* Mgrinż.arch.AnnaMartyka,studiadoktoranckie,WydziałArchitektury,PolitechnikaKra-kowska.

ANNAMARTYKA*

CZASWOLNYDZIECIWEWSPÓŁCZESNYCHPOLSKICHMIASTACH.WPROWADZENIEDOPOSZUKIWAŃOPTYMALNYCHROZWIĄZAŃ

PRZESTRZENNYCH

CHILDREN’SFREETIMEINTHECONTEMPORARYPOLISHCITIES.INTRODUCTIONINTOPROSPECTING

OFTHEOPTIMALSPATIALSOLUTIONS

S t r e s z c z e n i e

Wdzisiejszymświecieczasstałsiętowaremdeficytowym.Problemtendotyczynietylkodoro-słych,aleiwcorazwiększymstopniudzieci.Zuwaginafakt,żeczaswolnymadlanajmłodszychszczególneznaczeniejakoczynnikstymulującyichwszechstronnyrozwój,zachodzikoniecznośćinterdyscyplinarnychbadańpoświęconychtemuzagadnieniu.Wartykuleprzedstawionowynikiprzeprowadzonychprzezautorkębadańsondażowychpośróddziecimieszkającychwtrzechróż-nejwielkościioróżnymcharakterzemiastachwojewództwamałopolskiego.Przedmiotembadańbyłypreferowaneprzeznajmłodszychformyspędzaniaczasuwolnegoorazmiejsca,wktórychnajchętniejwówczasprzebywają.Otrzymanewynikibędąpodstawądookreśleniaoptymalnychwarunkówprzestrzennychdowartościowegospędzaniaczasuprzezdzieci.

Słowa kluczowe: czas wolny, dzieci

A b s t r a c t

Timeisthedeficientgoodincontemporaryworld.Thelackoffreetimeistheproblemnotonlyofadultsbutalsomoreandmoreoftenofyoungpeople.Infact,freetimeisveryimportantpartforall children,asstimulating their coprehensivedevelopment, that iswhy there isaneedofinterdisciplinary researches to this issue.Thepaperpresents resultsof theauthor’ssurveyofchildreninthreecitiesofdifferentsizeandcharakterinMałopolska.Thesubjectofthesurveywaschildren’sfavoritewayandplacesofspendingtime.Theresultswillbeabaseforsettlementofoptimalspatialconditionsofspendingtimeinavaluablewaybychildren.

Keywords: Free time, children

106W społeczeństwie, takim jak nasze – gwałtownie się zmieniającym i dającym dużo możliwości – nie tyle chodzi o poszukiwanie rezerw wolnego czasu, ile o dokonywanie wyboru. Trzeba wiedzieć, czego się chce, i odpowiednio do tego działać.

Stefan Klein, 2009

1. Wstęp

Obecnieludzieżyjąwznacznieszybszymtempieniżkiedyś.Postępwdziedzinienauki i techniki,komunikowaniasię i transportuorazwytwarzania idystrybucji in-formacji,przyczyniłsiędogwałtownegowzrostutempażycia.Początkowo,wokre-sie wielkiej fascynacji nowymi osiągnięciami, cieszyły nasmożliwości szybszegoprzemieszczania się, komunikowania, produkcji, zaspokajania potrzeb, osiąganiacelów.Zupływemlatpojawiłasięjednakspołecznarefleksja–corazwięcejmówisięopułapceprzyspieszenia,gdzieniemamiejscanachwilęwytchnienia,przerwynaodpoczynekfizycznyipsychiczny,nazastanowieniesiępocoidlaczego.Wkul-turze,wktórejbrakczasustajesięnormą,anawetstylemżycia,corazmniejuwagipoświęcamykoniecznościwygospodarowaniaczasuwolnego.Wiążesiętozpogar-szaniemsięwarunkówżyciaipojawieniemwieluproblemówspołecznych.Niestety,problembrakuczasuwolnegozaczynadotyczyćtakżedzieci.

Żyjemy w kulturze, w której czas stał się towarem deficytowym. Dostosowujemy obyczaje, nawyki i sposób spędzania czasu do jego braku: porozumiewamy się za pomocą e-maili i SMS-ów, skracamy spotkania, posiłki, rozmowy1.

Problematyką czasu wolnego zajmowano się intensywnie już od połowy XXwieku.Prognozowano,żeprzyszłespołeczeństwotechnicznenazywaćsiębędziespołeczeństwemwolnegoczasu.W licznychpublikacjachpedagogicznychz tegookresuczaswolnyrozpatrywanowkategoriach niezbędnej potrzeby życiowej i in-tegralnego czynnika podnoszenia społecznej wydajności pracy oraz wzbogacania jakości życia2. Zwracano uwagę na potrzebę konsekwencji i zdyscyplinowania w in-dywidualnym wdrażaniu rozkładu dnia, który pozwalałby na znalezienie i racjonal-ne wykorzystanie czasu przeznaczonego na: wypoczynek bierny lub czynny, różne formy rozwoju intelektualnego oraz samokształcenie. Powyższe postulaty pozostają nadal ważne i aktualne, pomimo że nie odnosiły się jeszcze do następstw postępu-jącego w szybkim tempie rozwoju telekomunikacji, który doprowadził do przekształ-cenia się społeczeństwa przemysłowego w społeczeństwo informacyjne.

* * *

1 S.Klein,Czas. Przewodnik użytkownika,WydawnictwoW.A.B.,Warszawa2009,okładka s.4,opiniazaLibraryJournal.

2 K.Czajkowski,Wychowanie do rekreacji,WydawnictwaSzkolneiPedagogiczne,Warsza-wa1979,17.

107

Psychologiczneefektyprzeobrażeńcywilizacyjnychorazograniczonychmożli-wościadaptacyjnychczłowiekaprzewidywał ianalizowałnajwcześniej,bojużpodkonieclat60.,AlvinToffler3.Zwracałonuwagęnazmieniającesięsposobypostrze-ganiaotaczającejnasrzeczywistościiodczuwaniaczasu,związanezpojawianiemsięnieznanychwcześniej sytuacji, do którychczłowiekmusi się szybkodostoso-wywać.Nowesytuacjeizjawiskanastępująterazposobiewtakszybkimtempie,żeczłowiekniemadośćczasu,abysięznimioswoić,donichprzyzwyczaić i jezrozumieć.Zmianomulegająteżzwiązkiczłowiekazotaczającymświatem–stająsięcorazbardziejulotneikrótkotrwałe.Analitycywspółczesnejrzeczywistości,oma-wiająctezjawiska,stwierdzają,żepodwpływemwymagańgospodarkiinformacyjnejspołeczeństwostałosięcoprawdabardziejwydajneiefektywne,jednakzpowodunadmiarumożliwości i bodźcówpłynących z zewnątrz, straciło kontrolę nadwła-snymczasem.

„Dwaostatnie dziesięciolecia były świadkami niezwykłego rozwoju rozmaitychtechnologii oszczędzaniaczasu–odskomplikowanych,wielozadaniowychkalen-darzyinotatników,popocztęelektroniczną,pocztęgłosową,telefoniękomórkowąiedytorytekstu–ajednakmilionyludzibardziejniżkiedykolwiekcierpiądziśnabrakczasu.To tak, jakbyśmynieświadomie stawali się niewolnikami technologii, któramiałanaswyzwolić”4.

Wceluprzeciwdziałaniawszechogarniającemuprzyspieszeniuidlaodzyskaniakontrolinadwłasnymczasem,człowiekcorazczęściejuruchamiareakcjekompen-sacyjne,polegającenawyciszeniu,zwolnieniu,celebrowaniuwolnegoczasu.Reak-cjekompensacyjnewynikajązewzrastającejwspołeczeństwieświadomości,iżabyorganizmmógłwydajnie i skutecznie funkcjonować (szczególniedotyczy to funk-cjonowaniawewspółczesnymśrodowiskumiejskim),potrzebujeteżczasuwolnegoprzeznaczonegonawypoczynekirelaksorazodreagowaniestresówinapięć.

„Sekretwłaściwegogospodarowaniaczasem tkwiwstosowaniuodpowiednichbodźców.Ktoś,ktowidziswojeżyciejakosmętnąlistęobowiązków,raczej imniepodoła.Bardziejefektywniebędziegospodarowałczasemten,ktoumiecieszyćsiężyciem”5.

Jakjużwcześniejwspomniano,problembrakuczasuwolnegozaczynadotyczyćtakżedzieci,cołączniezbrakiempozytywnychwzorcówjegowykorzystaniawpły-waćbędzienaograniczonemożliwościpełnegorozwojufizycznegoipsychicznegomłodegopokoleniaipowielanieprzezdziecizłychnawykówwżyciudorosłym.Dla-tegoteżcorazbardziejzasadnawydajesiękoniecznośćinterdyscyplinarnychbadańnatematczasuwolnegodzieci.

3 A.Toffler,Szok przyszłości,PaństwowyInstytutWydawniczy,Warszawa1970.4 T.H.Eriksen,Tyrania chwili. Szybko i wolno płynący czas w erze informacji,PaństwowyInstytutWydawniczy,Warszawa2003,5.

5 S.Klein,Czas. Przewodnik użytkownika,op.cit.,221.

108

2. Czas wolny dzieci miejskich

Pojęcieczas wolnyprawiezawszezestawianejestzpojęciemprzeciwstawnym,jakimjestpraca, rozumianajakodziałalnośćobowiązkowa.Wliteraturzemożemyodnaleźćwieledefinicjiczasuwolnegokładącychnacisknaróżnejegoaspekty.Po-niżejprzytoczonezostanąwybranedefinicjebądź ichfragmenty,którewydająsięprzydatnedodalszychrozważań.

Czaswolnytookresprzerwymiędzyokresamipracy.Obecnieczaswolnyorazsposób jego wykorzystania jest ważnym wskaźnikiem jakości życia. Czas wolnymożnarozumiećjakookreślonyczas,pewnączynność,nastawieniealbojakokom-binacjętychmożliwości6.

„Czaswolnyjestdobremspołecznym,wypracowanymprzezjednostkęispołe-czeństwodla regeneracji sił fizycznych i psychicznychpopracy zawodowej, dlanauki,dlarozwijaniaindywidualnychzamiłowańizainteresowań,zapewnieniakultu-ralnegowypoczynkuikształtowaniabogatszejosobowościjednostki”7.

„Czaswolnytoczasswobodnego,nieskrępowanegowyboruformczynnegowy-poczynku,rozrywki,zainteresowańodpowiadającychjednostce.Czaswolnynależyuczynićczasemaktywnego,świadomegoposzukiwanianowychcelów,nowychwar-tości,którepozwoląnakształtowaniepostawyjednostkiwobecotoczeniaiznalezie-niewłasnejroliwspołeczeństwie”8.

„Czaswolnyjestzespołemzajęć,którymjednostkamożesięzwłasnejwolipo-święcićwokresiewolnymodobowiązkówzawodowych,rodzinnychispołecznychalbowceluwypoczynkulubrozrywki,wcelubezinteresownegorozwojuswojejwie-dzyiwykształcenia,alboteżwreszciewcelurozwojuwłasnychnieskrępowanychzdolnościtwórczych”9.

Powyższedefinicjewskazująnawielkąrolę,jakąwżyciuczłowiekaodgrywalubpowinienodgrywaćczaswolny.Działaniapodejmowaneprzezczłowiekawczasiewolnymcharakteryzująsiętym,żesąwykonywanedobrowolnie,dlawłasnejprzy-jemności i satysfakcji.Wpływają onena kształtowanie osobowości i postawspo-łecznychorazpozwalająnarozwijaniezainteresowańiregeneracjęsiłpsychicznychi fizycznych. Najnowsze opracowania socjologiczne wskazują na nowe zjawiskazwiązanezczasemwolnym,amianowiciezacieraniesięgranicypomiędzypracąa czasemwolnymoraz to, że praca zaczyna zabierać corazwięcej czasu, którydo tejporyprzeznaczonybyłnarelaks,wypoczynek i rozrywkę.Związane jest tozezmianamicharakterupracy.Człowiekmusibyćdzisiajelastyczny,dyspozycyjnyidostępnyokażdejporzednia.Musiteżprzeznaczaćswójczaswolnynaposzerza-niewiedzy,samokształcenie,śledzenienowościizmian.

6 A.Bańka,Społeczna psychologia środowiska,WydawnictwoNaukowe„Scholar”,Warsza-wa2002,303.

7 K.Czajkowski,Wychowanie do rekreacji, op. cit.,10.8 Ibidem,21.9 J.Dumazedier,Vers une civilisation du lousier?, Edition du Seuil,Paris1962,[w:]K.Czaj-kowski,Wychowanie do rekreacji,op.cit.,12.

109

Czaswolnywodniesieniudoludziwróżnymwiekujestinnypodwzględemdłu-gości,rodzajuwypełniającychgoaktywnościorazmiejsc,wktórychsięoneodby-wają.Dodatkowonakażdymetapieżyciawystępująteżodmienneuwarunkowaniadotyczącepodejmowaniadecyzji.Różnicezwiązanezesposobemspędzaniawol-negoczasuwynikajązarównoz indywidualnychpreferencjiczłonkówposzczegól-nychgrupwiekowych,jakizoferowanychwarunków: – dostępności i różnorodności terenów i urządzeń, – atrakcyjności oferowanych wydarzeń, – organizacji czasu pracy i nauki ściśle związanej z ilością czasu wolnego, – propozycji instytucji zajmujących się organizacją czasu wolnego, – z dostępnych wzorców, mód oraz indywidualnych upodobań. Czaswolnydzieciróżnisięodczasuwolnegodorosłychtym,żeobjętyjestnad-

zoremikontrolązarównozestronyosóbdorosłych(rodzice,nauczyciele,opiekuno-wie,animatorzykultury),jakiprzeznaczonychdotegoceluinstytucji(szkoły,instytu-cjekultury,jednostkiorganizująceczaswolny).Mimonadzoruikontrolidziecimająjednakpewnądobrowolnośćwyboruzajęćwczasiewolnym.

„Czaswolnydzieckajesttookres,którypozostajemupowypełnieniuobowiąz-ków szkolnych, domowych, czynności organizacyjno-porządkowych, związanychzzachowaniemzdrowiaihigieny,czas,wktórymmożeonowykonywaćczynnościwedługswegoupodobania,związanezwypoczynkiem,rozrywkąizaspokajaniempotrzebwynikającychzwłasnychzainteresowań.Czaswolnydzieciobejmujetakżeokres,wktórymwypełniająonedobrowolnieprzyjęteobowiązkispołeczne”10.

Czaswolnydziecimadla nich szczególne znaczenie.Umiejętniewykorzysty-wany przez dziecko stymuluje jego wszechstronny rozwój, sprzyja poszukiwaniuwłasnej tożsamości i samoświadomości. Dziecko dokonując prostych wyborówwcodziennychdziałaniach,wsposobachspędzaniaczasuwolnego,przystosowujesię dodokonywaniawyborówwdorosłymżyciu. Istotnymzadaniemwychowaniawczasiewolnymjestnauczeniedzieckapodejmowaniawartościowychdecyzjido-tyczącychspędzaniaczasu11.

3. Czynniki środowiskowe wpływające na wzorce spędzania wolnego czasu

Człowiekistnieje,żyjeidziaławokreślonymśrodowisku.Cowięcej,jestaktyw-nymkomponentemswojegośrodowiskadlategoteżjużHipokratespisał:„(…)niemożnapojąćciałabezpoznaniaotaczającychgowszechrzeczy”12.Stosunkizacho-dzące pomiędzy wszystkimi składnikami środowiska tworzą skomplikowaną sieć

10J.Izdebska,Czas wolny dzieci miejskich i wiejskich,[w:]K.Przecławski,Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce,WydawnictwaSzkolneiPedagogiczne,Warszawa1978,23.

11Problematykaczasuwolnegodzieci jestpodejmowanagłównieprzezpedagogikę.Czaswolny w ujęciu prezentowanym w opracowaniach pedagogicznych traktowany jest jakopodokrescodziennościdziecka.Wartaodnotowaniajestpublikacja:A.Radziewicz-Winnic-ki,Edukacja a życie codzienne,WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego,Katowice2002.

12 Hipokrates,[w:]M.Godlewski,Pedagogika,PaństwoweWydawnictwoNaukowe,Warsza-wa1977,47.

110

wzajemnych powiązań i oddziaływań. Środowisko życia człowieka rozpatruje sięnajczęściejjakośrodowiskoprzyrodnicze,kulturoweispołeczne.

Środowisko przyrodniczeobejmujeożywioneinieożywioneczynnikiprzyrodyściślezesobąpowiązane,zarównote,któresądziełemsamejnatury,jakite,którezostałyprzekształconewskutekdziałalnościczłowieka.

Środowisko kulturowetodobrabędącewytworemhistorycznejiwspółczesnejdziałalnościczłowieka,atakżereakcjeczłowiekanatedobra.

Środowisko społecznetozespółwarunkówiczynnikówrzeczowychorazoso-bowych,powstającychwwynikuspołecznegodziałaniailudzi,odgrywającydecydu-jącąrolęwkształtowaniusięosobowościspołecznejczłowieka,wyznaczającyjegozachowaniesię13.

Nawzorcespędzaniaczasuwolnegowpływmajązarównośrodowiskoprzyrod-niczeikulturowe,jakiśrodowiskospołeczne.

Kontakty z przyrodą oddziałują szczególnie korzystnie na kondycję fizycznąi psychiczną dziecka. Zieleń iwodawmieście orazw jego sąsiedztwie zachęcadoodpoczynku,wytchnienia, regeneracji sił.Dostępdoparków, skwerów, zieleniurządzonejprzybudynkachużytecznościpublicznej,ogródkówjordanowskich,bło-ni,lasów,rzek,ciekówizbiornikówwodnychskłaniadochętnegowybieraniatakichsposobówwykorzystaniaczasuwolnego,którychpodstawąjestkontaktzprzyrodą.

„Ludziompotrzebnyjestkontaktzdrzewami,roślinamiiwodą.Wtrudnydookre-śleniasposóbludziesąwstanieodnaleźćpełnięsiebiewobecnościprzyrody,potra-fiągłębiejwejrzećwsiebieiczerpaćożywcząenergięzżyciaroślin,drzewiwody”14.

Sposobyiformyspędzaniaczasuwolnegopozostająteżwścisłejzależnościześrodowiskiemkulturowym,doktóregomożnazaliczyć:osiągnięciawnauceitechni-ce,sztuceiliteraturzeoraztradycjekulturowe,obyczaje,normyspołeczne,dorobekmaterialny(np.rodzajicharakterzabudowy,obiektyzabytkowe,rozwiązaniakomu-nikacyjne).Środowiskokulturowezapewniatakżeinteresująceiwartościoweformyaktywnościmożliwedozrealizowaniawczasiewolnym.

Największyjednakwpływnatreśćiformęspędzaniaczasuwolnegoprzezdziecimaśrodowiskospołeczne,animszczególnie:rodzina,gruparówieśniczaorazin-stytucjezajmującesięzawodowoorganizacjąwolnegoczasu.Dużeznaczeniemajątakżemoda,stylżyciaorazwzorcepłynącezmassmediów.

Rodzinamafundamentalneznaczeniewprocesieprzygotowaniadziecidoefek-tywnegowykorzystywaniaswojegoczasu,zniejtakżeczerpanesąpierwszewzorceodpoczynkuirelaksu.Wychowaniewrodziniepowinnonauczyćmłodegoczłowiekaumiejętnościracjonalnegospędzaniawolnegoczasu,dokonywaniawartościowychisensownychwyborów.Wymaganiastawianedzieckuwsposóbprawidłowywyty-czajądrogępostępowaniaorazstanowiąistotnyelementorganizacjiżycia,związanyzpoświęcaniemodpowiedniejilościczasunapracęinaukę,wypoczynekizabawę.Ogólnakulturadomurodzinnego,ale teżwykształcenierodziców icharakterspę-dzeniaprzeznichczasuwolnego,wpływanakształtowaniezainteresowań,ulubio-nychformzajęćirozrywkidziecioraznarozwijanieuzdolnień.

13DefinicjeskróconewgEncyklopediiPWN,Warszawa1976.14Ch.Alexander,Język wzorców. Miasta, budynki, konstrukcja,GdańskieWydawnictwoPsy-chologiczne,Gdańsk2008,815.

111

Ważnymzjawiskiemzaobserwowanymprzezpedagogówwostatnichlatachjestinwestowaniewdzieci.Zapracowanirodziceniemogącpoświęcićdzieciomwystar-czającodużoczasu,organizująimczaswolny–zapisująjenadodatkowezajęciasportowe,plastyczneorazkorepetycjejęzykoweczymatematyczne.Jakwykazująbadania,brakczasurodzicówdladzieciwynikaczęstoznieodpowiedniegorytmudnia.„Rozkładdniaobowiązującywnaszymspołeczeństwienadalprzystosowanyjestdopotrzebosóbbezdzietnychirodzin,wktórychkobietaprzebywawdomuI15.Debatujesięobecnieszerokonadmożliwościąwprowadzeniaruchomegoinienor-mowanegoczasupracydlarodzinwychowującychmałedzieci,coumożliwiinten-sywniejszyiwartościowszykontaktrodzicówzdziećmi.

Drugągrupąspołeczną, która, zarazpo rodzinie,wywieranadziecinajsilniej-szywpływ– jestgrupa rówieśnicza.Dzieciwykazujązainteresowaniekontaktamizrówieśnikamijużodtrzeciegorokużycia.Zabawawgronierówieśnikówrozwijapozytywnepostawyicechycharakteru,takiejak:koleżeńskość,uprzejmość,odda-nieinnym,sprzyjatakżeprzyjaznemunastawieniudoludzi.Dzieckouczysięwspół-działaniaiwspółzawodnictwaorazpełnieniarozmaitychról.Wgrupierówieśniczejdziecko musi często postawę egocentryczną zamienić na poświęcenie, wspólnedziałania, radość i zainteresowania.Ma takżemożliwość porównywania swojegozachowaniazzachowanieminnychdzieci.

Aby otoczenie mogło pozytywnie stymulować wszechstronny rozwój dzieckaiwpływaćnawartościowespędzanieczasu,powinnobyć: – bezpieczne, – łatwo dostępne, – ułatwiające orientację i identyfikację.Jeżeliformaiorganizacjaotoczeniajestzrozumiała,czytelnairozpoznawalna,

stwarzanieocenionązachętędospędzaniawnimczasu.Otoczenieodpowiedniozorganizowaneoferujeramydlaróżnorodnychdziałańiwydarzeńzaplanowanychispontanicznych,wktórychmogąuczestniczyćdzieci.

Miejscaogólnodostępnemająznaczeniewkształtowaniupostawspołecznych,nauki izabawy,wspierajążycie towarzyskiewgrupachrówieśniczych.Czasspę-dzanywpobliżumiejscazamieszkaniajestdoskonałąokazją,abydziecistopniowowprowadzaćwświatdorosłych.Dzieci powinnymiećmożliwośćprzyglądaniasięiuczestniczeniawodpowiednimwymiarzewżyciumiasta.

„Jeżeliedukacjadzieciniewykraczapozadomiszkołę,acałyogromnowocze-snegomiasta jestdlaniegotajemniczy iniedostępny,todzieckonie jestwstaniezrozumieć,cotaknaprawdęznaczybyćosobądorosłąiniemożenaśladowaćjejwdziałaniu”16.

Wżycie i funkcjonowanieczłowiekawkraczająmultimedia,wtempienieobser-wowanymnigdywcześniej.Zaczynają takżecorazbardziejwypełniaćczaswolnydzieci idorosłych.Prowadzoneobecniebadanianiesą jeszczewstanieokreślićskutkówichwdrażania,alejużwiadomo,żemultimedianiezastąpiąniewerbalnychśrodkówwyrazu,takichjak:dotyk,mimika,tongłosu,uśmiech,niezapewniądziec-kupoczuciaaprobatyiszacunku.Multimedianiezastąpiąbezpośrednichkontaktów

15 S.Klein,Czas. Przewodnik użytkownika,op.cit.,209.16Ch.Alexander,Język wzorców. Miasta, budynki, konstrukcja,op. cit.,299.

112

zrodzicami,nauczycielamiirówieśnikami,niezdołająpotwierdzićwartościdziecka.Pokazująteż,żeprzemocmożebyćatrakcyjna.Dlategotymbardziejjesteśmyzobli-gowanidoostrożnegodozowaniadzieciomkontaktówzeświatemwirtualnym.

Badania naukowe prowadzone na uniwersytetach pedagogicznych dowodząjednak takżepozytywnegowpływumultimediówna rozwójdziecka.Wykazują,żeumiejętne wykorzystywanie edukacyjnych programów komputerowych oraz gierzwiększaefektywnośćprocesukształceniaorazposzerzahoryzonty.Jednoczesnestosowanie bodźców słuchowych i wizualnychw procesie uczenia sięwzmacniaprocespoznawaniaiwdrażaniadosamodzielnegomyślenia,aprzyswajanawiedzajesttrwalsza.Ważnajestkontrolazarównodziecka,jaki jegosposobuspędzaniaczasuprzedkomputerem.Stanowionanarzędzieułatwiającedzieckunakreśleniepolapożądanychdziałań,ponieważw tymwieku tworząsiępodstawyprzyszłychzachowań17.

Rodziceświadomizarównopozytywnych,jakinegatywnychwpływówInternetunadzieci,mającdowyboru,czypozostawićdzieckowdomuprzedkomputerem,czypozwolićmusamemubawićsięnazewnątrz,wybierająnajczęściejpierwszerozwiązanie.Wynikatozprzeświadczeniawiększościrodziców,żeśrodowiskomiej-skiejestdladzieckaniebezpieczne,akomputerprzyczynisiędojegowszechstron-negorozwoju.Dodatkowogadżety,wktórerodzicewyposażajądzieci,utożsamia-ne są z podniesieniemprestiżu i lepszymstatusemspołecznym. Jest to przejawniezrozumienia i lekceważeniaproblemu,adzieci zostająwciągniętewwirtualnąprzestrzeńodciągającąodrealnejgrupyrówieśniczejiodbezpośrednichkontaktów.DziecicorazwięcejczasuprzeznaczająnazabawęwInternecie,znająwięcejnowi-nektechnicznychniżosobydorosłe,aleichumiejętnośćwspółdziałaniajestgorsza.Konsekwencjąmożebyćnieprawidłowyrozwójdzieci,atakżeobniżeniejakościichdorosłegożycia.

4. Charakterystyka czasu wolnego dzieci

Przezpojęciebudżet czasurozumiemyzestawienieodcinkówczasuwokresiejednejdobyprzewidzianychnarealizacjęróżnychczynnościżyciowych.Najczęściejwymienianewliteraturzepedagogicznejskładnikibudżetuczasudzieckato: – zaspokajanie potrzeb fizjologicznych (sen, higiena osobista, spożywanie posiłków), – zajęcia w szkole oraz dojazdy lub dojścia do szkoły, – nauka w domu, – pomoc w obowiązkach domowych, – czas wolny.Czaswolnymożnarozpatrywaćnaróżnesposoby.Różnesąteżsposobyspę-

dzaniawolnegoczasuprzezdzieci,którepełniąnastępującefunkcje:wypoczynekirozrywka,rozwójosobowościizainteresowańorazwprowadzaniedzieckawświatspołeczny,którerazemmożnaobjąćterminemrekreacja.

17J. Olszewski,Rola multimediów w podnoszeniu efektywności nauczania [w:] „Materiały zIIKonferencjiEdukacjaXXIwieku”,Piła2004.

113

Rekreacjajestformądziałalnościstwarzającąszansędowykorzystaniasiłfizycz-nychiumysłowych,aleitwórczych.Rekreacjajestterminempochodzeniałacińskie-go(recreatio, odre-creo –odtwarzam,tworzęnanowo,przywracampostaćpierwot-ną),aoznaczaodnowęsiłfizycznychipsychicznych,atakżerozrywkę,odpoczynek,zabawę.

Zazwyczajwyodrębniasięnastępującetypydziecięcychzajęćrekreacyjnych: – rekreacja fizyczna, która obejmuje wypoczynek czynny, różnego typu gry i zabawy ru-

chowe, – rekreacja twórcza, w skład której wchodzą zajęcia o charakterze kreatywnym, takie jak

zajęcia plastyczne, muzyczne, teatralne, modelarskie, taneczne, – rekreacja kulturalno-rozrywkowa, do której zajęć możemy zaliczyć np. korzystanie

z komputera czy Internetu, oglądanie telewizji, czytelnictwo, kontakty z rówieśnikami i z rodziną, imprezy kulturalne, rozrywki umysłowe,

– rekreacja przez działalność społeczną, polegająca na angażowaniu się dziecka w działal-ność różnego rodzaju organizacji, np. samorząd szkolny, koła zainteresowań, kluby osie-dlowe, harcerstwo, a także pomoc w obowiązkach domowych, wolontariat18.Powyższezestawieniepokazuje,żerekreacja,któraobejmujeróżneformyak-

tywności,madladzieciszczególneznaczenie,ponieważpozwalanazrównoważo-nedawkowanieruchu,nauki,odpoczynkuizabawy,umożliwiająctakżesamokształ-cenie,wprowadzaniedzieckawświatspołecznyorazjegoharmonijnyrozwój.

5. Czas wolny dzieci w wybranych miastach

Literaturapodejmującaproblematykęwolnegoczasudziecibardzorzadkoodno-sisiędoaspektówprzestrzennych.Wprowadzeniemdorozważańnatematpożą-danychizgodnychzduchemczasurozwiązańprzestrzennychbędąbadania,któreprzybliżąodpowiedzinadwaważnepytania:1.Jakwspółczesnedziecispędzająobecnieswójwolnyczas?2.Czy wielkość miasta ma wpływ na rodzaj dziecięcych zajęć podejmowanychwczasiewolnym?Podstawowątechnikąbadańautorskichbyłaprzeprowadzonawśróddziecian-

kieta.Opracowanokwestionariusz,któregocelembyłozbadanieipoznanieorgani-zacjidniaorazsposobówspędzaniaczasuwolnego.AnkietyzostałyrozprowadzaneprzeznauczycieliwśróduczniówklasodIVdoVI(wwiekuod10do12lat)19,wcza-sielekcji,copozwalazałożyć,żeodpowiedzidziecibyłyrzetelne.Badaniamiobjętodzieciwtrzechwybranychmiastachróżnejwielkości20: – w Czchowie: liczebność próby N = 22, klasa VI, – w Brzesku: liczebność próby N = 42, klasa IV, V i VI, – w Krakowie: liczebność próby N = 75, klasa IV, V i VI.

18Zestawienienapodstawie:K.Czajkowski,Wychowaniedorekreacji,op.cit.,60.19Szkoływktórychprzeprowadzonobadania:PublicznaSzkołaPodstawowawCzchowie,PublicznaSzkołaPodstawowanr2im.IgnacegoŁukaszewiczawBrzesku,SzkołaPodsta-wowanr10im.MariiSkłodowskiej-CuriewKrakowie.

20Czchów:ludność:2256,Brzesko:ludność:16828,Kraków:ludność:754624,stanwdniu31XII2008r.

114

Dziecimiałyzazadanieodpowiedziećnanastępującepytania:1. Wjakisposóbdostająsięiwracajązeszkoły?2. Jeżelipolekcjachzostająwświetlicyszkolnej,conajczęściejwniejrobią?3. Zjakichkółekzainteresowańkorzystająwszkole?4. Ilegodzindziennieucząsięiodrabiajązadaniadomowe?5. Ilegodzindzienniekorzystajązkomputera?6. Jakczęstopodczasodrabianiazadaniakorzystajązkomputera(np.zInternetu,

zpłytCDdołączanychdopodręczników)?7. Zjakichdodatkowychzajęćpozaszkolnychkorzystają?8. Czyigdziespędzająwolnyczaszrówieśnikami?9. Czymnajchętniejzajmująsię,jeżelimajądodyspozycjidużąilośćczasuwol-

nego?10.Wjakichobowiązkachdomowychpomagająrodzicom?11. Jakczęstochodządokina?12. Jakczęstochodządoteatru?13.Czybawiąsięnazewnątrzmieszkaniabezopiekirodziców?

Badaniaprzyniosłyciekawewyniki.Wdalszejczęścininiejszegotekstuzostanąonezebraneiomówionewczterechnastępującychgrupach:A.Formyspędzaniaczasuwolnego.B.Rodzajepozaszkolnychzajęćdodatkowych.C.Zabawyigrykomputerowejakosposóbspędzaniawolnegoczasu.D.Poczuciebezpieczeństwawmiastach.

A. Formy spędzania czasu wolnegoNajbardziej popularnym sposobem spędzania czasu wolnego przez uczniów,

wkażdejzbadanychszkółjestoglądanietelewizji,zarazpotymgryizabawykom-puterowe.Procentowoprzedstawiasiętonastępująco:Czchów32%,18%;Brzesko19%,27%;Kraków32%,27%.Potwierdziłysięprzypuszczenia,iżoglądanietelewi-zjiorazgryizabawykomputerowesąnajbardziejdostępnymilubianymprzezdziecisposobemspędzanianiczymniezagospodarowanegoczasu(il.1).

Na kolejnym miejscu, po telewizji i komputerze plasuje się czytanie książek:Czchów21%;Brzesko20%;Kraków11%.Zastanawiającejestto,żedziecizKrako-waczytająnajmniejwporównaniuzdziećmizmniejszychmiast.Prawdopodobniewynikatozdużejilościzajęćdodatkowychorazczasupoświęcanegonadojazdynatezajęcia(il.1).

Czas spędzany przez dzieciw gronie rówieśników kształtuje się następująco:Czchów11%;Brzesko22%;Kraków14%.DziecizBrzeskabawiąsięzrówieśnika-minajczęściej.Wynikatozapewnezbezpiecznegośrodowiska,bliskościmiejscazamieszkania,większejrejonizacjiszkółorazztego,żewszkolewBrzeskuorga-nizowanesą,pozagodzinamizajęć,zajęciasportowezarównodladzieci,jakidladorosłych(il.1).

Zjawisko inwestowaniawdziecinajbardziejwidoczneokazałosięwKrakowie,ponieważ10%dziecizadeklarowało,żerzadkomapozostawionyczasdowłasnejdyspozycji(Czchów0%;Brzesko2%).Możebyćtodowodemtego,żerodzicemająwysokieaspiracjezwiązanezdziećmi,idlategoorganizująimwieleróżnegorodzajuzajęćdodatkowych(il.1).

115

Il.1.Formyspędzaniawolnegoczasuprzezuczniów21

Ill.Formsofspendingfreetimebythepupils

Kinoiteatrstanowiąciekawąalternatywęspędzaniawolnegoczasu,zwłaszczawweekendyiwdniwolneodpracy.Badaniawykazały,żedzieci,którechodządokina i teatru stanowią odpowiedniow:Czchowie 27%, 10%;Brzesku76%,16%;Krakowie99%,73%.NajlepszasytuacjajestwKrakowie,wktórymtylko1%dzieciwogóle nie chodzi do kina i teatru.Wwiększychmiastach,w których oferta kiniteatrówjestbogata,dzieciczęściejkorzystająztejformyrozrywki.Wmniejszychmiejscowościachsytuacjajestdiametralnieinna.

Świetliceszkolne,wktórychdziecizostająpogodzinachnauki,czekającnapo-wrótrodzicówzpracy,działająwkażdejzbadanychszkół.Interesującejestto,jakwieledziecikorzystaześwietlicyijakieformyspędzaniaczasuoferowanesąprzeztejednostki.Odsetekdziecikorzystającychześwietlicyprzedstawiasięnastępująco:Czchów36%;Brzesko61%,Kraków28%.Dziecinaświetlicynajczęściejodrabiajązadaniadomowe,uczestniczą równieżwzajęciach i zabawachzorganizowanychprzezopiekuna,atakżeczytająksiążki.Jakwidaćtylkopewienprocentdzieciko-rzystaześwietlicy.JedyniewBrzeskuponad60%uczniówbierzeudziałwzajęciachświetlicowych.ZajęciaorganizowanewświetlicywBrzeskusąatrakcyjneiciekawe,dlategoteżrodzicechętniezapisująnaniedzieci.Dodatkowoświetlicadajegwaran-cjębezpieczeństwaidobrejopieki.

Opróczzajęćświetlicowychszkołyorganizujądodatkoweinieobowiązkowekół-kazainteresowańdlazdolnychichętnychdzieci.Dzieciwramachprogramueduka-cyjnegomająmożliwośćrozwijaniaswoichzdolności.Proporcjewśróddzieci,którezadeklarowałykorzystanieztychżekółek,przedstawiająsięnastępująco:Czchów86%;Brzesko63%,Kraków29%.Jakwidać,zdecydowanienajmniejdzieciuczest-niczywzajęciachdodatkowychwKrakowie.Wmniejszychmiastach,wktórychjestmałoatrakcyjnychpropozycjiwypełniającychczaswolny,dziecichętniedecydująsięnatęformęspędzaniaczasu.Dziecipytane,dojakichkółekzainteresowańnależą,najczęściejwymieniałykółka:matematyczne,informatyczne,teatralne,plastyczne,taneczne.

21Ilustracje1–4zostałyopracowaneprzezautorkęnapodstawieprzeprowadzonychankiet.

116

B. Rodzaje pozaszkolnych zajęć dodatkowych Większośćdzieciwkażdymzmiastbierzeudziałwróżnegorodzajudodatko-

wychzajęciach(il.2):Czchów82%;Brzesko90%;Kraków74%.Okazałosię,wbrewprzewidywaniom,żenajwięcejdzieciniemawogóledodatkowychzajęćpozaszko-łąwKrakowie.

Naukagrynainstrumentachmuzycznychjestnapodobnympoziomiewewszyst-kichbadanychszkołach:Czchów7%;Brzesko5%;Kraków5%(il.2).

Il.2.Rodzajedodatkowychzajęćuczniówwczasiewolnym

Ill.2.Sortsofpupils’optionalclassesintheirfreetime

Interesujący jest fakt,że tylkodzieciwKrakowieuczęszczająna lekcje tańca:Czchów0%;Brzesko0%;Kraków8%.Sytuacjatawynikazprostegofaktu,żeza-równowBrzesku,jakiwCzchowieniemaprofesjonalnychszkółtańca.WKrakowiejestbardzobogataofertanaukitańca,toteżwzorcepłynącezmassmediówmająwiększąszansęrealizacji(il.2).

Rodzice inwestują w dzieci, organizując im korepetycje z różnych przedmio-tów(najczęściejjesttojęzykangielskiimatematyka):Czchów21%;Brzesko37%;Kraków20%.Wyniki ankietywykazały, żenajwięcej dzieci korzysta z korepetycjiwBrzesku,coprzypuszczalniejestwynikiemprzekonaniarodziców,iżzagwarantujądzieciomlepszystartnastudia,anastępnieznalezienieciekawejofertypracy(il.2).

Optymistycznejestto,żenajwiększąpopularnościąwśróddzieciciesząsięza-jęciasportowe.Sątonajczęściejtreningikoszykówki,siatkówkiipiłkinożnej.Naj-lepsza sytuacja panujewmniejszychmiastach–na treningi uczęszcza:Czchów43%;Brzesko41%;Kraków29%badanychuczniów.Wmałychmiastach,wktórychjestmniejmożliwościspędzaniaczasuwolnego,dziecichętnieuprawiająróżnegorodzajusporty.Jesttotakżeszansawyjazdównazawody,utrzymaniakondycjifi-zycznej,atakżedobraokazjadokontaktówwgrupierówieśniczej(il.2).

C. Zabawy i gry komputerowe jako sposób spędzania wolnego czasuSpędzanieczasuprzedkomputeremstajesięznakiemnaszychczasówi–jak

wcześniejwspomniano–mapozytywneinegatywneskutki.Dlategoprzygotowanooddzielnyblokpytańzwiązanyztymtematem.Jednoznichdotyczyłoilościczasu

117

spędzanegocodziennieprzedkomputerem.Zankietwynika,żekomputeriInternetwypierajązkręgówzainteresowańdziecięcychinneformyspędzaniaczasuwolne-go.Następującyodsetekdziecizadeklarował,żekorzystacodzienniezkomputeragodzinęlubdłużej:Czchów54%;Brzesko76%;Kraków85%.Najwięcejdziecispo-radyczniekorzystającychzkomputera jestwmałychmiejscowościach,wktórychstatusmaterialnyrodzinjestmniejszywporównaniuzwiększymimiastami.Prawdo-podobnieświadczytoteżotym,żewdomach,wktórychniemakomputera,dziecikorzystają sporadycznie z kawiarenek internetowych, z Internetu dostępnego np.wbibliotekach,ukolegiczyuczłonkadalszejrodziny(il.3).

Il.3.Deklarowanyczasdziennegokorzystaniazkomputeraprzezuczniów

Ill.3.Declareddailytimebeingusedofacomputerbypupils

Należy jednakzwrócićuwagęnadzieci,którewwiększychmiastach,pomimobogatszejofertyurządzeńiprogramówspędzaniawolnegoczasu,spędzają2i3go-dzinydziennieprzedkomputerem:Czchów23%;Brzesko38%;Kraków56%.Jesttoefektzatrzymywaniadzieciprzezrodzicówwdomu,cojestzwiązanezbrakiempoczuciabezpieczeństwawmieście.NiemniejjednakdziecizKrakowastwierdziły,żejeżeliprzebywająnazewnątrz,toraczejbeznadzorurodziców(il.3,4).

Dziecinaogółutożsamiająkomputerzformązabawyirozrywki.Zapytane,jakczęstokorzystajązkomputerapodczasodrabianiazadańdomowych,najczęściejodpowiadają,żeniezbytczęsto.Podczasnaukidzieciczęsto ibardzoczęstoko-rzystajązkomputera:Czchów28%;Brzesko15%;Kraków24%.Dziecinieposia-dająodpowiedniejmotywacjidosamodzielnegowykorzystywaniamultimedialnychprogramówedukacyjnychwdomu. Jest to konsekwencjaniewykorzystaniaprzeznauczycieliwszkołachkomputeraidostępudospecjalnychprogramówedukacyj-nych,aleteżjesttowyniksłabegoprzygotowanianauczycielidowykorzystywanianowoczesnychśrodkówdydaktycznych.

D. Poczucie bezpieczeństwa w miastachCiekawywydajesiętakżeproblempoczuciabezpieczeństwaczyniebezpieczeń-

stwawmiastachwrozumieniurodzicówidzieci(il.4).Jesttoistotnezagadnienie,tymbardziejżedzieci,szczególniepowyżej10 lat,powinnydlawszechstronnegorozwojusamodzielniepoznawaćotoczenieirównieżsamodzielniekorzystaćzko-munikacjimiejskiej.CzchówiKrakówtomiastazapewniającepoczucienajwiększe-

118

gobezpieczeństwa.Dzieciprzebywająnazewnątrzmieszkańbeznadzorurodzicówczęstoibardzoczęsto:wCzchowie73%;wKrakowie70%iwBrzesku56%.Jednakniewszyscy rodzicechcąna topozwalać.Pewnegrupydzieciodpowiedziały, żebardzorzadko,rzadkoinigdynieprzebywająnazewnątrzbezopieki:Czchów9%;Brzesko44%;Kraków30%.

Il.4.Opiekadzieckabawiącegosięnazewnątrzprzezrodziców

Ill.4.Parentalcareofchildplayingoutside

6. Wnioski

Istotnymwnioskiemwynikającymzestudiówliteraturyorazzprzeprowadzonychcząstko-wychbadańwłasnychjestspostrzeżenie,żezwiększyłasięilośćczasuwolnegodzieciwpo-równaniuzlatami70.XXwieku.Innymważnymwnioskiemjestfakt,żetelewizjaikomputerwypierajązkręguzainteresowańdziecięcychinneformyspędzaniawolnegoczasu.Dotyczytozwłaszczadziecimieszkającychwwiększychmiastach.Ogólnopolskiebadania22potwier-dzajątezę,żeczasprzebywaniadzieciprzedkomputeremsystematyczniewzrasta.Okazujesię,że51,9%dzieciwwiekuod7do15latjestużytkownikamisieci.Miesięczniekorzystajązinternetuokoło24,5godzinymiesięcznie,costanowiblisko50minutdziennie.Wporów-naniuzrokiem2004jesttoo25minutdzienniewięcej,codajewzrosto50%wokresie3lat.

Ciekawąobserwacjąjesttakżeto,żeformyisposobyspędzaniaczasuwolnegoprzezbadanedzieciniezależąodwielkościmiastaorazto,iżaktywnościpodejmo-waneprzezdzieciwczasiewolnymnajczęściejrealizowanesąwdomu,cojestre-zultatemichłatwejdostępnościiniewymagadodatkowychnakładówfinansowych.Wielkośćmiastamanatomiastznaczeniewilościczasupoświęcanegonaposzcze-gólnezajęcia.

22Naprzestrzeniostatnichkilku lat czasspędzanywsieci systematyczniewzrastawkaż-dej grupie wiekowej. Źródło: Megapanel PBI/Gemius, listopad 2004; Liczebność próby N=17510; listopad2008;LiczebnośćpróbyN=1670.Grupaobjętabadaniem7+.DobadaniawykorzystanodaneostrukturzedemograficznejpochodzącezbadaniaNetTrackMillwardBrownSMG/KRCprowadzonegonapróbiedobieranejiważonejprzezPBC.

119

W latach 70. działały organizacje zapewniające dzieciom dodatkowe zajęcia(harcerstwo,kółkazainteresowańdziałającewośrodkachkultury).Dzisiaj rodzicemogą jedynie zapisać dziecko na płatne zajęcia i warsztaty organizowane przezróżneinstytucje(np.muzea,biblioteki,klubysportowe).Wszkołachorganizowanesązajęciadlauczniów,jednaksątozajęciaprowadzoneprzeznauczycieliidotycząonegłówniepogłębianiawiedzyzdanychprzedmiotów.Organizowanesątakżedo-datkowetreningisportowe,zktórychdziecichętniekorzystajązwłaszczawmałychmiastach.

Dlazobrazowaniazmianwspółczesnegorozkładudobydzieckaprzedstawionodwaharmonogramy:zlat70.(il.5)orazharmonogramuszczegółowionynapodsta-wiebadańautorki(il.6).

Il.5.Harmonogramdobyuczniawwieku7–15lat(K.Czajkowski,Wychowanie do

rekreacji)

Ill.5.Day’sscheduleofthe7–17yearsoldpupils(K.Czajkowski,Wychowanie

do rekreacji)

Il.6.Harmonogramdobyuczniawwieku10–12lat,uszczegółowionynapodstawie

badań

Ill.6.Day’sscheduleofthe10–12yearsoldpupils,whichiselaboratedonthebasisof

ownsurvey

* * *Przeprowadzone studia literatury i własne badania szczegółowe, dotyczące

spędzaniaczasuwolnegoprzezdzieciwmłodszymwiekuszkolnymstanowićmająwprowadzeniedodalszychbadań.Celemostatecznymbędziepróbarozpoznaniaischarakteryzowaniaoptymalnychramprzestrzennychodpowiadających: – na potrzeby dzieci wynikające z ich cech rozwojowych, – na indywidualne preferencje, – na odczucia dzieci i rodziców dotyczące bezpieczeństwa w przestrzeniach publicznych.

120

Szczególnauwagazostaniepoświęconaatrakcyjnościrozwiązańorazmożliwo-ścizastosowanianowychtechnologiiwobiektachorazwotwartychprzestrzeniachsłużącychspędzaniuwolnegoczasu,copowinnobyćoczekiwanąprzeciwwagądlabezpiecznegozatrzymywaniadzieciwdomuprzedkomputeremitelewizorem.

L i t e r a t u r a

[1] A d am B.,Czas,WydawnictwoSic!,Warszawa2010.[2] A l e x a n d e r Ch., Język wzorców. Miasta, budynki, konstrukcja, Gdańskie

WydawnictwoPsychologiczne,Gdańsk2008.[3] B a ń k a A.,Społeczna psychologia środowiskowa, Wydawnictwo Naukowe

„Scholar”,Warszawa2002.[4] C z a j k o w s k i K.,Wychowanie do rekreacji,WydawnictwaSzkolne iPeda-

gogiczne,Warszawa1979.[5] E r i k s e n T.H.,Tyrania chwili. Szybko i wolno płynący czas w erze informacji,

PaństwowyInstytutWydawniczy,Warszawa2003.[6] G o d l e w s k i M.,Pedagogika, PaństwoweWydawnictwoNaukowe,Warsza-

wa1977.[7] K l e i n S.,Czas. Przewodnik użytkownika,WydawnictwoW.A.B.,Warszawa

2009.[8] K o ł a c z M., Zastosowanie technologii informatycznej w kształceniu na po-

trzeby społeczeństwa informacyjnego,http://www.ap.krakow.pl/ktime/ref2009/kolacz.pdf[dostęp05.11.2009].

[9] M u s i a ł E., Komunikacja interpersonalna w sieci, http://www.ap.krakow.pl/ktime/ref2009/musial.pdf[dostęp05.11.2009].

[10] P a l e j A.,Miasta cywilizacji informacyjnej. Poszukiwanie równowagi pomiędzy światem fizycznym a światem wirtualnym, WydawnictwoPolitechnikiKrakows-kiej,Kraków2003.

[11] P a l e j A.,Kształtowanie przestrzeni dla dzieci w miejskim środowisku miesz-kaniowym,WydawnictwoPolitechnikiKrakowskiej,Kraków1991.

[12] P r z e c ł a w s k i K.,Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce,WydawnictwaSzkolneiPedagogiczne,Warszawa1978.

[13] To f f l e r A., Szok przyszłości, PaństwowyInstytutWydawniczy,1970.[14] S z t u m s k i J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, „Śląsk”Wy-

dawnictwoNaukowe,Katowice2005.