Post on 30-Mar-2021
1
Pod koniec maja 1995 r. w Wilnie po raz kolejny odbywały się Dni Wrocławia. Choć oddzielone od siebie niemal dokładnie o 800 km miasta nie łączyła jeszcze wtedy formalna umowa partnerska, bo ta została podpisana dopiero w 2014 r., to związki obu miast już od dawna były dość silne. Jednym z powodów był fakt, że do powojennego Wrocławia docierali nie tylko przesiedleńcy z Kresów Wschodnich utożsamianych ze Lwowem i jego okolicami, ale także z Wileńszczyzny. Choć stanowili oni stosunkowo niewielką grupę, to jednak ich wkład w tworzenie
nowego, polskiego Wrocławia po wojnie był bardzo znaczący i widoczny.
30 MAJA Ile Wilna we Wrocławiu? [FOTOGALERIA WILNA]
WROCŁAWSKIE HISTORIE
Ślady czy rozmaite pamiątki z Wilna nie są
aż tak bardzo widoczne we Wrocławiu, jak
pamiątki lwowskie, przede wszystkim dlatego,
że to nie Wrocław – ani nawet Dolny Śląsk –
był głównym kierunkiem przesiedleń ludności
z terenu Wileńszczyzny. Nie zmienia to jednak
faktu, że niektórzy zdecydowali się przyjechać
właśnie tu, a nie jak większość wilnian, np. do
Torunia. Szczególną rolę wilnianie odegrali na
wrocławskich uczelniach – na nowo powsta-
jącym w 1945 r. Uniwersytecie i Politechnice
i poszczególnych jego wydziałach, z których
niektóre stały się wkrótce odrębnymi uczelnia-
mi. Choć mieszkańcy Wileńszczyzny stanowili
zaledwie kilka procent kadry akademickiej,
to ich wkład w organizację szkolnictwa wyż-
szego jest ogromny. I o ile w pierwszych
powojennych latach na większości wydziałów
przeważali uczeni związani z Uniwersytetem
Jana Kazimierza we Lwowie, to na Wydziale
Prawa dominowali uczeni, których macierzystą
uczelnią był Uniwersytet Stefana Batorego
w Wilnie. Wśród nich znaleźli się m.in. pro-
fesorowie Adam Chełmoński, Iwo Jaworski,
Herby Wilna i Wrocławia – miast partnerskich od 2014 r., za: www.wroclaw.pl
2
Witold Świda, Seweryn Wysłouch i Andrzej
Mycielski. Równie mocno uczeni wileńscy
zaznaczyli swój wkład w powstanie dzisiej-
szego Uniwersytetu Przyrodniczego (dawniej
Wyższa Szkoła Rolnicza). Największy wkład
w rozwój nauk rolniczych we Wrocławiu
wnieśli m.in. Bohdan Kopeć, Zygmunt Ruszyc,
Włodzimierz Lidtke, Irena Małunowicz oraz
Wilhelm Wojtkiewicz. Z Wilna pochodziło
także małżeństwo wybitnych archeologów:
Helena Cehak-Hołubowiczowa i Włodzimierz
Hołubowicz, historyk sztuki Marian More-
lowski, czy chirurg dziecięcy Adam Michejda.
Początkowo także wśród fizyków nie brakowało
wilnian. Pracowali tu m.in. Henryk Niewodni-
czański, Bolesław Makiej, Jan Blaton, Szczepan
Szczeniowski i Wacław Turczyński. Na swój
nowy dom Wrocław wybrał także Stanisław
Szeligowski, wileński astronom i sportowiec.
Szeregi wrocławskich bibliotekarzy zasiliła
Marta Burbianka. Niektórzy uczeni czuli
się wychowankami i spadkobiercami dwóch
ośrodków: wileńskiego i lwowskiego, jak np. le-
karz Józef Heller, historyk i archiwista Teofil
Modelski, czy biochemik Tadeusz Baranowski.
Osób z rodowodem wileńskim nie brakowało
także na innych uczelniach. Z Państwową
Wyższą Szkołą Sztuk Plastycznych (ob. Aka-
demia Sztuk Pięknych) związana była Julia
Kotarbińska. Mocne wileńskie korzenie ma
obecne Metropolitalne Wyższe Seminarium
Duchowne we Wrocławiu. orędownikiem jego
powstania był ks. Józef Marcinowski. O swoim
wileńskim pochodzeniu niejednokrotnie wspo-
minał były arcybiskup metropolita wrocławski
kard. Henryk Gulbinowicz. W środowisku
Adam Chełmoński (1890–1959), prawnik i adwokat, wiceminister sprawiedliwości II RP, wykładowca USB w Wilnie, po wojnie
związany z Wydziałem Prawno-Administracyjnym Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Wyższą Szkołą Handlową (ob. Uniwersytet
Ekonomiczny), fot. zbiory Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego za: www.mbd.muzeum.uni.wroc.pl
Tadeusz Baranowski (1910–1993), biochemik i enzymolog, absolwent UJK we Lwowie, wykładowca USB w Wilnie, w 1945 r.
współorganizator Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu, fot. zbiory Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego
za: www.mbd.muzeum.uni.wroc.pl
3
artystycznym powojennego Wrocławia szcze-
gólne miejsce zajmuje natomiast wykształcony
w Wilnie aktor Igor Przegrodzki.
Wrocławianie mieli także swój udział we
współtworzeniu słynnego wileńskiego cmenta-
rza na Rossie. Władysław Wincze, architekt
wnętrz związany z Państwową Wyższą Szkołą
Sztuk Plastycznych we Wrocławiu, jeszcze
przed wojną brał udział w projektowaniu
mauzoleum serca Józefa Piłsudskiego na
Rossie oraz przebudowie kwatery, w której
spoczywają polscy żołnierze polegli w walkach
o Wilno. Także inny wrocławski architekt
pochodzący z Wilna, Edmund Małachowicz,
miał w latach 90. XX w. swój znaczący wkład
w zaprojektowanie nagrobków żołnierzy AK
poległych w 1944 r. w Wilnie, a pochowanych
na Rossie.
Z powojennym Wrocławiem na stałe związali
także ludzie, którzy w przedwojennym Wilnie
odgrywali bardzo ważną rolę, jak np. Witold
Czyż – wiceprezydent Wilna w latach
1928–1934, Tadeusz Pizło – wykładowca
Uniwersytetu Stefana Batorego, a później
jeden z pionierów wrocławskiej prasy. Tu też
osiedlili się żołnierze z wileńskich jednostek
AK, a wśród nich m.in. Stanisław Kiałka
– organizator polskiego podziemia w Wilnie
w czasie wojny, oraz jego żona Wanda Kiałka
z domu Cejko, którą poznał w Workucie
w czasie zesłania. Z Wileńszczyzny pochodził
także płk Ryszard Filipowicz pseud. „Gryf”
– żołnierz AK, uczestnik operacji Ostra Brama
i jeden ze strażników pamięci kresowej we
Wrocławiu.
Jak wszyscy przesiedleńcy, także i wilnianie
przywieźli ze sobą rozmaite artefakty. W ko-
ściele pw. Opieki św. Józefa przy ul. Ołbińskiej
znajduje się pomniejszona replika Ostrej Bramy
z kopią obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej.
Jej wizerunek zdobi także wiele nagrobków
wilnian pochowanych na wrocławskich cmen-
tarzach.
Związek Wrocławia z Wileńszczyzną jest także
widoczny m.in. w nazwach wrocławskich ulic,
które zostały nadane jako wyraz nostalgii za
utraconą ziemią. Na Brochowie istnieje ulica
Wileńska, a na Psim Polu są natomiast ulice:
Litewska, Żmudzka, Kowieńska, Nowogródzka
i Grodzieńska. Patronami kilku kolejnych ulic
również są wilnianie, jak np. Teofil Modelski,
Iwo Jaworski, Seweryn Wysłouch, Marian
Morelowski, Antoni Wiwulski, Władysław
Syrokomla, czy Jan i Jędrzej Śniadeccy.
Wilno jest oficjalnie miastem partnerskim
Wrocławia od września 2014 r.
Kamilla JasińskaStarszy specjalista w Dziale Redakcja Centrum Historii Zajezdnia
Teofil Modelski (1881–1967), historyk mediewista, archiwista i bibliograf, absolwent UJK we Lwowie i profesor USB w Wilnie,
po wojnie zajmował się m.in. ratowaniem i porządkowaniem poniemieckich archiwaliów we Wrocławiu i zorganizował archiwum
uczelniane, fot. zbiory Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego za: www.mbd.muzeum.uni.wroc.pl
4
Płk Ryszard Filipowicz pseud. „Gryf” (1926–2019), honorowy prezes Okręgu Dolnośląskiego Światowego Związku Żołnierzy Armii
Krajowej, autor kilku książek m.in. „Kolonia Wileńska – czas wojny”, „Klisze pamięci”, „Z wileńskiej ojczyzny” oraz tomiku poezji „Wileńskie
wspomnienia”, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
Igor Przegrodzki (1926–2009), aktor filmowy, teatralny i telewizyjny, pedagog, przez wiele lat związany
m.in. z wrocławskim Teatrem Polskim, fot. wikimedia commons
Kard. Henryk Gulbinowicz (ur. 1923 w Wilnie), urodzony i wykształcony w Wilnie, m.in. na Uniwersytecie Stefana Batorego,
arcybiskup metropolita wrocławski w latach 1976–2004, fot. wikimedia commons
Seweryn Wysłouch (1900–1968), prawnik, wykładowca USB w Wilnie, a po wojnie Uniwersytetu Wrocławskiego, jego prorektor w latach 1947–1952. Specjalizował się w zakresie historii państwa
i prawa polskiego oraz litewskiego, fot. zbiory Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego za: www.mbd.muzeum.uni.wroc.pl
5
Panorama Wilna z Góry Trzech Krzyży, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
Trzy Krzyże ustawione na wzgórzu (dawniej Łysa Góra lub Góra Krzywa) w Wilnie na prawym brzegu rzeki Wilejki. Według legendy na wzgórzu tym zamęczono
siedmiu franciszkanów. Ciała czterech zrzucono do Wiljeki, zaś trzech ukrzyżowano na górze. Dla upamiętnienia ich męczeństwa w XVII w. na wzgórzu ustawiono trzy
drewniane krzyże, zamienione w 1740 r. na betonowe. Po tym, gdy uległy zniszczeniu w 1869 r., odbudowano je w 1916 r. wg projektu Antoniego Wiwulskiego. W 1950 r. zostały wysadzone w powietrze i dopiero w 1989 r. odtworzono je jako pomnik ofiar
stalinizmu na Litwie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
Grób Stanisława Kiałki na cmentarzu św. Wawrzyńca przy ul. Bujwida we Wrocławiu. Nagrobek wieńczą
trzy krzyże inspirowane słynnym wileńskim pomnikiem z Góry Trzykrzyskiej,
fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
6
Ostra Brama wraz ze znajdującym się w kaplicy wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej Królowej Korony Polskiej (Matki Boskiej Miłosierdzia), fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
7
Kościół pw. św. Franciszka i św. Bernarda w Wilnie wzniesiony w II poł. XV w. i wielokrotnie przebudowywany, zdewastowany m.in. podczas II wojny światowej, oddany wiernym w 1994 r. W jego wnętrzu znajdują się odkryte w 1981 r. gotyckie malowidła ścienne z XVI w., będące unikatem na skalę światową. Na lewo od niego znajduje się kościół św. Anny wzniesiony na przełomie XV i XVI w. w stylu gotyku gdańskiego. Obok kościoła
bernardyńskiego stoi pomnik Adama Mickiewicza wykonany w 1984 r. z wołyńskiego granitu, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
Uliczki na Starym Mieście w Wilnie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Władysława w Wilnie (katolicka) – miejsce pochówku wielkich książąt litewskich oraz królów i królowych Polski: Aleksandra Jagiellończyka, Elżbiety Habsburżanki, Barbary Radziwiłłówny; tu także złożono serce króla Władysława IV Wazy.
Przed wejściem do kościoła znajduje się dzwonnica, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
8
Rzeka Wilia mająca 510 km długości, przepływająca m.in. przez Wilno i Kowno, będąca dopływem Niemna, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
Cela Konrada – prawdopodobne, ale umowne miejsce, w którym od października 1823 r. do kwietnia 1824 r. więziony był Adam Mickiewicz wraz z towarzyszami. Cela znajduje się na terenie klasztoru bazylianów, który w XIX w. pełnił funkcję więzienia stanowego. Ekspozycja zwana
„Celą Konrada” została otwarta w 2009 r. w łączniku pomiędzy odbudowanym skrzydłem klasztoru bazylianów, a XV-wiecznym unickim kościołem Przenajświętszej Trójcy, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
9
Cmentarz miejski na Rossie otwarty w 1801 r. Głównym kierunkiem wycieczek z Polski jest Mauzoleum Matki Serca Syna, czyli miejsce, gdzie obok matki Józefa Piłsudskiego spoczywa serce Marszałka. Złożenie tych szczątków do
Rossie, które odbyło się 12 maja 1936 r., było ostatnią wielką uroczystością pogrzebową na tym cmentarzu przed II wojną światową. Współprojektantem mauzoleum był Władysław Wincze związany po wojnie z Wrocławiem,
fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
10
Wojskowa część cmentarza na Rossie z grobami Polaków poległych w walkach o Wilno w latach 1919–1920. W jej przebudowie w latach 30. XX w. uczestniczył Władysław Wincze, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
Stara część cmentarz na Rossie w Wilnie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
Grób Adama Piłsudskiego, brata Marszałka, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
Grób Władysława Syrokomli, polskiego poety doby romantyzmu, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
11
Cmentarz na Rossie jest położony na wzgórzach, co nadaje mu szczególnego malowniczego i parkowego charakteru, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
12
Zabytkowe grobowce na cmentarzu na Rossie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia
13Polecamy artykuł Aleksandra Srebrakowskiego pt. „Dolnośląska przystań wilnian” pochodzący z kwartalnika „Pamięć i Przyszłość” nr 3/2019 (45).
13
Zabytkowe grobowce na cmentarzu na Rossie, fot. Marcin Bradke / Centrum Historii Zajezdnia