PRZESTRZENIAMIPRZESTRZENIAMIPONADPONAD
LUDZIE TOPR W STULECIELUDZIE TOPR W STULECIE
PRZESTRZEniAMiPOnAD
LUDZiE TOPR w STULEciE
Miejska Galeria Sztuki im. Władysława hrabiego Zamoyskiego Zakopane | październik 2009
Przed stu laty, 29 października 1909 roku, galicyjskie Namiest-nictwo we Lwowie nie zakazało zorganizowania towarzystwa, które przyjęło nazwę Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ra-
tunkowe (TOPR). Zatwierdzając Statut Towarzystwa stworzono w Tatrach możliwość działania czwartej w świecie służby ratującej zagrożone życie. Obowiązujące członków Towarzystwa prawo, a tak-że schemat organizacyjny i zasady niesienia pomocy potrzebującym, zawarte są w zachowanych niezmiennie słowach przyrzeczenia skła-danego przez każdego nowego członka TOPR. Powtarzane z niezwy-kłą powagą i wzruszeniem, zapewniają o dobrowolności członkostwa, honorze, bezwzględnym podporządkowaniu wezwaniu Naczelnika nie bacząc na porę roku, dnia i stan pogody. Przyrzeczenie zobo-wiązuje do rzetelności, sumienności i gorliwości w postępowaniu, od którego zależy życie ludzkie. Potwierdzenie słów przyrzeczenia podaniem Naczelnikowi ręki jest wyrazem dobrej woli w przyjęciu trudnych obowiązków ratownika TOPR.
Przez te sto lat przeprowadzono na terenie Tatr tysiące akcji ra-tunkowych, uratowano wiele istnień ludzkich, zniesiono kilkaset śmiertelnych ofiar gór. Te działania znane są społeczeństwu z wielu opracowań literackich, historycznych, wspomnieniowych spisanych przez ratowników TOPR, pisarzy, publicystów, a także przedstawio-ne w dziennikarskich relacjach. Sukces w ratowaniu życia zależy od profesjonalizmu, sprawności fizycznej, ale także od przymiotów
charakteru poszczególnych członków TOPR. Wizerunek silnego, ro-słego mężczyzny gotowego zawsze, w każdych – przeważnie najtrud-niejszych warunkach atmosferycznych – do wyruszenia w góry, zdaje się być na tyle rozpowszechniony w społeczeństwie, że aż nieprawdzi-wy. Członkami TOPR byli i są ludzie szczególnie związani z górami poprzez uprawiane taternictwo, alpinizm, speleologię i narciarstwo, a także perfekcyjne wykonywanie rzemiosła ratowniczego. Ratow-nicy TOPR byli i są przedstawicielami różnych warstw społecznych, wykonują różne zawody, wykazują niejednokrotnie wybitne zdol-ności artystyczne, literackie, naukowe. Wykonują zawody o rzadko spotykanych specjalnościach, często z dala od gór.
Byli i są wśród nas urzędnicy, rolnicy, nauczyciele, lekarze, piloci, księża, pracownicy fizyczni, przewodnicy górscy, wybitni sportowcy wielu dyscyplin, w tym olimpijczycy. Ta wystawa, obrazująca głów-nie poza ratownicze, często nie związane z górami dokonania człon-ków TOPR (dla porządku historycznego dodam, że przyjęte datowa-nie jest rokiem złożenia przysięgi) jest próbą pokazania cząstki ich zdolności, zamiłowań i talentów, przymiotów ciała, ducha i silnych osobowości. Pewne jest, że właśnie dlatego przez te sto lat Ich dzia-łalności, TOPR znalazł swoje zaszczytne miejsce w polskim społe-czeństwie.
Józef JanczyPrezes Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego
5
Antropologia kulturowa a TOPRSiedem tez na stulecie
Każde pogotowie górskie jest częścią kultury gór – w szerokim zna-czeniu tego określenia. A zatem ze zrozumiałych względów modelo-wa organizacja ratownictwa górskiego to drzewo karmiące się i owo-cujące tym, co typowe i tym, co swoiste, lokalne, a nawet wyjątkowe. Stulecie polskiego ratownictwa tatrzańskiego jest więc dobrą okazją, aby spojrzeć na to złożone zagadnienie od strony antropologii kultu-rowej, co spróbuję uczynić w formie następujących tez.
1Teren działania naszych ratowników tatrzańskich – Tatry Pol-skie i część Skalnego Podhala, skrawki Spisza i Orawy – sta-wia im różnorakie wymagania teoretyczne i praktyczne: od
kwalifikacji przewodników górskich po sprawności wspinaczkowe
na powierzchni i w jaskiniach, od podstaw wiedzy medycznej po specjalistyczne współdziałanie ze śmigłowcem, od swobodnego po-ruszania się na nartach w trudnym terenie po asystowanie nurkom pokonującym wypełnione wodą podziemne korytarze, od zdolności do podejmowania szybkich decyzji kierowniczych po cnotę podpo-rządkowania się kierownikowi akcji, od indywidualizmu po wspól-notowość, od rozważnej twardości wobec siebie po świadomość, że także słabość ma do nas, ludzi, swoje prawo.
2 Ten intrygujący splot różnych sprawności ma nieodzowną pod-stawę teoretyczną, ale jedynym jego rzetelnym sprawdzianem jest praktyka. Rdzeniem praktyki jest ostrzeganie (tych, któ-
rzy chcą słuchać) przed niebezpieczeństwami, spieszenie na ratunek, udzielanie pomocy, a czasem (nie uniknie się i tej posługi) znosze-nie ciała w dolinę. Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe to piękny przykład realizacji idei niesienia pomocy potrzebującym w górach; zakorzeniony i w praktyce i w jej społecznej, kulturowej czy antropologiczno-kulturowej otoczce.
3Począwszy od Ojców Założycieli kadra Pogotowia składa się niezmiennie z trzech stale się odnawiających warstw: miejsco-wych górali, zakopiańczyków i przybyszów. Historycznie rzecz
traktując, Pogotowie utworzyli przybysze świeżo zadomowieni w Za-kopanem, ale bez górali nie wrosłoby ono ani w Podhale ani w Tatry. Specyficzna społeczna, kulturowa i polityczna sytuacja polskiej inte-ligencji na początku XIX w. spowodowała, że – skrótowo mówiąc – przybysze i świeżo przybyli zakopiańczycy stali się strażnikami idei, natomiast górale i zasiedziali zakopiańczycy uprawiali ratownictwo w codziennej mozolnej praktyce.
6
4 Codzienna ratownicza praktyka może obywać się bez rozbudo-wanej kulturowej otoczki; nieodzowne jest tylko „piśmiennic-two użytkowe”, czyli sformalizowane krótkie opisy akcji i wy-
praw. Wszystko, co ponad to – to swoista kulturowa wartość dodat-kowa, przejawiająca się w artykułach informacyjnych, publicystyce, literaturze faktu, eseistyce, literaturze pięknej, fotografii i sztukach wizualnych, filmie oraz w wystawach; a także we włączaniu proble-matyki ratowniczej tak do powszechnego obiegu informacji o danym pogotowiu górskim, jak i do wysublimowanej refleksji o filozoficz-nych, psychologicznych i moralnych aspektach ratowania.
5 U nas tak się ułożyło, że dzięki Mariuszowi Zaruskiemu po-ważna publicystyka o ratownictwie górskim stała się faktem społecznym jeszcze przed powstaniem TOPR (29 października
1909 r.). Co więcej, są podstawy, by sądzić, że organizację tę nieja-ko „napisano” w artykułach prasowych, a zarazem czytająca inteli-gencka publiczność została przygotowana na pozytywne przyjęcie tak specjalistycznego pogotowia. Śmierć Mieczysława Karłowicza w Tatrach 8 lutego 1909 r. i jej publicystyczne echa w polskiej prasie postawiły na porządku dziennym kwestie ogólne – problem wypad-ków w górach, i szczególne – samotne wchodzenie w góry. A fakt, że lawina pogrzebała wybitnego kompozytora z artystycznej elity, popierającego ideę powołania organizacji ratowniczej, przyczynił się do włączenia tragicznej śmierci tego artysty i zarazem taternika, nar-ciarza, eseistę i fotografa Tatr do legendy organizującego się właśnie w Zakopanem ratownictwa. Rychło trzeba też było znosić martwe-go taternika i trzech jego rannych kolegów z Wielkiej Buczynowej Turni (wrzesień 1909 r.), co stało się tematem wielu notatek i artyku-łów prasowych oraz przedmiotem fachowych analiz w „Taterniku”.
W tymże fachowym miesięczniku Ferdynand Goetel, jeden z ura-towanych, zamieścił wnet swoją prozę W Buczynowej Turni (1911, nr 1), w której opisał również i swoją tragedię, jaka rozegrała się na tym szczycie. Trudne do przecenienia dla tworzenia się mitu TOPR miała przeprowadzona w bardzo trudnych warunkach atmosferycz-nych wyprawa na północną ścianę Małego Jaworowego Szczytu (sier-pień 1910 r.) oraz śmierć Klemensa (Klimka) Bachledy, który odpadł od tej ściany. Wydarzenia te były szeroko opisywane w prasie popu-larnej, stały się też przedmiotem refleksji środowiskowych i rozwa-żań Jerzego Żuławskiego o śmierci górskiej. Zauważmy, że pisano wtedy nie tylko o zobowiązaniach taterników podejmujących wspi-naczkę, ale także o odpowiedzialności kierownika wyprawy tak za oczekujących pomocy, jak i za ratowników uczestniczących w akcji. Znalazło się też miejsce na podjęcie tak trudnego i drażliwego te-matu, jak niesubordynacja ratownika, który samowolnie kontynu-uje działania – mimo poleceń kierującego wyprawą wycofania się ze ściany ze względu na niebezpieczeństwo zagrażające ratownikom...
6 Analizując stulecie polskiego ratownictwa tatrzańskiego z dzi-siejszej perspektywy zabarwionym porządkującym spojrze-niem antropologii kulturowej, widzimy, że „piśmiennictwo
użytkowe” (Księgi wypraw, statystyki wypadków) zawsze powsta-wało we wnętrzu Pogotowia. Tego samego dowodzą kroniki ratow-nicze („Wierchy”, „Tygodnik Podhalański”, „W górach”, „Tatry”) pióra Krystyny Sałygi, a ostatnio od wielu lat Adama Maraska, oraz zbiorowe opracowania książkowe (Sygnały z gór. Z dziejów minionych sześćdziesięciu lat działalności Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ra-tunkowego PTTK, Warszawa 1973), w których znaczny udział mia-ły osoby przez lata profesjonalnie związane z Pogotowiem (Tadeusz
7
Pawłowski i inni). Nieco inaczej wygląda to przy książkach pojedyn-czych autorów: owszem, bywają oni związani z TOPR silnymi więza-mi, ale w chwili pisania danej książki cieszą się statusem ratowników- -ochotników niewłączonych w codzienną pracę służby ratowniczej (Mariusz Zaruski, Wawrzyniec Żuławski, Michał Jagiełło), co daje im sposobność fachowego omawiania pracy ratowników w sposób zaan-gażowany, ale jednak z pewnego dystansu. Warto zauważyć wysoki stopień osobistego zaangażowania w ratowniczą aktywność wielu osób piszących o Pogotowiu (od Ksiąg wypraw, przez kroniki dzia-łalności, opracowania fachowe, literaturę faktu, eseistykę aż po sce-nariusze filmów i widowisk teatralnych, prozę artystyczną i poezję), wypowiadających się w prasie, radiu i telewizji czy organizujących tematyczne wystawy. Dla antropologii kulturowej ważne znaczenie ma „obserwacja uczestnicząca” – tak silnie obecna wśród pozosta-wiających rozliczne „ślady ratownicze” w polskiej kulturze i życiu społecznym. Widać to wyraźnie także na fotografiach (Franciszek Spytek, Maciej Gąsienica, Marcin Józefowicz i inni), opisujących ra-townicze życie w warunkach naturalnych. Nawet filmy dokumental-ne i telewizyjne reportaże, choć zwykle reżyserowane i realizowane przez twórców spoza Pogotowia, nie mogą się obyć bez ratowników jako bohaterów tych obrazów, jako członków ekip pomocniczych, a czasem nawet scenarzystów.
7 Są podstawy, by wyrazić opinię, że TOPR jako realnie istnie-jąca organizacja i jako „fakt kulturowy” opleciony pozytywną mitologią był i wciąż jest dziełem inteligencji. Oczywiście dla
wszystkich potrzebujących pomocy (a są to częstokroć przedstawi-ciele inteligenckich elit), ale także i dla tych, którzy przeżywają góry jako osobistą przestrzeń wolności. Antropolog kulturowy siłą rzeczy
interesuje się kulturowym i społecznym funkcjonowaniem różnego rodzaju wypowiedzi, ale w tym przypadku powinien mieć w życzli-wej analitycznej pamięci także tych ratowników, których jedynym „wytworem” jest po prostu służba ratownicza. Bez tej całodobowej, całorocznej, stuletniej już pracy TOPR, czyli setek milczących osób włączonych swoim zawodowym życiem w ten niezwykły-zwyczajny górski kołowrót, nie byłoby ani Pogotowia, ani całej barwnej kultu-rowej i społecznej otoczki otulającej nasze ratownictwo górskie.
Michał Jagiełło
8
10
11
Za początek TOPR przyjmuje się rok tragicznej śmierci Mieczysława Karłowicza. Idea stworzenia służby ratowniczej zrodziła się jednak wcześniej, a sam Karłowicz był jej głównym orędownikiem. Wzrost ruchu turystycznego i wspinaczkowego w Tatrach, a co za tym idzie więcej wypadków niewątpliwie przyspieszyły powstanie TOPR. W ideę tą zaangażowało się wiele osób, których tu nie sposób wymienić. Wyszczególnieni poniżej, wymienieni zostali przez samego Zaruskiego w spisanych wspomnieniach. Byli to ludzie niepośledni, dla których działalność społeczna była pasją i patriotyczną powinnością. Prawdziwą osobowością wśród nich był Mariusz Zaruski – człowiek porywający do działania, gdziekolwiek by się nie znalazł. Taternik, żeglarz, malarz, poeta, jeździec, żołnierz, dzisiaj powiedzielibyśmy, że miłośnik sportów ekstremalnych, ale w tamtych czasach wszechstronność działań była – nie wiedzieć czemu – czymś bardziej normalnym, niż dzisiaj. Duch tej wszechstronności połączonej z niezwykłą szlachetnością, czystością intencji, a do tego fantazją ukształtował tamtejszą służbę ratowniczą i był na tyle silny, by przetrwać do dzisiaj.
Oni dali początek
Założyciele
Mieczysław Karłowicz (1867-1909) – muzyk, kompozytor, fotograf, taternik
Kazimierz Brzozowski (1871-1945) – malarz, grafi k, taternik, narciarz, prezes Towarzystwa „Sztuka Podhalańska”
Kazimierz Dłuski (1855-1930) – lekarz, dyrektor Sanatorium dla Piersiowo Chorych w Kościelisku, działacz społeczny, razem z Wł. Orkanem poręczyli wyjście Lenina z więzienia, w 1919 członek polskiej delegacji na konferencję pokojową w Paryżu
Stanisław Barabasz (1857-1949) – dyrektor Szkoły Przemysłu Drzewnego, malarz, architekt, jeden z pierwszych polskich narciarzy
Marian Zaruski (1867-1941) – taternik, żeglarz, twórca jachtingu morskiego, malarz, pisarz, poeta, generał wojska polskiego, pierwszy naczelnik TOPR
Klemens Bachleda „Klimek” (1849-1910) – przewodnik, tatrzański i ratownik, autor wielu nowych dróg tatrzańskich
Wacław Kraszewski (1872-1931) – lekarz, działacz społeczny, pierwszy lekarz TOPR i szkoleniowiec
1313
14
15
17
MUZAMi ZAcZAROwAniKim jest artysta? W powszechnym mniemaniu wątłym, mającym inny niż ogół kontakt z otaczającym go światem, co często rozumiane jest jako nieprzystosowanie do rzeczywistości. Ale czy wrażliwość na piękno, potrzeba tworzenia, szczególne widzenie świata, sztuka muszą determinować taką osobowość? Przykład ratowników muzami zaczarowanych jest tego zaprzeczeniem. Malujący, rysujący, rzeźbiący, fotografujący, grający, tańczący ratownicy potrafi ą być zarazem twardzi i zafascynowani światem na tyle, by czuć potrzebę jego przetwarzania, dzielenia się swoim widzeniem piękna, przeżywanych emocji, rozterek, przemyśleń. Niewielu uświadamia sobie, że to swoiste pomieszanie gór i związanego z nimi ryzyka, poświęcenia z ową artystyczną duszą leży u podstaw legendy Zakopanego, zwłaszcza tej okresu międzywojennego, kiedy chodzono w Tatry i żyło do upadłego, a koktajl ten dał impuls wielu dziełom. Wystarczy tu choćby przykład Rafała Malczewskiego. Jednymi z niewielu kontynuatorami tej szczególnej tradycji są dzisiejsi ratownicy.
18
artyści i fotograficy
Maciej Berbeka (1979) – absolwent ASP Kraków, architekt wnętrz; projekty dla Teatru Witkacego, taternik, alpinista
Jacek Broński (1994) – malarz
Jakub Brzosko (2003) – malarz, absolwent krakowskiej Akademii Pedagogicznej, dziennikarz, współinicjator festiwalu Spotkania z Filmem Górskim, ski-alpinista
Maciej Cukier (1991) – muzyk, ski-alpinista
Adam Doleżuchowicz (1978) – rzeźbiarz, twórca ludowy
Andrzej Frączysty (1973) – muzyk, członek zespołu „Zakopiany”, laureat nagrody Oskara Kolberga (2002), przewodnik tatrzański, zawodnik
Andrzej Galiński (1968) – operator filmowy, specjalista od zdjęć specjalnych – zdjęcia do „Spirali”, „Ściany Czarownic”, „Gór o zmierzchu”
Maciej Gąsienica (1967) – przewodnik tatrzański, fotograf
Bartłomiej Gąsienica Szostak (1971) – rzeźbiarz
Józef Gąsienica Wawrytko mł. (1945) – tancerz, brał udział w filmie „Błękitny Krzyż”, przewodnik tatrzański
Mieczysław Górka (1956) – fotograf, przewodnik tatrzański
Piotr Jasieński (1978) – rzeźbiarz amator, autor artykułów na tematy górskie
Marian Jelita Zaleski (1968) – członek honorowy ZPAF, przedstawiciel specjalny ministerstwa kultury ds. fotografii
Marcin Józefowicz (1991) – fotograf, speleolog
Mieczysław Kołodziejczyk (1968) – malarz amator, speleolog, działacz solidarnościowy
Zbigniew Korosadowicz (1937) – malarz, kartograf, geograf, taternik, autor publikacji związanych z Tatrami: „Zakopane, Tatry, Podtatrze”, „Zakopane i okolice. Przewodnik”, naczelnik TOPR
Jan Krupski (1945) – taternik, alpinista, przewodnik tatrzański, malarz amator i autor wierszy i humoresek, żołnierz kampanii wrześniowej
Edward Lichota (1996) – amator rysownik i malarz, fotograf
19
20
Marek Maja Łabunowicz (1992) – strażnik TPN i jeden z najlepszych na Podhalu muzykantów, członek Młodzieżowego Zespołu Góralskiego „Poloniarze” z Kościeliska
Rafał Malczewski (1918) – malarz, literat, taternik, pisarz i felietonista, popularyzator Tatr i sportu
Tomasz Michalik (1999) – muzyk ludowy, instruktor zespołu „Polaniorze”
Marian Mitan (1958) – fotograf, podróżnik, speleolog, nauczyciel
Władysław Obrochta (1945) – muzyk ludowy, prymista zespołu „Klimka Bachledy”, „Bartusiów”, laureat nagrody Oskara Kolberga (1978)
Bartłomiej Olszański (1999) – fotograf, współpracownik „Tygodnika Podhalańskiego”, poeta
Józef Oppenheim (1912) – fotograf, taternik, narciarz, naczelnik TOPR
Józef Pitoń (1967) – twórca ludowy, współzałożyciel „Skalnych”, członek zespołów „Bartusia Obrochty”, „Budorzy”, członek jury Międzynarodowego Festiwalu Folkloru Ziem Górskich, autor gawęd publikowanych w czasopismach, laureat nagrody Oskara Kolberga (2004), instruktor narciarski, rehabilitant
Waldemar Sondka (1987) – dyrektor i założyciel Teatru „LOGOS”, duchowny
Marian Sowa (1959) – przewodnik tatrzański, instruktor narciarski, fotograf, taternik
Franciszek Spytek (1961) – fotograf, przewodnik tatrzański, treser psów ratowniczych
Tadeusz Styrczula-Maśniak (1969) – muzyk ludowy członek zespołów „Skalni”, „Klimka Bachledy”, „Maśniaki”
Marek Szczęsny (1971) – malarz, pedagog, kurator i organizator wystaw w wielu galeriach, taternik
Adam Wisłocki (1918) – filmowiec
Stanisław Zdyb (1909) – taternik, fotograf, legionista, pisarz
Mieczysław Ziach (1980) – muzyk ludowy, przewodnik i instruktor wysokogórski
Wawrzyniec Żuławski (1958) – muzykolog, kompozytor, prof. Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi, żołnierz AK, powstaniec warszawski, autor książek o tematyce górskiej
22Rafał Malczewski „Autoportret” Jakub Brzosko „Sumienie”
Zbigniew Korosadowicz „Procesja”
25
Z PiÓREM w PLEcAKU
Imperatyw przeniesienia na papier i zachowania swoich myśli jest tak stary jak nasza cywilizacja. Ratownicy nie są tu wyjątkiem. Piszą zarówno o swoich wyprawach, eskapadach w góry, jak i dzielą się swoją górską wiedzą. Ich teksty znajdujemy zarówno w prasie specjalistycznej, jak i tej codziennej. Wielu nie ogranicza się tylko do tematyki tatrzańskiej, czy ogólnie rozumianej jako górska. Proza, poezja, polemika społeczna, czy wreszcie po prostu codzienne dziennikarstwo nieobce jest wielu członkom TOPR. Dla kilku stało się to sposobem na życie, jak choćby dla Jerzego Żuławskiego, Zbigniewa Jurkowskiego, Andrzej Skłodowskiego, Moniki Rogozińskiej czy Michała Jagiełły, autora nie tylko artykułów, książek, ale opracowań naukowych.
26
literaci
Leszek Dziędzielewicz Kirkin (1955) – taternik, alpinista, teksty w „Taterniku”
Stanisław Gąsienica Byrcyn (1945) – poeta, autor gawęd; „Myśli juhasa” „Tatrzańsko ziemio”
Michał Jagiełło (1964) – taternik, alpinista, literat, dziennikarz, wiceminister kultury (1989-94), dyrektor Biblioteki Narodowej, autor książek o tematyce górskiej i prac naukowych, naczelnik GT GOPR
Zbigniew Jurkowski (1964) – dziennikarz „Słowa Powszechnego”, alpinista, taternik
Marcin Kacperek (1996) – wspinacz, alpinista i narciarz ekstremalny, publikuje artykuły i zdjęcia w magazynach górskich i narciarskich oraz innych periodykach – od „Rzeczpospolitej” do „Playboya”
Jan Komornicki (1969) – działacz ochrony przyrody, autor licznych artykułów o przyrodzie tatrzańskiej, naczelnik GT GOPR
Stanisław Krzeptowski Sabała (1976) – rody, publikacje
Adam Marasek (1974) – autor kronik TOPR, tekstów w „Tygodniku Podhalańskim” i wielu czasopismach górskich
Monika Rogozińska (1982) – dziennikarka, publikowała w wielu pismach w kraju i za granicą, stale współpracuje z „Rzeczpospolitą”. Jako jedyny dziennikarz-kobieta uczestniczyła w zimowych ekspedycjach na Nanga Parbat, Makalu oraz K2, współzałożyciel i sekretarz Polskiego Oddziału The Explorers Club
Maciej Rysula (1995) – alpinista, dziennikarz współpracujący z „Tygodnikiem Podhalańskim”
Andrzej Skłodowski (1968) – dziennikarz, zastępca redaktora naczelnego serwisu informacyjnego Wirtualnej Polski, reporter, autor przewodników, himalaista – uczestnik wypraw w Alpy, Pamir, Himalaje
Konstanty Stecki (1955) – przewodnik tatrzański, grotołaz, literat, autor książek o tematyce tatrzańskiej, także dla młodzieży, żołnierz Kampanii Wrześniowej
Eugeniusz Strzeboński (1950) – alpinista, przewodnik tatrzański, autor artykułów w „Taterniku”, naczelnik GT GOPR
2727
Ryszard Szafi rski (1970) – alpinista, kierownik wypraw w Himalaje, fotograf, pisarz, jeden ze współautorów tzw. raportu taterników zawierającego informacje o pacyfi kacji Kopalni „Wujek”, naczelnik GT GOPR
Jerzy Szuber (1953) – poeta
Andrzej Wilczkowski (1958) – taternik, alpinista, redaktor „Taternika Łódzkiego”, współautor książki „Burza nad Alpami”, autor opowiadań „Każdemu według marzeń” i „Miejsca przy stole”
Tadeusz Zacharasiewicz (1969) – wydawca
Jerzy Żuławski (1910) – poeta, dramaturg, eseista, autor licznych powieści m.in. „Na srebrnym globie”, „Legendy Tatr”, taternik, alpinistapowieści m.in. „Na srebrnym globie”, „Legendy Tatr”, taternik, powieści m.in. „Na srebrnym globie”, „Legendy Tatr”, taternik, alpinista
28
29
SZKiEŁKiEM, OKiEM i cZEKAnEM
Wśród ratowników tatrzańskich byli i są „badacze i opisywacze przestrzeni, materii, czasu”. Kilku ratowników to wybitni znawcy topografi i Tatr, autorzy przewodników: Józef Oppenheim, Tadeusz Pawłowski, Andrzej Skłodowski, Włodzimierz Cywiński i ich mistrz Witold H. Paryski. Do znawców przyrody tatrzańskiej i działaczy jej ochrony trzeba też zaliczyć Tadeusza Kroniłowicza, Zofi ę Paryską, Wojciecha Gąsienicę Byrcyna. Pawła Skawińskiego. Gór dotyczy znaczna część prac Andrzeja Ziemińskiego, wybitnego socjologa. Historią górnictwa i hutnictwa w Tatrach zajmował się Stefan Zwoliński. Niektórzy osiągali swe sukcesy w dziedzinach niezwiązanych z górami, jak wybitny matematyk Stanisław K. Zaremba, prawnik Józef Ciągwa, orientalista Maciej Popko, geolog Andrzej Paulo czy polarnicy – Jan Staszek i Adam Krawczyk.
30
naukowcy
Józef Ciągwa (1965) – prof. prawnik, wieloletni wykładowca Uniwersytetu Śląskiego, przewodniczący Zarządu Głównego Towarzystwa Słowaków w Polsce, przewodnik tatrzański
Wojciech Gąsienica Byrcyn (1969) – dr leśnik, dyrektor TPN, autor wielu prac naukowych i opowiadań pisanych gwarą m.in. „Dostać orełki i inne opowiadania”
Adam Krawczyk (1974) – dziennikarz, geograf, autor wielu publikacji zawiązanych z górami
Wojciech Nietyksza (1967) – konstruktor, w 1965 roku, zaprojektował i wykonał przenośne radiotelefony, które dla uczczenia Klemensa Bachledy nazwano „Klimkami”
Wojciech Niedziałek (1948) – socjolog, badacz ruchu turystycznego w Tatrach i na Podhalu – autor publikacji na ten temat, działacz społeczny – dzięki niemu swoją siedzibę znalazło Liceum Plastyczne, w Zakopanem czytał w latach ’80 wolne słowo, na stawianych przez siebie w centrum miasta specjalnych płotach, w 1948 roku wsławił się wejściem na wrocławską Iglicę
Tadeusz Orłowski (1945) – taternik, alpinista, prof. medycyny, pionier polskiej transplantologii, redaktor tajnego „Taternika”, powstaniec warszawski
Henryk Paryski (1945) – krajoznawca, taternik, autor „Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej”, lekarz, działacz ochrony przyrody, prowadził studia nad gwarą góralską, teatrolog, kierownik TOPR
Andrzej Paulo (1970) – prof. geologii, twórca Katedry Geologii Gospodarczej i Ochrony Złóż krakowskiej AGH, odkrywca przedłużenia Smoczej Jamy pod Wawelem, podróżnik, alpinista, poliglota, popularyzator nauki i działacz społeczny, taternik, alpinista
Maciej Popko (1964) – prof. orientalista, hetytolog, alpinista, współautor podręcznika „Alpinizm” oraz książki „Góry pod półksiężycem”
Zofia Radwańska-Paryska (1945) – taterniczka, przewodniczka, botaniczka, autorka wielu prac poświęconych przyrodzie Tatr, kierownik Tatrzańskiej Stacji Naukowej PAN. Jako pierwsza kobieta została członkiem TOPR
31
Apoloniusz Rajwa (1967) – taternik, speleolog, dziennikarz, pracownik naukowy obserwatorium na Kasprowym Wierchu
Jerzy Silberring (1974) – prof. chemii UJ, współtwórca podręcznika o ratownictwie górskim
Paweł Skawiński (1974) – dr leśnictwa, dyrektor TPN, autor wielu publikacji i prac naukowych o lasach tatrzańskich, bieszczadzkich oraz promów ochrony przyrody
Stanisław Zaremba (1930) – prof. matematyki, taternik, alpinista, żołnierz Armii Andersa
Andrzej Ziemilski (1963) – socjolog, taternik, publicysta, autor książek „Filar Pysznego Szczytu i inne opowiadania sportowe”, „Człowiek w krajobrazie. Szkice z pogranicza socjologii”, współautor „Narciarstwo. Zarys encyklopedyczny”
Tomasz Zwijacz Kozica (1996) – pracownik naukowy TPN, autor tekstów i zdjęć w „Tatrach”
Stefan Zwoliński (1945) – speleolog, badacz górnictwa w Tatrach, fotograf, autor książki „W podziemiach tatrzańskich” i wielu artykułów o jaskiniach i dawnym górnictwie
32
33
Lekarze stanowili ważny element organizacyjny TOPR. W komisji opracowującej pierwszy Statut pracowali m.in.: dr Kazimierz Dłuski, dr Józef Żychoń i Wacław Kraszewski, pierwszy lekarz TOPR. Kolejno lekarzami TOPR byli: dr Gustaw Nowotny (sen.), dwukrotnie Witold. H. Paryski oraz dr Antoni Krzyżak. Lekarze ci zajmowali się głównie szkoleniem udzielania pierwszej pomocy (dwaj ostatni byli już członkami TOPR i brali udział w wyprawach ratunkowych). Dr Jerzy Hajdukiewicz (1919--1989) chirurg, wybitny alpinista był wieloletnim naczelnym lekarzem GOPR uczestnicząc czynnie w pracach Komisji Lekarskiej IKAR. Jego zasługą jest wprowadzenie nowoczesnych standardów udzielania pomocy do programu szkoleń ratowniczych. Sam był też uczestnikiem wielu trudnych wypraw ratunkowych.
Doktorzy
Dr Robert Janik, chirurg, wieloletni naczelnik TOPR, jako zasadę wprowadził uczestnictwo lekarza w wyprawach ratunkowych, w tym na pokładzie śmigłowca. Hajdukiewicz i Janik wyszkolili następne pokolenie lekarzy – członków TOPR; Jacek Albrecht, Henryk Bisz, Artur Hartwich, Józef Janczy i Roman Mazik uczestników wielu trudnych wypraw ratunkowych.Najmłodsze pokolenie: lekarze Grzegorz Barnaś, Przemysław Guła, Dariusz Kałuża i Sylweriusz Kosiński prowadzą działalność lekarską i szkoleniową w TOPR według najnowszych zasad medycyny ratunkowej, a wyniki swojej pracy publikują w wydawnictwach medycznych w kraju i zagranicą. Uczestniczą również w pracach IKAR i międzynarodowych sympozjach medycyny ratunkowej.
34
Jacek Albrecht (1976) – ortopeda
Grzegorz Barnaś (2000) – chirurg
Henryk Bisz (1991) – ortopeda
Maciej Dąbrowski (1971) – chirurg
Przemysław Guła (2001) – chirurg
Józef Janczy (1973) – chirurg, lekarz wypraw
Robert Janik (1966) – chirurg, lekarz wypraw
Artur Hartwich (1976) – chirurg
lekarze
Dariusz Kałuża (2001) – lekarz internista
Sylwester Kosiński (2003) – anestezjolog
Antoni Krzyżak (1945) – ginekolog
Józef Lankosz (1972) – ortopeda
Ryszard Leszczak – anestezjolog
Roman Mazik (1983) – chirurg, lekarz wypraw
Jerzy Muniak (1976) – lekarz internista
Zbigniew Ulatowski (1983) – chirurg
35
36
37
Od wspinaczki do Zimowych Olimpiad
Sport wspinaczkowy i narciarstwo są nieodłącznie związane z dziejami Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Lina, czekan, raki i narty – to ważna część wyposażenia kolejnych pokoleń ratowników. Przeglądając karty historii warto zauważyć jak wielu pośród ratowników tatrzańskich było wybitnymi sportowcami. W lipcu 1910 r. Henryk Bednarski, Stanisław Zdyb, Leon Loria i Józef Lesiecki – wszyscy ratownicy TOPR – zdobywając południową ścianę Zamarłej Turni przekroczyli kolejny próg jeśli chodzi o trudności w wspinaczce skalnej w Tatrach. Ratownicy TOPR wyjeżdżali też (i wyjeżdżają) na wyprawy w góry najwyższe – Himalaje i inne, które kończyły się zdobyciem szczytów 7 i 8-tysięcznych, pokonywali też wielkie alpejskie ściany. Niektórzy poznali doskonale świat jaskiń. Ratownicy z niebieskim krzyżem na piersi napisali szczegółowe przewodniki taternickie (Paryski, Cywiński) i narciarskie (Zaruski, Oppenheim). Ich
zainteresowania wykraczały poza świat ścian i turni, dlatego wśród wielu sportowców należy przypomnieć Jerzego Ustupskiego, brązowego medalistę olimpijskiego z Berlina (1936) w wioślarstwie i pierwszego zakopiańczyka, który zdobył medal olimpijski. Narciarski ślad od początku jest związany z historią TOPR. Każdy ratownik powinien być dobrym narciarzem. Już pierwszy kierownik Pogotowia Mariusz Zaruski, świetnie jeżdżący na nartach, udowodnił to zjazdem z Kościelca. Spośród ratowników znajdujemy zimowych olimpijczyków, reprezentantów Polski, w tym świetnego narciarza klasy światowej, najwszechstronniejszego w dziejach polskich nart trzykrotnego olimpijczyka (1928, 32, 36) Bronisława Czecha, znakomitego biegacza z Kościeliska, olimpijczyka z 1956 i 1960 r. Andrzeja Mateję oraz wicemistrza świata w biathlonie Stanisława Łukaszczyka „Zbójnika”, olimpijczyka z 1968 r. Także producentów sprzętu narciarskiego (Zdyb, Zubek, Bujak i Faden), budowniczych schronisk i publicystów. Ostatnią kartę w, nazwijmy to narciarskiej historii Pogotowia, tworzą narciarze wysokogórscy. Dokonując zjazdów niemalże pionowymi żlebami i urwiskami tatrzańskich szczytów wytyczyli oni drogę tatrzańskiemu narciarstwu ekstremalnemu. Kolejne pokolenia ratowników tatrzańskich wciąż odkrywają na nowo świat wspinaczki i tatrzańskiej zimy, a strome granitowe i wapienne ściany oraz zaśnieżone żleby są dla nich nadal wielkim wyzwaniem...
38
Henryk Bednarski (1909) – taternik, zdobywca płd. Ściany Zamarłej Turni w 1910 r., alpinista, narciarz, legionista
Krzysztof Berbeka (1953) – alpinista, taternik
Andrzej Blacha (1982) – kaskader, koordynator zdjęć lotniczych i górskich ponad trzydziestu filmów, instruktor TOPR, ratownik śmigłowcowy SAR (góry i morze), instruktor spadochronowy, instruktor alpinizmu, instruktor narciarski, przewodnik tatrzański, płetwonurek CMAS (cztery gwiazdki), sternik motorowodny, były oficer wojsk powietrzno-desantowych, naczelnik TOPR
Wilhelm Brach (1945) – taternik, budowniczy schronisk
Franciszek Bujak (1945) – narciarz, działacz sportowy, wytwórca nart, żołnierz Legionów Polskich
Władysław Cywiński (1968) – taternik, alpinista, przewodnik tatrzański, autor przewodnika szczegółowego „Tatry” oraz publikacji górskich i książki „Góral z Wilna”
Bronisław Czech (1937) – narciarz, olimpijczyk, taternik, szybownik, żeglarz, malarz amator
Teodor Dawidek (1959) – narciarz, przewodnik tatrzański, zawodnik i instruktor
Józef Faden (1944) – producent nart, narciarz, taternik, instruktor narciarstwa, sędzia skoków narciarskich, autor niezliczonych anegdot i zdarzeń, które z czasem stały się legendą
Ryszard Gajewski (1976) – przewodnik wysokogórski, instruktor taternictwa
Jerzy Hajdukiewicz (1950) – taternik, autor wielu pierwszych wejść w Tatrach, chirurg, lekarz wielu wypraw, żołnierz wojska polskiego we Francji, członek wyprawy na Dhaulagiri (1958, 1960) w Hindukusz i Karakorum, autor książek „Góry mojej młodości”, „Himal Cu-Cu-Ra”, „Dhaulagiri zdobyty” oraz ponad 200 artykułów o ratownictwie
sportowcy, alpiniści,
taternicy
39
40
41
Piotr Konopka (1983) – alpinista, uczestnik wypraw w Himalaje, inicjator powołania Polskiego Stowarzyszenia Przewodników Wysokogórskich, autor artykułów na tematy górskie
Roman Kubin (1983) – grotołaz, działacz Solidarności, odznaczony Międzynarodową odznaką Solidarności Alpejskiej
Stanisław Łukaszczyk „Zbójnik” (1969) – wicemistrz świata w biathlonie, olimpijczyk (Grenoble 1968)
Andrzej Mateja (1962) – biegacz, olimpijczyk (Squaw Valley i Cortina d’Ampezzo)
Maciej Mischke (1959) – taternik, alpinista, żołnierz Wojska Polskiego we Francji, współzałożyciel i prezes Klubu Wysokogórskiego Winterthur
Jerzy Mitkiewicz (1945) – narciarz, alpinista, uczestnik wypraw w Hindukusz, leśnik, meteorolog, kierownik stacji na Kasprowym Wierchu, przewodnik tatrzański
Maciej Pawlikowski (1977) – himalaista, taternik, przewodnik, dokonał szeregu pierwszych wejść w Tatrach, uczestnik wypraw w Andy, Himalaje, Kaukaz, Pamir
Tadeusz Pawłowski „Pstruś” (1947) – taternik, alpinista, przewodnik tatrzański, publicysta, autor licznych opracowań na
tematy górskie, współautor przewodnika „Skalne drogi Tatr”
Zdzisław Rittersschild „Wujek” (1930) – narciarz, taternik, żołnierz, fotograf
Kazimierz Schiele (1945) – taternik, alpinista, speleolog
Bronisława Staszel-Polankowa (1951) – wybitna narciarka, kierowniczka schroniska w Miętusiej Dolinie, powstaniec warszawski
Kazimierz Szych (1981) – speleolog, instruktor wspinaczkowy, uczestnik wypraw do najgłębszych jaskiń świata
Janusz Śmiałek (1966) – speleolog, przewodnik tatrzański, uczestnik wypraw do najgłębszych jaskiń świata
Jerzy Ustupski (1953) – narciarz i wioślarz, olimpijczyk – brązowy medalista z 1936 r., uczestnik ruchu oporu, burmistrz Zakopanego, autor podręczników „Turystyka”, „Poradnik turysty narciarza”
Stanisław Wójcik (1963) – speleolog
Andrzej Ziarko (1988) – kaskader – m.in.: „Demony wojny”, „Prowokator”, „Szwadron”, współautor serii filmów przygodowych w reż. Bogusława Lindy „Projekt X”
42
43
wojenko, wojenko cóż eś ty za pani…
Był czas, gdy trzeba było stanąć w obronie Polski. Do walki ruszał, każdy kto mógł. Czasem walką był już bierny opór, czasem walka wprost. Niełatwo po latach i w czasach pokoju oceniać ludzkie postępowanie i los. Przecież pisząc historię dotykamy przede wszystkim jej spisanej i udokumentowanej warstwy, a to najczęściej wierzchołek góry lodowej. Ważne by mieć tego świadomość szeregując minione postacie.W szeregach TOPR znaleźli się żołnierze walczący na różnych frontach – obu światowych wojen, powstań, partyzantki, konspiracji. W czynnej walce znaleźli sposób na niesienie ratunku Ojczyźnie. Niektórzy zapłacili cenę najwyższą, inni nosili i noszą cień tamtych dramatycznych dni przez całe życie.
43
44
żołnierze
Konstanty Aleksandrowicz (1912) – kapitan Legionów Polskich, zmarł ranny w 1918
Ryszard Drągowski (1959) – powstaniec warszawski, przewodnik tatrzański, taternik
Tadeusz Figus (1958) – żołnierz AK
Wojciech Gąsienica Juhas Mł. (1937) – żołnierz Wojska Polskiego na zachodzie; zginął w bitwie
Władysław Gąsienica Roj I (1946) – żołnierz Kampanii Wrześniowej, kurier, tatrzański, zawodnik narciarski, przewodnik
Jan Grandys (1946) – żołnierz AK
Stanisław Grandys (1952) – żołnierz generała Maczka
Władysław Habil (1961) – członek ruchu oporu w czasie II wojny światowej, przewodnik tatrzański, speleolog
Józef Krzeptowski „Ujek” (1934) – kurier tatrzański, przewodnik, znakomity tancerz, jeden z inspiratorów baletu „Harnasie” K. Szymanowskiego, zesłany na Sybir w 1945
Józef Lesicki (1909) – legionista, zginął 23.12.1914 w bitwie pod Łowczówkiem
Leon Loria (1910) – legionista, ppk. lotnictwa, taternik, narciarz
Wojciech Tylka Suleja (1909) – kapral wojska austryjackiego, zmarły w Albanii w 1916 roku
Józef Uznański (1957) – partyzant, taternik, pierwszy treser psa ratownika Cygan
Józef Zubek (1947) – żołnierz kampanii wrześniowej i Wojska Polskiego we Francji, kurier, internowany w Szwajcarii, narciarz, przewodnik
45
46
47
Pierwszy lot ratowniczy w Tatrach należy do Tadeusza Augustyniaka. 16 kwietnia 1963 roku zwiózł on poszkodowanego z Doliny Pięciu Stawów do zakopiańskiego szpitala. Od roku 1975 śmigłowiec ratowniczy sezonowo stacjonował w Zakopanem – latem i zimą zwożąc zarówno ofi ary wspinaczki, jak i połamanych narciarzy. W roku 1991 TOPR otrzymał od prezydenta Lecha Wałęsy własny śmigłowiec – Sokół. Dwa lata później doszło do jednej z największych tragedii w historii ratownictwa – śmigłowiec podczas akcji spadł do Doliny Olczyskiej grzebiąc ratowników Janusza Kubicę i Stanisława Mateję oraz pilotów Bogusława Arendarczyka i Janusza Rybickiego.
Pod skrzydłami
48
49
Piloci
Tadeusz Augustyniak (1969) – pilot, członek honorowy TOPR
Andrzej Brzeziński (1985) – pilot
Zbigniew Łukasik (1976) – pilot
Henryk Serda (1984) – pilot
Wojciech Wiejak (1986) – pilot
Wiesław Wolański (1975) – pilot
Władysław Bzukała (1977) – mechanik samolotowy i śmigłowcowy
50
51
Jest takie miejsce…
Schronisko. Od początku działalności górskiej coś ciągnęło taternika do nocowania w Tatrach, choć góry to małe i w zasadzie da się wrócić do ciepłego łóżka w Zakopanem. Ale jak sama nazwa owego przybytku mówi, to miejsce, w którym znajduje się schronienie – przed zawieją, kurniawą, burzą, nocą. Pierwsze tatrzańskie schronisko to Morskie Oko. Zbudowane zostało ok. 1827 roku. W tym samym okresie turyści mogli też nocować w karczmie w Starych Kościeliskach. Bywali tu malarze, artyści i wszelkiego rodzaju oryginały tworząc specyfi czny klimat tego miejsca. Nie inaczej było w innych, powstających z czasem przystaniach górskich. Od początku w schroniskową historię wpisani są też ratownicy górscy. Byli oni nie tylko pracownikami schronisk i ich kierownikami, ale pełnili tu stałe dyżury, co znacznie ułatwiało niesienie pomocy. Ich gościnność i troska o zagubionego w górach turystę uratowała niejedno istnienie, a domowa atmosfera przyciągała o wiele więcej „spaczy” niż było miejsc noclegowych. Dzisiaj mamy w Tatrach dziewięć schronisk i stały dyżur ratowniczy stał się normą.
52
Stanisław Bukowski Sylweta (1959) – „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej
Mieczysław Burdyl (1976) – schronisko w Dolinie Pięciu Stawów
Wincenty Cieślewicz (1976) – kierownik schroniska w Dolinie Chochołowskiej i na Turbaczu
Andrzej Krzeptowski II (1947) – przez ponad 30 lat prowadził schroniska, najpierw w Starej Roztoce, a potem w Dolinie Pięciu Stawów, żołnierz Kampanii Wrześniowej, narciarz, zawodnik
Andrzej Krzeptowski (1958) – schronisko w Dolinie Pięciu Stawów
Józef Krzeptowski (1964) – prowadził z ojcem schronisko w Starej Roztoce, potem był kierownikiem schronisk w Dolinie Pięciu Stawów, na Hali Ornak i pawilonu na Włosienicy. Obecnie stacjonuje w schronisku w Dolinie Chochołowskiej
Andrzej Kusion (1972) – „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej
PRAcOwnicy ScHROniSK
Stanisław Kuśmierczyk (1981) – „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej
Czesław Łapiński (1946) – schronisko w Morskim Oku
Kazimierz Paszucha (1945) – schronisko w Morskim Oku
Marek Pawłowski (1975) – kierownik schroniska w Roztoce
Jerzy Pozdiejew (1975) – schronisko na Ornaku, żołnierz Kampanii Wrześniowej i działacz społeczny
Adam Prosałowski (1959) – schronisko w Dolinie Chochołowskiej
Janina Pychowa (1954) – schronisko w Kuźnicach
Wojciech Stonawski (1969) – schronisko
Daniel Uściak (1973) – schronisko w Dolinie Pięciu Stawów
53
54
RodyJan Gąsienica Byrcyn – jeden z pierwszych przewodników tatrzańskich. Urodził się w połowie XIX wieku i choć nie został formalnie ratownikiem górskim, uważany jest za nestora Gąsieniców Byrcynów ratowników. Z synem Stanisławem, który złożył przysięgę jako jeden z pierwszych w 1909 roku, brał udział w wyprawie po Mieczysława Karłowicza. Ratownikami byli jego synowie, wnuki i prawnuki – dzisiaj Wojciech Gąsienica Byrcyn. Podobnie jest u Gąsieniców Rojów, Tomków, Wawrytków, Józkowych, Gładczanów, Giewontów. Potomkowie pierwszych przewodników tatrzańskich zostawali ratownikami, a ich synowie ciągnęli tę tradycję. Często też byli znakomitymi przewodnikami, a do tego zawodnikami. To swoisty fenomen – jakby posłannictwo wpisane w rodzinny los. Fotografi e, pamiątki, strzępy dokumentów – wszystko co gromadzą zbieracze historii blednie przy tej żywej legendzie, której siłą jest podziw i szacunek dla minionych pokoleń. U jej podstaw leży opowieść snuta na posiadach, przywoływane z blaskiem w oczach chwile, które po raz kolejny potwierdziły hart ludzkiego ducha. A może to właśnie owa górnolotność, do której tak niechętnie dzisiaj się przyznajemy, sprawiła, że młodzi postanowili sami jej doświadczyć. A może po prostu też chcieli sprawdzić, czy sprostają w końcu niełatwemu fachowi.
Co by nie było powodem fenomenu ratowniczych rodów, nie można zaprzeczyć jego istnieniu. Dotyka on bowiem o wiele więcej familii, niż by się wydawało i to nie tylko góralskich. Obok Krzeptowskich, Obrochtów, Maśniaków, Bukowskich, Marusarzy, Walczaków, Skupinów, Ksprusi swoją ratowniczą tradycję budują Berbekowie, Maraskowie, Malinowscy, Ziarkowie, Szychowie, Szadkowscy i wielu innych, a może następne stulecie przyniesie rozwiązanie tej zagadki.
55
Gąsienica ByrcynJan Gąsienica Byrcyn – nestor rodu – jeden z pierwszych przewodników tatrzańskich, razem z synem Stanisławem brał udział w wyprawie po Mieczysława KarłowiczaStanisław Gąsienica Byrcyn (1909) – syn Jana; jeden z pionierów narciarstwa i ratownictwa, przewodnik tatrzański, w 1914 roku udzieli pomocy Leninowi, który utknął w szczelinie śnieżnej pod ZawratemStanisław Gąsienica Byrcyn (1945) – ratownik Józef Gąsienica Byrcyn (1945) – syn Stanisława; grał rolę ojca w filmie „Śladami Byrcynowych wspominków”, a także w „Błękitnym Krzyżu”Kazimierz Gąsienica Byrcyn (1966) – syn Stanisława; przewodnik tatrzański, taternik, starszy instruktor ratownictwa górskiego, instruktor narciarski, płetwonurekWładysław Gąsienica Byrcyn (1945) – ratownikMarek Gąsienica Byrcyn (1963) – wnuk Jana; ratownik, aktywny działacz Związku Podhalan w ChicagoWojciech Gąsienica Byrcyn (1969) – wnuk Stanisława; ratownik, dyrektor TPN, ekolog
Gąsienica rojJan Gąsienica Roj (1967) – przewodnik tatrzański, syn Heleny Roj-KozłowskiejStanisław Roj (1931)Władysław Gąsienica Roj I (1946) – syn Stanisława przewodnika; zawodnik i instruktor narciarski, przewodnik tatrzański, żołnierz Kampanii Wrześniowej, kurier tatrzańskiWładysław II Gąsienica Roj (1949) – syn Wojciecha; ratownik zawodowy, instruktor narciarski
Stanisław Gąsienica Roj (1954)Jan Gąsienica Roj (1967)Maciej Gąsienica Roj (1973)Wojciech Gąsienica Roj (1972)Jan Gąsienica Roj Jr. (1994)
Gąsienica TomkówJózef Gąsienia Tomków (1930) – przewodnik i jeden z pierwszych ratowników tatrzańskich, choć ślubowanie złożył późno, taternik, w Tatry chodził m.in. z Mieczysławem Karłowiczem, kurier tatrzański Jan Gąsinica Tomków – brat Józefa; przewodnik i ratownik tatrzański, instruktor narciarski
Gąsienica wawryTkoJakub Gąsienica Wawrytko – nestor; przewodnik tatrzański, ratownik, taternik, narciarz, uczestnik wielu wypraw odkrywczych, brał udział w wyprawach po Mieczysława Karłowicza, Klimka Bachledę, Ferdynanda Goetla, pierwszy ratownik odznaczony w 1925 francuskim medalem dla ratowników górskich Józef Gąsienica Wawrytko (1930) – syn Jakuba; przewodnik i ratownik tatrzański, uczestniczył z ojcem w wyprawie po Mieczysława Karłowicza Jędrzej Gąsienica Wawrytko – syn Jakuba; jeden z najlepszych przewodników tatrzańskich, ratownik, instruktor narciarskiWojciech Gąsienica Wawrytko (1930) – syn Jakuba; przewodnik i ratownik tatrzańskiWojciech Gąsienica Wawrytko „Łysy” (1930) – spowinowacony; przewodnik i ratownik narciarski
56
Jakub Gąsienica Wawrytko – syn Jakuba; ratownik i przewodnik tatrzański Wojciech Gąsienica Wawrytko III (1948) – syn Wojciecha, wnuk Jakuba; – przewodnik i ratownik tatrzański, zawodnik i instruktor narciarski Józef Gąsienica Wawrytko (1946)
Gąsienica józkowyJózef Gąsienica Józkowy (1937)Jan Gąsienica Józkowy (1968) Andrzej Gąsienica Józkowy (1970)Józef Gąsienica Józkowy I (1970)Arkadiusz Gąsienica Józkowy (1987) Bartłomiej Gąsienica Józkowy (2004)
oBrochTyJan Bartków Obrochta Władysław Obrochta (1945) Walenty Obrochta Andrzej Obrochta II (1980) Andrzej Obrochta I (1980)
sTyrczula maśniak Stanisław Styrczula Maśniak (1966)Bronisław Styrczula (1969)Tadeusz Styrczula Maśniak (1969)Franciszek Styrczula (1971)Wojciech Styrczula Maśniak (1980)Stanisław Styrczula (2004)
krzepTowscy saBałaAndrzej Krzeptowski Sabała (1961)Jan Krzeptowski Sabała (1969)Jan Krzeptowski Sabała II (1973)Stanisław Krzeptowski Sabała (1976)Stanisław Krzeptowski Sabała (2001)Andrzej Krzeptowski Sabała (2003)
Gąsienica GładczanStanisław Gąsienica Gładczan (1946)Józef Gąsienica Gładczan (1952)Włodzimierz Gąsienica Gładczan (1973)Szymon Gąsienica Gładczan (2000)
Gąsienica GiewonTTadeusz Gąsienica Giewont (1946)Stanisław Gąsienica Giewont Sn. (1949)Stanisław Gąsienica Giewont Jr. (1953)Józef Gąsienica Giewont (1967)
krzepTowscyJózef I Krzeptowski „Ujek” (1934)Andrzej Krzeptowski St. (1947)Andrzej Krzeptowski (1958)Józef Krzeptowski (1964)
BukowscyJózef Bukowski (1955)Bolesław Bukowski (1970)
57
Janusz Bukowski (1983)Piotr Bukowski (1984)
skupinowieTadeusz SkupieńStanisław Skupień (1949)Andrzej Skupień (1955)
marusarzowieJędrzej Marusarz Młodszy (1934)Stanisław Marusarz (1946)Jan MarusarzStanisław Marusarz II (1948)
walczakowieWładysław Walczak (1955)Franciszek Gąsienica Walczak (1967)Jan Walczak (1972)Marcin Walczak (1995)
ŻuławscyJerzy ŻuławskiJan ŻuławskiWawrzyniec Żuławski
GajewscyMichał Gajewski (1946)Tadeusz Gajewski (1959)Ryszard Gajewski (1974)
hołyRoman Hoły (1950)Zdzisław Hoły (1979)Roman Hoły Jun (1972)
janikowieAntoni Janik (1954)Stanisław Janik (1952)Franciszek Janik (1961)Roman Janik (1966)
Andrzej Ziarko i Maciej Ziarko (2007)Tomasz Gąsienica Mracielnik (1981) i Klemens Gąsienica Mracielnik (2004)Piotr Malinowski (1968) i Jędrzej Malinowski (2004)Andrzej Kusion (1972) i Łukasz KusionAdam Marasek (1974) i Andrzej Marasek (2001)Krzysztof Berbeka i Maciej Berbeka (1979)Andrzej Albrzykowski (1955) i Grzegorz Albrzykowski (1992)Roman Szadkowski (1973) i Sebastian Szadkowski (2002)Kazimierz Szych (1981) i Łukasz Szych (2000)Jan Burzykowski (1955) i Kazimierz Burzykowski (1977)Stanisław Kaspruś (1955) i Marian Gąsienica Kaspruś (1993)Apoloniusz Rajwa (1971) i Piotr Rajwa 1980Zygmunt Wójcik (1945) i Stanisław Wójcik (1963)
58
8 lutego 1909 Śmierć Mieczysława Karłowicza w lawinie pod Małym Kościelcem
marzec 1909 Ukazuje się odezwa zredagowana przez Mieczysław Karłowicza i Mariusza Zaruskiego w sprawie powołania stałego pogotowia w Zakopanem.
kwiecień 1909 Opracowanie statutu Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, powołanie tymczasowego zarządu, utworzenie Straży Ratunkowej, Mariusz Zaruski zostaje Naczelnikiem.
29 października 1909 Wysokie C. K. Namiestnictwo… nie zakazuje zawiązania Stowarzyszenia
11 grudnia 1909 Pierwsze walne zebranie TOPR. Wybór zarządu – prezesem zostaje dr Kazimierz Dłuski; złożenie przyrzeczenia przez pierwszych jedenastu członków Straży Ratunkowej.
5-10 grudnia 1910 Akcja ratunkowa na pn. ścianie Małego Jaworowego Szczytu. Śmierć Klimka Bachledy.
sierpień 1914 Józef Oppenheim zostaje kierownikiem Straży Ratunkowej.
22 czerwca 1927 Wejście TOPR do Polskiego Towarzystwa Turystycznego jako jego sekcji ratunkowej na prawach Oddziału.
1936/1937 Początek dyżurów ratowniczych na Kasprowym Wierchu.
marzec 1937 Przeprowadzenie przez TOPR kursu ratowniczego w Czarnohorze.
styczeń 1940 Wznowienie, na polecenie okupanta, działalności TOPR jako Tatra-Bergerwacht; kierownikiem zostaje Zbigniew Korosadowicz.
10-12 lutego 1945 Wyprawa TOPR na Zwierówkę na Słowacji po rannych sowieckich partyzantów.
Kalendarium wrzesień 1945 Tadeusz Pawłowski kierownikiem TOPR.
styczeń 1950 Pierwszy w historii zawodowy ratownik – Eugeniusz Strzebiński.
17 grudnia 1950 TOPR w strukturach Polskiego Towarzystwa Turystyczno- -Krajoznawczego.
listopad 1950 Szkolenie przez TOPR przyszłych ratowników beskidzkich.
grudzień 1951 Szkolenie przez TOPR przyszłych ratowników sudeckich.
17 września 1952 Powołanie, w oparciu o struktury TOPR, Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego PTTK, w skład którego weszły także BOPR, KOPR i SOPR. Kierownikiem GOPR pozostaje Tadeusz Pawłowski.
17 kwietnia 1956 Przekształcenie TOPR w Grupę Tatrzańską GOPR. Kierownikiem zostaje Zygmunt Wójcik.
59
1958 Wprowadzenie do ratownictwa tatrzańskiego tzw. zestawu alpejskiego L. Grammingera, który umożliwiał akcje w wielkich ścianach tatrzańskich. Jego pierwsze zastosowanie nastąpiło 11 lipca 1958 na Cubrynie.
19-20 kwietnia 1960 Nocna akcja na Mnichu z zastosowaniem zestawu alpejskiego.
16 kwietnia 1963 Pierwszy lot ratowniczy śmigłowca w Tatrach – do Doliny Pięciu Stawów.
22 sierpnia 1964 Rekordowe zjazdy zestawem alpejskim (480 m) na Kazalnicy.
1966 Wprowadzenie systemu łączności z użyciem radiotelefonów „Klimek” i „Wawa” konstrukcji Wojciecha Nietykszy.
maj–lipiec 1970 Wyprawy do Jaskini nad Kotlinami.
1974 Wprowadzenie psów do ratownictwa górskiego.
11 sierpnia 1994 Katastrofa śmigłowca TOPR w Dolinie Olczyskiej. Śmierć ratowników Janusza Kubicy i Stanisława Mateji oraz pilotów Bogusława Arendarczyka i Janusza Rybickiego.
11 listopada 2001 Złożenie sprowadzonych z Chersonia prochów generała Zaruskiego na Pękowym Brzyzku w Zakopanem.
30 grudnia 2001 Śmierć w lawinie ratowników Marka Łabunowicza i Bartłomieja Olszańskiego w czasie wyprawy pod Szpiglasową Przełęczą.
październik 2004 TOPR organizatorem i gospodarzem Kongresu Międzynarodowej Komisji Ratownictwa Wysokogórskiego IKAR-CISA.
1975 Początek sezonowego – latem i zimą – stacjonowania śmigłowca w Zakopanem.
1978 Wystąpienie GOPR ze struktur PTTK i zarejestrowanie jako stowarzyszenia kultury fizycznej.
28 października 1984 Otwarcie nowej Stacji Centralnej GT GOPR w Zakopanem.
19 maja 1990 Powstanie Komitetu Założycielskiego mającego na celu reaktywację TOPR-u.
13 listopada 1991 Zarejestrowanie w Sądzie Okręgowym w Nowym Sączu stowarzyszenia „Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe”.
21 grudnia 1991 Pierwsze walne zebranie odrodzonego TOPR i wybór zarządu. Prezesem zostaje Wojciech Krok, naczelnikiem Piotr Malinowski. TOPR przejmuje zdania i wyposażenie Grupy Tatrzańskiej. Prezydent Lech Wałęsa ofiarowuje śmigłowiec „Sokół”.
60
Mariusz Zaruski (4.–11.12.1909) naczelnik tymczasowyMariusz Zaruski (11.12.1909–1926) naczelnik, od 1926 naczelnik honorowyJózef Oppenheim (5.08.1914–1926) kierownik, z-ca naczelnikaJózef Oppenheim (1926–1939) kierownikZbigniew Korosadowicz (22.01.1940–28.04.1945) kierownikJózef Oppenheim (28.04–26.05.1945) kierownikWitold H. Paryski (26.05.–26.11.1945) kierownikWitold H. Paryski (26.11.1945–20.01.1946) kierownikWojciech Wawrytko (20.01–13.09.1946) kierownikZbigniew Korosadowicz (13.09.1946–1.07.1947) kierownikTadeusz Pawłowski (1.07.1947–30.12.1952) kierownikZygmunt Wójcik (1952–1956) kierownik TOPRZygmunt Wójcik (1956–1960) kierownik GT GOPREugeniusz Strzebiński (1960–1964) kierownik GT GOPRZygmunt Wójcik (1964–1966) kierownik, od (1.05.1965), naczelnik GT GOPRMichał Gajewski (1966–1969) naczelnik GT GOPR
naczelnicy i Kierownicy Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego i Grupy Tatrzańskiej Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego
6161
Ryszard Dragowski (1969–1972) naczelnik GT GOPREugeniusz Strzebonski (04.–09.1972) p.o. naczelnika GT GOPRMichał Jagiełło (1972–1974) naczelnik GT GOPRTadeusz Ewy (1974–1976) naczelnik GT GOPRStanisław Janik (1976–1977) p.o. naczelnika GT GOPRRyszard Szafi rski (1977–1978) naczelnik GT GOPRJerzy Kliminski (1978–1981) naczelnik GT GOPRJan Komornicki (1981–1982) naczelnik GT GOPRStanisław Łukaszczyk (1982–1987) naczelnik GT GOPRJan Komornicki (1987) naczelnik GT GOPRPiotr Malinowski (1.06.1987–13.11.1991) naczelnik GT GOPRAndrzej Blacha (5.12.–21.12.1991) naczelnik TOPRPiotr Malinowski (1991–1993) naczelnik TOPRRobert Janik (1993–1998) naczelnik TOPRJan Krzysztof (05.–31.08.1998) p.o. naczelnika TOPRJan Krzysztof (1.09.1998) naczelnik TOPR
członkowie honorowi TOPRTadeusz Augustyniak (1969)Kazimierz Gąsienica Byrcyn (1966)Michał Gajewski (1946)Antoni Janik (1954)Józef Uznański (1957)
Wydawca
Miejska Galeria Sztuki im. Władysława hr. ZamoyskiegoZakopane, ul. Krupówki 41www.galeria.zakopane.pl
Projekt, skład, druk
gRUPA TOMAMI www.tomami.pl
© Miejska Galeria Sztuki, Zakopane 2009
ISBN 978-83-60189-13-9
Teksty do katalogu napisali:
Józef JanczyAdam KrawczykWojciech SzatkowskiAnna Zadziorko
W katalogu wykorzystano fotografie:
Macieja Bielawskiego (str. 42)Jolanty Flach (str. 51, 53) Macieja Gąsienicy (str. 17, 21, 47)Marcina Józefowicza (45, 46, 48)Mieczysława Karłowicza (str. 2, 27)Józefa Oppenhima (str. 8, 19, 24, 25, 36)Bartłomieja Solika (str. 32, 35, 39, 40, 46, 49)z archiwum TOPR
Miejska Galeria Sztuki dziękuje za udostępnienie zdjęć i eksponatów na wystawę:
Muzeum Tatrzańskiemu w ZakopanemCentralnemu Muzeum Morskiemu w GdańskuMuzeum Przemysłu i Kolejnictwa w Jaworzynie ŚląskiejTatrzańskiemu Ochotniczemu Pogotowiu Ratunkowemuoraz osobom prywatnym
partonat medialny
sponsorzy Galerii sponsorzy TOPR
przy współpracy
organizator wystawy
Miejska Galeria Sztuki im. Władysława hrabiego Zamoyskiego
55