Download - Przyczyny i etaPy kształtowania regionalizmu

Jacek PoniedziałekUniwersytetWarmińsko-MazurskiwOlsztynie,WydziałNaukSpołecznych,KatedraSocjologii, ul.Ks.F.Szrajbera11,10-007Olsztyn,e-mail:[email protected]

Przyczyny i etaPy kształtowania się regionalizmu

Streszczenie: Celem artykułu jest zdefiniowanie regionalizmu w perspektywie socjologicznej.SamozjawiskopojawiłosięwEuropiewpołowieXIXw.,stającsięodtamtegoczasuobiektembadańnaukowych.Wtekściezaproponowanointegralnądefinicjęzjawiska,charakteryzującczteryjegowymiary:tożsamość,instytucje,ideologięorazdziałania.Dodatkowoopisanezostałykultu-rowe,gospodarczeipolitycznetypyregionalizmu.Scharakteryzowanotakżeprocesformowaniasięzjawiskawperspektywiedługiegotrwania.Zarysowanowpływpaństwanarodowegonakształ-towanie się regionalizmu i ukazano jego związki z procesami decentralizacji. Ponadto opisanowzajemnerelacjeregionalizmuorazpolitykUniiEuropejskiej,atakżetransformacje,jakimulegawzmiankowanezjawiskopodwpływemglobalizacji.

Słowa kluczowe: regionalizm,typyregionalizmu,państwonarodowe,decentralizacja,UniaEuro-pejska,globalizacja

causes and stages of regionalism formation

Abstract: The purpose of this article is to define the phenomenon of regionalism from thesociological perspective. Regionalism as such appeared in Europe around the mid-nineteenthcentury,andsincethenhasbecomeanobjectofscientificresearch.Thearticleproposesanintegraldefinition of regionalism and describes its four dimensions: identity, institutions, ideology andpractice.Italsoidentifiesthecultural,economicandpoliticaltypesofregionalismandoutlinestheprocessofshapingregionalisminthelong-termperspective.Thearticledescribestheinfluenceofthenationstateontheevolutionofregionalismandanalysestherelationshipbetweenregionalismandprocessesofstatedecentralisation.ItalsodescribesmutualrelationsoftheEuropeanUnionanditspolicieswithregionalism,whichisbeingtransformedduetoglobalisation.

Keywords: regionalism, types of regionalism, nation state, decentralisation, European Union,globalisation

Wwieluregionachświatagrupymieszkańców,mającpoczucieodrębnościodwiększościpaństwowejinarodowej,działająnarzeczochronyswojejregional-nejodmienności.Aktywnośćtarodzisięczęstozpoczuciazagrożenia,zmajo-ryzowaniaprzezpaństwowecentrum,aniekiedyzprzeświadczenia,żepaństwoniesprawiedliwieredystrybuujączasoby,działanagospodarcząniekorzyśćregio-nu.Bywaitak,żemieszkańcychcąswojąodmiennośćwykorzystaćjakoczynniksłużącyrozwojowigospodarkiregionualboczując,żeasymilująsięwhomoge-nizowanejprzezglobalizacjękulturze,zwracająsiękutemu,coimnajbliższe,

Studia Regionalne i LokalneNr 4(74)/2018

ISSN 1509–4995doi: 10.7366/1509499547403

PRZYCZYNYIETAPYKSZTAŁTOWANIASIĘREGIONALIZMU 49

to jest regionalnej tożsamości ikulturze.Wszystkie te aktywnościwpisują sięwzjawiskookreślanemianemregionalizmu.Wniniejszymartykulescharaktery-zowanezostałygłówneczynniki,któregenerująpowstawanieitrwanieregionali-zmu,wrazzopisemetapów,najakichpojawiałysięposzczególnejegoodmiany.Celem tego tekstu jest usystematyzowanie socjologicznej refleksji nad przed-miotowymzjawiskiem,wyłożeniewsyntetycznejformiespecyfikiregionalizmuoraz zarysowanie procesu jego formowania się.Opracowanie stanowi pewienszkiciniewyczerpujetematu,możesięjednakprzyczynićdolepszegozrozu-mieniazjawiska.Wpierwszejkolejnościzaprezentowanazostaniejegodefinicja,anastępnierelacjepomiędzyregionalizmemainstytucjąpaństwanarodowego.Wdalszejczęścitekstuopisanybędziewpływprocesówregionalizacjiiglobali-zacjinakształtowaniesięcharakteryzowanegotuzjawiska.

Regionalizm i jego odmiany

Pojęcie regionalizmu używane jest szerokow naukach społecznych,w po-szczególnychdziedzinachjestjednakróżnierozumiane.Politologowiedlaprzy-kładuwiążąjezrozumieniemregionuujmowanegojakoczęśćświata,kontynentlub jego fragment, opisując regionalizm jako „procesy integracji, obejmującekrajenależącedojednegoregionuświata”(Szul2013,s.107).Przykłademtegorodzajuprocesujestintegracjaeuropejska.Wstudiachregionalnychilokalnychregionalizmtraktowanyjestjakoproceszachodzącynaobszarzeregionucharak-teryzowanegojakoczęść jakiegośpaństwaczy terytoriumzajmowanegoprzeznaródiwtakimrozumieniuopisywanyjestwtymartykule.Jednakżeinagruncienauk,którepodzielająwskazanewyżejrozumienietegopojęcia,funkcjonująróż-nesposobyjegoujmowania.Wjęzykoznawstwienaprzykładregionalizmwią-żesięzwystępowaniem„formybądźwłaściwościjęzykowej,spotykanejtylkonaograniczonymterytoriumwjęzykuogólnym,wktórymoneniewystępują”(Chudziński 2013, s. 7). Nieco inaczej charakteryzuje go socjologia regionu,oczymbędziemowaniżej.Zjawisko regionalizmu odnosi się do terminu „region”.W związku z tym

należysprecyzować,wjakisposóbwniniejszymartykuleówterminjestrozu-miany.Ponieważtekstpoświęconyjestregionalizmowi,niezaśregionowi,niebędęprzedstawiałkrytycznejanalizydyskusjinadtympojęciem,któratoczyłasięitoczywsocjologiiregionu.Ograniczęsiędowskazania,jakjestonujmowa-nywprezentowanymtuopracowaniu.ZaAndrzejemSadowskim(2006,s.131)stwierdzam, że region „obejmujewytworzony lub konstruowanyw dłuższymokresie iulokowanywokreślonejprzestrzeni,wyodrębnionyukładspołeczno--kulturowyopartynatrwałychpodstawach,najczęściejtradycjikulturowej,aletakże administracyjno-politycznych, ekonomicznych obejmujących w różnymstopniupowiązaniawzajemnejednostkiizbiorowościlokalne,ichkulturęorazróżne formywspólnych działań społecznych odniesionych do poszczególnychzbiorowości,jakidoogółumieszkańcówwydzielonegoukładu,którepozwalajątraktowaćgojakowyodrębnionącałość”.

JACEKPONIEDZIAŁEK50

Regionjakozjawiskospołeczno-kulturoweosadzoneprzestrzenniemusimiećcechyodróżniającegoodinnychtegotypuzjawisk.Charakterystykitemogąsięodnosićdozasobówkulturyregionu,jegoprzeszłościczyspecyfikipolitycznejlubgospodarczej.Regiontotakżezamieszkującagozbiorowość,którama„świa-domośćodrębnościodinnychgrupterytorialnychorazcechujesięposiadaniemtożsamości regionalnej” (Poniedziałek2011, s. 31). Jeston społecznym,„kul-turowo osadzonym procesem konstruowania i ustawicznego rekonstruowaniazbiorowościspołecznej,regionalnejsymbolikiiinstytucjiodnoszonychdokon-kretnego,ograniczonego terytorium”(Poniedziałek2016, s.27–28). Instytucjeodgrywająw tym procesie rolę „kulturowego instrumentarium. Z jednej stro-nyprzyjmująpostaćformalnychprzepisówipraw,nieformalnychreguł,kodówobyczajowych,systemówklasyfikacji,zbiorowychwyobrażeń,ideiorazoczeki-wań,zdrugiej–rutyn,nawyków,przyzwyczajeń,skryptówzachowań,schema-tówpoznawczych ioczekiwań jednostkowych, ściślepowiązanychz regułamiżyciazbiorowego”(Bukowski2011,s.9).Regionalizmtozjawiskowynikającezpostawjednostekludzkichłączonych

więziamigrupowymi,powstającymiifunkcjonującymiwświadomościludzkiejwyobrażeniami regionu jakorealnie istniejącegobytufizycznego,społecznegoikulturowego,odróżniającegosięodinnychtegorodzajufenomenów.Prowadzito z reguły do ukształtowania się tożsamości regionalnej, czyli identyfikacjimieszkańcówzwyobrażonąwspólnotą,któratakiregionzamieszkuje,mającpo-czucieodrębności od innych, coułatwiają treści symbolicznego,materialnegoczyprzyrodniczegozasoburegionuuznawanezaunikatoweidlaniegoswoiste.Tegorodzajupostawyitożsamościwpływająnakształtowaniesięzespołówidei,czyliideologiiregionalnej,wramachktórejartykułujesięodrębnośćiswoistośćjakiegoś regionu (Fitjar 2010, s. 5).W jej obrębie formułowane są postulaty,zgodniezktórymispecyfikaiodrębnośćregionuwymagajądziałańnakierowa-nychnaichzachowanie,ochronęlubodbudowę(Passi1990,s.239–256).Realizacja tych postulatów konkretyzowana jest z reguływmniej lub bar-

dziejzinstytucjonalizowanychtypachorganizacjispołecznych,odnieformalnychiniewielkichgrup„miłośników”regionu,przezsformalizowaneinstytucjeregio-nalistyczne,anawetmasoweruchyspołeczne.Regionalizmmożerównieżprze-jawiaćsięwukierunkowanychdziałaniachspołecznychipolitycznych,atakżeekonomicznych(Rykiel1993,s.88).Jesttoruchspołecznydziałającyprzezfor-malne inieformalne instytucje,organizacje idziałaniazbiorowe,kierującysięregionalnąideologią,którakonkretyzujeto,conazywanejest„interesemregio-nalnym”,odwołującysiędoistniejącejtożsamościregionalnejbądźtętożsamośćgenerujący.Ówinteresregionalnyzawierasięwpostulatachochronyspecyfikiiodrębnościregionuorazdbałościoto,bypotrzebyjegomieszkańcówbyłyna-leżyciezaspokajane(ChojnickiiCzyż1993,s.31;Obracht-Prondzyński2008,s.236).Wszystkiewskazanewyżejprzejawyregionalizmułączycel,jakimjestaktywizacjazbiorowościregionalnej,któramadziałać,aprzynajmniejbyćświa-domaiwspieraćdążeniazmierzającedoobrony,zachowaniabądźbudowyregio-nalnejspecyfiki.Celemdziałalnościwramachregionalizmujest„zachowanie,


wzmocnienie lub demonstrowanie odrębności danego regionu” (Szul 2007,s.115).Odrębnościmogąwynikaćzespecyficznychdlaregionucechspołeczno-kultu-

rowych,politycznychiekonomicznych.Tarzeczywiścieistniejącabądźwyima-ginowana,mniejlubbardziejuświadamianaodrębnośćregionumożedotyczyćjednegolubwszystkichwzmiankowanychtypówcech.Regionalizmodnosisiędocharakteryzującychregionodrębnościkulturowych,któremogąbyćwyraźnieprzezmieszkańców percypowane i artykułowane lub dopierow ramach dzia-łańregionalistycznychupowszechnioneizinternalizowane(Tomasiewicz1997,s.314–316).Sątowprzeważającejmierze„odrębnościjęzykowe,religijne,et-niczne,obyczajoweitd.danejzbiorowościregionalnej,odróżniającejsięwjakiśsposóbodwiększościdominującejwdanymkraju”(Obracht-Prondzyński2006,s.182).Regionalizmmoże takżebazowaćna specyficznejprzeszłość regionu,którazdaniem regionalistówwykształciła jegoodrębnośćkulturową, ale takżeadministracyjną,politycznąlubgospodarczą.Podłożemregionalizmujestnietylesamoistnienieodmiennościkulturowych

i tożsamościowych zbiorowości regionalnej, ile „poczucie niedowartościowa-nia,deprywacjiczywreszciedyskryminacji,zagrażającejjejtożsamości.Wceluusunięciatejniekorzystnejsytuacjipodejmujesiędziałanianarzeczwaloryzacjiwłasnej kultury i obrony swojej tożsamości przed zagrożeniemunifikacyjnymi asymilacyjnym ze strony większości” (Jałowiecki 1993, s. 12).W ten spo-sóbformujesięregionalizmzwanykulturowym.Wpisujesięonwcontinuum, gdziepojednejstronielokujesiętajegoodmiana,wprzypadkuktórejzakładasię, że region jest specyficzną, jakkolwiek integralną częścią jakiegoś narodu.Przykłademmoże tu służyć regionalizmkulturowypropagowany przez regio-nalistówZrzeszeniaKaszubsko-Pomorskiego (Obracht-Prondzyński 2006). Podrugiejzaśstronieskupiająsiętetypy,wodniesieniudoktórychuważasię,żere-giontonatyleodmiennaodresztyspołeczeństwanarodowegowspólnota„krwiiziemi”,żeniemożestanowićjegowariacji,nawetjeżeliwwieluaspektachjąprzypomina(Hryniewicz1993).Taodmianaczęstonosinazwęetnoregionalizmu(Strecker1994).JejilustracjąsąniektóreorganizacjeregionalistycznenaGórnymŚląsku,zeZwiązkiemLudnościNarodowościŚląskiejnaczele(Gorzelik2004,s.31).Jakoprzykładmożnaturównieżpodaćregionalizmkulturowywystępują-cynaobszarzehiszpańskiejGalicji(Iwanek2014,s.10).Regionalizm często generowany jest „różnicami poziomu gospodarczo-cy-

wilizacyjnego i szans rozwoju gospodarczego [danego regionu – przyp. J.P.]”(Chojnicki iCzyż1993,s.31).Mogąonewywoływaćpoczucie,wprzypadkuregionówuprzywilejowanychgospodarczo, że istniejekoniecznośćobrony in-teresów regionalnychwobecdziałań centralistycznegopaństwa,któreniespra-wiedliwieiwsposóbnieuprawnionyzawłaszczaregionalnebogactwo.Wiążesiętozpoczuciem,żekoszty funkcjonowania„całegokraju lub innych regionówprzerzucanesąwnieproporcjonalniewysokimstopniunabarkizbiorowościda-negoregionu”(Kwaśniewski1993,s.81).Tegorodzajuregionalizmto„przejawegoizmubogatychregionów,pragnącychoddzielićsięodbiedniejszychczęściswoichkrajów” (Szul 2013, s. 110).Ten typpostulatówwysuwany jest przez


wielkopolskichregionalistówdziałającychwRuchuRegionalnymWielkopolan(wmniejszymstopniuprzezUnięWielkopolan),gdzie twierdzi się, żebogac-twoWielkopolski niesprawiedliwiewyprowadzane jest przez rząd do innych,biedniejszychregionówPolski(Sikorski2014,s.139–152).PodobnepostulatystanowiłyrdzeńideologiiwłoskiejLegaNord(LigiiPółnocnej),którejdziałaczeisympatycyniechcielidzielićsiębogactwemregionówpółnocnychzpołudniemWłoch(Golemo2014,s.441).WartotuwspomniećobawarskichregionalistachdziałającychwramachBayernpartei(PartiiBawarii),którychpostulatywpisująsięw zarysowanywyżej regionalizm generowany czynnikami gospodarczymi(Sala2008,s.55).Jednymzczynnikówpowstawaniaitrwaniaregionalizmugospodarczegoczy

ekonomicznego jest równieżpoczuciegospodarczegoupośledzenia,dyskrymi-nacjiwpodzialeogólnonarodowychdóbr.Możnatumówićoregionalizmiere-windykacyjnym.Wregionachuprzywilejowanych,rzekomolubfaktycznieprzezcentrumzubażanychlubregionachbiednychrzeczywiściebądźrzekomoprzezcentrum niewspomaganych, często rodzą się tendencje regionalistyczne.Tegorodzajuprzekonania„mogąbyćzarównofałszywymisamousprawiedliwieniami,jakireakcjąnacałkiemrzeczywisteprzejawyzmajoryzowaniaipasożytnictwa”(Kwaśniewski1993,s.81).Tentypregionalizmuwystępujerzadziej,niemniejjednakodnotowywanyjestprzezbadaczykwestiiregionalnej.Zaprzykładsłu-żyćmogąpostulatyspiskichregionalistówkierowanedocentrumwBratysławie(Wojnicki2014,s.147).Regionalizmgenerowanyjestrównieżwówczas,gdydziałaniacentrumdecy-

zyjnegopaństwapowodująpoczucieupośledzeniapolitycznegoobjawiającegosiępostulatami idziałaniamizmierzającymidopolitycznegoupodmiotowieniazbiorowościregionalnej(Konarski2004,s.29).Centralistyczniezorganizowanepaństwosprzeciwiasięróżnymformomregionalizmu,nawet jeżelisą to tylkoaktywnościnakierowanenazachowaniepewnychregionalnychodrębnościitra-dycji,przyzupełnymbrakudziałańautonomizacyjnych.Nawetnajmniejszeira-cjonalnedążeniedozwiększeniapodmiotowościisamorządnościregionumożebyć potraktowane jako zagrażające państwu niebezpieczeństwo separatyzmu.Dziejesięniekiedy tak,„że imostrzejcentrum[…]sprzeciwiasię regionaliz-mom,tymbardziejskłaniająsięone[regiony–przyp.J.P.]właśniekurzeczywi-stejautonomii,anawetzmianieafiliacji”(Kwaśniewski1993,s.82).NatakiejwłaśniepodstawiekształtujesięregionalizmgagauskiwMołdawii(Cwicinskaja2014,s.170–180).TegorodzajuregionalizmwystępujetakżeweWłoszech,cho-ciażbynaobszarzePiemontu(Misiuda-Rewera2014,s.107).Wlatach80.XXw.wwieluetniczniefrancuskichregionachFrancjizaczęłysiękształtowaćanalo-giczneregionalizmywyrastającezrozczarowania„wobeccentralnegoplanowa-nia i ingerencjipaństwawspołeczeństwo,wiązałysię takżezposzukiwaniembardziejdecentralistycznychibliższychproblemommetodrządzenia”(Kaelble2010,s.233).Taka sytuacja często powoduje, że „elity regionalne czują się odsunięte od

partycypacjiwsprawowaniuwładzy,aniktniechcebyćmarginalizowany,spy-chanynaperyferiesystemupolitycznego”(Obracht-Prondzyński2008,s.182).


Topoczucieczęstostanowiimpulsdoformowaniasięregionalizmuwpolitycz-nejodmianie.Sprzyjatemuistniejącewświadomościregionalnychelitpoczuciepolitycznej marginalizacji, rozpowszechnione w odczuciu mieszkańców prze-świadczenieobrakuwpływunafunkcjonowanieswojegoregionu.Regionalizmpolitycznyróżnisięwewnętrzniewzależnościodpostulatówkierowanychwo-bec centrum, od żądań zwiększenia uprawnień samorządowych (regionalizmsamorządowy) po postulaty objęcia regionu specjalnym statusem cechującymsięznacznąpolitycznąniezależnością(regionalizmautonomizacyjny).Pierwszyz typówzobrazowaćmożnaprzykłademwzmiankowanychwcześniej regiona-lizmówwe Francji, drugi reprezentowany jest przez działaczy i sympatykówRuchuAutonomiiŚląska(Sekuła2009,s.57–150).Zarazemjednakpoluzowa-niecentralistyczniezorientowanejpolitykipaństwa,wrazzprzyznawaniemre-gionomkompetencjizarządczychwodniesieniudosferypolitykigospodarczeji kulturowej regionu, tworzy sprzyjające warunki rozwoju regionalizmu, jakwlatach90.XXw.wWalii(Galent2014,s.38–55).Regionalizmymogąbazowaćnajednymtypieczynników,przykładowonie-

malżewyłączniegospodarczych,jakwprzypadkuregionalistówbawarskichczywielkopolskich.Mogą też skupiać się tylko wokół spraw kultury, tożsamościijęzyka,jakwprzypadkuregionalistówbretońskichzainteresowanychgłównierewitalizacjąwłasnejunikatowejkultury(Dołowy-Rybińska2011,s.104–211).Regionalizmytemożnazasadnieokreślaćmianem„jednowymiarowych”.Istniejąrównież i takie, które kształtowane są przez czynniki kulturowe, gospodarczei polityczne równocześniew prawie takim samym stopniu. Przykładem niechbędzieturegionalizmkataloński,wktórymdziałasięwkierunkupostulowanegozwiększeniapodmiotowości politycznej regionu i ochronyodmienności kultu-rowejorazprzeciwdziałaprzechwytywaniuregionalnegobogactwaidystrybu-owaniugodoregionówbiedniejszych.Tentypnosinazwęregionalizmu„wielo-wymiarowego” (Szul 2013, s. 109).Regionalizmymogąmieć z jednej stronycharaktertrwały,sięgająckorzeniamidowiekuXIX,jakserbołużyckiruchetno-regionalnywNiemczech(Mieczkowska2014,s.245–262).Zdrugiejzaśstronyistnieją„regionalizmy-efemerydy,jaknaprzykładregionalizmmorawskiwdaw-nejCzechosłowacji(aobecniewRepubliceCzeskiej),który«eksplodował»napoczątkulat90.,awdziesięćlatpóźniejprawienicponimniezostało”(Szul2013,s.109).Regionalizmmożebyć indukowanyz zewnątrz,przykładowoprzezwładze

państwowe,które chcąpodporządkować sobie jakieś zbiorowości, kanalizującichdziałaniawkierunkuaktywnościkulturalnejpoto,byodciągnąćuwagęodfaktycznejpolitykipaństwazmierzającejdoasymilacjijakichśzbiorowościregio-nalnychwnarodowejwiększości.Zaprzykładsłużyćmożezorientowanypolo-centrycznieregionalizmkarpackipropagowanyprzezwładzeIIRzeczypospolitej,wceluprzeciwdziałaniaprzebudzeniuetnicznemuKarpatorusinów(Grott2015,s.59–72).Regionalizmkształtujesięrównieżwówczas,gdypaństwowwyni-ku swojejpolityki, naprzykładdecentralizacji zarządzania, tworzyodpowied-niewarunkidowykształceniasiętegotypuaktywnościwregionach.DziałosiętakwprzypadkuPolski,kiedytoporeformiesamorządowejz1999r.wwielu


regionach,naprzykładnaDolnymŚląskuczynaZiemiLubuskiej,zaczęłypo-wstawaćinicjatywyzczasemwyczerpująceznamionaregionalizmu(Śliwa2005,s. 149–164). Regionalizm bazuje także na spontanicznych i endogennych re-gionalnie inicjatywach, jakwprzypadku regionalizmupodhalańskiego (WnukiKudasik1993).

Państwo narodowe w procesach generowania regionalizmu

RegionalizmzdaniemMichaelaKeatinga(2013,s.11)niejestzjawiskiempo-wstałymwspółcześnie,ma owiele dłuższą historię. Jego zaistnienie i rozwójwpisująsięwszerszeprocesyzwiązanezpojawieniemsięnowoczesnegonaroduiinstytucjipaństwanarodowego.Dokładniejrzeczujmując,możnagookreślićjako reakcjęna teprocesy (Żelazny2006, s. 63–75).Regionalizmpojawił sięirozwinąłwokresiekrystalizowaniasię„państwnarodowychwXIXiwpierw-szejpołowieXXwieku.[…]Wtakichwarunkachkażdewyodrębnieniesięre-gionu pod względem gospodarczym, prawnym, kulturowym czy językowymbyłozamachemnaideęjednościnarodowejijakotakiemusiałobyćzwalczanewmiaręmożliwościpaństwa-narodu”(Szul2007,s.116).Wtakimrozumieniuregionalizmuijegogenezyniedasięzrozumiećbezodniesieniasiędoprocesówpowstawaniapaństwnarodowychinowoczesnychnarodów.Powstanienowoczesnychnarodówiinstytucjipaństwanarodowegotokonsek-

wencjapoprzedzającychichpojawieniesięprocesówlongue durée,którychare-nąbyłaEuropaodkońcaXVdokońcaXIXstulecia(Braudel2006,s.333–394).Doichwykształceniaprzyczyniłysię„trzytypyrewolucji,któreporazpierwszypojawiłysięnaZachodzie,aczkolwiekwdługimokresieiniekonieczniewjed-nymmiejscu.Były to rewolucjew sferzepodziałupracy, kontroli administra-cyjnej oraz rewolucjaw sferzekoordynacji kulturowej” (Smith2009, s. 195).Naobszarzekontynentueuropejskiegowewskazanymokresiewobrębiepaństwzauważalne są procesy wewnętrznej konsolidacji polegające na zrazu powol-nym,zczasemzaścorazbardziejdynamicznymintegrowaniusięwewnętrznympaństwiichzbiorowości.Będącewistociekonglomeratamiróżnorodnychregio-nalnychilokalnychukładów,zróżnicowanychpodwzględemgospodarczym,et-nicznymikulturowym,atakżepolitycznym,państwaprzechodziłyprocesywe-wnętrznejkonsolidacjiwewszystkichwskazanychzakresach–choćwróżnymtempiewodniesieniudoposzczególnychzjawiskczyichlokalizacji(Elias2011,s. 393). Procesy te prowadziły dowewnętrznej unifikacji polityczno-prawnej,gospodarczejikulturowejpaństweuropejskich,gdziewystępującewprzeszłościnieproblematyczneodmienności regionalne zaczęłybyć traktowane jakoprze-szkodylubzagrożenietejunifikacji,uważanejzawartośćnadrzędną(Szul2007,s.116).Pierwszy ze wskazanych procesów dotyczy integracji poziomej, czyli in-

korporacji jurydyczno-biurokratycznej regionów poprzez stopniowe tworze-nie jednolitego dla całego państwa systemu prawnego i administracyjnegoprzy sukcesywnym rugowaniu regionalnych czy prowincjonalnych odrębno-ści, czemu towarzyszyło rozbudowywanie i lokowaniew nich sieci instytucji


administracyjnychpaństwa. JakwskazujeCharlesTilly (1975, s. 35), to stop-niowyprocestrwającyodkońcaXVdoXVIIIw.weFrancji,Anglii,Hiszpanii,apóźniejPrusach,Szwecji iRosji.Wewskazanymokresiepodjętowysiłki le-gislacyjne i organizacyjne na rzecz ujednolicenia i usprawnienia zarządu ad-ministracyjnegoFrancji. Szczególnie intensywnie proces ten zaczął zachodzićpo1661r.,kiedy to reformyujednoliceniasystemuprawno-administracyjnegorozpocząłJean-BaptisteColbert,ministerkrólaLudwikaXIV.Mimowielusuk-cesów proces inkorporacji jurydyczno-biurokratycznej regionów państwa niewytworzył zintegrowanego systemu prawno-administracyjnego. „Odrębnośćstatusuprawnegoróżnychprowincjiniewygasła. Intendencisprawni igorliwizderzalisięniejednokrotniezzasiedziałąwprowincjachstrukturąurzędówielitregionalnychizestarciategoniezawszewychodzilizwycięsko”(Baszkiewicz2008,s.254).WGaskonii,Prowansji,AlzacjiczyBretaniiprocesyinkorporacjiwywoływały regionalnyopór,dlatego teżw„sumieażdo rewolucji [WielkiejRewolucjiFrancuskiej–przyp.J.P.]absolutyzmniezdołałujednolicićsystemurządzenia”(tamże).Podobne procesy następowały w innych krajach Europy, zwłaszcza jej za-

chodniej części. W Hiszpanii rozpoczęły się w czasach panowania KrólówKatolickichnaprzełomieXViXVIw.KonsolidacjapolegałanasukcesywnymwłączaniudoKrólestwaKastyliiinnychmonarchiiPółwyspuIberyjskiego,takichjakKrólestwoNawarry,KrólestwoAragoniiikatalońskiehrabstwoBarcelony.ProcesyteprzyspieszyłynapoczątkuXVIIIw.,kiedytorządymonarszeobjęliwHiszpaniiBurbonowie.Próbykonsolidacjipaństwaskończyłysięwojną to-czonąw latach 1700–1714międzyKastylią aAragonią,Walencją iKatalonią(Davies2010,s.237).PojejzakończeniuwprowadzonowżycieNueva Planta (NowyPlan)ujednolicającyadministracyjniepaństwo,znoszącybowiemwięk-szość przywilejów i odrębności prawno-administracyjnych poszczególnychregionów(DeLara,Baruque,Ortiz2012, s.332).Wewskazanymokresiedo-chodziłorównieżdokonsolidacjiregionówAnglii iWalii.Aw1706r.angiel-scyparlamentarzyściwWestminsterzeprzyjęliaktzatytułowanyBill of Union (Ustawaozjednoczeniu),wmyślktóregotworzonojednopaństwopodnazwąWielkiejBrytanii oraz znoszonoodrębność państwową i prawnąSzkocji,wy-wołująctymsamymniezadowolenieSzkotów,któreniekiedyprzekształcałosięwotwartybunt(Davies2007,s.554).Podobneprocesyzachodziłyiwinnychkrajach,zróżnąsiłą,przynoszącroz-

maiterezultaty.Współtowarzyszyłoimformowaniesięinstytucjipaństwanaro-dowego.Jegopoczątekdatujesię„narok1648,kiedytozawartotraktatwestfal-ski,dziękiktóremuzakończyłasięniemieckafazawojnytrzydziestoletniej.Towłaśnieod tejugodypokojowejzostaławprowadzonapo razpierwszyzasadasuwerenności terytorialnejw stosunkachmiędzynarodowych” (Wnuk-Lipiński2004,s.146).Trzebabyłojednakczekać„ażdoXIXwieku,bypaństwateza-częły przekształcać sięw państwa narodowe i dopierowtedy powstał systemtego typupaństw” (Smith2009, s. 14).Wskazanewyżej procesy inkorporacjijurydyczno-biurokratycznejregionówprowadzącedointegracji tworzącychsiępaństw narodowych skutkowały ujednoliceniemwewnętrznym państww tym


zakresie.Likwidującznacznączęśćodrębnościprawnych iadministracyjnych,naruszanointeresyregionalnychelit,coniejednokrotniewzbudzałoniezadowo-lenieiopór,osadzająctymsamymwpamięcispołecznejikulturowejprzyszłychpokoleńwspomnieniedawnejniezależności.Rodziłosięrównieżtransmitowanemiędzygeneracyjniepoczuciekrzywdyipolitycznejmarginalizacji,dającasumptdowykształceniasięwprzyszłościregionalizmówpolitycznych.Wskazanym procesom towarzyszyła inkorporacja regionów w wymiarze

gospodarczym. Kształtowanie się systemu państw narodowych przyniosło odpoczątków XVII w. wzmożoną rywalizację handlową między europejskimipaństwami, w szczególności Francją, Anglią i Hiszpanią. W efekcie zaczętokonsolidowaćgospodarczoobszarypaństw,zmuszającposzczególneregionalnecentra gospodarcze dowytworzeniawewnątrzpaństwowych związków gospo-darczychnapoziomieogólnokrajowym.Naregionynakładanoujednoliconecła,podatkiiinneopłaty,stopniowolikwidującodrębnościgospodarcze,przywilejeizyski,jakieczerpałyonezeswejodmienności.Zczasemprocesyteprowadzi-łydozacieraniasię istniejącychpodziałówregionalnych(Smith2009,s.196).Opisywanytuprocesnaruszałstabilnośćregionalnychukładówgospodarczych,uderzałwinteresyregionalnychprzedsiębiorców,stawałsiędolegliwydlaludno-ścichłopskiejzmuszonejpłacićkolejne,nakładaneprzezwładzecentralne,podat-ki.Prowadziłotodoniepokojów,anawetotwartychbuntówwXVIII-wiecznymKrajuBasków,gdzie inkorporacjagospodarcza regionuwywołałaprotestyba-skijskichrybaków,właścicieliziemskich,anawetchłopówipasterzy(Lecours2010, s.212).AnalogicznezjawiskaodnotowywanowSzkocji,gdzieszkoccyhandlowcy,właścicieleziemscyczypasterzeczulisięgospodarczozmajoryzo-waniiwykorzystywaniprzezAnglików.PodobniedziałosięteżwWalii(Hechter1995,s.82–90).WXVIII-wiecznejFrancjiinkorporacjagospodarczaregionówwywoływałaprotestywbogatejPikardii,atakżewbiedniejszejProwansjiczyzupełnieubogiejwówczasBretanii(Baszkiewicz2008,s.289).Wskazanepro-cesyprzygotowałygruntdlarodzącychsiępóźniejregionalizmówocharakterzegospodarczym.Inkorporacja jurydyczno-biurokratyczna i gospodarcza szła ramię w ramię

„z rosnącą konsolidacją kulturową. Język administracji odegrał kluczową rolęwwytwarzaniu standardowych sposobówkomunikacji, nie tylkona praktycz-nym poziomie regulacji państwowych, lecz także bardziej subtelnie, czyniącmożliwymwyobrażeniesobiejednościihomogenicznościprzezwyedukowaneklasy”(Smith2009,s.29).Językcentrumstałsięjęzykiemkomunikacjielitre-gionalnychzwładzami,azczasem–wyznacznikiemawansuspołecznegoelitregionalnychnimsięposługujących.Wygenerowanezostałowówczastakcha-rakterystycznewregionachpodporządkowanychzjawiskodyglosjiregionalnychelit.Wtensposóbregionalnejęzykiidialektyzaczęłybyćspychanenamargines,deprecjonowane,stającsięzbiegiemlatjęzykiemniższychwarstwspołecznychlubtych,którzysprzeciwialisięintegracjiregionówzpaństwem.Dotyczy to przykładowo języków celtyckich naWyspach Brytyjskich, po-

cząwszyodXVIIIw.(poprzyjęciuBill of Union)wIrlandii,WaliiiSzkocji,przyczymwtejostatniejodnosiłosiętozarównodoszkockiegojęzykagaelickiego,


jak i dialektu języka angielskiego lallans używanego na znacznych obszarachjejpołudniowejczęści (Hechter1995, s.74–79).Podobnie rzeczsięmiaławeFrancji,gdziejużw1539r.,wwynikuwprowadzeniawżyciewydanegoprzezFranciszkaIdekretuzwanegoVillers-Cotterêts(odmiejscowościjegoogłosze-nia),namocyktórego„językfrancuskizostałnarzuconyjakojedynyjęzykofi-cjalny,w którymmiały być redagowanewszystkie pisma, takie jak kontraktyczytestamenty.Rozporządzenietoczęstojesttraktowanejakopierwszapoważnamanifestacjafrancuskiegoimperializmujęzykowego”(Dołowy-Rybińska2011,s. 82). Chodziło tu nie tyle o zmianę języków poszczególnych ludówmiesz-kających w poszczególnych regionach, ile o ujednolicenie aktów prawnychi zwiększenie funkcjonalności administracji. Jednakże języki regionalne, takiejak bretoński czy oksytański używanyw Prowansji, Langwedocji i Gaskonii,stałysięjęzykamimasludowychlubczęścielitsprzeciwiającychsiędominacjifrancuskiego,znakomitazaświększośćregionalnychelitstałasięfrankofonami.Podobnąpolitykę językowejgermanizacjiwprowadziłwKrólestwiePruskrólFryderykWilhelmI,nakazującw1717r.używaniewurzędachiszkołachstan-dardowegojęzykaniemieckiegoideprecjonującjęzykiregionalnychmniejszo-ści, takich jakŁużyczanie,Ślązacy czyPruscyLitwini.Zepchnął on takżenamarginesregionalneodmianyniemieckiego,takiejakchociażbyHochpreußisch(wysokopruski),będącywówczaswużyciuwPrusachWschodnich(Clark2009,s.121–123).Inkorporacjakulturowawwymiarze językowymdokonywanabyła również

za pomocą innychmechanizmów.Wspomagał ją stale rosnący od początkóweuropejskiejreformacjinakładksiążekdrukowanych,któreabybyćzrozumiałedlawszystkich,musiałybyćpublikowanewstandaryzowanychjęzykachnaro-dowych.Reformacjaprocesówwymusiła, azintensyfikowałagowspominanawcześniejrewolucjajurydyczno-biurokratycznazachodzącawramachposzcze-gólnychpaństw.Dotyczy to takżegazet,którezaczęłysięupowszechniać,po-cząwszyodpierwszychdziesięcioleciXVIIw.Przykłademmogąsłużyćniemiec-kiWöchentliche Zeitung wydawanyod1618 r.wGdańsku,Nieuwe Tijdinghe wychodząca od 1605 r.wAntwerpii czy francuskaLa Gazette, którą zaczętopublikowaćw1631r.Czytelnictwogazet–zrazuelitarne,zczasemzaśdostęp-necorazszerszymkręgomspołecznym–wymuszałoznajomośćstandardowegojęzyka.Prowadziłotorównieżdokonstruowaniawświadomościwizjijednościwspólnoty,któraprzekraczalokalneiregionalneograniczenia(Anderson1992,s.36).Podobnerolezaczęłyodgrywaćakademie,muzea,uniwersytetyzakładanewXVIIIw.wPrusach,Anglii,Francji,Hiszpaniiiinnychkrajach.Standardowyjęzykspychałnamarginesjęzykiczydialektyregionalne,wrazznimwregio-nachpojawiałysiętreścikształtującejsięjużwówczaskulturyogólnonarodowejdeprecjonującej z czasem kultury i tradycje regionalne.Wówczas to państwoprzejmowało„rolęedukatorawstosunkudoklasśrednich,starającsięzapomo-cązestandaryzowanejipatriotycznejkulturyuformowaćoddanychipolitycznieświadomychobywateli”(Smith2009,s.1999).Poczuciezmajoryzowaniajęzy-kowegoikulturowego,jakierodziłosięwtedywświadomościelitregionalnych,stanowićbędziepodstawyformowaniasiępóźniejregionalizmukulturowego.


Poprzezściślejszewchłanianieregionalnychperyferiiirozbudowędziałającejhomogenizującowwymiarzekulturynarodowejaparaturybiurokratycznejpań-stwo„niwelowałoróżniceregionalnewjęzyku(zasadacuius regio eius lingua),obyczajach iprawie,ponieważ łatwiejbyłoadministrować terytoriumkulturo-wo i językowo homogenicznym, niż borykać się z odrębnościami kulturowy-mi,obyczajowymi iprawnymiposzczególnychregionów”(Budyta-Budzyńska2010,s.61).Wówczastoinstytucjapaństwazwiększałafunkcjonalnośćiefek-tywnośćswoichdziałań,powodującniekiedyreakcjęelitregionówpodporząd-kowywanych,którezaczęłyformułowaćpostulatyobronyodrębnościiinteresówregionów.Wewskazywanymokresieregionalizmjakozjawiskozdefiniowanenapoczątkuniniejszegotekstujeszczesięwpełniniewykształcił,aswegorodzajutendencje protoregionalistyczne dotykały raczej elit niżmas.Niemniej jednakcharakteryzowanetuprocesystworzyływarunkidouformowaniasięwdrugiejpołowieXIXw.regionalizmówpolitycznych,gospodarczychikulturowych,za-równojedno-,jakiwielowymiarowych.WwiekuXIXwskazanetrzytypyinkorporacjiregionówuległyzintensyfiko-

waniu.WtrakcietrwaniaWielkiejRewolucjiFrancuskiejw1790r.rewolucyjnaKonstytuanta przyjęła reformęustroju terenowegopaństwa. „W imię jednościnarodowejzniesionowszystkiepartykularyzmyiprzywilejeregionalne.Krajpo-dzielononawielkiejednostki(departamenty,wliczbie83)zzupełnymzarzuce-niemtradycjidawnychprowincji;ochrzczonojeodnazwgeograficznych(rzek,gór).Oznaczałotoradykalnezerwaniezprzeszłościąwimięrównościiracjonal-ności”(Baszkiewicz2008,s.344).Działaniomkonsolidacyjnymwwymiarzeju-rydyczno-biurokratycznymtowarzyszyłyinicjatywycentralizacjigospodarczej,znoszonoprzywilejeiodrębneregulacje,cłaimyta,dzieląceregiony.Założono,że jednośćnarodowawymagazastąpieniastandardowymfrancuskimdawnychdialektówigwar,jakimimówionowregionach.Polityka zapoczątkowana przez jakobińskich centralistów kontynuowana

byłaprzezwładzenapoleońskie, IIRepublikę,CesarstwoFrancuskie iwładzeIIIRepubliki.„Niepodzielnośćpaństwapociągałazasobąuniformizacjękultu-rowąihomogenizacjęobywateli”(Smith2009,s.1999).Wostatnichdziesięcio-leciachXIXw.objętowiększośćobywateliobowiązkowąmasowąedukacjąnapoziomiepodstawowym,upowszechnił się równieżmasowypobórdowojska.Obieteregulacjepełniłyfunkcjesocjalizacyjneobywatelizróżnychprowincjidojednolitejnarodowejkulturyfrancuskiej.Wtymteżczasiemieszkańcy,oby-wateleFrancji, zaczęliodczuwać swoją „francuskość” i stawiać lojalnośćwo-becpaństwanarodowegoponadróżnelokalneiregionalnepowiązania.Zarazemjednak wskazane procesy doprowadziły do narodzin regionalizmów i etno-regionalizmównaKorsyce,wGaskonii,Prowansji iBretanii (Schrijver 2006,s.175).Francuscyregionaliściw1900r.powołalidożyciaFrancuskąFederacjęRegionalistyczną, zaczęto również wydawać regionalistyczne pisma L’Action régionaliste czy Tribune régionaliste(Chudziński2013,s.9).Podobneprocesyzachodziłytakżewinnychkrajacheuropejskich.Hiszpańskie

elitypolityczneprzez całyXIXw. starały siękopiować francuskimodelpań-stwa scentralizowanego, likwidując stopniowo odrębności regionalne przez


wprowadzaniejednolitegoprawaibiurokracjidlawszystkichprowincji.Dziękirozszerzającejsięedukacji i służbiewojskowejdokońcawiekuudałosięwy-pracować i ustabilizować konstrukt zwany narodową kulturą hiszpańską. PodkoniecXIXw.mamydoczynieniaznarodzinamisilnychruchówregionalistycz-nychwGalicjiietnoregionalistycznychwKrajuBaskóworazKatalonii(Keating2003,s.27).WeWłoszechpodobneprocesyrozpoczęłysiępo1861r.,kiedytodokonałosięzjednoczeniepaństwa.Mimopodejmowanychstarań,atakżewre-akcjinanie,weWłoszechażdopierwszychdziesięcioleciXXw.utrzymywałysięznaczneróżniceregionalne(Misiuda-Rewera2014,s.99).CamilloCavour,tworzącustrójpaństwa,starałsię lawirowaćmiędzydecentralizacjąacentrali-zmemwzorowanymnanapoleońskiejFrancji.Mimoto,wszczególnościwbied-niejszych regionach południa, dominacja gospodarcza i polityczna Włochówzpółnocywywoływałagwałtownyopór.WKalabriigrupymieszkańcówzwanebrigantaggiowystępowałynawetzbrojniewobronieswoichregionalnychinte-resów.Procesycentralizacjiihomogenizacjikulturowejzmniejszymnatężeniemza-

chodziływXIXipierwszychdziesięcioleciachXXw.takżenaobszarzeWielkiejBrytanii(Schrijver2006,s.263).WówczastonaterenieWaliizaczęłysięodra-dzaćetnoregionalistyczne inicjatywy, formalne iniesformalizowane,organizo-waneprzezwalijskieelity lubpowstającespontanicznie,zwaneeisteddfod.Sątofestiwalepieśniiopowieściceltyckichpopularyzującychunikatowąwalijskąhistorięikulturę(Morgan2008,s.65).RównieżwSzkocjizaczęłydziałaćorga-nizacjeregionalistyczne,takiejakEdynburskieTowarzystwoCeltyckiezałożonew1820r.,mającebadaćipropagowaćkulturęmaterialnąiniematerialną,atak-żejęzykszkockichgórali(Trevor-Roper2008,s.38).Po1871r.wCesarstwieNiemieckim także rozpoczęły się wskazywane procesy, choć ze względu naustrojowąkonstrukcjępaństwazostałyonezintensyfikowanedopieropodkoniecXIXstuleciaibyłykontynuowaneażdozakończeniaIIwojnyświatowej.Nate-renieNiemiecrozwijałysięwówczastowarzystwaludoznawcze,zczasemprze-kształcającesięwwyspecjalizowanetowarzystwaregionalistyczne.ZaprzykładniechposłużyzałożonewPrusachWschodnich,dokładniewPasłęku,w1898r.GórnopruskieTowarzystwoHistoryczne(OberländischerGeschichtsverein),pro-pagująceniemieckość regionu, ale i jegowyjątkowośćhistoryczną, kulturowąijęzykowąnatleinnychregionówkraju(Kossert2009,s.144).Omawiane procesy różnie przebiegały w poszczególnych państwach, ze

względu na odmienności w regionalnej dywersyfikacji kultur czy gospodarekczyodrębnątradycjępaństwowości.„Oznaczatowpraktyce,żeinnycharakterprzybierałruchregionalnywpaństwachscentralizowanych,takichjakFrancja,ainnywzdecentralizowanych,jaknp.Niemcy,WłochyczyHiszpania”(BałdysiGeisler2008,s.99).Zawszejednak,wwiększymczymniejszymstopniu,for-mowaniesięnowoczesnegonaroduipaństwanarodowegowiązałosięzkoniecz-nościązwalczanialubwchłanianiaregionalnychodrębnościkulturowych,tozaśrodziło w świadomości ludzi poczucie inności, a często konieczności obronyswoistości regionalnychwyróżnikówkulturowych (np. zwyczajów,ubioru, ję-zyka)czyteżekonomicznych,aniekiedytakżepolitycznychinteresówregionu.


W wielonarodowych imperiach Europy Środkowo-Wschodniej zaintereso-wanie ludowością oraz działania zmierzające do rewitalizacji kultur regional-nych stanowiły substytut traktowanych jako antypaństwowe aktywności na-cjonalistycznych (Damrosz 1987, s. 82). W przypadkuAustro-Węgier, RosjiczyCesarstwaNiemieckiego regionalizm był niekiedy substytutem działalno-ści narodowej i ideologii nacjonalistycznejmniejszości narodowych. Tytułemprzykładu służyćmoże założonyw1874 r. ruchmłodoczeski (Národní stranasvobodomyslná),któryzacelpostawiłsobierewitalizacjęczeszczyzny,kulturyczeskiejiuzyskanieregionalnejautonomiiwramachAustro-Węgier.Podobnierzecz się miała z ruchem kaszubsko-pomorskim, który wyrósł jako sprzeciwwobec integracji politycznej i homogenizacji kultury państwa niemiecko-pru-skiego.Wtymcelupowołanodożyciaw1912r.TowarzystwoMłodokaszubów(Obracht-Prondzyński2008,s.236).RomanWapiński(1993,s.43–44)zauważa,żewodniesieniudotegorodzajuprzypadkówprzejawomzainteresowaniaregio-nalną„kulturąludowątowarzyszyło,podobniejakwwypadkuinnychnarodówpozbawionych swobody kształtowania swych losów, doszukanie się w ludzieszczególnychwartościnarodowych,instynktunarodowego”.WXIX iwpierwszychdziesięcioleciachXXw. splotły sięprocesykształ-

towania sięnarodu,nacjonalizmu ipaństwanarodowegoorazzintensyfikowa-ły się procesy tworzenia się wewnątrzpaństwowej homogeniczności etnicznejikulturowej,która towspartaprocesamidemokratyzacji rozpoczęłaosłabianieregionalnychodrębności stojącychnadrodzedo tworzenia jednolitegonarodu(Habermas1993,s.7–8).Wówczastowwynikuaktywnościnacjonalistycznychelit,atakżedziałalnościagendpaństwanarodowegozaczęłykształtowaćsięna-rody,jakohomogenicznewspólnotykulturowe.Splotłosiętoztworzeniemsięgospodarekrynkowychorazindustrialnegokapitalizmu,cowymusiłowchłonię-cierynkówregionalnychiusprawnienieprocesówzarządczychprzezstosowanietychsamychkodówjęzykowychikulturowych–„industrializacjimusi[bowiem]towarzyszyćkulturowahomogeniczność,zktórątrzebasiępoprostupogodzić”(Gellner1991,s.53).Państwanarodoweiindustrialnykapitalizmstałysięna-rzędziemhegemoniipolitycznej,kulturowej igospodarczejokreślonejnarodo-wości,dążącejdoujednoliceniatożsamościikulturynarodowej(Giddens1996,s.13).Wskazaneprocesyprowadziłydonegatywnychwaloryzacjiregionalnegozróżnicowaniakulturowego,takprzecieżcharakterystycznegodlawielukrajóweuropejskich.Ichkonsekwencjąbyłoformowaniesięideologiiregionalizmuorazorganizacjiiruchówregionalnych,odwołującychsiędopostulatówochronyre-gionalnychodmienności.

II fala regionalizmu – regionalizm po regionalizacji

Regionalizm,jakstarałemsiępokazać,tokonsekwencjakształtowaniasięna-rodów,nacjonalizmuipaństwanarodowych.„Negatywnedoświadczeniadrugiejwojnyświatowej,ofiarizbrodnipopełnionychwimięideinarodowej,spowo-dowaływznacznymstopniudyskredytacjęideologiinacjonalistycznych,awrazznimi–osłabienieideibezwzględnejjednościnarodu,państwa,kulturyijęzyka.


Stworzyłotodogodniejszewarunkidowyrażaniakulturowejijęzykowejspecy-fikiregionów”(Szul2013,s.124).Niemniejjednakwyraźnązmianęstosunkupaństwnarodowychdoregionalnegozróżnicowaniaprzyniosłakulturowai in-telektualnarewolucjalat60.XXw.Takiezjawiskajaktrybalizm,poszukiwanietożsamości,ludowości,wielokulturowośćiregionalizmprzestałybyćtraktowanejako zagrażające jedności narodowej.Wmiejsce tej ostatniej jakomechanizmintegracyjnyzaczętopodstawiaćdopełniającesięiwzmacniająceróżnorodnośćiwielość. „Odrodzenieeuropejskich ruchówregionalnychbyłopodkoniec latsześćdziesiątych w Europie Zachodniej szczególnie żywe we francuskich re-gionachAlzacji,Bretanii,OksytaniiiKorsyki,wbrytyjskichregionachSzkocjiiWalii,weflamandzkiejiwalońskiejczęściBelgii,apoupadkudyktaturyFrancowhiszpańskich regionachKatalonii,KrajuBasków iGalicjiorazwewłoskimpołudniowymTyrolu”(Kaelble2010,s.233).Nieoznaczato,żeregionalizmjakoreakcjanapresjęhomogenizacyjnąpań-

stwanarodowegobyłcharakterystycznytylkodlaXIXw.,nawetjeżeliuwzględ-nisięfaktzmniejszeniapresjiwywieranejnaregionyprzezinstytucjepaństwanarodowego.Mimolicznychprzemiannieusuwalnącechąpaństwawspółczesne-go jest terytorialne (w tym regionalne) zróżnicowanie, które cały czas podsy-casprzecznościistniejącemiędzyregionamiiichwładzamiacentramipaństw(Castells2008,s.303).Wwieluprzypadkachróżnicowanietomacharakterkul-turowyietniczny.Częstocelenietylkoekonomiczne,lecztakżekulturowetychdwóchpodmiotówsąrozbieżne,tozaśniejednokrotnieskutkuje„ichagregacjąwformiez(re)konstruowanychtożsamości”(tamże,s.304).Przykłademtakichintensywnierekonstruowanychprzezregionalistówtożsamościmogąbyćiden-tyfikacje współczesnych Korsykańczyków z Fronte di Liberazione NaziunalediaCorsica(FrontemNarodowegoWyzwoleniaKorsyki),którzymimowypo-sażenia ichwyspywpewneuprawnieniapodmiotoweaktywnie (niewyłącza-jącdziałalności terrorystycznej)walcząo conajmniej autonomiędlaKorsyki.Innymprzykłademetnicyzującegosię regionalizmu jestPàrtaidhNàiseantanah-Alba (Szkocka Partia Narodowa) lub Esquerra Republicana de Catalunya(RepublikańskaLewicaKatalonii),którewkonfrontacjizbrytyjskimihiszpań-skimpaństwemnarodowymprzekształciłysięzetnoregionalnychwnacjonali-styczne(choćobalewicowe)ugrupowaniapolityczne.Niemniej jednakznacznaczęść ruchów regionalistycznychprzestała trakto-

waćpaństwonarodowejakowrogawówczas,kiedy–jaknadmieniłem–uznałoonoważnośćiwartośćregionalnegozróżnicowania.Tatendencjaregionalistycz-na w Europie Zachodniej wzmocniona została przez szereg procesów decen-tralizacyjnychzapoczątkowanychw latach70.XXw. „Wnowychwarunkachpolitycznych,społecznychiekonomicznychmodelscentralizowanegopaństwa,zwszechpotężnymrządemcentralnym,stawałsięanachronicznyicorazmniejsprawny. Rosła potrzeba decentralizacji, co stwarzało dogodniejsze warun-ki oraz argumenty na rzecz regionalizacji ekonomicznej” (Szul 2013, s. 124).Paradoksalnienie tylkocentralizmpaństwowyprowadzidopojawieniasię re-gionalizmów,wywoływaćjemożerównieżdecentralizacjapaństwprzybierającapostaćregionalizacji.Wskazanyprocestowyodrębnianiesięzcałościterytorium


kraju jednostek terytorialnych, którymprzyznaje się podmiotoweuprawnieniazarządczeodnoszącesiędowskazanychjednostek.Uprawnieniatedająsięwpi-saćwkontinuum, poczynając od zwykłego administrowania, a na regionalnejautonomiikończąc.Istotnyjestfakt,żedelegacjauprawnieńpolitycznychiadmi-nistracyjnychprzezcentrumdoregionumusiwyposażaćelitysprawującewnimwładzęwnarzędziaiinstrumentyfaktycznegowspółrządzenia(Bukowski2011,s.11).Sątoinstrumentyprawnezarządzaniaregionemoraznarzędziaiśrodkifinansowe,którejeumożliwią(Elsner2011,s.194).Regionalizacjamożebyć„odpowiedziąnapojawiającesięoddolniezapotrze-

bowanie (np. wyrażane przez wiele ruchów regionalnych żądanie autonomii)bądźteżstanowićfragmentrealizowanejodgórniewizjiprzebudowypaństwa”(Śliwa2005,s.151).Zjednejstrony„silny–tzn.mającyszerokiepoparciezestrony pewnych grup terytorialnych – regionalizm może wpływać na sposóbprzeprowadzaniaregionalizacji.Zdrugiejstronyzwykłyfaktistnieniaregionów,którezostaływyposażonewpewneuprawnienia,możeprowadzićdopowstawa-nia regionalnegopoczucia tożsamości,w tensposóbwzmacniającregionalizmjakotaki”(Gorzelak1993,s.46).Wytyczenieterytoriumioddaniegowewładz-two jakichś ciał politycznych w regionie mogą skutkować wygenerowaniemprocesówwytwarzania regionalnychodrębnościw ramachprocesu instytucjo-nalizacjiregionu(Paasi1999).Władzeregionalnezaczynająoperowaćnapolachpolityki,gospodarkiikultury,wytwarzającnietylkopewnepoczucieodrębnościczykoniecznośćzabieganiaoregionalneinteresy,lecz–corównieważne–legi-tymizującpoprzezteodrębnościkoniecznośćswojegoistnieniaiprawomocnośćswoichdziałań(Poniedziałek2010,s.37).Stymulująonepowstawanieinstytucjiregionalnych,awdyskursiepublicznympotwierdzająsłusznośćregionalistycz-nychpostulatówzawartychwregionalistycznejideologii.Wkońculat70.iwlatach80.XXw.„dośćnagleiprawiewcałejEuropie

(Zachodniej) nastąpiło przesunięcie kompetencji ze szczebla centralnego naniższe szczeble, po czym podobne zmiany nastąpiły po roku 1990w krajachdawnegoblokuwschodniego.Zmianomtymtowarzyszyłaaktywizacjaruchówregionalnych – regionalizmówwwielu krajach Europy” (Szul 2013, s. 108).Przykłademregionalizacji stymulującej regionalizmsłużyHiszpania,któraza-pisami konstytucji z 1978 r. (wraz z późniejszymi aktami prawnymi)w zasa-dzieprzyjęła,żejestpaństwemzregionalizowanym.Wieluregionomprzyznanoznacznekompetencjepodmiotowe,niektórewyposażonowróżnestopnieregio-nalnychautonomii.MamtunamyśliAndaluzję,KrajBasków iNawarręorazKatalonię.„Zczasemsystemtenpobudziłbezwątpieniapolityczneinteresyspo-łeczeństwregionalnychilokalnych,sprzyjałisprzyjakreowaniuregionalnych,atakżelokalnychpartiipolitycznych,regionalnychilokalnychsystemówpartyj-nych”(Iwanek2014,s.14).Zprzynoszącąożywienieregionalnereformądecentralizacyjnąmiaładoczy-

nieniarównieżsłynącazcentralizmuFrancja,gdzieustawąz1982r.(jejkolejneetapywprowadzonopo2003r.)zapoczątkowanoreformęprawiswobódgmin,departamentówiregionów,którezaczęłyfunkcjonowaćjakoodrębnejednostkizarządzane przezwybieranewwyborach powszechnych rady. „Wprowadzane


zmianyznaczącozmieniłypozycjęregionów.Zostałyonewzmocnionepolitycz-nieorazfunkcjonalnieistałysięformalnieelementemstrukturysamorządowej”(Śmiechowicz2008,s.416).Potejreformiezauważonowzrostaktywnościre-gionalistycznychwniektórychregionachFrancji,takichjakchociażbyProwansjaczyBretania(Dołowy-Rybińska2011,s.129).Proces regionalizacjiwWielkiejBrytanii z1998 r.noszącynazwędewolu-

cji przyniósł wprowadzenie w ramach państwa niesymetrycznej unii: dziękiScotland Act(UstawieoSzkocji)Szkocjazostaławyposażonawszerokąauto-nomięregionalną,adziękiThe Government of Wales Act(UstawieozarządzaniuWalią)Waliauzyskałalicznekompetencjepodmiotowe,nieotrzymującjednakautonomii.Reformataprzyczyniłasiędorozwojuetnoregionalizmu,anastęp-nienacjonalizmuszkockiegoietnoregionalizmuwalijskiego(Rajca2014,s.58–59).WprzypadkuPolskitakiepozytywnewzmocnienieregionalizmów,jaknaWarmiiiMazurach,nastąpiłowwynikuprocesuregionalizacjiskutkującejpo-wołaniemdożyciaw1999r.samorządowychwojewództw(Poniedziałek2011,s.343–356).Niekiedyprocesyregionalizacjinaruszająustaloneregionalneporządki,prze-

cinającgranicamiadministracyjnymiukształtowanejużregionalnecałościipod-porządkowującjebądźichczęściinnymcentromregionalnym,abywtenspo-sóbpogodzićszerokorozumianyregionalnyinteres.Rodzitofrustrację„nowymukłademregionalnymwpłaszczyźnieegzystencjalnejibehawioralnej,nieprzy-stającymdotradycyjnegoukładuregionalnego,zachowanego,anawetdominują-cego,wpłaszczyźniesentymentalnej.Wynikaonaznienadążaniaregionalizacjisubiektywnej za zmianami obiektywnego układu regionalnego” (Rykiel 1993,s. 88).To zaś prowadzi do przeświadczenia, że żyje sięw niesprawiedliwyminieadekwatnymukładzieregionalnymwpiętymwdziwaczneadministracyjneramy,którenijakniepasujądopojmowanejjakowłaściwa,tradycyjnaiprzezto„naturalna”formyregionalnejcałości(Rykiel1985,s.285–293).Niechybnieułatwiatorodzeniesiętendencjiregionalistycznych,któremogą

przeistoczyćsięwdojrzalszeformyregionalizmu.Zaprzykładsłużyćmożerefor-maadministracjiterenowejkrajuwPolscez1999r.,kiedytoGórnyŚląskzostałpodzielonyiumieszczonynaobszarzedwóchwojewództw,aznacznyfragmentWielkopolski ulokowano na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego.Wnastępstwiewzmiankowanejreformyniektórezregionówhistorycznychzo-stały podzielone i umieszczone w różnychwojewództwach, co spowodowałofrustrację i nasilenie aktywności rewindykacyjnego regionalizmu. PrzykłademmogątusłużyćrównieżRepublikaFederalnaNiemieciAustria,którepoIIwoj-nieświatowejzostaływwynikuustaleńzwycięzcówpodzielonenalandy(regio-ny)odużymstopniusamodzielności,wwieluwypadkachwyznaczonearbitralnieiwbrewwolimieszkańców.Przezlatautrzymywałsięnegatywnystosunekdonowejkonstrukcjipolitycznejiregionalnejwwymienionychkrajach.WskazanareformaspotkałasięzaprobatątylkowBawarii,gdzieoddawnasilnejestpoczu-cieregionalnejodrębności,onazaśzasadniczonienaruszyłahistorycznychgra-nicregionu.Ustrójfederacyjnyzsilnymiregionamimiałstanowićprzeciwwagędlaniemieckiegonacjonalizmuiimperializmu(Szul2013,s.125).


Omówione procesy wynikają ze zmiany filozofii funkcjonowania państweuropejskich, jakasiędokonaławlatach60.XXw.Torównieżkonsekwencjaosłabieniaomnipotencjipaństwanarodowegowywołanegocedowaniemczęściuprawnieńna rzeczstrukturUniiEuropejskiej,którazkoleidelegujeniektórezuprawnieńzarządczychnapoziomregionów,pośrednioumożliwiającpowsta-nie bądź rewitalizację kulturową i polityczną licznych ruchów regionalnych(Millon-Delsol1995,s.95).Jednymzeźródeł,zktórychUniaEuropejskawyra-sta,jestpaneuropejskifederalizm,forsującyideę„Europystuflag”,gdzieregio-nymiałystanowićgłównyelementnowejbipolarnejstrukturypaneuropejskiegopaństwa, zastępując państwanarodowe (Loughlin, 1997).Wielu regionalistówbyłoeuropejskimifederalistami, takjakliderbretońskiegoruchuetnoregional-negoYannFouéré(Tomasiewicz1997,s.304).Ruchyspołeczneodwołującesiędowskazanychideijednoczyłaniechęćdowładzysprawowanejprzeztradycyjnepaństwanarodoweiniekorzystnedlaregionów,zdaniemprzedstawicieliwspo-minanychśrodowisk,konsekwencjehomogenizacyjnejicentralistycznejpolitykitychpaństw(Loughlin1996,s.142).Idee europejskich federalistów nie przybrały instytucjonalnej formy euro-

pejskiego„superpaństwa” tworzonegoprzez regiony, jednakwieleznichzna-lazłozastosowaniewdziałaniuinstytucjipowstającejUniiEuropejskiej,dziękiktórej nastąpiła rewitalizacja regionalności (Paasi 2009, s. 123). Znalazła onaodzwierciedleniew idei„Europyregionów”,zgodniezktórą„regiony,będące«bliżejobywatela»niżpaństwa,potrafiąlepiejzarządzaćwieludziedzinamiży-ciaspołeczno-ekonomicznego.Regiony,teżwmyśltegopoglądu,sąwolneodhistorycznychobciążeńutrudniającychwspółpracępaństwnarodowych,a tymsamym– lepiej odpowiadają idei integracji europejskiej” (Szul 2013, s. 110).Wpływ idei europejskich federalistów i regionalistów na funkcjonowanie UEsprawił,żekwestiaregionalnaprzestałabyćtraktowanajakowyłącznadomenarelacjipaństwaijegoregionów.Wtensposób,dziękioddziaływaniomfederali-stówipowiązanychznimiśrodowiskregionalistycznych,koncepcjaupodmio-towienia regionów stała się integralną częścią nowego europejskiego systemuaksjologicznego(Schrijver2006,s.28).Procesyregionalizacyjnetoprzedewszystkimtworzeniewramachorganiz-

mów państwowych „nowych jednostek terytorialnych mających niejedno-krotnie rzeczywiste kompetencje administracyjne.W ten sposób pozycja tychjednostekstajesięcorazsilniejsza”(Tomaszewski2007,s.19).Procesówbezwątpieniawspierany jest przez politykęUnii Europejskiej, którawymusza nakrajach członkowskich regionalizację zarządzania pomocą strukturalną. Jużwpreambuledotraktaturzymskiegoz1957r.wpisanokoniecznośćupodmio-towieniaregionów,wszczególnościwsparciatych,którewrozwojuspołeczno--gospodarczymuznanozanajmniejuprzywilejowane.Służyćtemumiałpowsta-ływ1975 r.Europejski FunduszRozwojuRegionalnego, zarządzanie którymstarano się stopniowoprzenosićnapoziomsamorządów regionalnych.TraktatzMaastricht,którywszedłwżycie1listopada1993r.,nietylkowzmocniłpoli-tykęregionalnąpoprzezzwiększenieśrodkówfinansowychprzeznaczanychnajejrealizację;zmianydotyczyłyrównieżuproszczeniaprocedurprogramowania,


negocjowaniaorazwdrażaniaposzczególnychkomponentówskładającychsięnaniąprogramów.Celemtychzabiegówbyło„wytworzeniepresjiinstytucjonalnejnapaństwaczłonkowskie,abydoarenypolitykiregionalnejbezpośredniowłą-czyćaktorówregionalnych”(Gąsior-Niemiec2009,s.34).Wprzypadkuwielukrajówczłonkowskichmożnamówićoznacznymwpływienaupodmiotowienieregionówwskazanejpolityki.Wregionachzaczętoupatrywać„instytucjinadzo-rującychrealizacjępolitykUE,strażnikówróżnorodnościkulturowejorazinstru-mentówregionalizacji”(Downs2002,s.175).Zarysowaneprocesywzmocniłytendencje regionalistyczne występujące w niektórych regionach, na przykładwwojewództwiewarmińsko-mazurskim przyjmującym i negocjującym regio-nalneprogramyoperacyjne„WarmiaiMazury”(Poniedziałek2010,s.31–36).Bezpośrednie lub pośrednie wsparcie UE dla inicjatyw wpisujących się

wdefinicję regionalizmuwzmocniło ruchyspołeczne,którestałysięmotoremigłównymtwórcą„zgromadzeńzrzeszającychregionyiludziopodobnymspo-sobiemyśleniaipodobnychdążeniach.Zmierzalionidoskutecznegozarządza-niaswoimterytoriumiszerokiejwspółpracyzwładzamiszczeblacentralnego.Z takichwłaśnie dążeń narodziło sięm.in. ZgromadzenieRegionówEuropy”(Tomaszewski2007,s.19).Powstaław1985r.inicjatywaskupiadziś270regio-nówwspółpracującychzesobąnapolugospodarczymikulturalnym;odwołująsięonewprostdoidei„Europyregionów”,takbliskiejwielueuropejskimruchomregionalistycznym. Niektóre regiony utworzyły w latach 90. XX w. KongresWładzLokalnychiRegionalnychEuropy,któryskupia„regionykonstytucyjne”UE,czylimająceznaczneuprawnieniawzakresie tworzeniawłasnegoprawo-dawstwa(REGLEG).Toinicjatywasłużącapromowaniuideiwiększejreprezen-tacjiregionówwciałachunijnychorazumożliwieniaregionomskładaniawnio-skówiskargdoEuropejskiegoTrybunałuSprawiedliwości(Lynch2004).Wskazany Kongres działa na rzecz większego upodmiotowienia regionów

kosztempaństwnarodowych,wzmacniająctymsamymtendencjeregionalistycz-newregionach,wktórychfunkcjonuje.Podejmujetakżeod2005r.intensywnąwspółpracęzKomitetemRegionów,instytucjąpowołanądożyciaprzezTraktatoUniiEuropejskiejprzyjętywMaastricht.Jegogłównymcelemjestwłaściwareprezentacjainteresówregionówjakojednostekterytorialnychorazwłączenieichwprocesyintegracyjne.Wkontekścieporuszanejtuproblematykiważnejestto,żeKomitetów„reprezentujestrukturyniższegoszczeblawobecorganizacjiponadnarodowejzpominięciemstrukturnarodowych”(Bondyra2002,s.174).Instytucjei inicjatywyUEoddziałująnietylkonastymulowanieregionaliz-

mugospodarczego czy politycznego, lecz takżewywierająwpływnawzmac-nianiejegokulturowejodmiany.ZaprzykładsłużyćmożeprzyjętaprzezRadęEuropyw1992r.„Europejskakartajęzykówregionalnychimniejszościowych”(weszławżyciew1998r.).Ochronąprawnąobjętesąwtymprzypadkujęzyki(niewspólnoty)narodowe,etniczneczyregionalne.„Kartaniedotyczydialek-tówjęzykaoficjalnegoanijęzykówświeżychimigrantów.Odnosisiędojęzykówmniejszościowych,etnicznychiregionalnych,wtymijęzykównieterytorialnych,np.romskiego”(Budyta-Budzyńska2010,s.62).Dotyczytom.in.językówbre-tońskiego, katalońskiego,walijskiego i kaszubskiego. Regionaliści europejscy


wdążeniudorealizacjiwłasnychpostulatówwłaśniewUniiEuropejskieji jejagendachznaleźli sojusznika,wpływającna formowaniepolitykieuropejskiej,którajednymzeswoichpriorytetówuczyniładziałanienarzeczochronyipropa-gowaniaregionalnegozróżnicowaniaWspólnoty.JakoprzykładwskazaćmożnawykorzystywanieprzezśląskichregionalistówinstytucjiUEwwalcezpolskimiwładzamiouznaniedialektuśląskiegojęzykiemetnoregionalnym(etnolektem).Wspomniane procesy regionalizacyjne nasiliła polityka Unii Europejskiej,

w ramach której zgodnie z zasadami subsydiarności wzmocniono zarządczeuprawnieniawładzregionalnych.Wpewnejmierzenaskutekdziałańregiona-listówikształtującychsięinstytucjiWspólnotEuropejskichpoluzowanonacjo-nalistycznąpolitykęwładz,umożliwiającrozwójwewnątrzpaństwowychkulturregionalnych.Zaczętorównieżprzeznaczaćznaczneśrodkifinansowenadziałal-nośćkulturalną,wtymodtwarzanieregionalnegodziedzictwakulturowego,orazdofinansowano instytucje oświatowe nauczającew regionalnych językach lubdialektach.Wzwiązkuztym„aspiracjepolityczne,awięcdążeniedoautonomii,zostaływwieluprzypadkachwygaszone.Aktywnośćniektórychruchówregio-nalnych,pozrealizowaniuczęścipostulatów,uległaosłabieniu,inneuaktywniająsięwsprzyjającychokolicznościach,pozostałenadal–zmniejszymlubwięk-szymnasileniem–walcząorealizacjęswoichcelów”(Jałowiecki1993,s.21).RegionalizmdlainstytucjiiludzikreującychpolitykęUEjestzjawiskiemjed-

noznaczniepozytywnym,miałima–stanowiącprzeciwwagędlanacjonalizmuipaństwowegocentralizmu–wspieraćoddolnieideęiprocesyeuropejskiejinte-gracji.Wwynikupresjiinstytucjiunijnychtworzonolubwzmacnianoistniejącesamorządowe regiony, finansowano inicjatywy zmierzające do ich rewitaliza-cji kulturowej.Nie sposób zaprzeczyć, żewpływpolitykUEnawzmacnianieregionalizmów istnieje.Nie jest on jednak tak silny, jak życzyliby sobie tegosami regionaliści, którym bliska jest federalistyczna idea „Europy regionów”.Zwiększenie liczbyczłonkówUEdo28wymusiłowpewnymsensieodsunię-cieregionówodpodejmowaniadecyzjinapoziomieunijnym,zbytwielkaliczbapodmiotówuczyniłabybowiemtenprocesdysfunkcjonalnym.Równocześniewunijnychinstytucjachkoordynującychwspółpracęmiędzy-

regionalną,jakchociażbywKomitecieRegionów,stalesilniereprezentowanesąprzez swoichprzedstawicieliwładze centralnepaństw członkowskich, tonująci rozmywającniejednokrotnie inicjatywywspierającetendencjeregionalistycz-ne. Podobnie rzecz sięma z inicjatywami dotyczącymi rewitalizacji językówikulturregionalnych.MimożeUniaEuropejskaudzielainstytucjonalnegoifi-nansowegowsparciaregionalistom,podkreślasię,żejestonozbytsłabe.Pomocinstytucjonalnaifinansowaprzeznaczananawzmocnienieregionalnejsamorząd-nościosłabianajestprzezkonstrukcjęfunkcjonowaniasamejUE,którawciążpo-zostajeuniąpaństw,niezaśregionów,awięctopaństwaczłonkowskie,anieichregiony,mająwpływnajejfunkcjonowanie.MożnazatemmówićojanusowymobliczuUEwzględemeuropejskichregionalizmów,zjednejstronywspieranych,natomiastzdrugiejosłabianychprzezpolitykieuropejskie,tozaśwynikazsamejkonstrukcjiWspólnoty(Szul2013,s.130).


Trzecia fala – globalizacja a nowy regionalizm

Regionalizmy,wszczególnościkulturowe,choćnietylkoone,totakżereakcjana„procesyglobalizacjiikulturowejuniformizacjiświata–obronaieksponowa-nieregionalnychkultur,tradycji,językówiogólnie–regionalnychtożsamości,[które]postrzeganesąjakoprzeciwwagadlaprocesówkulturowejglobalizacji.Uniformizacjaświatastwarzapopytna«unikalne»i«oryginalne»produkty,oby-czaje,kuchnie,językiitd.jakoatrakcjeturystyczne”(Szul2013,s.110).Możnawtymprzypadkumówićotrzeciejfaliregionalizmu,zzastrzeżeniemjednak,żewsensiechronologicznymjejpoczątkipokrywająsięzprocesamiregionalizacyj-nymiwlatach80.i90.XXw.generującymitendencjeregionalistyczne.Procesyregionalizacyjneulegająwyhamowaniu,natomiastintensyfikujesięwpływglo-balizacjinazjawiskaregionalizmu.Z jednejstronymoże toprowadzićdoho-mogenizacji kultur, grożąc atrofią regionalnychodmienności.Zdrugiej stronyjednakglobalizacjato„współwystępowaniesyntezyirozkładu,integracjiiroz-proszenia”(Bauman2000,s.71).Każdyprocesspołecznyjestkombinacjątychdwóchzpozoruznoszącychsięsprzeczności,procesintegracji(wtymprzypadkuintegrowaniasiękulturnarodowychiregionalnychwpewnąformękulturyzglo-balizowanej) „zawsze idziewparze zwielomaprocesamidezintegracyjnymi”(Elias 2008, s. 195).Tworzeniu się fenomenówglobalnych towarzyszy zatemosłabianienarodowychswoistości,alei,paradoksalnie,powrótdozagrożonychrzeczywiścieczypotencjalnieregionalnychodmienności.Jednymzeskutkówglobalizacjijest„wyraźneosłabienieidentyfikacjiiwięzi

narodowychprzyjednoczesnymnasilaniusiępotrzebywytwarzaniasięinnychtypów identyfikacji (nade wszystko, jak się wydaje, regionalnych)” (BursztaiKuligowski2005,s.259).Regionalnetożsamościwodniesieniudotegoproce-supowstająifunkcjonują„jakoodpowiedźijakoobronaprzeciwwzrastającymwpływomszerszego,globalnegoświatananaszeżycie”(Giddens1993,s.342).Paradoksalniejednakglobalizacja,dokonującswoistejinwazjiwlokalnośćire-gionalność,nieprowadziprzytym„dozniszczenialokalnychkontekstów;wprostprzeciwnie,noweformylokalnejtożsamościkulturowejiautoekspresjisąprzy-czynowo związane z procesami globalizacji” (Giddens 1996, s. 366). Procesyglobalizacyjneniejednokrotniepowodująpowstawanielokalnychiregionalnychnowoplemion,byprzywołaćtuterminużytyprzezMichelaMaffesolego(2008).Niewątpliwieglobalizacja „jakoproces ogólnoświatowyprzyczynia się do re-nesansustrukturlokalnychiregionalnychjakoformorganizacjiżyciaspołecz-nego”(Starosta1999,s.43).Wzmacniaonatendencjeregionalistycznerównieżwwyniku oddziaływań gospodarczych, które przejawiając się w zwiększeniuwspółzależności poszczególnych aktorówna poziomie ponadnarodowym,wy-wołujązjawisko„penetrowanejsuwerenności”.Tozaśwywoływaćmoże„albousamodzielnianiesięjednostekwewnątrzpaństwowych[regionów–przyp.J.P.],cowkonsekwencjioznaczautrzymywanieprzezniebezpośrednichrelacjinapo-ziomieponadnarodowymzpominięcieminstytucjipaństwowych,albowiększądecentralizacjędziałańpaństwa”(Tomaszewski2007,s.131).


Globalizacja tworzykorzystnedlaregionalizmuuwarunkowaniaprzezosła-bianieinstytucjipaństwanarodowego,którewswojejobecnejformieosłabianejestwpewnymstopniuzdwóchstron.Popierwsze,niejakoodgóryprzezpene-trację globalnych rynkówfinansowych, przepływymiędzynarodowego kapita-łuoraztworzeniesięponadnarodowychciałpolitycznych.Podrugie,„poprzezcorazsilniejszeaspiracjedosamorządnościiautonomii,wyrażaneprzezgrupysubnarodowe”(Sandel1996,s.344).Corazbardziejograniczonarolapaństwaumożliwiła„odsłonięciestarychproblemównarodowychiregionalnychwystę-pującychw różnych społeczeństwach, skrywanych pod pokrywą subordynacjiwobecinstytucjipaństwanarodowego”(Starosta1999,s.43).Osłabienieinsty-tucji państwa narodowego, tak przecieżw przeszłości gorliwie zwalczającegoregionalizmy, umożliwia powstawanie i trwanie tych nurtów.Wymusiło takżeprzeformułowanie jego funkcji, jakkolwiek nawet osłabione państwo narodo-we pozostanie prawdopodobnie jednym z kluczowych aktoróww światowymporządkuspołeczno-politycznym.Wcorazwiększymstopniubędziesięjednakskupiało namediowaniumiędzy siłami globalnymi a oddolnymi, na przykładw postaci regionów wzmacnianych funkcjonującymi w nich regionalizmami(Wnuk-Lipiński2004,s.180).Państwacorazczęściejnegocjująprawne,instytu-cjonalneipraktyczneramywodniesieniudodziałańnapoziomieponadpaństwo-wym,zinstytucjami,zbiorowościamiiruchamispołecznymifunkcjonującyminapoziomeregionalnym.Wspomnianeprocesywywołanesąprocesami re-skalo-waniaprzestrzenipaństwa(Bukowski2011,s.19).Przemianygospodarczeikulturowezwiązanezprocesamiglobalizacyjnymi

pozwoliływykształcićsiętakże„miękkiemuregionalizmowi”(Strecker1994).Pojawieniesięnowegoregionalizmudatowaćmożnanapocząteklat80.XXw.Jestonwytworemsplotukonsumeryzmu,poszukiwanianowychstymulatorówwzrostugospodarczegowregionachoraznowejpolitykitożsamości.Przemianywspółczesnegoświatawymusiłyniejakonaregionachprzejęcieniektórychzadańpaństwaipodjęciedziałańnarzeczwłasnegorozwoju,włączająctymsamymre-gionywrywalizacjęzwłasnymcentrumpolitycznymiinnymiregionami,anie-jednokrotniewikłającjewdziałanianaareniemiędzynarodowej.Wliteraturzeprzedmiotu często ta odmiana regionalizmu nosi nazwę neoregionalizmu (lubnowego regionalizmu).Typ ten różni sięod regionalizmu„twardego” (inaczejstarego,kulturowegoczyetnoregionalizmu)tym,żeniejestprostąemanacjąre-gionalnychodrębnościkulturowych,którechcąchronićipropagowaćzespole-niinstytucjonalniemieszkańcyjakiegośregionu.Samoistnieniespecyficznychwartościregionalnychniewystarcza,wtymprzypadkuistotnyjestfakt,„żeowespecyficznewartościmogąbyćwykorzystanejakoramydlaokreśleniairealiza-cjicelówekonomicznychlubspołecznych”(Keating1998,s.90–91).Wnowymregionalizmieposzukujesiętychwartościkulturyregionalnejoraztożsamości,któremożnabyprzekonwertowaćnazasobyspołeczneiekonomiczne,przyczy-niającsiętymsamymdozintensyfikowaniaprocesówrozwojuregionalnego.Nowy regionalizm jest jednocześnie odmianą nowego ruchu społecznego,

ideologią, typemdyskursupolitycznego iekonomicznegoorazmetodądziałańnakierowanychnaintensyfikacjęprocesówrozwojowychwregionie.Wcentrum


zainteresowańnadalznajdujesięogólniepojętydobrostanregionuijegomiesz-kańców,niemniejjednakzupełnieinaczejpodchodzisiędowartościispecyfikikulturyregionalnej.Wartościidziedzictwokulturowesłużądobudowaniazaso-bówrozwojowych(np.wpostacietnoturystyki),apragmatycznyinastawionynaprzyszłośćcharakterneoregionalizmucechujesiętwórczym,konstruktywistycz-nympodejściemdoregionalnejspecyfiki.Stymulowanesątewartościkulturo-we,któreuważanesązanowoczesneiniosącerozwojowypotencjał.Usuwanezaśzmainstreamuregionalnegodyskursusąte,któremogąstanowićdlaniegozawadę.Topewientypuprawianiapolitykiregionalnej.Świadczyotymrównieżto,żegłównymiaktoramisąwtymprzypadkuwładzeregionówiichagendyorazinstytucjepolityczne,kulturalneibiznesowezwładzamitymipowiązane.Neoregionaliści,wykorzystującinstrumentyregionalnejprzemocysymbolicz-

nejorazwpływającnakształtświadomościmieszkańcówregionuprzezmanipu-lacje regionalnymdyskursempublicznym, aktywniewpływają na formowaniesięnowychtożsamościregionalnych.Współcześnietożsamościregionalneniesąprostymwytworemregionalnychodrębnościaniniesągłębokozanurzonewlu-dowychzasobachkulturowych.Powoduje toutrzymywaniesię silnejniekiedyidentyfikacjizregionemprzysłabnącejwalencji(znajomościregionalnychko-dówkulturowych).Władzedziękiwspółkształtowaniutychtożsamościstarająsięuzyskiwaćlegitymizacjępodejmowanychprzezsiebiedziałań,tazaś„możliwajestjedyniewówczas,gdyjednostkiwswejmasiepodzielajątęsamąidentyfika-cję”(Bloom1990,s.51).Cowięcej,neoregionalistycznepraktykiprzekształcająregionalną tożsamośćkulturowąwregionalną tożsamośćprospektywną,którejgłównymrdzeniemstajesięwizjaprzyszłościregionuiuświadamianyregional-nyinteres,przeszłośćzaśiwartościkulturowestanowiądlaniejważny,alenienajistotniejszyelement.

Podsumowanie

Artykułjestpróbąusystematyzowaniasocjologicznejrefleksjioprzyczynachpowstawaniaitrwaniaregionalizmu.Wspomnianeporządkowanietowskazaniepoczątkówikolejnychfalpojawianiasiętegozjawiska,atakżeczynnikówwe-wnętrznychizewnętrznychjegenerujących,orazprzedstawieniewzarysiejegotypów.Zjawiskoregionalizmuwywoływanejestprzezwieleczynników,zarów-noprzezhomogenizującepraktykiscentralizowanegopaństwanarodowego,jakiprzezprocesyregionalizacyjneupodmiotowiająceregionypolitycznieiekono-micznie,nierzadko równieżkulturowopoprzezochronę regionalnychodmien-nościjęzykowychczyetnicznych.Dziękiglobalizacjiilicznymprocesomzniąpowiązanymregionalizmulegatransformacjiipojawiasięwnowychformach.Zjednejstronyjakoocierającysięonacjonalizmregionalizmzreetnicyzowany,zdrugiejzaśjakorezultatnowychregionalnychpolitykrozwojowychposzuku-jących pozaekonomicznych czynników wzrostu gospodarczego w regionach.Pewnejestto,żescharakteryzowanezjawiskotowarzyszynamjużodponadpół-torawiekuinicniewskazujenato,bymiałozniknąć–najwyżejpodwpływem


zmieniającegosiękontekstuulegaprzekształceniom,pojawiającsięwnowychodsłonach.

Literatura

AndersonB.,1992,Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu (tłum.S.Amsterdamski),Kraków:Znak.

AndresonB.,1997,Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu,przeł.S.Amsterdamski,Kraków,Warszawa:SIWZnak,Fundacjaim.StefanaBatorego.

BałdysP.,GeislerR.,2008,„Śląskineotrybalizm–odkonfliktudonowoczesnegoru-churegionalnego.EwolucjaRuchuAutonomiiŚląskaijegoideologii”,w:A.Sakson(red.),Ślązacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy – między polskością a niemieckością, Poznań:InstytutŚląski.

BaszkiewiczJ.,2008,Historia Francji,Wrocław,Warszawa,Kraków:Ossolineum.BaumanZ.,2000,Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika,przeł.E.Klekot,Warszawa:

PaństwowyInstytutWydawniczy.BaumanZ., 2008,Wspólnota. W poszukiwaniu bezpieczeństwa w niepewnym świecie,

przeł.J.Margański,Kraków:WydawnictwoLiterackie.BilingM.,2008,Banalny nacjonalizm,przeł.M.Sekerdej,Kraków:SIWZnak.BloomW.,1990,Personal Identity, National Identity, and International Game,Oxford:

PolityPress.Bondyra K., 2002, „Między globalnym a lokalnym: tożsamość – szansą czy barierą

rozwoju”,w:K.Bondyra,S.Lisiecki(red.),Odmiany polskich tożsamości,Poznań:WydawnictwoFundacjiHumaniora.

BraudelF.,2006,Gramatyka cywilizacji(tłum.H.Igalson-Tygielska),Warszawa:OficynaNaukowa.

Budyta-Budzyńska M., 2010, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Bukowski A., 2011, Region tradycyjny w unitarnym państwie w dobie globalizacji, Kraków:UniwersytetJagielloński.

BursztaJ.W.,KuligowskiW.,2005,Sequel. Dalsze przygody kultury w globalnym świe-cie,Warszawa:WarszawskieWydawnictwoLiterackieMuza.

Castells M., 2008, Siła tożsamości (tłum. S. Szymański), Warszawa: WydawnictwoNaukowePWN.

ChojnickiZ.,CzyżT.,1993,„Regioniregionalizacjawgeografii”,w:K.Handke(red.),Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość, Warszawa: Slawistyczny OśrodekWydawniczy.

ChudzińskiE.,2013,Regionalizm. Idea – ludzie – instytucje,Warszawa:MazowieckaOficynaWydawnicza.

ClarkCh.,2009,Prusy. Powstanie i upadek 1600–1947,przeł.J.Szkudliński,Warszawa:Bellona.

CwicinskajaN.,2014,„Integralnośćpaństwaainstytucjaautonomiiterytorialnejnaprzy-kładzieRepublikiMołdowa”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.

DamroszJ.,1987,Region i regionalizm,Warszawa:InstytutKultury.DaviesN.,2007,Wyspy: historia,przeł.E.Tabakowska,Kraków:SIWZnak.


Davies N., 2010, Zaginione Królestwa, przeł. B. Pietrzyk, J. Rumińska-Pietrzyk,E.Tabakowska, Kraków:SIWZnak.

DeLaraT.M.,BaruqueV.M.,OrtizD.A.,2012,Historia Hiszpanii,przeł.Sz.Jędrusiak,Kraków:Universitas.

Dołowy-RybińskaN., 2011, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi,Warszawa:WydawnictwaUniwersytetuWarszawskiego.

DownsW.,2002,„RegionalismintheEuropeanUnion”,Journal of European Integration, t.24,nr3,s.171–177.

EliasN.,2008,Społeczeństwo jednostek,przeł.J.Stawiński,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Elias N., 2011, O procesie cywilizacji: analizy socjo- i psychogenetyczne, przeł.T.Zabłudowski,K.Markiewicz,Warszawa:WydawnictwoW.A.B.

ElsnerW., 2011, „Regionalizacja i nowy regionalizm”,w:M.S.Szczepański,A.Śliz,R.Geisler,B.Cymbrowski(red.),Socjologia regionu i społeczności lokalnych,Opo- le:UniwersytetOpolski.

FitjarD.R.,2010,The Rise of Regionalism,London,NewYork:Routledge.GalentM.,2014,„AsymetrycznadewolucjawZjednoczonymKrólestwie.Walijczyków

drogadoautonomii”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w per-spektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.

Gąsior-NiemiecA.,2009,Polskie regiony (1999–2009). Studium z perspektywy socjolo-gii pragmatycznej,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego.

Gellner E., 1991, Narody i nacjonalizm, przeł. T. Hołówka, Warszawa: PaństwowyInstytutWydawniczy.

GiddensA.,1993,Sociology,Cambridge:PolityPress.GiddensA.,1996,„Affluence,povertyandtheideaofpost-scaritysociety”,Development

and Change,t.27,nr2,s.365–377.GolemoK.,2014,„ZieloneludyPadanii.Plemiennefantazjeiekonomiczneintereswło-

skichseparatystów”,Politeja,nr5,s.433–458.Gorzelak G., 1993, „Regionalizm i regionalizacja w Polsce na tle europejskim”, w:

G.Gorzelak,B.Jałowiecki(red.),Czy Polska będzie państwem regionalnym,Warszawa:UniwersytetWarszawski,EuropejskiInstytutRozwojuLokalnegoiRegionalnego.

Gorzelik J., 2004, „Ruch śląski – między nacjonalizmem a regionalizmem”, w:J.Nijakowski(red.),Nadciągają Ślązacy. Czy istnieje narodowość śląska,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

GrottO., 2015, „ZwiązekZiemGorskich – sanacyjna próba budowania regionalizmukarpackiego jako funkcja podniesienia bezpieczeństwa na Kresach Południowo- -Wschodnich”,w:J.Poniedziałek(red.),Wokół regionalizmu. Formy i odmiany kwe-stii regionalnej,Olsztyn:UniwersytetWarmińsko-Mazurski.

HabermasJ.,1993,Obywatelstwo a tożsamość narodowa. Rozważania nad przyszłością Europy,przeł.B.Markiewicz,Warszawa:InstytutFilozofiiiSocjologiiPAN.

Hechter M., 1995, Internal Colonialism: The Celtic Fringe in Bristish National Development,London:TransactionPublishers.

HobsbawmE.,2010,Narody i nacjonalizm po 1780 roku: program, mit, rzeczywistość, przeł.J.Maciejczyk,M.Starnawski, Warszawa:Difin.

HryniewiczJ.,1993,„RegionalizacjaPolskiwświetleuwarunkowańspołecznychipo-litycznych”,w:G.Gorzelak,B.Jałowiecki(red.),Czy Polska będzie państwem regio-nalnym,Warszawa:UniwersytetWarszawski,EuropejskiInstytutRozwojuLokalnegoiRegionalnego.


IwanekJ.,2014,„AutonomiaterytorialnawHiszpanii”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.

JałowieckiB., 1993, „Kwestia regionalna”,w:G.Gorzelak,B. Jałowiecki (red.),Czy Polska będzie państwem regionalnym,Warszawa:UniwersytetWarszawski,EuropejskiInstytutRozwojuLokalnegoiRegionalnego.

Kaelble H., 2010, Społeczna historia Europy: od 1945 do współczesności, przeł.J.Antkowiak,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

KeatingM.,1995,State and Regional Nationalism. Territorial Politics and the European State,NewYork,London,Toronto,Tokyo:HarvesterWheatsheaf.

KeatingM.,1996,Nations Against the State. The New Politics of Nationalism in Quebec, Catalonia and Scotland,Basingstoke:PalgraveMacmillan.

KeatingM.,1998,The New Regionalism in Western Europe,Cheltenham:EdwardElgar.Keating M., 2003, The New Regionalism in Western Europe, Cheltenham UK,

Northampton,MA:EdwardElgar.KonarskiW.,2004,„Autonomiaisecesja?Ruchyregionalistycznejakoformanacjona-

lizmuwewspółczesnejEuropieiichmożliwywpływnaideęzjednoczonejEuropy”,w:W. Łukowski (red.), Tożsamość regionów w Polsce w przestrzeni europejskiej, Katowice:FrakcjaWolnySojuszEuropejski/ZieloniwParlamencieEuropejskim.

KossertA., 2009, Prusy Wschodnie. Historia i mit, przeł. B. Ostrowska,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

KwaśniewskiK.,1993,„Elementy teorii regionalizmu”,w:K.Handke (red.),Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość,Warszawa:SlawistycznyOśrodekWydawniczy.

LecoursA.,2010,„Regionalism,culturaldiversityand theState inSpain”,Journal of Multilingual and Multicultural Development,t.3,nr22,s.210–226.

LoughlinJ.,1996,„EuropeofregionsandthefederalizationofEurope”,Publius. The Journal of Federalism,t.4,nr26,s.141–162.

LoughlinJ.,1997,RepresentingregionsinEurope;TheCommitteeoftheRegions,w:C. Jeffery (red.),The Regional Dimension of the European Union, London: FrankCass.

LynchP.,2004,„RegionsandtheEuropeanConventiononthefutureofEurope:Adia-loguewiththedeaf?”,European Urban and Regional Studies,t.2,nr11,s.199–207.

MaffesoliM.,2008,Czas plemion. Schyłek indywidualizmu w społeczeństwach ponowo-czesnych,przeł.M.Bucholc,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

MieczkowskaM.,2014,„Mniejszośćnarodowaaautonomiakulturalna.Ewolucjapozy-cjispołeczno-politycznejSerbołużyczanpo1990roku”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.

Millon-Delsol Ch., 1995, Zasada pomocniczości, przeł. Cz. Porębski, Kraków: SIWZnak.

Misiuda-ReweraW.,2014,„Regionalnekulturymniejszościjęzykowychwprawieauto-nomiiterytorialnejweWłoszech”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia teryto-rialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.

MorganP.,2008,„Odśmiercidozmartwychwstaniawwyobraźni:łowynawalijskąprze-szłośćwepoceromantyzmu”,w:E.Hobsbawm,T.Renger(red.),Tradycja wynalezio-na,przeł.M.Godyń,F.Godyń,Kraków:WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego.

Obracht-Prondzyński C., 2006, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956–2006),Gdańsk:InstytutKaszubski.


Obracht-ProndzyńskiC.,2007,„Ruchkaszubsko-pomorskiuproguXXIwiek.Stanor-ganizacyjnyidylematyprogramowe”,w:A.Sakson(red.),Ślązacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy – między polskością a niemieckością,Poznań:InstytutZachodni.

Obracht-Prondzyński C., 2008, „Konserwowanie czy kreowanie?Ruch regionalny naPomorzu”,w:J.Kurczewska(red.),Oblicza lokalności. Ku nowym formom życia lo-kalnego,Warszawa:InstytutFilozofiiiSocjologiiPAN.

PaasiA.,1990,„Deconstructingregions:Notesonthescalesofspatiallife”,Environment and Planning A,t.23,s.239–256.

PaasiA.,1999,The Finnish-Russian Border in a World of Deterritorialisation,Nordregio:Sprinter.

PaasiA.,2009,„Theresurgenceof theRegionandRegionalIdentity:Theoreticalper-spectives and empirical observations on regional dynamics in Europe”,Review of International Studies,t.35,nrS1,s.121–146.

PajkaS.,1992,„Regionalizmkurpiowskiwlatachmiędzywojenych.Mazowsze”,Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego,nr6,s.26–45.

Poniedziałek J., 2010, „Kształtowanie się regionu na Warmii i Mazurach”, Studia Regionalne i Lokalne,nr4,s.23–42.

PoniedziałekJ.,2011,Postmigracyjne tworzenie tożsamości regionalnej,Toruń:AdamMarszałek.

Poniedziałek J., 2014, „Narodziny mazurskiego regionalizmu autonomizacyjnego”,Politeja,nr5,s.411–432.

Poniedziałek J., 2016, „Wielofazowy proces instytucjonalizacji regionu”, Kultura i Edukacja,nr1,s.11–33.

RajcaL.,2014,„KształtowaniesięautonomiiterytorialnejwWielkiejBrytaniiiwybra-nychpaństwacheuropejskich”,w:J.Iwanek,R.Radek(red.),Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej,Toruń:AdamMarszałek.

RykielZ.,1985,„RegionalconsciousnessintheKatowiceRegion,Poland”,Area,t.17,nr4,s.285–293.

RykielZ.,1993,„TypologiaruchówregionalnychwPolsce”,w:K.Handke(red.),Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość,Warszawa:SlawistycznyOśrodekWydawniczy.

RykielZ.,2000,„Globalizacja,unionizacjairegionalizacjapolskiejprzestrzeni”,Studia Regionalne i Lokalne,nr1,s.35–46.

SadowskiA.,2006,„Wielokulturowespołeczeństwo regionalne (jakopożądanykieru-nekprzeobrażeńspołecznościlokalnychiregionalnychwPolsce)”,w:B.Jałowiecki,W. Łukowski (red.), Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

Sala S., 2008, „Wpływ procesów globalizacji na region”, Prace Komisji Geografii Przemysłu,t.10,s.55–66.

SandelJ.M.,1996,Democracy’s Disconent. America in Search of a Public Philosophy, Cambridge:HarvardUniversityPress.

SchrijverF.,2006,Regionalism after Regionalisation,Amsterdam:UniversityPress.SekułaA.E., 2009,Po co Ślązakom potrzebny jest naród?,Warszawa:Wydawnictwa

AkademickieiProfesjonalne.SikorskiT.,2004,„PromocjaregionalizmuwprogramieidziałalnościUniiWielkopolan

(1990–1999)”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego ACTA POLITICA, z.27,s.139–152.

Smith A., 2009, Etniczne źródła narodów, przeł. M. Głowacka-Grajper, Kraków:WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego.


StarostaP.,1999,„Tożsamośćregionalnawperspektywiesocjologicznej”,w:A.Matczak(red.), Badania nad tożsamością regionalną, Łódź, Ciechanów: Rada KrajowaRegionalnychTowarzystwKultury,nr34.

StreckerI.,1994,„Softandhardregionalism”,Sociology and Ethnology Bulletin, t.1,nr3,s.47–52.

Szul R., 2007, „Regionalizm w Polsce na tle europejskim”, w: G. Gorzelak (red.),Polska regionalna i lokalna w świetle badań EUROREG-u,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

Szul R., 2013, „Regionalizm w Europie. Czynniki i ewolucja”, Mazowsze. Studia Regionalne,nr12,s.107–134.

SzulR.,2015,„RegionalizmwHiszpanii”,Mazowsze. Studia Regionalne,nr16,s.13–51.ŚliwaP., 2005, „Meandry polskiej regionalizacji”,w:K.Bondyra,M.S. Szczepański,

P. Śliwa (red.),Państwo, samorząd i społeczności lokalne, Poznań:WydawnictwoWyższejSzkołyBankowej.

ŚmiechowiczJ.,2008,„SamorządterytorialnyweFrancji–organizacja,zadaniaifinan-se”,w:B.Filipiak(red.),Ekonomiczne i organizacyjne instrumenty wspierania roz-woju lokalnego i regionalnego. Przedsiębiorczość, instytucje wsparcia i gospodarka finansowa,Szczecin:WydawnictwoNaukoweUniwersytetuSzczecińskiego.

TillyCh.(red.),1975,The Formation of National States in Western Europe,Princeton:PrincetonUniversityPress.

Tomasiewicz J., 1997, „Współczesne ruchy regionalistyczne w Europie Zachodniej”,Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa,t.6,nr2,s.295–317.

TomaszewskiK.,2007,Regiony w procesie integracji europejskiej,Kraków,Warszawa:WoltersKluwerPolska.

Trevor-Roper H., 2008, „Góralska tradycja Szkocji”, w: E. Hobsbawm, T. Renger(red.),Tradycja wynaleziona, przeł.M. Godyń, F. Godyń, Kraków:WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego.

WapińskiR.,1993,„Regionalizm–doświadczeniazprzeszłości(odschyłkuXIXwiekudoroku1939”,w:M.Latoszek(red.),Regionalizm jako folkloryzm, ruch społeczny i formuła ideologiczno-polityczna,Gdańsk:GdańskieTowarzystwoNaukowe.

WnukW.,KudasikA.,1993,Podhalański ruch regionalny,Kraków:OficynaPodhalańska.Wnuk-LipińskiE.,2004,Świat międzyepoki, Kraków:SIWZnak.WojnickiJ.,2014,„KwestiaregionówwEuropieŚrodkowo-Wschodniej”,w:J.Iwanek,

R. Radek, Autonomia terytorialna w perspektywie europejskiej, Toruń: AdamMarszałek.

ŻelaznyW.,2006,Etniczność. Ład – konflikt – sprawiedliwość,Poznań:WydawnictwoPoznańskie.