Post on 04-Aug-2015
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
Rozdział I
Prawne, ekonomiczne oraz społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
1. Cel i podstawy ogłoszenia upadku przedsiębiorstwa
Normalnym sposobem zaspokojenia roszczeń wierzycieli jest dobrowolne
spełnienie świadczeń przez dłużnika. Jeżeli jednak odzyskanie należności przy
zachowaniu przewidzianych terminów nie jest możliwe, koniecznym staje się
dochodzenie swoich roszczeń na drodze sądowej. Zarówno proces cywilny jak i
egzekucja biorą pod uwagę w takim przypadku jedynie świadczenia należne
konkretnemu wierzycielowi, a tym samym nie uwzględniają interesów pozostałych
wierzycieli. Może się zatem zdarzyć, szczególnie wówczas, gdy sytuacja
majątkowa i finansowa dłużnika nie pozwala na spłatę wszystkich długów, iż
wierzyciele, którzy uzyskali tytuł egzekucyjny w pierwszej kolejności, zaspokoją
swoje roszczenia w pełnej wysokości przed innymi, co może nastąpić poprzez
zajęcie przedmiotów należących do dłużnika, wskutek czego majątek dłużnika
zostanie pomniejszony w stopniu uniemożliwiającym innym dokonanie egzekucji w
wysokościach określonych w tytułach egzekucyjnych1. Dlatego też, w przypadku
niewypłacalności dłużnika koniecznym stało się wprowadzenie innego sposobu
dochodzenia należności, a mianowicie postępowania unormowanego przepisami
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze2. Celem tego aktu prawnego jest
uregulowanie zasad wspólnego dochodzenia roszczeń wierzycieli od
niewypłacalnych dłużników będących przedsiębiorcami oraz skutków ogłoszenia
upadłości3, dzięki czemu możliwe jest dokonanie równomiernego zaspokojenia
roszczeń wszystkich wierzycieli poprzez wykonanie przymusowej egzekucji spłaty
powierzonych niewypłacalnemu dłużnikowi środków pieniężnych.
1 Por. M. Allerhand: Prawo upadłościowe – komentarz Warszawa:. Księgarnia F. Hoesicka. 1937. s. 3. 2 Ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535) zastąpiła obowiązujący przez blisko 70 lat akt prawny Prawo upadłościowe z dnia 24.02.1934 r. 3 Por. art. 1.1. ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535).
5
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
1.1. Podstawowe pojęcia dotyczące upadłości przedsiębiorstwa
Upadłość definiowana jest jako sytuacja prawna kupca (przedsiębiorcy) o
zachwianej pozycji majątkowej i uznanego przez sąd za upadłego4, co wynika z
niewypłacalności5”. Na uwagę zasługuje fakt, iż upadłość jest sytuacją, stanem,
bądź też, jak pisze M. Allerhand, instytucją, której celem jest równomierne
zaspokojenie wszystkich wierzycieli dłużnika6, przy czym podstawą do zaistnienia
takiej sytuacji jest postanowienie sądu. Zaspokojenie roszczeń wierzycieli jest
istotą ogłoszenia upadłości i stanowi „rodzaj przymusowego zaspokojenia
wierzycieli, dopuszczalny w razie niewypłacalności dłużnika i skierowany do
całego jego majątku”7. Definicji tej odpowiada także pogląd J. Hryniewickiego,
który stwierdza, że „upadłość jest szczególnym rodzajem przymusowego
wykonania … skierowanego do całego majątku dłużnika, celem równomiernego
zaspokojenia jego wierzycieli”8. Powyższe wykładnie pojęcia upadłość skupiają się
zatem na faktycznym postępowaniu, zmierzającym do przymusowego
zaspokojenia roszczeń wierzycieli z majątku dłużnika. Reasumując, należy
przyjąć, iż upadłość to stan powstały w wyniku postanowienia sądu, który
ogłaszany jest niewypłacalnemu dłużnikowi celem przymusowego oraz
równomiernego zaspokojenia jego wierzycieli.
Bezpośrednią podstawą ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy jest jego
niewypłacalność. Zgodnie z art. 10 Prawa upadłościowego i naprawczego
„upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny.” Treść
powyższego przepisu wskazuje, iż podstawową przesłanką ogłoszenia upadłości
jest występowania stanu określanego jako niewypłacalność. Termin ten, choć
wykorzystywany w polskim prawie, nie został dotychczas zdefiniowany.
Aczkolwiek w art. 527 § 2 Kodeksu cywilnego pojawia się sformułowanie
„niewypłacalny” odnoszące się do dłużnika, który wskutek wykonania czynności
prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli stał się niewypłacalny albo stał się
niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności, co
zostało dodatkowo zinterpretowane wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia
4 L. Kurowski: Mała encyklopedia prawa. Warszawa. PWN. 1959. s. 294. 5 Z. Dowgiełło: Słownik ekonomiczny przedsiębiorcy. Szczecin: Znicz. 1996. s. 230. 6 M. Allerhand: Prawo upadłościowe – komentarz. Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka. Warszawa 1937. s. 3. 7 Z. Dominiczak, W. Górski, K. Wesołowski: Kompendium prawa gospodarczego Zielona Góra: Agencja Rozwoju Regionalnego S.A w Zielonej Górze. 1994. s. 84.
6
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
08.04.1998 roku9 mówiącym, że „dłużnik staje się niewypłacalny w wyższym
stopniu (art. 527 § 2 k.c.), jeżeli nie spełnia wymagalnego świadczenia
pieniężnego …”, gdzie podkreślono nie wypełnianie zobowiązań pieniężnych jako
stan wpływający na powstawanie niewypłacalności, to jednak ani zapisy Kodeksu
cywilnego, ani przytoczony wyrok Sądu Najwyższego nie określają istoty stanu
„niewypłacalności”. Z tych też powodów Prawo upadłościowe i naprawcze
wprowadziło własną definicję niewypłacalności określoną w art. 11, w która mówi,
że „dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych
zobowiązań (art. 11.1), natomiast za niewypłacalnego uważa się dłużnika także
wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, także wówczas,
gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. Analogiczne definicje niewypłacalności
podawane były już na gruncie interpretacji Prawa upadłościowego w jego
poprzednim brzmieniu. Jak zauważał J. Sobkowski: „u podstaw zaprzestania
płacenia długów leży załamanie finansowe dłużnika polegające na jego
niewypłacalności10”, co uwypuklało zaprzestanie płacenia długów jako przesłankę
występowania niewypłacalności. Można zatem stwierdzić, że niewypłacalność to
stan majątkowy, przy którym dłużnik nie jest w stanie trwale wypełniać swoich
zobowiązań pieniężnych11, lub inaczej jest to stan trwałej niemożności dłużnika
wystarania się o środki płatnicze dla zaspokojenia płatnych wierzytelności”12.
Należy zauważyć, że na gruncie prawa niemieckiego pojęcie
niewypłacalności nie zostało zdefiniowane. M. Hering analizując prawne znaczenie
niewypłacalności stwierdza jedynie, że przedsiębiorstwem niewypłacalnym jest
takie przedsiębiorstwo, w stosunku do którego majątku wszczęte zostało
postępowanie upadłościowe13. Powyższe określenie niewypłacalności bierze za
podstawę stan faktyczny polegającej na wszczęciu postępowaniu upadłościowego,
a co za tym idzie definiuje omawiane pojęcie w sposób pośredni wskazując, iż jest
to jedynie cecha charakteryzująca przedsiębiorstwa w stosunku do których
rozpoczęte zostało postępowanie upadłościowe.
8 J. Hryniewiecki, Krótki zarys polskiego prawa upadłościowego oraz polskiego prawa o postępowaniu układowym. Poznań: Księgarnia Wł. Wilak. 1939. s. 8. 9 Wyrok z dnia 08.04.1998 roku, sygnatura SN III CKN 450/97 OSNC 1998/11/184. 10 J. Sobkowski, Istota i znaczenia prawa upadłościowego w polskim systemie prawnym. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny. 1974. nr 3. s. 244. 11 O. Buber: Polskie prawo upadłościowe. Warszawa: 1936 s. 20., za: K. Piasecki: Prawo upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym, Bankowe postępowanie ugodowe. Bydgoszcz: Branta. 1994. s. 14. 12 J. Hryniewiecki, Krótki zarys…, op.cit. s. 10. 13 M. Hering: Przyczyny niewypłacalności przedsiębiorstw niemieckich i ich znaczenie dla banków. Praca doktorska. Uniwersytet Szczeciński. Szczecin 1996. s. 5.
7
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
E. Altman stwierdza, iż zgodnie z ustawodawstwem Stanów Zjednoczonych
niewypłacalność rozumiana jako przyczyna bankructwa jest stanem długotrwałym,
w którym znajduje się firma jeżeli jej całkowite zadłużenie przekracza wartość jej
wszystkich aktywów. Zidentyfikowanie takiego stanu jest możliwe jedynie po
przeprowadzeniu porównawczej analizy wartości poszczególnych składników
bilansu, co zwykle dokonywane jest dopiero w trakcie postępowania
upadłościowego. W sensie technicznym natomiast niewypłacalność to stan, w
którym firma nie może sprostać swym bieżącym zobowiązaniom, co oznacza brak
płynności14.
Związek pomiędzy niewypłacalnością a utratą płynności finansowej
podkreślany jest również w polskim piśmiennictwie naukowym. Przez
niewypłacalność rozumie się często niemożność wywiązywania się z zobowiązań
finansowych15, natomiast przez płynność finansową zdolność do wywiązywania
się z bieżących zobowiązań finansowych16. Na znaczenie płynności finansowej
jako czynnika kształtującego wypłacalność firmy zwracają również uwagę
L. Bednarski i T. Waśniewski, którzy piszą: „dla przedsiębiorstwa oraz wszystkich
zainteresowanych grup ważnym celem jest odpowiedź na pytanie o płynność
finansową, a więc o zdolność przedsiębiorstwa do spłaty zobowiązań17”. Na
podkreślenie zasługuje fakt, iż o ile płynność finansowa definiowana jest jako
zdolność, bądź też możliwość pokrycia w każdym momencie zobowiązań
przedsiębiorstwa18, o tyle niewypłacalność określana jest jako trwała niemożność
sprostania tymże zobowiązaniom. Implikuje to twierdzenie, że długookresowy brak
płynności finansowej, wywołuje niewypłacalność przedsiębiorstwa, co jest z kolei
bezpośrednią przyczyną upadku danej jednostki gospodarczej.
Analizując podstawowe pojęcia z zakresu prawa upadłościowego nie
można pominąć takiego terminu jak bankructwo. Pojęcie to, choć nie pojawia się w
ustawodawstwie, jest powszechnie używane jako synonim tak upadłości, jak i
niewypłacalności przedsiębiorstwa. Bankructwo to sytuacja majątkowa dłużnika
polegająca na niewypłacaniu lub zawieszeniu wypłat na rzecz wierzycieli. Fakt
bankructwa jest ustalany sądownie na podstawie żądania dłużnika lub
14 E. Altman: Corporate financial distress and bankryptcy. New York: 1993. Wileys s. 6. 15 Z. Dowgiełło: Słownik…. op. cit. s. 143. 16 Z. Dowgiełło: Słownik…. op. cit. s. 157. 17 L. Bednarski: T. Waśniewski: Analiza finansowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Warszawa: Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce. 1996. s. 330. 18 L. Bednarski, T. Waśniewski: Analiza… . op. cit. s. 330.
8
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
któregokolwiek wierzyciela19. Powszechnie pojawiające się twierdzenie, że dana
firma ogłosiła bankructwo jest zatem prawidłowe tak z punktu widzenia powyższej
definicji jak i Art. 4 §1 Prawa upadłościowego20. Oznacza to, iż osoby uprawnione
do reprezentowania przedsiębiorstwa zwróciły się do odpowiadającego mu
siedzibą sądu gospodarczego z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, co było
spowodowane niemożnością zaspokojenia długów w wysokościach
odpowiadających roszczeniom wierzycieli21. O faktycznym stanie bankructwa firmy
można mówić jednak dopiero po postanowieniu sądu, gdyż stan zaprzestania
spłaty długów lub nieposiadanie środków wystarczających na ich pokrycie nie
oznacza automatycznie upadłości podmiotu gospodarczego.
1.2. Przesłanki ogłoszenia upadłości
Podstawową przesłanką ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy jest fakt
zaprzestania płacenia długów22. Należy jednak odróżnić zaprzestanie płacenia od
krótkotrwałego wstrzymania płacenia długów wskutek przejściowych trudności,
które zgodnie z Art. 2. Prawa upadłościowego, nie jest podstawą ogłoszenia
upadłości. W myśl powyższego przepisu jedynie łączne wystąpienie przejściowych
trudności oraz fakt krótkotrwałości tego stanu pozwalają odróżnić wstrzymanie
płacenia od zaprzestania płacenia długów, przy czym obowiązek udowodnienia, że
zaistniały powyższe przesłanki spoczywa na dłużniku23. Jak pisze J. Korzonek
„kilka lat trwający kryzys gospodarczy, wskutek którego dłużnik popadł w
niemożność dopełnienia swych zobowiązań, nie może uchodzić za przejściową
trudność, a spowodowana nim niemożność płacenia za krótkotrwałe wstrzymanie
wypłat24”. Krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów musi być zatem powiązane z
przejściowymi trudnościami wynikającymi np. z niewywiązywania się innych
dłużników z zobowiązań w terminie, czy też z trudności związanych z procedurą
uzyskiwania kredytów bankowych25. Ogłoszenie upadłości w sytuacji zaistnienia
okoliczności opisanych w Art. 2. Prawa upadłościowego może, co podkreśla M.
19 Por. Z. Dowgiełło: Słownik….op. cit. s. 24. 20 Prawo upadłościowe, Art.4 §1: „Ogłoszenia upadłości może żądać dłużnik, jak również każdy z jego wierzycieli”. 21 Por. Prawo upadłościowe, Art.1 §2 22 Art.1 §1 Rozporządznia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24.10.1934 r. Prawo upadłościowe, Tekst ujednolicony ustawą z dnia 31.07.1997 r. o zmianie Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej a dnia 24.10.1934 r. Dz.U. nr 117, poz. 752, z dnia 2.10.1997 r. 23 Por. J. Hryniewiecki: Krótki zarys… . op. cit. s. 9. 24 J. Korzonek: Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 10. 25 Por. K. Piasecki, Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 25.
9
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
Allerhand, doprowadzić do ruiny materialnej kupca (przedsiębiorcę – przyp.
autora), który posiada dostateczny majątek, bez trudu dający się w krótkim czasie
spieniężyć, albo ma możliwość osiągnięcia z dochodów swego przedsiębiorstwa
funduszów, potrzebnych na spłacenie wszelkich długów, ale z powodu
wyjątkowych warunków natychmiast nie może zaspokoić swoich wierzycieli26.
Ogłoszenie upadłości w warunkach przedstawionych powyżej naraziło by tak
właścicieli na utratę przedsiębiorstwa, jak i wierzycieli na możliwość odzyskania
swych wierzytelności w pełnym wymiarze. Jest to powód, dla którego Prawo
upadłościowe przyswoiło sobie zasadę, że od zaprzestania płacenia długów
należy odróżnić wstrzymanie wypłat27.
Uznanie zaprzestania spłaty długów jako formalnej przyczyny ogłoszenia
upadłości, uwarunkowane jest wystąpieniem szeregu przesłanek. Warunkiem
takim jest posiadanie przez przedsiębiorstwo wierzytelności wymagalnych, czyli
takich, o których spłatę wierzyciele już nalegają. Nie jest więc przesłanką
ogłoszenia upadłości niepłacenie długów, których spłata została przez wierzycieli
odroczona, jak również posiadanie długów jeszcze niewymagalnych, tj. takich,
których termin płatności jeszcze nie minął, chociażby było pewnym, iż dłużnik nie
będzie w stanie ich spłacić28. Decydujące znaczenie przy zaprzestaniu płacenia
długów ma również niemożność wywiązywania się z zobowiązań pieniężnych.
Zaprzestanie płacenia długów zachodzi bowiem tylko wtedy, gdy dłużnik nie
uiszcza długów pieniężnych, nie zaś wtedy gdy nie zaspokaja wierzytelności
niepieniężnych. Nie stanowi więc przesłanki do wszczęcia postępowania
upadłościowego sytuacja, w której dłużnik nie zaspokaja wierzytelności
niepieniężnych, ale wywiązuje się ze zobowiązań pieniężnych, chyba że sytuacja
taka ma trwały charakter, a dłużnik nie posiada środków na sprostanie
wierzytelnościom niepieniężnym, bądź też zobowiązanie niepieniężne zmieniło się
na pieniężne, gdyż wierzycielowi służy prawo domagania się od dłużnika w
miejsce świadczenia w naturze zapłaty pieniężnej, a dłużnik nie spełnia swego
zobowiązania29.
W omawianych powyżej zagadnieniach decydujące znaczenie mają
obiektywne kryteria określające kwestię zaprzestania płacenia długów, nie jest
26 Por. M. Allerhand, Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 34. 27 Tamże, s. 35. 28 J. Korzonek: Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 6. 29 Por. M. Allerhand, Prawo upadłościowe… . op.cit., s. 28.
10
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
natomiast poruszana kwestia winy dłużnika za nieopłacone wierzytelności. Nie
występuje bowiem różnica między niepłaceniem należności z powodu niechęci
płacenia, a niepłaceniem z powodu braku środków, gdyż decydujące znaczenie
ma tu stan faktyczny polegający na zaprzestaniu terminowego regulowania swych
wierzytelności. Jednak na mocy orzeczenia Sądu Najwyższego ogłoszenie
upadłości przedsiębiorcy jest równoznaczne ze stwierdzeniem jego winy jako
dłużnika, chociażby upadłość spowodowana była przez nieostrożne prowadzenie
przez niego swoich interesów30.
Kwestią sporną jest natomiast, czy należy ogłosić upadłość, jeżeli dłużnik
nie zapłacił pewnego poszczególnego długu. W przeciwieństwie do M. Allerhanda,
który stwierdza, że także jeden wierzyciel może skutecznie domagać się
ogłoszenia upadłości31, J. Korzonek32 wyraża opinię, iż podstawa do ogłoszenia
upadłości zajdzie dopiero wtedy, gdy dłużnik z braku środków płatniczych nie płaci
przeważającej części swych długów33. Z powyższego wynika zatem, iż upadłość
przedsiębiorcy może być może być ogłoszona wtedy gdy, na podstawie złożonego
wniosku (jednego bądź wielu wierzycieli) w sądowym postępowaniu w przedmiocie
ogłoszenia upadłości zostanie wykazane, że przedsiębiorca zaprzestał płacenia
przeważającej wartości swoich długów, a sytuacja jego finansowa i majątkowa nie
pozwala na pełne zaspokojenie żądań wierzycieli. Oba zacytowane poglądy
podziela K. Piasecki, który pisze, iż jeżeli w toku postępowania upadłościowego
wszczętego przez jednego wierzyciela przy udziale kilku innych wierzycieli,
pozostałby tylko jeden wierzyciel, to postępowanie upadłościowe powinno być
kontynuowane. Na podstawie przepisów Prawa upadłościowego oraz
wymienionych poglądów nie można jednak jednoznacznie stwierdzić czy upadłość
dłużnika ma być ogłoszona na podstawie roszczeń tylko jednego wierzyciela, czy
też koniecznym jest jednoczesne wystąpienie roszczeń kilku wierzycieli. W
każdym jednak przypadku, decyzja o ogłaszaniu upadłości przedsiębiorstwa winna
być poparta stwierdzeniem złej sytuacji finansowej firmy, która to uniemożliwi
spłatę długów. Niemożność zaspokojenia przeważającej liczby wierzycieli
30 Por. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 16.01.1934, Zbiór Orzeczeń 1934 poz. 510 s. 1011. 31 Por. M. Allerhand, Prawo upadłościowe…. op.cit., s. 6. 32 J. Korzonek, Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 6 33 Na fakt ten wskazuje również użycie w art.1 §1 wyrażenia „długów” w liczbie mnogiej.
11
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
zachodzi zaś zazwyczaj wtedy, gdy zobowiązania przewyższają stan czynny
przedsiębiorstwa34.
Zgodnie z art. 1 §2 ustawy Prawo upadłościowe „upadłość przedsiębiorcy
będącego osobą prawną oraz znajdujących się w stanie likwidacji spółki jawnej i
spółki komandytowej będzie ogłoszona także wówczas, gdy ich majątek nie
wystarcza na zaspokojenie długów”. Cytowany wyżej przepis wprowadza drugą
przesłankę, która podobnie jak zaprzestanie płacenia długów, uzasadnia
ogłoszenie upadłości. Przesłanką tą jest nadmierne zadłużenie, czyli nadwyżka
pasywów nad aktywami35. Możliwość ogłoszenia upadłości na podstawie
powyższego artykułu dotyczy jedynie osób prawnych (spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością i spółki akcyjnej) oraz spółki jawnej i komandytowej, pod
warunkiem jednak, że znajdują się one w likwidacji. Wprowadzenie omawianego
przepisu M. Allerhand tłumaczy faktem, iż w wyżej określonych przypadkach
przedsiębiorstwo nie opiera się na osobistej pracy właściciela, któremu zależy na
jego utrzymaniu i który dokłada wszelkich starań, by przedsiębiorstwo nie uległo
likwidacji, lecz polega wyłącznie na kapitale. Jeżeli zatem u wymienionych osób
prawnych dojdzie do nadwyżki pasywów nad aktywami można przyjąć, że nie
osiągnie się więcej funduszy, potrzebnych dla pokrycia długów, dlatego też
koniecznym jest ogłoszenie upadłości, gdyż w ten tylko sposób zaspokoi się
roszczenia wierzycieli36. Należy dodać, że w zakresie unormowanym w art. 1 § 2
nie ma potrzeby sięgać do przesłanki w postaci zaprzestania płacenia długów37.
J. Hryniewicki definiując nadmierne zadłużenie stwierdza, iż stan ten
zachodzi wówczas, gdy według bilansu sprawozdawczego strata pochłonęła
całkowicie lub w znacznej części kapitał własny przedsiębiorcy38 natomiast stan
przewidziany w art. 1 § 2 Prawa upadłościowego „majątek nie wystarcza na
zaspokojenie długów” ma miejsce, gdy strata bilansowa przewyższa sumę
kapitałów własnych przedsiębiorstwa.
Kwestią sporną jest ustalenie stanu nadmiernego zadłużenia na podstawie
bilansu spółki. Jak stwierdza M. Allerhand nadmierne zadłużenie zachodzi, gdy
34 Por. M. Allerhand: Prawo upadłościowe… . op. cit. . s. 27. 35 K. Piasecki (Por. K. Piasecki: Prawo upadłościowe… . op. cit., s.16) stwierdza, iż nadmierne zadłużenie przejawia się w nadwyżce pasywów nad aktywami, a ustalenie takiego stanu przedsiębiorstwa uzasadnia ogłoszenie upadłości. 36 Tamże, s. 32. 37 Por. K. Piasecki: Prawo upadłościowe…, op. cit., s. 16. 38 Por. J. Hryniewiecki: Krótki zarys…, op. cit., s. 10. Zdaniu J. Hryniewickiego odpowiadają art. 253 i art. 430 kodeksu handlowego. J. Korzonek stan nadmiernego zadłużenia określa pisząc jedynie, iż zachodzi on wtedy, gdy sporządzony sposobem kupieckim bilans zamyka się saldem biernym (Por. J. Korzonek, Prawo upadłościowe…, op. cit., s. 7).
12
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
rzeczywista wartość aktywów jest mniejsza od pasywów, nie rozstrzygają więc
sumy bilansowe. Nie ma zatem mowy o nadmiernym zadłużeniu, jeżeli dłużnik
wykaże, że bilansowa wartość należących do niego przedmiotów jest niższa od
faktycznej, co w szczególności jest doniosłe w razie, gdy dokonano znacznych
odpisów amortyzacyjnych. Dla ustalenia, czy zachodzi nadmierne zadłużenie
należy, według cytowanego autora, sporządzić osobny bilans upadłościowy i
wykazać w nim rzeczywiste wartości, a więc także ukryte rezerwy, natomiast w
pasywach należy pominąć fundusze spółki39. Należy zauważyć, że bilans
upadłościowy w formie opisanej przez M. Allerhanda, tworzony jest przez syndyka
dopiero w trakcie postępowania upadłościowego. Wierzyciele zatem, nie mają
praktycznej możliwości powoływania się na wyżej wymieniony bilans, który
wykazuje nadmierne zadłużenie będące przesłanką ogłoszenia upadłości opisaną
w art. 1 § 2 prawa upadłościowego, gdyż w rzeczywistości, przed rozpoczęciem
postępowania upadłościowego, nie dysponują oni wystarczającą ilością informacji
tak o majątku jak i poszczególnych pozycjach bilansu dłużnika.
Zgodnie z art. 253 oraz art. 430 k.h., jeżeli bilans sporządzony przez zarząd
wykaże straty przewyższające sumę kapitałów zapasowego i rezerwowych oraz
połowę kapitału zakładowego (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) albo
jedną trzecią kapitału akcyjnego (spółka akcyjna), wówczas zarząd obowiązany
jest bezzwłocznie zwołać zgromadzenie wspólników (spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością) lub walne zgromadzenie (spółka akcyjna) celem powzięcia
uchwały co do dalszego istnienia spółki”. Jakkolwiek sytuacja opisana w
omawianych artykułach kodeksu handlowego może wywoływać poważny niedobór
środków na spłatę zobowiązań, co w samej swej istocie powinno być uznane za
wystarczającą przesłankę do ogłoszenia upadłości, to jednak ze względu na fakt,
że zgromadzenie wspólników, w celu utrzymania dalszej działalności
przedsiębiorstwa, ma prawo ustanowić dopłaty do kapitału zakładowego spółki
(art. 178 k.h.), nie stanowi to podstawy ogłoszenie upadłości, a co za tym idzie
spółka nie musi się rozwiązać40.
2. Ekonomiczne i społeczne aspekty bankructwa spółek
39 Por. Por. M. Allerhand, Prawo upadłościowe…, op. cit., s. 14 40 Jeżeli sytuacja opisana w art. 253 i 430 nie jest przewidziana w umowie spółki jako przyczyna rozwiązania spółki, wtedy rozwiązanie może nastąpić na skutek podjęcia przez wspólników uchwały o rozwiązaniu przedsiębiorstwa (art.262 k.h.).
13
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
Prognozowanie upadłości firm z punktu widzenia ekonomicznych podstaw
tego zagadnienia jest szczególnie ważne zważywszy na istotę funkcjonowania
przedsiębiorstwa. Choć J. D. Antoszkiewicz stwierdza, iż: „przedsiębiorstwa trzeba
traktować jak żywy organizm, one żyją, a więc rodzą się, łączą, dzielą, a także
umierają”41, co mogłoby oznaczać, że bankructwo spółki jest zjawiskiem
zwyczajnym, to jednak „śmierć” spółki spowodowana sądowym ogłoszeniem jej
upadłości jest wysoce niekorzystna dla wszystkich podmiotów związanych z taką
firmą (właścicieli, kooperantów, zatrudnionych i instytucji finansujących). Potrzeba
przewidywania zagrożenia bankructwem może być również kwestionowana jeżeli
oprzemy się jedynie na statystykach dotyczących stosunku liczby gospodarstw
domowych i liczby firm. Jak wykazał J. Hozer, prawidłowa proporcja pomiędzy
tymi dwoma elementami, w dobrze funkcjonującej gospodarce42 wynosi około 5
(patrz tabela 1 i tabela 2)43. Jeżeli zatem na miejsce przedsiębiorstwa – bankruta
powstanie inne przedsiębiorstwo, które wypełni powstałą lukę, to z punktu
widzenia gospodarki danego kraju przewidywanie zagrożenia upadłością nie jest
konieczne. Tak jednak nie jest, gdyż upadek przedsiębiorstwa, w każdym
przypadku oznacza zachwianie równowagi rynkowej oraz poważne szkody natury
finansowej i społecznej tak dla jego właścicieli, jak i wszystkich podmiotów z nim
związanych.
Tabela 1
Relacje między liczbą gospodarstw domowych i liczbą firm w wybranych krajach
(S).
Kraj Ludność w mln Gospodarstwa domowe (N) w mln Liczba firm w tys. (M) S=N/M
Szwecja (1986)
8,3 2,9 609 4,76
Włochy (1987) 56,6 18,6 2847 6,53 Francja (1986) 54,7 15,6 2746 5,68 Japonia 121,6 34,7 6512 5,32 USA (1987) 243,9 86,8 17 000 5,68 Polska (1986) 37,5 11,5 540 21,2 Węgry (1986) 10,6 3,92 195 20,1
41 D. J. Antoszkiewicz: Firma wobec zagrożeń. Warszawa: Poltex. 1998. s. 30. 42 Należy podkreślić, iż możliwość stosowania metod przewidywania zagrożenia bankructwem występuje jedynie w krajach o stabilnej sytuacji gospodarczej. Wszelkie zmiany makroekonomiczne o nagłym charakterze sprawiają, iż dynamicznie zmieniające się otoczenie gospodarcze w poważny sposób oddziaływuje na kondycję finansową firm, przy czym tak wpływ otoczenia, jak i zmiany sytuacji finansowej spółek nie charakteryzują się cechami wspólnymi. W związku z tym nie jest możliwe wychwycenie, przy wykorzystaniu metod ilościowych, charakterystycznych czynników obrazujących sytuację finansową przedsiębiorstwa zagrożonego upadłością. O wpływie niskiego wzrostu gospodarczego i inflacji na liczbę przedsiębiorstw upadających pisze D. Hadasik. op. cit. s. 41-42. 43 J. Hozer: Poszukiwanie norm proporcji gospodarczych. Przegląd Statystyczny. Zeszyt 1-2/1996. s. 11-14.
14
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
NRD (1987) 17,7 5,6 270 20,6 ZSRR (1987) 281,7 93,9 1000 93,9
Źródło: J. Hozer: Poszukiwanie… . op. cit. s. 12.
Tabela 2
Relacja między liczbą gospodarstw domowych i liczbą firm w Polsce w latach 1992
– 1994 (w tys.)
Lata Ludność Gosp. Domowe (N)
Firmy (M) S=N/M
1986 37 500 11 500 540 21,2 1992 38 300 12 800 1 600 8,0 1993 38 700 12 900 1 750 7,37 1994 38 800 12 900 2 200 5,86
Źródło: J. Hozer: Poszukiwanie… . op. cit. s. 13.
Rozpatrując czynniki wskazujące na konieczność wykorzystywania metod
przewidywania upadłości firm należy przeanalizować takie elementy jak
zewnętrzne koszty bankructwa oraz koszty wewnętrzne. Oba rodzaje kosztów
niewątpliwie wskazują na ekonomiczne przesłanki stosowania metod
umożliwiających określanie zagrożenia bankructwem.
I tak, analizując zewnętrzne koszty bankructw koniecznym jest zaznaczenie
kosztów ogólnospołecznych – makroekonomicznych oraz kosztów występujących
w bezpośrednim otoczeniu przedsiębiorstwa – mikroekonomicznych.
Konieczność przeprowadzenia likwidacji upadłościowej przedsiębiorstwa
jest, co oczywiste, niekorzystne tak ze względów ekonomicznych, jak i
społecznych. W wyniku likwidacji przedsiębiorstwa wierzyciele uzyskują zwykle
minimalną dywidendę upadłościową, rozwiązaniu ulegają umowy o pracę z
zatrudnionymi w danym przedsiębiorstwie osobami, natomiast właściciele tracą
kapitały powierzone bankrutującej firmie. Dlatego też, w każdym przypadku tak
dłużnik jak i wierzyciele powinni rozważyć możliwość uratowania przedsiębiorstwa
na drodze Prawa o postępowaniu układowym44. Celem tego aktu prawnego jest
bowiem umożliwienie dłużnikowi odzyskania wypłacalności oraz, co wynika z
powyższego, zapobieżenie negatywnym następstwom upadłości przedsiębiorstwa
poprzez redukcja zadłużenia.
15
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
Bankructwo przedsiębiorcy oznacza niemal zawsze poważne straty dla
wierzycieli bankruta. Zgodnie z Prawem upadłościowym (art. 204 § 1) inne
wierzytelności nie zabezpieczone zastawem lub hipoteką, a więc wierzytelności
wynikające z udzielonych kredytów kupieckich, regulowane są w szóstej
kolejności, przed pozycjami określonymi punktami 1-5 tego paragrafu. W związku
z tym, rzadkim wypadkiem jest występowanie na tyle dużego majątku spółki
bankruta, aby wystarczał on na pełne pokrycie zobowiązań firmy45. Oznacza to, że
wierzyciele bądź nie odzyskują środków finansowych udzielonych bankrutowi w
ramach kredytu kupieckiego, bądź też odzyskują ich niewielki procent. Skutkiem
tego pogorszeniu ulega kondycja finansowa takich firm, co dotyczy szczególnie
przedsiębiorstw małych i średnich. W najgorszym przypadku upadek jednej spółki
pociąga za sobą upadek kolejnych, które nie odzyskując poważnych wartości
środków finansowych, nie są w stanie odtworzyć cyklu obrotu swymi kapitałami, a
co za tym idzie nie są w stanie generować środków na spłatę własnych
zobowiązań.
Z punktu widzenia wewnętrznych strat jakie wywoływane są przez
ogłoszenie upadłości niewypłacalnego przedsiębiorcy należy wskazać koszty
ludzkie takiego stanu. Pracownicy upadającej firmy tracą z dniem ogłoszenia
upadłości zatrudnienie, a co za tym idzie pozbawieni zostają możliwości
zarobkowania. W warunkach wysokiego bezrobocia osoby takie powiększają
rzeszę bezrobotnych i, co jest z tym związane, obciążają budżet państwa z
powodu konieczności wypłacania im zasiłków. Rozpatrując koszty bankructwa
dotyczące samego przedsiębiorstwa koniecznym jest wprowadzenie podziału na
koszty bezpośrednie i pośrednie.
Przez koszty bezpośrednie upadłości, należy rozumieć wszelkie koszty
administracyjne, jak koszty postępowania sądowego, wynagrodzenia syndyka i
powołanego zarządcy przedsiębiorstwa, doradztwa prawnego i finansowego
związanego z przeprowadzeniem postępowania upadłościowego lub reorganizacji
przedsiębiorstwa postawionego w stan upadłości46. W kosztach bezpośrednich
ujmuje się również straty poniesione w wyniku sprzedaży w częściach majątku
likwidowanej firmy. Wartość likwidacyjna poszczególnych składników majątkowych
44 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24.10.1934 r., Prawo o postępowaniu układowym, Dz.U. Nr 93, poz. 836 – z późniejszymi zmianami. 45 Należy nadmienić, iż częstą przyczyną oddalenia przez sąd wniosku o ogłoszenie upadłości jest posiadanie przez firmę – dłużnika majątku nie wystarczającego na pokrycie kosztów postępowania sądowego (art. 13 §1).
16
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
jest zawsze niższa od wartości całego przedsiębiorstwa, na co wpływa również
utrata wartości tychże składników spowodowana długotrwałością postępowania
upadłościowego. Zgodnie z art. 113 §1 Prawa upadłościowego, jeżeli jest to
możliwe, upadające przedsiębiorstwo winno być sprzedane jako całość. W skład
przedsiębiorstwa wchodzą bowiem zawsze pewne prawa majątkowe (jak firma,
znaki towarowe itp.), które tylko łącznie z przedsiębiorstwem reprezentują pewną
wartość i mogą być zbyte, w oderwaniu zaś od przedsiębiorstwa albo nie stanowią
w ogóle przedmiotu obrotu albo też tracą zbytnio na wartości47. Całe
przedsiębiorstwo posiada również wartość dochodową, która jest tracona w
przypadku zbycia masy upadłości w częściach. Koszty te, jak wykazał L. A. Weiss,
kształtują się w przedziale od 2,8% do 20,6% wartości przedsiębiorstwa w
zależności od rodzaju przyjętej podstawy określania wartości spółki (tabela 3).
Tabela 3
Bezpośrednie koszty bankructwa w zależności od wartości firmy
Koszty Średnia Mediana Wartość max Wartość min. Liczba firm Okres Koszty/MVE 20,6% 16,7% 63,6% 2,0% 31 1980–1986 Koszty/D&E 3,1% 2,6% 6,6% 1,0% 31 1980–1986 Koszty/TA 2,8% 2,5% 7,0% 0,9% 31 1980–1986
gdzie:
MVE – wartość rynkowa akcji przedsiębiorstwa w roku podatkowym poprzedzającym upadłość, D&E – wartość księgowa należności plus wartość księgowa akcji w roku
podatkowym poprzedzającym upadłość, TA – wartość księgowa aktywów całkowitych w roku podatkowym
poprzedzającym upadłość, Źródło: L. A. Weiss: Bankrutpcy resolution: Direct costs and violation of priority of claims. New York: Cambridge University Press. 1996. s 265.
Przedstawione wyżej wyniki dotyczące przedsiębiorstw amerykańskich
wskazują, iż około 3% wartości księgowej aktywów przedsiębiorstwa – bankruta
pochłaniają same koszty bezpośrednie. Aczkolwiek badania takie nie były
przeprowadzane dotychczas w Polsce, należy sądzić iż tak zdefiniowane koszty
bezpośrednie upadłości przedsiębiorstw polskich stanowią zdecydowanie większy
procent wartości księgowej aktywów, co jest spowodowane wysokimi kosztami
46 Por. S. A. Ross, R. W. Westerfield, B. D. Jordan: Finanse przedsiębiorstw. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. 1999. s. 552. 47 J. Korzonek, Prawo upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym – komentarz, Księgarnia powszechna, Kraków 1935, s. 393.
17
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
postępowania sądowego oraz faktem, iż większa część bankructw dotyczy
przedsiębiorstw małych i średnich, które dysponują niewielkim majątkiem
własnym.
Duże znaczenie należy przypisać również kosztom pośrednim upadłości.
Składają się na nie utracone zyski oraz zmniejszenie sprzedaży, co jest wywołane
decyzjami kontrahentów o zaniechaniu współpracy z zagrożonym bankructwem
podmiotem, zaostrzenie warunków dostaw, zwiększenie stopy oprocentowania
kredytów w celu zrekompensowania zwiększonego ryzyka oraz zaniechanie, z
powodu braku odpowiednich środków, przeprowadzania planowanych wcześniej,
dochodowych przedsięwzięć inwestycyjnych. Często występującym kosztem jest
sprzedaż niektórych aktywów przedsiębiorstwa po zaniżonych cenach w celu
szybkiego zdobycia gotówki48. Koszty te występują zatem jeszcze przed
ostatecznym ogłoszeniem upadłości, jednak są bezpośrednio wywołane
pogarszającą się sytuacją finansową i związanym z tym zagrożeniem
bankructwem. Istota kosztów pośrednich sprawia natomiast, że są one
niemierzalne.
Koniecznym jest również wskazanie związku występowania kosztów
upadku przedsiębiorstwa z istotą jego funkcjonowania i możliwością określania
zagrożenia bankructwem.
Jak stwierdzają J. Czekaj i Z .Dresler: „Celem wszystkich decyzji
podejmowanych w przedsiębiorstwie jest maksymalizacja jego wartości rynkowej.
Wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa prowadzi do zwiększenia stanu
posiadania jego właścicieli49”. Jeżeli zatem zgodnie z powyższym cytatem
działalność przedsiębiorstwa ma prowadzić do zwiększenia majątku jego
właścicieli, to niewątpliwie bankructwo spółki oznacza utratę majątku
zainwestowanego w firmę. Poza właścicielami (akcjonariuszami, udziałowcami)
występują również znaczne straty dotykające tak kontrahentów jak i całą
gospodarkę. Dzieje się tak dlatego, iż wartość majątku przedsiębiorstwa –
bankruta, z powodu złego zarządzania jego zasobami oraz występowania
pośrednich i bezpośrednich kosztów upadłości, jest zbyt niska na pokrycie
zobowiązań. Dlatego też tak ważne jest przeciwdziałanie bankructwom i
niedopuszczenie do ogłoszenia upadłości. To natomiast możliwe jest dzięki
48 A. Duliniec: Struktura i koszt kapitału w przedsiębiorstwie. Warszawa: PWN 1998. s. 121-123. 49 J. Czekaj, Z. Dresler: Podstawy zarządzania finansami firmy. Warszawa: PWN. 1995. s. 120.
18
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
odpowiednio wczesnej identyfikacji zagrożeń oraz wdrażaniu działań
zapobiegających obniżaniu się kondycji płatniczej firm. Skutecznym narzędziem
określającym możliwość upadłości są modele zbudowane z wykorzystaniem
metod ilościowych.
Możliwość bankructwa oraz towarzyszące temu koszty wpływają również na
rynkową wartość spółki, przez co wartość akcji lub udziałów będących w
posiadaniu jej właścicieli maleje, a co za tym idzie zmniejszeniu ulega ich stan
posiadania. To przekonanie znalazło odbicie w teoriach dotyczących struktury
finansowania i jej związku z wartością przedsiębiorstw. Graficzną ilustracją tych
rozważań jest rysunek 1.
Rysunek 1
Wartość firmy w zależności od zadłużenia i kosztów bankructwa
Koszty trudnościfinansowych
Wartość firmy zgodniez teorią M&M
Wartość firmyfinansowanej jedyniekapitałami własnymiOptymalny poziom
zadłużenia
War
tość
prz
edsięb
iors
twa
Udział kapitałów obcych w strukturze kapitałów firmy100%
Wartość firmy zuwzględnieniem
kosztów bankructwa
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Samuels, F. Wilkes, R. Brayshaw, Management of Company Finance. London: Chapman & Hall. 1990. s. 453.
Powyższy rysunek przedstawia zależność pomiędzy strukturą finansowania
a wartością przedsiębiorstwa. Takie podejście jest mocno związane z omawianym
w niniejszej pracy problemem przewidywania możliwości bankructwa firmy,
szczególnie zważywszy na fakt, iż to właśnie zbyt duże w stosunku do możliwości
spółki zadłużenie i związane z nim niepłacenie zobowiązań stanowi podstawową
przesłankę ogłoszenia upadłości. Rysunek w wyraźny sposób obrazuje wpływ
kosztów trudności finansowych (kosztów pośrednich bankructwa) na wartość
przedsiębiorstwa. Należy jednak zaznaczyć, iż koszty trudności finansowych nie
19
„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa
wynikają jedynie ze zbyt dużego zadłużenia. Trudności ze spłatą zobowiązań
spowodowane są bowiem niewłaściwym zarządzaniem firmą, a wysoki odsetek
kapitałów obcych w strukturze finansowania spółki może ale nie musi oznaczać
podwyższonego zagrożenia upadłością. Pojawienie się zatem kosztów trudności
finansowych związanych z niepłaceniem długów, a co za tym idzie zagrożenie
upadłością, może wystąpić również w przypadku niskiego poziomu zadłużenia,
jeżeli efektywność gospodarowania zasobami przedsiębiorstwa jest
niewystarczająca. Konieczną jest zatem stała analiza sytuacji przedsiębiorstwa
przy wykorzystaniu metod określających możliwość bankructwa, w celu
przeciwdziałania narastającym trudnościom i w konsekwencji niedopuszczenia do
obniżenia się wartości rynkowej spółki. Jest to szczególnie ważne jeżeli porówna
się stosunek kosztów bezpośrednich bankructwa firm do wartości rynkowej ich
akcji oraz wartości księgowej aktywów (tabela 3). Wyraźnie zaznacza się
dysproporcja między obiema wartościami (20,6% w pierwszym przypadku oraz
2,8% w drugim). Oznacza to, że rynek wycenia wartość przedsiębiorstwa w
okresie poprzedzającym upadek znacznie poniżej wartości aktywów tej spółki, co
obrazuje wpływ zagrożenia upadłością na stan posiadania majątku jego
właścicieli50.
50 O związku zarządzania, struktury finansowania i zagrożenia upadłością szeroko pisze: K. Michaluk: O finansowaniu obcym, wartości przedsiębiorstwa i zagrożeniu bankructwem. Firma i Rynek. Nr 10 . 1998. s. 28-32.
20