczajc si do negatywnej krytyki.Filozofem pozytywnym jest wedle Comte'a ten, kto zrozumia, e nauki przyrodnicze stworzyy nieporwnany wzr dochodzenia naukowego, i kto stosujc si do wyrzeka si w filozofii spekulacyj na rzecz bada czysto faktycznych. Jest nim te ten, kto unika twierdze absolutnych i zastpuje je przez wzgldne.Waciwoci te cechuj jednak nie tylko pozytywizm: nie tylko on ogranicza si do faktw i twierdze wzgldnych, nie tylko on kadzie nacisk na realno, poyteczno, pewno, ciso i pozytywno swych bada. S to waciwoci wszelkiej filozofii mini-malistycznej. Pozytywizm za przyjmowa ponadto, i wiedza ma za przedmiot wycznie fakty fizyczne, wycznie ciaa. Albowiem takie byo przekonanie Comte'a o faktach psychicznych wiedzy nie posiadamy. Nie posiadamy jej, gdy niepodobna by zarazem podmiotem i przedmiotem poznania. Badanie introspekcyjne jest chimer: jake np. mona bada wasne wzruszenia, skoro badanie wymaga wanie opanowania wzrusze? To obiektywne, antypsychologiczne nastawienie stanowio szczegln cech pozytywizmu, odrniajc go od innych form minimalizmu. Jedna cz minimalistw XIX w. posza za nim, podczas gdy druga zaja postaw wprost przeciwn, goszc, e wanie tylko fakty psychiczne dane nam s bezporednio i przeto one jedne stanowi podstaw naszej wiedzy. S tedy w XIX w. dwa typy minimalizmu: jeden o antypsycho-logicznym, drugi za wanie o psychologicznym charakterze.18

O filozofii pozytywnej" i pozytywizmie" zwyko si mwi w dwu znaczeniach, szerszym i wszym. W szerszym (a nawet bardzo szerokim) jako o filozofii minima-listycznej w

ogle, ostronej, trzymajcej si faktw, unikajcej spekulacji. W wszym natomiast jako o filozofii uwaajcej fakty tylko zewntrzne, dotyczce cia, za jedyny przedmiot rzetelnej nauki. Np. Mili, bdc pozytywist w pierwszym znaczeniu, nie by nim w drugim, natomiast Comte by nim take i w drugim.2. ROZWJ LUDZKOCI. Comte uwaa, e pozytywistyczne rozumienie wiata jest najdoskonalszym tworem ludzkim i e ludzko moga do doj dopiero na najwyszym szczeblu swego rozwoju.Jest to fundamentalne prawo jej rozwoju umysowego, e przechodzi przez 3 fazy:pierwsza jest teologiczna, druga metafizyczna, a dopiero trzecia i ostatnia jest pozytywna. W pierwszej ludzko tumaczya zjawiska odwoujc si do duchw, w drugiej do abstrakcyjnych poj. W pierwszej rzdzia si uczuciami, w drugiej intelektem. Zarwno intelekt, jak uczucia wytwarzaj fikcje: fikcje wytworzone przez uczucia stanowi mitologi, a wytworzone przez intelekt metafizyk. Mitologia i metafizyka kolejno waday ludzkoci i dopiero po wyzwoleniu si od nich moga ona wej w dalsz faz rozwoju. Umoliwia to, wedle Comte'a, dopiero filozofia pozytywna, wolna wreszcie od mitologii i metafizyki. Stwierdza ona tylko fakty, nie tumaczc ich ani przez duchy, ani przez abstrakcje. Stanowi, wedle Comte'a, faz rozwoju najwysz i ostateczn. Pozytywist ten myla wic podobnie jak metafizyk Hegel, ktry rwnie we wasnej doktrynie widzia ostatni, najwyszy szczebel rozwoju myli ludzkiej.Comte kad nacisk na to, e ludzko przechodzi przez trzy fazy, ale w gruncie rzeczy faza druga mao si dla rnia od pierwszej i cznie z ni przeciwstawiaa si fazie pozytywnej: obie byy fazami zudze w przeciwstawieniu do fazy pozytywnego poznania. Faza porednia" pisa znacznie wicej zblia si do poprzedniej ni do nastpnej";metafizyka jest w gruncie rzeczy pewnego rodzaju teologi". Mia nawet do niej jeszcze mniej sympatii ni do teologii: -ta bowiem moe by przynajmniej konsekwentn wiar, tamta za jest zawsze niekonsekwentn filozofi.3. STWIERDZANIE i PRZEWIDYWANIE FAKTW. Jedyn rzecz dostpn dla umysu s fakty. Naczelnym prawidem nauki jest: nie wypowiada twierdze innych, jak tylko oparte na takim czy innym fakcie. Ostrze filozofii pozytywnej zwrcone byo przeciw wszelkim prbom wykraczania poza fakty, w szczeglnoci przeciw doszukiwaniu si dla faktw przyczyn lecych poza faktami.Jednake zadanie nauki nie ogranicza si do rejestrowania faktw; jest to jedynie materia do dalszych poszukiwa. Waciwym za zadaniem nauki jest opracowanie tego materiau i ustalenie staych zwizkw midzy faktami: inaczej mwic, ustalenie praw. To wykonalne zadanie powinno w nauce zaj miejsce niewykonalnych, jakie sobie dotd stawiaa, a

zwaszcza miejsce doszukiwania si przyczyn. Naley wszake pamita, e prawa nie s niczym innym, jak tylko staymi zwizkami. Bd zwizkami podobiestwa, bd te nastpstwa.Na podstawie znajomoci praw rzdzcych faktami nauka moe przewidywa dalsze fakty. Savoir pour prevoir, zdobywa wiedz, aby mc przewidywa; to bya formua Comte'a. Przy czym przewidywanie rozumia szeroko: jako ustalanie faktw nie tylko przyszych, ale take nieznanych obecnych, a nawet przeszych.Prawdziwa nauka buduje tedy na dowiadczeniach. Nie skada si jednake z samych

2*19

dowiadcze. Przeciwnie, dy do tego, by stay si zbdne. Wyprzedza je i zastpuje przez przewidywania. Dlatego Comte by przeciwnikiem empiryzmu, jeeli przez empi-ryzm" rozumie ograniczanie nauki do samego tylko zbierania dowiadcze. Czysty empiryzm jest bezpodny" mwi. Twierdzi nawet, e prawdziwa filozofia pozytywna jest w gruncie rzeczy rwnie daleka od empiryzmu, jak od mistycyzmu: powinna kroczy midzy tymi dwoma rwnie zgubnymi, jak mniema bezdroami. Przy badaniu faktw uczony nie moe si zachowywa cakowicie biernie. Ju choby tylko dlatego, e istnieje nieskoczona rnorodno faktw i e dla orientowania si w niej potrzebne s kierownicze hipotezy. W niespodzianej u nastpcy Bacona i Hume'a tezie Comte twierdzi, e myl wskazuje drog dowiadczeniu i e ostatecznym celem nauki jest uczyni dowiadczenie zbdnym, zastpi je przez rozumowanie.Jak uoglnianie faktw i ich przewidywanie jest moliwe, tego nie bada: w ogle nie stawia zagadnie epistemologicznych i ograniczenie to byo charakterystyczne dla niego i dla innych pozytywistw. Nie chcieli by teoretykami poznania, lecz tylko metodologami. Uwaali, e skoro znamy fakty obiektywne, to zbdne jest stawianie gwnego zagadnienia teorii poznania: jak w ogle moliwa jest znajomo obiektywnych faktw? Zadanie swe widzieli wic nie w szukaniu podstaw nauki, lecz podobnie jak to dawniej czynili pokrewni myliciele, Bacon i d'Alembert w klasyfikowaniu jej wynikw.4. KLASYFIKACJA NAUK. Comte odrnia przede wszystkim nauki abstrakcyjne i konkretne. Pierwsze traktuj o oglnych prawach rzdzcych elementarnymi faktami przyrody, drugie za o konkretnych zespoach, w jakich fakty te wystpuj w dowiadczeniu. Np. mineralogia nie zajmuje si prawami, bo prawa, dziki ktrym powstay mineray, s to oglne prawa

mechaniczne i chemiczne i stanowi przedmiot docieka fizyki i chemii; ona zajmuje si tylko tymi konkretnymi postaciami, w jakich prawa mechaniczne i chemiczne wystpuj w mineraach naszej planety. Fizyka i chemia s naukami abstrakcyjnymi, a mineralogia konkretn. Podobny jest te stosunek abstrakcyjnej nauki, jak jest fizjologia, i konkretnych, jakimi s zoologia i botanika. Nauki abstrakcyjne zajmuj si procesami ksztatujcymi rzeczy, a konkretne samymi rzeczami. Comte uwaa, e nauki konkretne nie s jeszcze naprawd uformowane, bd mogy si dopiero rozwin na podstawie abstrakcyjnych, od ktrych zale. W klasyfikacji swej uwzgldni te jedynie nauki abstrakcyjne.Zliczy ich tylko sze. A za podstaw klasyfikacji bra wiksz lub mniejsz ich oglno. Za najoglniejsz nauk, traktujc o wszelkich ciaach, uwaa matematyk;po niej umieszcza astronomi, czyli mechanik niebios, ktr rozumia szeroko, jako nauk o ruchu wszelkich cia; potem fizyk i chemi, ktre mia za mniej oglne, bo stosujce si ju tylko do cia ziemskich, a po nich nauki jeszcze mniej oglne, bo traktujce wycznie o ciaach ywych, mianowicie biologi i socjologi. W sposb typowy dla pozytywizmu uwaa matematyk za bardzo ogln nauk indukcyjn, nie rna z natury swej od nauk przyrodniczych. W socjologii za umieci wszystko to, co jest (abstrakcyjn) nauk o czowieku.W klasyfikacji tej wszystkie nauki uoone byy wedle swej oglnoci ale take i wedle zoonoci: oglno bowiem nauk jest odwrotnie proporcjonalna do ich zoonoci. Matematyka, ktra jest najoglniejsza, traktuje o faktach najprostszych, socjologia za, ktra jest najmniej oglna, traktuje o najbardziej zoonych. Zarazem nauki20

w tej klasyfikacji s uoone w porzdku wzajemnej swej zalenoci: oto mechanika zakada prawa matematyczne, fizyka rwnie mechaniczne, chemia fizyczne, biologia chemiczne, socjologia za zakada wszystkie te prawa.Pierwsze pi tych nauk byy za czasw Comte'a ju uformowane i rozwinite: szsta tylko, socjologia, jeszcze nie istniaa. Jednak Comte postulowa j, bo potrzebna bya w jego systemie. Musia j sam budowa. Budujc za i to byo du jego zdobycz stwierdzi, e mona i naley rozszerzy tez o istnieniu oglnych praw z nauk o przyrodzie rwnie na nauki o ludziach. Metoda, ktr w socjologii stosowa, bya historyczna:dochodzia do oglnych wnioskw przez porwnywanie znanych historycznie form istnienia ludzkiego. Wnioski te sprawdza potem przez oglne rozwaania natury biologicznej:spoeczestwo rozumia tak, jak biolog rozumie zwierz i rolin, czyli jako organizm;to znaczy sdzi, e wszystkie jego skadniki s wzajem od siebie zalene. I to jeszcze byo cech jego socjologii, i dzieli j na dwa dziay: na statyk spoeczn, czyli nauk o porzdku spoecznym, i na

dynamik spoeczn, czyli nauk o postpie, ^e pomysy jej twrcy zawayy na dalszym rozwoju socjologii w XIX wieku.5. ZADANIE FILOZOFII. W klasyfikacji nauk Comte, cho by filozofem, nie uwzgldnia filozofii. Uwaa, e wszystkie zjawiska podlegajce badaniu s podzielone midzy inne nauki, dla filozofii nic nie zostaje. By przekonany, e poza zjawiskami nie ma 'innej rzeczywistoci i metafizyka nie ma si czym zajmowa. Przyczyn i celw zjawisk niepodobna docieka, a tym bardziej pierwszej przyczyny i ostatecznego celu. Czczymi wydaway mu si spory metafizykw, w szczeglnoci materialistw ze spirytualistami. W jego do symplistycznym rozumieniu metafizyka polegaa po prostu na bdnym robieniu bytw z abstrakcji; w szczeglnoci sdzi, e Platoska teoria idej wyrosa cakowicie i wycznie z tego bdu.Ale pozytywizm Comte'a wypar si nie tylko metafizyki. Wypar si te teorii poznania. Niepotrzebne wydaway mu si jej dociekania, czy i jak moliwe jest poznanie, bezsensowne wtpliwoci co do istnienia cia zewntrznych: uwaa, e zdrowy rozsdek dawno ju zarzuci tak filozofi". Co wicej, wypar si te logiki: jaowe wydaway mu si jej abstrakcyjne dociekania, oderwane od okrelonych faktw. Pod koniec nawet i ogln metodologi mia za chimer. Jeszcze wicej: wypar si psychologii, twierdzc, e jest niemoliwa, bo niepodobna by obserwowanym i obserwatorem zarazem. To wyrzeczenie si psychologii nadao wanie pozytywizmowi jego szczeglny charakter, oddzielio go od innych, skdind zblionych kierunkw minimalis-tycznych, rwnie ograniczajcych nauk do badania faktw. Pozytywizmowi, ktry wypar si psychologii, pozostay tylko fakty zewntrzne: to jest jego cecha swoista.W ten sposb dla zdecydowanego pozytywizmu odpady nie tylko metafizyczne zadania filozofii, ale take i te wsze epistemologiczne, logiczne, metodologiczne, psychologiczne ktrymi nowsza filozofia zastpuje tamte. Zostao filozofii tylko jedno:teoria nauki. Ale i w niej nie naley do filozofii badanie zaoe czy zasad nauk bo tym mog si zajmowa one same. Zostao wic jedynie filozofii zadanie encyklopedyczne: zestawia to, co zrobiy nauki szczegowe. Ograniczajc si do tego, Comte sdzi, e unikn szalonego ryzykanctwa" metafizycznej filozofii i osign roztropn rezerw pozytywizmu".O sprawach wykraczajcych poza fakty pozytywizm nie tylko nie chcia nic twierdzi, ale take nie chcia zaprzecza. A wic nie angaowa si w ateizm. Ani te w zaprze-21

czanie celowoci wiata. Przyznawa nawet, e hipoteza jego celowoci jest prawdopo-dobniejsza ni hipoteza lepego mechanizmu. Z zaoe jego nie wynika te materializm;Comte uwaa go za stanowisko nienaukowe, bo materia, rozumiana jako przyczyna zjawisk,

nie jest i nie moe by przedmiotem dowiadczenia. Materi" uwaa za tak sam fikcj metafizyczn, jak dusz". A ponadto majc przed oczami materializm me-chanistyczny swych czasw, sdzi, e popenia on ten bd, i zjawiska wysze sprowadza do niszych, psychiczne i spoeczne do mechanicznych.Nie wynika te z jego zaoe sceptycyzm: Comte uwaa go za rwnie nieuzasadniony, a jeszcze bardziej niebezpieczny ni absolutyzm. Rnica midzy pozytywizmem a sceptycyzmem polega na tym, e (jak to sformuuje ucze Comte'a, Littre) sceptycyzm podaje wszystko w wtpliwo, a filozofia pozytywna to tylko, co jest poza dowiadczeniem, uznaje za to wszystko, co jest w dowiadczeniu". Z pozytywizmu rwnie nie wynika probabilizm, goszcy, e twierdzenia mog by tylko prawdopodobne bo wanie nauka stwierdza prawa zupenie niewtpliwe.Taka postawa pozytywizmu nie wydaje si obca przecitnemu czowiekowi. Comte mwi te, e jest to po prostu postawa zdrowego rozsdku, penego ufnoci do faktw. Nauka jest tylko rozwiniciem tego, co wie zdrowy rozsdek: zapoycza od niego swe pierwsze zasady. Ale je potem uoglnia i w tym ley gwna midzy nimi rnica.6. SPOECZNE ZALENOCI NAUKI. Wiedza nasza o faktach i ich zwizkach jest pewna, ale wzgldna. Badanie zjawisk nigdy nie doprowadzi do bezwzgldnego ich poznania;poznanie zawsze pozostanie zalene od naszego organizmu i sytuacji". Astronomia np. nie mogaby powsta w spoeczestwie zoonym z samych niewidomych; ani w obliczu gwiazd nie wieccych, ani w atmosferze zawsze mglistej. Ostatecznie dochodzi Comte do wyniku, e: jedna jest tylko maksyma bezwzgldna, to ta, e nie ma nic bezwzgldnego".Pojcia nasze nie s zjawiskami wycznie indywidualnymi, lecz s rwnie i nawet przede wszystkim zjawiskami spoecznymi, wytworem cigej zbiorowej ewolucji". Skutkiem tego nasze dociekanie teoretyczne, nasza wiedza naukowa zaley nie tylko od warunkw indywidualnych, ale i spoecznych, od tego, e ludzie yj i rozwijaj si w gromadzie. Filozofowie po czci dlatego wanie stali si ofiarami wasnych nierealnych poj, e w rozwaaniach swych nie przyjli spoecznego punktu widzenia. Bo jednostka jest abstrakcj, rzeczywistoci jest jedynie spoeczestwo.Nauka zmierza do tego, by wszystkie zjawiska uj w jednym obrazie wiata. Ale zjawiska s tak rnorodne, e nie daj podstawy do takiego obrazu: stanowi wyran mnogo, a nie jedno. Nauka mimo to jednak nie rezygnuje z jednolitego obrazu wiata, z jednolitego systemu. Ale moe go osign tylko na podou subiektywnym:nie mogc zaczerpn jednoci obrazu z wasnoci wiata, czerpie j z potrzeb czowieka;czerpie j nie z dowiadczenia zewntrznego, lecz z wewntrznego; nie z wszechwiata, lecz z czowieka czy raczej z ludzkoci. Nawet nauki, ktrych przedmiot jest bardzo od ludzkoci

daleki, jak astronomia, nie stanowi w tym wyjtku. Tak oto Comte do teorii nauki musia wprowadzi czynnik subiektywny, cho jego punkt wyjcia by cakowicie obiektywny. Pisa te: Naley pojmowa wszystkie rozwaania teoretyczne jako wytwory umysu przeznaczone do zaspokajania naszych potrzeb". I wskutek tego w nauce zawsze naley powraca do czowieka".7. POLITYKA POZYTYWNA. Jest rzecz zwyk i naturaln, e filozof, ktry ograniczy22

swe zadania teoretyczne, wynagradza to sobie w dziedzinie praktycznej, rozszerza moralne -zadania filozofii. Tak byo te i u Comte'a. Waciwym jego celem stao si znalezienie doskonaego ustroju dla ludzkoci, a filozofia pozytywna bya mu tylko rodkiem przygotowawczym do osignicia tego celu.Najdoniolejszym zadaniem ludzkoci" pisa winno by cige doskonalenie natury ludzkiej, zarwno indywidualnej, jak zbiorowej". Zastrzega tylko w myl pozytywizmu, e doskonalenie to musi si odbywa w granicach zakrelonych przez prawa rzdzce realnym wiatem". Hasem jego filozofii praktycznej byo: vivre pour autrui, y dla innych. Implikowao zrzeczenie si pewnych praw osobistych na rzecz obowizkw wobec ogu; w rozwiniciu prowadzio do powicenia si silnych dla sabych, ale za to do czci sabych dla silnych. W konsekwencjach ta filozofia praktyczna miaa pewne podobiestwa z nauk chrzecijask, cho podstawy miaa zupenie inne.Ludzko bya dla niej celem ostatecznym. Haso to wysuwaa na miejsce innego, panujcego przez wieki w filozofii chrzecijaskiej: e ostatecznym celem jest Bg. Nie Comte wprawdzie wymyli to nowe haso, ale on je sformuowa i umieci na czele etyki i polityki. Mona byo oczekiwa, e przedstawiciel ostronej, minimalistycznej filozofii odmwi sobie prawa tworzenia hase, idej, celw; e ograniczy si do pojciowej analizy istniejcych hase, idej, celw. Ale Comte pod tym wzgldem nie by minimalist: nie tylko bada hasa, ale je tworzy. Minimalizm jego objawi si co najwyej w tym, e miay to by hasa realne.Za najwaniejszy swj wkad do pozytywizmu uwaa wanie rozszerzenie go na sprawy praktyczne, na polityk. Dotd pisa walka o wadz rozgrywaa si wycznie midzy przedstawicielami filozofii teologicznej i metafizycznej, szkoa za pozytywna nie braa w niej udziau; jednake teraz jest ju do tego gotowa. I rozwie wreszcie trudnoci polityczne, bo ona jedna zdolna jest pogodzi wymagania porzdku i postpu. Ludzko, porzdek i postp: to byy gwne hasa filozofii praktycznej Comte'a.Rozwizanie zagadnie politycznych uzalenia od przeksztacenia ruchu politycznego w

filozoficzny. Nie inaczej ni na pozr tak bardzo ode rni idealici i mesja-nici. I tak samo jak oni uwaa, e nowoytnemu przesileniu kres pooy moe tylko cakowita reorganizacja wiata na filozoficznych podstawach. Ostatni cz ycia powici ju nie samej filozofii, lecz polityce, projektom ulepszenia ludzkoci. I pod tym wzgldem nie by minimalist, lecz jeszcze nieodrodnym synem maksymalistycznej epoki, w ktrej si by urodzi, epoki szukajcej nie tylko wielkiego systemu wiedzy, ale take rychego zbawienia dla ludzkoci.ROZWJ COMTE'A I OSTATNIA FAZA JEGO FILOZOFII. Zwyko si odrnia dwie fazy filozofii Comte'a: Kurs filozofii pozytywnej naley do pierwszej. Polityka pozytywna do drugiej. Tylko pogldy pierwszej (te, ktre zostay przedstawione powyej) s na og uwaane za prawdziwy pozytywizm i za cenny wkad Comte'a do filozofii, pogldy za drugiej fazy za odejcie od pozytywizmu i zaamanie si wybitnego umysu. W niej bowiem jego filozofia (ktra miaa raz na zawsze skoczy z filozofi religijn i metafizyczn) staa si wanie metafizyk, a nawet religi: jasna za myl jego rozpyna si w dziwactwach. Druga poowa mej kariery" napisa Comte w IV tomie swego Systemu miaa przeksztaci filozofi w religi, jak pierwsza zmienia nauk na filozofi".23

Jednake dokadniejsza analiza wskazuje, e w pierwszej fazie Comte'a byy ju zadatki drugiej, do ktrej doszed na drodze stopniowej ewolucji, nie przeomu. Zmian jego pogldw spowodowaa po czci zmiana zagadnie, jakimi si zajmowa. Odkd mianowicie zaj si zagadnieniem ycia, przekona si, e jego dotychczasowe zasady s niewystarczajce i e niepodobna ich rozwija bez pojcia caoci i celu: to tylko w wiecie nieorganicznym cao zalena jest od czci, w organicznym natomiast czci zalene s od caoci. Jak stwierdzi w licie do Milla z 1843 r., ten wzgld skierowa go na nowe drogi.Do tego przyczy si czynnik drugi, tkwicy w nim samym. Oto jego umiowanie porzdku zawsze byo nie mniejsze ni umiowanie faktw. Kad dziedzin ycia chcia reglamentowa. Nie zostawia adnych kwestii otwartych, kada musiaa by rozwizana; byo to wbrew temu pojmowaniu wiedzy, ktre naprawd odpowiada pozytywizmowi i ewolucjonizmowi. A przez to pogldom jego musiao nieraz zbrakn ostronoci, tej kardynalnej cnoty wszelkiego minimalizmu. Nie by do przejty myl, ktr sam tak czsto wypowiada, e wszystkie prawdy naukowe s wzgldne, nie pamita do o tym, e i jego wasne pogldy s historycznie uwarunkowane, e nauki bd dalej podlega rozwojowi: stan ich z pierwszej poowy XIX w. traktowa tak, jak gdyby by ostateczny.A wreszcie: jego potrzeba absolutnych podstaw i celw bya rwnie silna, jak jego potrzeba opierania si

na faktach. On, ktry wyrzek si absolutu, tworzy nowy absolut;nie chcia si zajmowa Bogiem, ale ludzko traktowa jako rodzaj bstwa. Niektre rzeczowniki oderwane, jak ludzko, a take natura i porzdek, zwyk byt pisa du liter: moe susznie dopatrzono si w tym objawu skonnoci do tworzenia bytw metafizycznych", ktre w zasadzie tak stanowczo zwalcza. Skonno do budowania systemu mia od pocztku ale z czasem stawaa si coraz bardziej skonnoci do systemu absolutnego. Zwaszcza odkd od zagadnie naukowych przeszed do politycznych, skonno do reglamentacji i absolutyzacji spotgowaa si w nim jeszcze. Ludzko staa si dla przedmiotem jakby ponadrealnym, zacz j nazywa Wielk Istot", Le Grand Etre. Coraz czciej w ustach jego zastpowaa miejsce Boga.W kocu on, ktry zapowiada, e przezwyciy faz teologiczn i metafizyczn ludzkoci, stworzy nowy kult z modlitwami, obrzdami, sakramentami, kocioami, wadzami duchownymi, witymi. Jego polityka pozytywna" domagaa si ustroju nie tylko religijnego, ale i teokratycznego. Nauczanie i lecznictwo powierzaa klerowi. Zwalczaa parlamentaryzm, domagaa si wadzy dyktatorskiej, dziedzicznoci urzdw, cenzury nie tylko ksiek, ale i umysw, zwalczania myli niepodlegej. Uczonym pozwalaa podejmowa te tylko zagadnienia, ktre zostay nakazane przez wadze. Kazaa pali wszystkie ksiki nie dajce bezporedniego poytku. A wreszcie Comte, pierwotnie fanatyk nauki, utraci do niej zaufanie, uzna abstrakcyjne dociekania za niezdrowe dla ludzi zajcie. Zacz te wyraa niech do Grekw, a sympati do teokracyj Wschodu, a nawet do fetyszyzmu, ktry uzna w kocu za stanowisko najblisze pozytywizmowi.ZESTAWIENIE. Comte jest przez wikszo historykw nazywany twrc pozytywizmu" i by nim rzeczywicie w tym sensie, e na miejsce lunych pomysw pozytywistycznych wytworzy wielki pozytywistyczny system. Nie przeczy temu fakt, e gwne24

myli pozytywizmu byy goszone ju przed nim, e jego prawo trzech faz wzite jest z Saint-Simona, a jego klasyfikacja nauk mao rni si od d'Alembertowskiej.Ale s take historycy, ktrzy wysuwaj wtpliwo, czy w ogle Comte by pozy-tywist. I jeli trzyma si jego wasnego okrelenia, to istotnie nie by pozytywist zdecydowanym i konsekwentnym. Nawet w pierwszej fazie swego filozofowania, a tym bardziej w drugiej. Niektrzy jego poprzednicy, jak zwaszcza Hume i d'Alembert, byli po-zytywistami bardziej konsekwentnymi od twrcy pozytywizmu". A tak samo rni jego nastpcy. Pozytywizm, czyli oparcie wiedzy wycznie na faktach, by tylko jednym z motyww jego filozofii, i to takim, ktrego nie utrzyma w caoci. Jest a nazbyt wiele powodw, by odrnia filozofi twrcy pozytywizmu cd filozofii pozytywizmu.Program ograniczenia bada do tego, co realne, pewne, cise i pozytywne; przekonanie o wzgldnoci

wszelkiej wiedzy, ograniczenie nauki do faktw, i to wycznie zewntrznych; okrelenie jej zadania jako przewidywania faktw; rozszerzenie przyrodniczego traktowania faktw take na fakty humanistyki; nieangaowanie si przy transcendentnych zagadnieniach nie tylko w twierdzenia, ale i w przeczenia; nacisk na spoeczne uwarunkowanie i na spoeczne konsekwencje nauki; przekonanie, ze do pozytywnego stanowiska mona doj tylko stopniowo to s cechy kadego pozytywizmu. Natomiast cech specjalnie pozytywizmu Comte'ajest: e wedug niego ludzko dopiero w trzeciej fazie swego rozwoju dosza do pozytywizmu; e nauki klasyfikowa wedle ich oglnoci i zoonoci; e wypar si nie tylko metafizyki, ale take teorii poznania, logiki, metodologii, psychologii; e etyka jego bya etyk altruizmu; e hasami jej byy Ludzko, Postp i ad; e doprowadzi do Religii Ludzkoci.To wszystko naleao jeszcze do pozytywizmu; ale u Comte'a czyo si take z takimi motywami, ktre nie miay ju adnego zwizku z pozytywizmem, a nawet byy z nim w niezgodzie. By pozytywist, ale take by synem niepozytywistycznej epoki. System swj spisa i rozpowszechni w drugiej tercji XIX w., ktra ju przesza do mini-malizmu, ale wymyli go jeszcze w pierwszej tercji. Moe te by porwnywany nawet z wczesnymi metafizycznymi idealistami ze wzgldu na podobny sposb filozofowania, konstrukcyjny i systematyczny, dogmatyczny, uniwersalistyczny i reformatorski. Uderzajce jest, e ten pozytywist mia Arystotelesa, w. Tomasza i Kartezjusza za najwikszych filozofw, a Condiiiaca potpia. Oczywicie, wrd konstruktorw systemw z pierwszej poowy XIX wieku mia miejsce odrbne, wyrniaa go dbao o fakty, naturalizm, relatywizm, praktycyzm. Ale mimo te rnice, tak samo jak oni zda do wszechogarniajcego systemu, majcego uj ca prawd i szybko zbawi ludzko. Wyszed z minimalizmu, ale skoczy na maksymalizmie. Jego punkt wyjcia by pozytywny, ale aspiracje jego byy podobne do aspiracyj wielkich systemw XIX wieku. One to czyniy, e si od pozytywizmu z biegiem lat stale oddala.COMTE A HEGEL. Uchodzili zawsze za przeciwiestwo ten skrajny minimalista, a tamten skrajny maksymalista i dopiero pno zauwaono, jak wiele ich jednak czy: obaj dyli do syntezy, obaj, cho byli relatywistami, stworzyli absolutne systemy, obaj kadli najwikszy nacisk na zjawiska spoeczne; obaj doszli w polityce do konserwatyzmu; obaj wyobraali sobie, e wiat rozwija si w trjrytmie; obaj byli przekonani, i tworz ostatni epok dziejw.25

DZIAANIE. Niemniej Comte przyczyni si do tego, e w filozofii XIX w. zapanowa pozytywizm: poprowadzi umysy w kierunku, ktrego sam tylko czciowo przestrzega. Zapewne, jak to powiedzia J. St. Mili, pozytywizm by wasnoci nie Comte'a, lecz stulecia.

Rni myliciele zblieni do pozytywizmu, jak Spencer lub Buckle, zaprzeczali, jakoby zawdziczali cokolwiek Comte'owi.Wczesn filozofi Comte'a rozpowszechni w Anglii Mili, ktry wszake by sam oryginalnym mylicielem i rozpowszechniajc j da jej odrbne zabarwienie. Gdy w drugiej poowie wieku pozytywizm rozszed si po caej Europie i sta si panujcym prdem, mia w sobie bodaj wicej z Milla, Buckle'a i Spencera ni z Comte'a.Waciw sw szko Comte pozostawi we Francji. Tam za nawet pozostawi a dwie szkoy. Jedna trzymaa si wiernie Kursu, a pniejsze pogldy Comte'a odrzucaa jako sprzeniewierzenie si wasnym hasom. Na czele jej sta E. Littr. Bya do bliska ruchowi wszcztemu przez Milla. Stanowia w filozofii francuskiej odam skrajnie mini-malistyczny. Oddziaaa na wybitne umysy z poowy XIX wieku, jak Renan lub Taine, napenia tych filozofw nieufnoci do filozofii.Druga natomiast szkoa Comte'a uznawaa za prawd wszystko, cokolwiek on kiedykolwiek powiedzia. Na czele jej sta P. Laffitte. I ona take nazywaa siebie pozytywizmem, cho od tamtego bardzo bya rna. W myl ostatnich de mistrza bya wicej gmin religijn ni szko filozoficzn. Gosia religijny kult Ludzkoci". Jej uczestnicy uwaali Littrego za wroga mistrza", pisma Comte'a czytali jak Bibli, uwaali za witokradztwo zaprzecza jakiemukolwiek jego pogldowi, czcili go nie tylko jako filozofa, przywdc szkoy pozytywnej, ale te jako twrc religii powszechnej i pierwszego kapana ludzkoci". Gminy jej i kocioy, ktre utworzyy si gwnie we Francji i Anglii, dotrway do obecnych czasw. Na terenie Stanw Zjednoczonych skutecznie apostoowa idee pozytywizmu Henry Edger. W sidmym dziesitku lat ubiegego wieku przeszy rwnie do Ameryki Poudniowej, zwaszcza do Brazylii, gdzie powsta Koci i Apostolat pozytywistyczny" z Apostoem Ludzkoci" na czele i z wielk wityni Ludzkoci" w Rio de Janeiro. A haso Comte'a Porzdek i Postp" stao si dewiz Republiki Brazylijskiej.EMILE LITTRE (1801 - 1881), cho w maym tylko stopniu by filozofem, odegra donios rol w dziejach pozytywizmu; do rozpowszechnienia go przyczyni si wicej ni sam Comte; pozytywizm taki, jaki w drugiej poowie XIX w. zapanowa, mia rysy raczej jego umysu ni umysu Comte'a.By lekarzem, przyrodnikiem, filologiem, historykiem, a take dziennikarzem i literatem. By jednym z najznakomitszych tumaczy, jakich wydaa Francja: dokona synnego przekadu Hipokratesa (10 tomw, 1839-1862), przeoy ca Histori naturaln Pliniusza, tumaczy zarwno dzieo metodologiczne Herschla, jak fizjologiczne J. Miillera i ycie Jezusa Straussa, a ponadto jeszcze przeoy Dantego francuszczyzn XIV wieku. Wybrany w 1838 do Akademii

Napisw, sta si jednym z gwnych wsppracownikw Literackiej historii Francji, cho bya daleka od jego pierwotnych zainteresowa. By jednym z wielkich leksykografw Francji: opracowa na nowo sownik jzyka francuskiego (1859 - 1871). Za ogrom pracy naukowej, jakiej dokona, w staroci spady na wszelkie zaszczyty, miejsce nie tylko w Akademii Francuskiej, ale take w parlamencie i senacie. I dziki autorytetowi naukowemu uzyska take filozoficzny.26

By ju sawnym uczonym, gdy zaj si filozofi. Okoo 1840 r. przeczyta Kurs filozofii pozytywnej, ktry go podbi dla filozofii i pozytywizmu. W 1848 wyoy tre pozytywizmu w artykuach prasowych. Prace jego filozoficzne byy waciwie tylko pracami o Comcie. W 1867 zaoy wraz z paru zwolennikami organ kierunku La Philosophie Positive", ktry wychodzi do 1883 r. Waciwych zainteresowa filozoficznych nie mia;pozytywizm by dla tylko tem dziaalnoci naukowej i owiatowej: mia wic ju inny charakter ni u Comte'a, by nastawiony przede wszystkim agnostycznie i antyreligijnie, poniekd anty filozoficznie. I jego duch antyfilozoficzny zaway na dziejach samej filozofii.Pozytywizm Littrego, majcy w zasadzie utrzyma neutralno midzy materializmem i spirytualizmem, by jednak zawsze bliszy materializmowi. Wiedza ludzka" pisa Littre jest badaniem si nalecych do materii". Po jego mierci modsi wsppracownicy pisma La Philosophie Positive" przeszli po prostu do obozu materialistw.J. ST. MILL I EMPIRYZMEmpiryzm zosta wznowiony w Anglii XIX wieku przez J. St. Milla. Wyoy on jego zasady wszechstronnie i pomysowo, a z gotowoci do porozumienia si z przeciwnikami. Wyoy je w duchu humanitaryzmu i liberalizmu uwzgldniajc zagadnienia zarwno teoretyczne, jak i yciowe. Empiryzm Milla w wielu szczegach, nawet istotnych, rni si od pozytywizmu Comte'a, ale przez sw zasadnicz postaw by jego najwierniejszym sprzymierzecem.UKAD SI FILOZOFICZNYCH W ANGLII OKOO 1830 ROKU. l. Empiryzm by w XVIII w. filozofi panujc w Anglii i wyda tam znakomitych mylicieli tego stulecia od Locke'a do Hume'a. Tradycje jego kontynuowali w XIX wieku radykaowie filozoficzni", z ktrych grona wyszed Mili. Ale koo 1830 r. nie mieli wikszoci.2. W XVIII w. wytworzy si by w Anglii take drugi prd: filozofia zdrowego rozsdku. Od empiryzmu rnia si tym, e przyjmowaa aprioryczne pierwiastki w poznaniu; ale miaa z nim te pewn wsplno, mianowicie uznawaa, jak on, jedynie poznanie bezporednie, odrzucaa wszelkie spekulacje mylowe. W pocztku XIX w., w tym samym czasie, gdy

empiryzm odnowili radykaowie filozoficzni, filozofi zdrowego rozsdku odnowi Sir William Hamilton (1788-1856), od 1836 r. profesor w Edynburgu.Odnowi j wielkim kosztem, bo kosztem poczenia jej z kantyzmem. Kantyzm za pod pewnym wzgldem by wanie jej przeciwiestwem. W pierwotnej postaci, nadanej jej przez Reida, cechowa bowiem filozofi zdrowego rozsdku": l) realizm, uznajcy istnienie rzeczy od umysu niezalenych, 2) dogmatyzm, odwoujcy si dla uzasadnienia realizmu po prostu do zdrowego rozsdku i 3) opozycja przeciw relatywizmowi, sceptycyzmowi i fenomenalizmowi. Kant za wanie by przeciwnikiem realizmu i dogmatyzmu, natomiast zwolennikiem fenomenalizmu.Ot Hamilton wyrzek si dogmatycznego uzasadnienia realizmu: zdrowy rozsdek skonny jest wprawdzie twierdzi, e bezporednio ujmujemy rzeczy niezalene od nas 27

ale skonnoci zdrowego rozsdku nie s argumentem. Rozwizanie dogmatyczne zastpi przez krytyczne. A pizyjwszy je musia te uzna, e poznajemy bezporednio jedynie treci naszej wiadomoci, i dopiero na ich podstawie wnosimy, i istniej rzeczy od naszej wiadomoci niezalene.Konkluzja taka bya najoczywiciej niezgodna z Reidem i z pierwotn filozofi zdrowego rozsdku: ta bowiem przyjmowaa, e rzeczy poznajemy wprost, e pomidzy umysem a nimi nie ma adnych ogniw porednich, wrae czy treci wiadomoci. Przyjmowaa, e wiadomo nasza styka si z rzeczami, Hamilton za stan na stanowisku, i styka si jedynie z ich zjawiskami. Filozofi zdrowego rozsdku tak przeksztaci, i uczyni z niej fenomenalizm, przeciw ktremu bya skierowana.Uczyni z niej te teori relatywistyczn, a nawet wzgldno poznania wysun w niej na najpierwszy plan. Uczyni z niej agnostycyzm: wyrzek si wszelkiej metafizyki, wszelkiego poznania absolutu lub, jak si wyraa, bytu nieuwarunkowanego" (uncondltloned). W kadym razie nie poznajemy takiego bytu rozumem; jeli go poznajemy, to. tylko przez wiar. I ostatecznie w filozofii Hamiltona z jej fenomenalizmem i aprioryzmem byo wicej kantyzmu ni filozofii zdrowego rozsdku. By wrogiem niemieckiej filozofii pokan-towskiej, ale zwolennikiem Kaniowskiej. By jej zwolennikiem w latach, gdy na kontynencie, a przede wszystkim w samych Niemczech, zwolennikw stracia. I spr Milla z Hamiltonem by sporem empiryzmu nie tyle z dogmatyzmem zdrowego rozsdku, ile z krytycyzmem Kaniowskim. To byy dwa wielkie obozy filozoficzne, ktre okoo 1839 r. i potem przez par dziesicioleci walczyy ze sob w Anglii o pierwsze miejsce.Przez do dugi czas Hamilton mia przewag. Rozgos uzyska jeszcze przed objciem katedry artykuami w Edinburgh Review". Potem w latach swej dziaalnoci akademickiej nic nie ogasza (dopiero po jego mierci uczniowie opublikowali jego Wykady o logice i metafizyce, 1859, w 4 tomach);

mimo to oddziaa. Ten jasny myliciel i niezwyky jak na angielskie stosunki erudyta pocign za sob wikszo wspczesnych. W latach 1830- 1860 goszona przeze filozofia szkocko-kantowska bya w Anglii prdem panujcym. Dopiero w sidmym lat dziesitku zostaa zaatakowana, i to od razu z dwu stron: przez empirystw i przez metafizycznych idealistw, ktrzy si wwczas niespodziewanie pojawili w Anglii. W tym samym roku 1865 wystpili przeciw filozofii Hamiltona: empirysta Mili i heglista Stirling. I to by jej koniec. lady jej jednake pozostay i potem w filozofii angielskiej: z niej Spencer czerpa swj agnostycyzm, a w pocztku XX w. do zasad zdrowego rozsdku wrci nowy angielski realizm.3. Inny jeszcze prd odgrywa w Anglii pewn rol okoo 1830 r., gdy Mili i Hamilton wystpowali ze swymi teoriami: miaa mianowicie zwolennikw rwnie teoria metafizyczna, irracjonalistyczna, romantyczna. Bya filozoficznym wyrazem romantyzmu, a zasilaa si ze rde romantycznej filozofii niemieckiej. Reprezentowana bya zwaszcza przez Carlyle'a i S. T. Coleridge'a. W filozofii nie znalaza wikszego oddwiku: miaa go raczej w literaturze. Mili rozprawi si z ni w pismach z lat modych i pniej ju nie wraca do tej teorii, tak bardzo mu dalekiej.POPRZEDNICY. J. St. Mili nalea do dugiej linii angielskich mylicieli, goszcych empirystyczn teori poznania, asocjacjonistyczn psychologi, utylitarystyczn etyk. Taine napisa o nim, e by ostatnim w szeregu wielkich ludzi, zoonym z Bacona, Hobbesa, Newtona, Locke'a, Hume'a i Herschla".28

Dokadniej biorc, czyo go z Baconem denie do oparcia nauki wycznie na faktach, do ulepszenia indukcji, do uprawiania nauki dla celw nie tylko teoretycznych, ale i praktycznych; z Hobbesem nominalistyczne rozumienie poj, atomistyczne rozumienie zjawisk psychicznych, subiektywistyczne rozumienie postrzegania, utylita-rystyczne rozumienie etyki, stosowanie metod naukowych do zagadnie spoecznych;z Berkeleyem zaprzeczanie istnieniu przedstawie oglnych; z Locke'iem i Hume'em wysunicie na pierwszy plan pierwiastka zmysowego w poznaniu i ograniczenie poznania do zjawisk; z Hartleyem i Priestleyem asocjacjonizm. Wszystko to przez porednictwo radykaw filozoficznych". Wyszed z ich rodowiska i rozwin idee psychologiczne Jamesa Milla, etyczne Benthama, ekonomiczne Ricarda; sta si ich spadkobierc i naj-dojrzalszym mylicielem ich grona.W pracach swych korzysta rwnie z bada uczonych nie nalecych do prdu empi-rystycznego. W szczeglnoci korzysta z podjtych w Anglii za jego ycia studiw nad metodologi, teori i histori nauk przyrodniczych. Autorami najwaniejszych z nich byli: astronom Sir J. Herschel (Discourse on the Study of Natural Philosophy z 1830 r.) i W.Whewell (History of the Inductive Sciences z 1837 r.).

Pisarzw kontynentu zna wicej, ni to byo dotd u Anglikw w zwyczaju. Osobicie zetkn si z Saint-Simonem. Przede wszystkim za studiowa Comte'a. Pogldom jego powici specjaln ksik A. Comte and Positmsm z 1865 r.; dokona poniekd zespolenia angielskiego empiryzmu z kontyn;ntalnym pozytywizmem. Dzielio ich wprawdzie to, e podstaw wiedzy Mili widzia w faktach wewntrznych, podczas gdy tamten w zewntrznych, e budowa na psychologii i teorii poznania, ktre tamten odrzuca; ale zblia ich kult faktw i niech do metafizyki, aprioryzmu i irracjonalizmu.Mili, tolerancyjny i umiarkowany, liczy si rwnie z pogldami ob3zw przeciwnych. Dyskutowa nawet z p3et S. T. Cobriige'em, najbardziej idealistycznym i romantycznym wrd mylicieli angielskich pierwszej poowy XIX stulecia. By sztandarowym empi-ryst XIX w., ale empiryst kompromisowym.YCIE Johna Stuarta Milla (1806 - 1873) zostao opisane przez niego samego w Autobiografii T. 1873 r. Wychowawc jego i nauczycielem by ojciec, James Mili; wychowanie jego byo eksperymentem, zmierzao do tego, by chopca wychowa na filozofa, empiryka i liberaa. Ju w 16 roku ycia czyta Locke'a, Bsrkeleya, Hume'a, Helvetiusa, Reida i rkopisy filozoficzne ojca. W 21 roku przeszed kryzys psychiczny, okres zniechcenia do pracy i do pogldw, w jakich by wychowany. Kryzys ten przezwyciy, ale zarazem przezwyciy swe czysto intelektualistyczne wychowanie, pozwoli rozwin si emocjonalnym czynnikom umysu. Czynniki te i usposobienie agodne a yczliwe dla idej i ludzi, jakie cechowao Milla, uczyniy, e pucizna radykalizmu filozoficznego" utracia u niego sw pierwotn ostro i surowo. ycie swe Mili spdzi na pracy pisarskiej, ale take na dziaalnoci politycznej w subie liberalizmu. By uczonym prywatnym, nie zwizanym ze szkoami akademickimi. Przez par dziesitkw lat mia w swych rkach sprawy praktyczne i polityczne najbardziej odpowiedzialne: jako urzdnik, a pniej szef India House, centralnego zarzdu Indii. W latach 1865 - 1868 by czonkiem parlamentu. By nie tylko jednym z najciekawszych umysw swego stulecia, ale take jednym z najrzetelniejszych charakterw; by witym racjonalizmu", jak go nazwa Gladstone.29

PISMA. Najobszerniejsze i najwaniejsze s dwa: A System of Logie z 1843 r. oraz Exammation o f Sir William Hamiltoris Philosophy z 1865 r. Pierwsz ksik pomyla jako podrcznik doktryny, ktra wyprowadza wszelk wiedz z dowiadczenia"; druga miaa by tylko krytyk gwnego w Anglii przeciwnika tej doktryny, ale staa si wykadem wasnej teorii poznania. Cho zagadnienia etyczne stay dla na pierwszym planie, powici im tylko niewielk, popularn rozpraw Utiiitariamsm. O tej pniej tak sawnej i wpywowej

pracy pisze w swej autobiografii: Wyjem z szuflady cz nie ogoszonych artykuw i uoyem z nich ma ksieczk". Zostaa opublikowana w czasopimie w roku 1861, a w ksice w 1863. Inne ksiki Milla nale do dziedziny ekonomii, polityki, teorii religii i s filozoficznie mniej wane.POGLDY, l. LOGIKA ZE STANOWISKA EMPIRYZMU. Mili odrnia w filozofii dwa zasadniczo rne pogldy: z jednej strony empirystyczny, a z drugiej strony aprio-rystyczny pogld na wiedz ludzk (ten drugi nazywa pogldem apriorycznym, czyli niemieckim", ale stwierdza, e za jego czasw nawet w Anglii mia on przewag). Wedug pierwszego wszystkie prawdy o zewntrznym wiecie oparte s tylko na obserwacji i dowiadczeniu, drugi uznaje take intuicj i idee wrodzone. Mili by zwolennikiem pierwszego i postanowi wykaza jego suszno na terenie logiki.Filozofowie uwaali zawsze logik za swoj domen, ale mao si ni w czasach nowo-ytnych zajmowali. Utaro si bowiem przekonanie, e, po pierwsze, jest ju cakowicie opracowana i dalsze jej postpy nie s moliwe, i, po wtre, e jest nauk formaln, nie mogc mie wpywu na rozwizanie zagadnie filozofii. Ale Mili spostrzeg, e logika majca powszechne uznanie, mianowicie logika poj oglnych i wnioskw koniecznych, jest w niezgodzie z filozofi, ktr mia za suszn, mianowicie z filozofi empiryzmu. Sdzi wic, e naley logik opracowa na nowo i uzgodni z empiryzmem. Nie myla (jak to za jego ycia zaczli robi De Morgan i Boole) szuka nowych prawd logicznych, ale chcia dawnym prawdom da inn interpretacj.Przeciwnicy jego przyjmowali, e istniej prawdy konieczne, powszechne i oczywiste, i sdzili, e prawdy takie musz mie gbsze rdo ni dowiadczenie. Mili za postanowi ich konieczno, powszechno i oczywisto wyprowadzi po prostu z dowiadczenia i kojarzenia. A jeli wywodz si z dowiadczenia i kojarzenia, to nie s naprawd ani konieczne, ani powszechne.Pojcia oglne logika tradycyjna rozumiaa z reguy realistycznie: przyjmowaa, e w rzeczywistoci odpowiadaj im rodzaje i gatunki. Takiemu rozumieniu Mili musia zaprzeczy. Dla niego jako empirysty istniay jedynie rzeczy jednostkowe, a nie byo adnych ogw, rodzajw i gatunkw; oglne mogy by tylko wyrazy. Jego rozumienie poj mogo by tylko nominalistyczne. W zwizku z tym musia si te zmieni tradycyjny pogld na definicj: bo wedle tego pogldu definicje podaj istot rzeczy, a wedle Milla wymieniaj tylko znaczenie, jakie ludzie nadaj wyrazom.W dedukcji, wyprowadzajcej wnioski z twierdze oglnych, logika tradycyjna nie widziaa trudnoci zasadniczej. Dla empiryzmu za trudno bya wanie zasadnicza:

skd bior si twierdzenia oglne? Bo dla niego nie mogy by pierwotne. Wszak wiedz czerpiemy z dowiadcze, a dowiadczenia s zawsze jednostkowe. Tylko przez indukcj doj moemy od nich do twierdze oglnych. Wic najpierw indukcja, a potem dopiero dedukcja. Najpierw trzeba indukcyjnie doj do twierdze oglnych, by potem deduk-30

cyjnie wywodzi z nich dalsze twierdzenia. Sylogizm jako dowd jest bdnym koem:wyprowadza bowiem miertelno Jana std, e wszyscy ludzie s miertelni, aby za wiedzie, e wszyscy ludzie s miertelni, trzeba midzy innymi wiedzie o miertelnoci Jana. O tym, e Jan umrze, wiemy naprawd nie dziki oglnemu twierdzeniu, e wszyscy ludzie s miertelni, lecz przez stwierdzenie, e inni ludzie, podobni do Jana, poumierali. Postp wiedzy dokonywa si przez analogi lub indukcj; przebiega od szczegu do innego szczegu i od szczegw do ogu.Jednake w postpie nauk dedukcja ma udzia przynajmniej pomocniczy. Mili by bodaj pierwszym, ktry wywid, e indukcja i dedukcja, cho przeciwstawiaj si sobie, to jednak w rzeczywistoci wspdziaaj ze sob. W pewnym sensie mona powiedzie, e zespoli Bacona z Arystotelesem.Rozumowanie za indukcyjne, jeli ma by prawidowe, to nie moe by zupenie proste, per enumerationem simplicem. Mili, podobnie jak niegdy Bacon, usiowa wykry te specjalne metody, ktre indukcji zagwarantuj pewno. Korzystajc z bada Herschla i Whewella sformuowa mianowicie cztery gwne jej metody, ktre nazwa metodami jedynej zgody", jedynej rnicy", reszty" i zmian towarzyszcych". Stanowiy one postp w stosunku do Bacona oraz wszystkiego, co w sprawie indukcji dotychczas byo dokonane. Postp to by zreszt gwnie natury techniczno-logicznej, nie oglnofilozo-ficznej: naley raczej do szczegowej historii metodologii ni do historii filozofii. Nieco gbsza rnica w pogldzie tych dwu najsawniejszych teoretykw indukcji polegaa na tym, i Bacon oczekiwa od niej, e pozwoli ustali istot rzeczy, a Mili e przyczyny zdarze.Logika tradycyjna zakadaa, e istniej pewne oglne prawdy pierwotne, ktre s oczywiste i przeto nie wymagaj dowodu; gdyby ich nie byo, to nie mona by przeprowadzi adnego dowodu, bo nie byoby go na czym oprze. Do prawd tych zaliczaa przede wszystkim prawa logiczne i pewniki matematyczne. Mili natomiast musia ze swego stanowiska zaprzeczy istnieniu takich prawd: wszystkie prawdy oglne s pochodne, s naprawd tylko poczeniem prawd jednostkowych. Prawa logiczne i pewniki matematyczne nie stanowi wyjtku: i one s

tylko uoglnieniem dowiadcze, nie s oczywiste, mog i musz by uzasadniane, mianowicie uzasadniane empirycznie, indukcyjnie. Jeli wydaj si konieczne, to dlatego, e s oparte na dowiadczeniach bardzo licznych, ktre wytworzyy w naszej wiadomoci nierozerwalne skojarzenia.2. TEORIA POZNANIA ZE STANOWISKA EMPIRYZMU. Mili podj te na nowo krytyk naczelnych poj teorii poznania, uprawian przez empirystw poczwszy od Locke'a, Berkeleya i Hume'a. Przede wszystkim krytyk pojcia przyczynowoci. Nie zaprzecza, e wszyscy jestemy przekonani o powszechnym panowaniu prawa przyczynowoci, ale pyta, jak mamy do tego podstaw. I odpowiada: podstaw jest tu po prostu przyzwyczajenie i oczekiwanie, e to, co raz lub wielokrotnie okazao si prawd, a nigdy nie okazao faszem, okae si nadal prawd". A wic podstawa prawa przyczynowoci wydaje si natury wycznie psychologicznej, subiektywnej.Prawa przyczynowoci nie moemy si wszake wyrzec, ju przez to samo, e jest nieodzownym zaoeniem indukcji, a indukcja jest nieodzowna dla postpu wiedzy. Ostatecznie mona je wyprowadzi z dowiadczenia, a tylko o to chodzi. Dochodzimy do przez uoglnienie poszczeglnych dowiadcze, czyli przez indukcj. Ale wobec tego zachodzi trudno: jake prawo przyczynowoci moe opiera si na indukcji, jeli indukcja31

opiera si na nim? Mili jednake sdzi, e to bdne koo jest tylko pozorne, i trudno rozwizywa w ten sposb: na prawie przyczynowoci opiera si indukcja udoskonalona, operujca owymi czterema metodami, natomiast prawo przyczynowoci opiera si na prostej indukcji, per enumerationem simplicem, nie operujcej tymi metodami; czyli:przez prost indukcj przechodzimy do prawa przyczynowoci, a od niego do udoskonalonej indukcji. Indukcja prosta jest na og niepewna, ale w wypadku prawa przyczynowoci posiada wyjtkowo wielk pewno z powodu olbrzymiej iloci dowiadcze, ktre je wci potwierdzaj. Zreszt Mili, jak na empiryst przystao, nie uznawa zupenej powszechnoci adnego prawa, a wic i prawa przyczynowoci: uwaa za moliwe, e istniej czci wszechwiata nam nie znane, w ktrych ono nie jest wane. Moe o tym zdecydowa tylko dowiadczenie, koniecznoci nie ma tu adnej.Mili kontynuowa rwnie (zaczt przez Locke'a i Hume'a) krytyk pojcia substancji. Zgodnie z tradycj empiryzmu broni nie tylko tezy, e jedynym rdem wiedzy jest dowiadczenie, ale take, e dowiadczenie skada si z samych tylko wrae. Mnogo wrae oto wszystko, co jest nam dane i z czego wytwarzamy nasz obraz wiata. Z nich skada si to, co nazywamy rzeczami" lub, uczeniej, substancjami", a take materi",

rzeczywistoci", wiatem zewntrznym". Wrae doznajemy niezalenie od naszej woli i dlatego wydaje nam si, e istniej niezalenie od nas, poza nasz wiadomoci. To jest cae rdo wiary w istnienie niezalenych substancji, materii, wiata zewntrznego. Jest ona pochodzenia asocjacyjnego, tak samo jak wiara w przyczynowe powizanie zjawisk. C o materii wiemy naprawd? Tyle tylko, e dziki niej stale odbieramy wraenia, jest wic dla nas naprawd tylko sta moliwoci odbierania wrae". Tak te Mili definiowa materi.Analogicznie do materii pojmowa umys. Twierdzi, podobnie jak ju przed nim Hume, e umys", ja", dusza" s wyrazami nie oznaczajcymi w gruncie rzeczy nic innego, jak tylko nasze przeycia. Kad tylko nacisk na stao wystpujc w tych przeyciach, podobnie jak wyrazy materia", substancja", wiat zewntrzny" na stao w naszych