Janusz Pajewski
Historia Powszechna
1871-1918
Wydawnictwo Naukowe
PWN Sp. z o.o.
Warszawa 1996
Wstp
Ksika niniejsza powstaa na podstawie wykadw historii powszechnej
nowoytnej prowadzonych przez autora na Uniwersytecie imienia Adama
Mickiewicza w Poznaniu i stanowi prb syntezy dziejw powszechnych lat
1871-1918.
Wyjanienia wymaga periodyzacja okresu. Rok 1871 jako punkt wyjcia jest
dat umown. Jest to punkt zwrotny w dziejach politycznych (klska Francji
i objcie hegemonii w Europie przez Niemcy), ma powane znaczenie w
dziejach spoecznych (Komuna Paryska), ale nie stanowi przeomu ani dla
historii gospodarczej, ani dla historii kultury. Wielu uczonych przyjmuje
wszake rok 1871 jako cenzur w dziejach wieku Xix i nic nie przemawia
przeciwko zastosowaniu tego podziau. Rok 1918 jako zamknicie pracy nie
moe budzi wtpliwoci; pierwsza wojna wiatowa jest momentem przeomowym,
rozgraniczajcym dwie epoki dziejowe.
Zamiarem autora byo ogarnicie caoci procesu dziejowego tych lat, a
wic zarwno zjawisk o charakterze oglnym - imperializmu, kolonializmu,
socjalizmu i in., jak i historii poszczeglnych krajw - przede wszystkim
Europy, ale take i innych czci wiata. Sprawa polska zostaa omwiona
jedynie jako zagadnienie midzynarodowe, tzn. w jaki sposb sytuacja oglna
w Europie wpywaa na bieg spraw w Polsce i odwrotnie, jakie znaczenie
miaa Polska dla innych pastw i narodw.
Suszny w zasadzie postulat historii integralnej, obejmujcej
problematyk polityczn, spoeczn i kulturaln, a wic ogarniajcej
rwnie wszelkie przejawy ycia spoecznego w nauce, literaturze, sztuce i
technice, jest w praktyce nie do zrealizowania przez jednego autora. Wiedza
ludzka, przejawy aktywnoci czowieka s tak bogate, e zagadnienia nie
wchodzce w zakres bezporednich zainteresowa historyka mogyby by tylko
sygnalizowane.
Autor poczytuje sobie za miy obowizek zoy serdeczne podzikowania
Profesorom: Konstantemu Grzybowskiemu, Henrykowi Katzowi i Mieczysawowi
ywczyskiemu za askawe zapoznanie si z maszynopisem i udzielenie mu
cennych uwag, ktre pozwoliy na usunicie wielu brakw niniejszej ksiki.
Wielk pomoc przy pracy nad nastpnymi wydaniami byy uwagi krytyczne
poczynione zarwno w druku, jak i w dyskusjach ustnych przez znawcw
przedmiotu. Wyrazy wdzicznoci zechc przyj Profesorowie: Andrzej
Ajnenkiel, Henryk Batowski, Jerzy Borejsza, Antoni Czubiski, Marek Marian
Drozdowski, Adam Galos, Zdzisaw Grot, Jerzy Holzer, Jan Kancewicz, Jerzy
Krasuski, Jerzy Topolski, Henryk Wereszycki, Tomasz Wituch, Mieczysaw
ywczyski.
Za wiadczon mi pomoc szczerze wdziczny jestem uczniom moim, w
szczeglnoci Doktorom Krzysztofowi Jankowiakowi, Danucie Pygawko i
Waldemarowi azudze. Serdeczne podzikowania skadam te zawsze uczynnym i
yczliwym pracownikom Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu i Biblioteki
Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Pozna, w kwietniu 1977 r.
Rozdzia pierwszy:
Stosunki ludnociowe
Uderzajcym dla wieku Xix zjawiskiem jest szybki wzrost zaludnienia kuli
ziemskiej. W drugiej poowie stulecia ludno wiata zwikszya si z ponad
1100 mln do ponad 1500 mln (w okrgych liczbach); w 1914 r. wynosia ju
1650 mln.
W krajach stojcych na wyszym szczeblu kultury i rozwoju gospodarczego
na zmniejszenie si miertelnoci, zwaszcza u dzieci, wpyny postpy
medycyny i higieny oraz wzrost owiaty. Epidemie byy rzadsze i pocigay
za sob mniej ofiar. Podniosa si przecitna dugo ycia ludzkiego.
Znaczn rol we wzrocie demograficznym odegra rwnie rozwj przemysu, a
w zwizku z tym zwikszone zapotrzebowanie rk do pracy.
Tote w latach 1871-1914 uderza zwikszenie si liczby mieszkacw
Europy.
Wzrost ludnoci by bardzo szybki rwnie w Ameryce, zwaszcza Pnocnej,
i w Azji.
`ty
Wzrost ludnoci
w niektrych krajach
Europy (w mln osb)
`ty
`ts
Kraj: Lata 1871 - 1914
Francja: 36 - 39
Niemcy: 40 - 67
Rosja: 75 - 180
Wielka Brytania (z Irlandi): 32 - 45
Wochy: 27 - 38
`tn
`ty
Ludno wiata
(w mln)
`ty
A - wedug oblicze A. M. Carr-Saundersa,
B - wedug W. F. Willcoxa,
C - wedug ONZ
`ts
Kontynenty: 1850 - 1900 - 1920
Europa: 274A 274B - 423A 423B - 487C
Azja: 741A 656B - 915A 857B - 966C
Ameryka Pn.: 26A 26B - 81A 81B - 117C
Ameryka Pd.: 33A 33B - 63A 63B - 91C
Afryka: 95A 100B - 120A 141B - 140C
Oceania: 2A 2B - 6A 6B - 9C.
`tn
Europa cznie z azjatyckimi posiadociami cesarstwa rosyjskiego
Azja bez azjatyckich posiadoci cesarstwa rosyjskiego
Ze wzrostem ludnoci wizay si ruchy migracyjne dwojakiego rodzaju. Z
jednej strony byo to masowe w krajach uprzemysawiajcych si
przechodzenie ludnoci ze wsi do miast i orodkw przemysowych, z drugiej
za bya to migracja z krajw przeludnionych, gwnie emigracja do innych
czci wiata.
Migracj wewntrzn powodowa przede wszystkim rozwijajcy si przemys
oraz kryzys w rolnictwie. Ponadto ycie miejskie miao dla modych ludzi ze
wsi coraz wiksz si przycigajc. Suba wojskowa, obowizkowa we
wszystkich krajach Europy z wyjtkiem Anglii, i rozwj komunikacji
uatwiay zetknicie si z miastem. W Anglii ludno wiejska, ktra w 1871
r. wynosia 35% ogu ludnoci, w 1910 r. stanowia ju tylko 22%. W
Niemczech w rolnictwie pracowao w 1871 r. 64%, w 1910 r. 39%. W Belgii
odsetek ludnoci wiejskiej w drugiej poowie Xix w. spad z 50% na 25%. We
Francji zjawisko to wystpuje rwnie, ale w mniejszym stopniu wskutek
powolniejszego tempa uprzemysowienia. Francuska ludno rolnicza wynosia
71% ogu W 1871 r., w 1914 r. za 53%.
Skutkiem tego by w latach 1890-1910 wzrost liczby miast z ludnoci
powyej 100 tys. w Europie z 118 na 183, w Stanach Zjednoczonych z 32 na
48. Obok dawnych milionowych metropolii, jak Pary, Londyn, Berlin, Nowy
Jork, pojawiy si inne miasta-olbrzymy majce ju okoo miliona
mieszkacw, a wykazujce tendencj dalszego wzrostu; byy to Rio de
Janeiro i Buenos Aires w Ameryce, Bombaj, Kalkuta, Szanghaj, Pekin, Tokio i
Osaka w Azji.
Proces urbanizacji ogarn Europ Zachodni i cz rodkowej, nie
wystpi natomiast w krajach Europy Wschodniej i Poudniowej.
Emigracja zamorska przybraa w drugiej poowie Xix w. nieznane dotd
rozmiary. W latach 1871-1914 wywdrowao z Europy 34 mln ludzi, z czego 25
mln osiedlio si na stae w krajach zamorskich. Pocztkowo gwnej masy
wychodcw europejskich dostarczay Anglia i Niemcy. Szczeglne nasilenie
wychodstwa z tych krajw wystpuje w przedostatnim dziesicioleciu
ubiegego wieku.
W latach 1880-1890 opuszczao Wyspy Brytyjskie i Irlandi od 200 do 300
tys. emigrantw rocznie. Wychodcy angielscy byli szczeglnie
uprzywilejowani, gdy albo udawali si do posiadoci brytyjskich za
morzami, jak Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Afryka Poudniowa, albo te
do kraju kultury anglosaskiej i jzyka angielskiego, jakim s Stany
Zjednoczone.
W tym okresie wyemigrowao z Niemiec ponad 1,3 mln ludzi. Nie mogli oni
ze wzgldw klimatycznych osiedli si we wasnych koloniach (oprcz
szczupej garstki plantatorw, oficerw i urzdnikw), kierowali si wic
gwnie do Stanw Zjednoczonych i w mniejszej liczbie do Brazylii.
Pod koniec Xix w. ruch emigracyjny z Anglii i z Niemiec uleg
zahamowaniu. Przemys rodzimy potrzebowa coraz wicej rk do pracy. W
Niemczech i we Francji wystpi wkrtce zjawisko odwrotne - przypyw obcych
robotnikw, zwaszcza do pracy na roli.
Od koca Xix w. gwny kontyngent wychodcw pyn z krajw rolniczych
Europy rodkowej, Poudniowej i Wschodniej. Emigrowali masowo Polacy do
Stanw Zjednoczonych i do Brazylii. Do Stanw Zjednoczonych gwnie
kierowali si rwnie Ukraicy z Galicji Wschodniej, Wgrzy, Sowacy.
Chopi rosyjscy kolonizowali Syberi.
Liczne wychodstwo woskie (ponad 250 tys. w ostatnim dziesicioleciu Xix
w., okoo 0,5 mln rocznie w pocztkach Xx w.) kierowao si do krajw
Ameryki aciskiej, w pierwszym rzdzie do Argentyny i Brazylii, czciowo
take do Stanw Zjednoczonych. Do Ameryki Poudniowej podali emigranci
portugalscy i hiszpascy.
Emigracja przybraa w niektrych pastwach takie rozmiary, e pewne
narody byy liczniej reprezentowane w krajach zamorskich ni we wasnej
ojczynie - np. Portugalczycy w Brazylii, Irlandczycy w Stanach
Zjednoczonych.
Nie byo, rzecz prosta, wychodstwa z Francji, ktrej, przeciwnie,
potrzebne byy obce rce do pracy.
Nie byo rwnie wychodstwa rodzimej czarnej ludnoci z Afryki. Licznie
natomiast emigrowali Chiczycy - na pnoc do Mandurii, na poudnie do
Indonezji i wreszcie na zachd na Hawaje i do Stanw Zjednoczonych. W tych
samych kierunkach podali emigranci japoscy. Hindusi wdrowali do Afryki
Poudniowej, do Gujany, na niektre wyspy Oceanu Spokojnego.
Ze wszystkich krajw najwiksze liczby wychodcw cigay Stany
Zjednoczone. W latach 1871-1900 przybyo tam 14 mln cudzoziemcw, w latach
1900-1914 - prawie 9 mln. Znaczne powikszenie ludnoci Stanw
Zjednoczonych, ktra z 38,5 mln w 1871 r. wzrosa do 92 mln w 1910 r.,
wynikao w 55% z przypywu ludnoci europejskiej. To samo zjawisko, ale ju
w mniejszych rozmiarach, widzimy w Kanadzie oraz w Ameryce aciskiej,
zwaszcza w Brazylii i Argentynie.
Rozdzia drugi:
ycie gospodarcze.
Imperializm
Dugie lata pokoju przyniosy z sob gwatowny rozwj gospodarczy.
Rewolucja przemysowa, ktra duo wczeniej dokonaa si w Anglii,
przekroczya teraz kana La Manche i Atlantyk. Stany Zjednoczone, Niemcy i
niektre inne kraje Europy Zachodniej weszy w okres szybkiego rozkwitu.
Powsta nowoczesny przemys maszynowy, wyoni si wielkoprzemysowy
proletariat. Przemys odgrywa coraz wiksz rol i coraz silniej
wystpowaa jego przewaga nad rolnictwem. Spoeczestwo rolnicze
przeksztacao si w spoeczestwo przemysowe.
Wynalazki dokonane w kocu Xix w. miay zasadnicze znaczenie dla ycia
gospodarczego i dla rozwoju kultury. W 1876 r. Amerykanin Alexander Graham
Bell wynalaz telefon. W tym samym czasie skonstruowali arwk elektryczn
Rosjanin Aleksander N. odygin w 1872 r. i Amerykanin Thomas Edison w 1879
r. Angielski inynier Charles Parsons zbudowa turbin parow w 1884 r.
Niemcy Karl Friedrich Benz i Gottlieb Daimler skonstruowali silnik
spalinowy i zastosowali go w 1885 r. do samochodu. W 1895 r. Francuzi,
bracia Auguste i Louis Lumiere opatentowali aparat do wykonywania i
wywietlania zdj ruchomych - prototyp dzisiejszego kinematografu. W 1893
r. - Niemiec Rudolf Diesel skonstruowa wysokoprny silnik spalinowy.
Woch Guglielmo Marconi wysa w 1899 r. pierwszy telegram radiowy z
Wielkiej Brytanii do Francji, a w 1902 r. przez Atlantyk z Europy do
Ameryki.
Oywienie ycia gospodarczego sprzyjao rozwojowi komunikacji. Dugo
drg elaznych na kuli ziemskiej wzrosa w latach 1870-1913 przeszo
piciokrotnie.
Krajami majcymi wwczas najgstsz sie kolejow byy Stany Zjednoczone,
Wielka Brytania, Belgia i zachodnie prowincje Niemiec. Udoskonalone szyny,
parowozy i wagony pozwalay na przewz towarw w znacznie wikszych ni
dotd rozmiarach i to na przewz szybszy.
Ponadto technika budowy kolei coraz bardziej braa gr nad trudnociami
terenowymi; mosty i wiadukty, wznoszone w nieatwych warunkach, tunele
wykuwane w grach, pozwalay na prowadzenie linii kolejowych w
niedostpnych dotd okolicach i skracay odlegoci.
`ty
Rozwj sieci
kolejowej w wiecie
`ty
`ts
Rok - Kilometry
1870 - 209789
1890 - 617285
1913 - 1104217
`tn
Budow drg elaznych rozpoczyna kapita prywatny; pniej wszake w
wielu krajach nastpio upastwowienie kolei. Tak byo w Niemczech,
Austro-Wgrzech, Rosji, we Woszech, w Belgii, Szwajcarii, Danii, Rumunii,
Serbii, Bugarii, poza Europ za w Japonii i w krajach kolonialnych. W
Stanach Zjednoczonych natomiast koleje pozostaway nadal wasnoci
prywatnych spek; w znacznej mierze by w nich zaangaowany kapita
angielski, a take i niemiecki. W pocztku Xx w. 85% dochodw z kolei
Stanw Zjednoczonych pobierao siedem wielkich spek.
Zwikszy si ogromnie wiatowy tona okrtw.
`ty
Zwikszenie wiatowego
tonau okrtw
(w tys. ton)
`ty
`ts
Rok - Tona ogem (aglowce - parowce)
1870 - 15000 (85% - 15%)
1910 - 42000 (10% - 90%)
`tn
eglug morsk kontroloway niemal w caoci wielkie spki okrtowe. W
1913 r. byo na wiecie okoo 20 kompanii morskich, z ktrych kada
rozporzdzaa tonaem w wysokoci co najmniej 200 tys. ton. Czasem spki
te zawieray pomidzy sob porozumienie dla osignicia kontroli nad ruchem
towarowym i pasaerskim na niektrych liniach. Tak np. dwie wielkie spki
niemieckie Hamburg-Ameryka (tzw. Hapag) i Lloyd Pnocnoniemiecki
porozumiay si z trustem amerykaskim Morgana oraz z holendersk kompani
okrtow i t drog opanoway cakowicie komunikacj morsk pomidzy
portami niemieckimi, holenderskimi i amerykaskimi.
Wynalezienie w 1867 r. przez inyniera francuskiego Charles Tellier
maszyny chodzcej umoliwio zastosowanie chodni na kolejach i wielkich
okrtach, co pozwolio na przewoenie na dalekich przestrzeniach towarw
ulegajcych szybkiemu zepsuciu.
Uatwienia komunikacyjne przybliay rne kraje i rne czci wiata.
Kana Sueski, otwarty w 1869 r., zbliy Europ do Azji Wschodniej i
Poudniowej, do Afryki Wschodniej i do Australii. Koleje transkontynentalne
w Ameryce Pnocnej (pierwsza w 1869 r.) nie tylko zespalay ze sob wschd
i zachd Stanw Zjednoczonych, ale i przybliay ogromny ten kraj do
Starego wiata. Kolej transsyberyjska, ktrej budow rozpoczto w 1891 r.,
dotara w 1902 r. do Wadywostoku, w 1903 r. do Port Artur i powizaa
Europ z Azj Wschodni. Otwarcie w 1895 r. Kanau Kiloskiego
przypieszyo i uatwio komunikacj pomidzy Morzem Batyckim a Morzem
Pnocnym. Kana Panamski, otwarty w 1914 r. poczy Ocean Atlantycki z
Oceanem Spokojnym.
Dalszym uatwieniem ycia gospodarczego, jak rwnie administracji w
wikszych krajach, bya coraz gstsza sie telegraficzna i telefoniczna, a
take budowa kabli podmorskich.
egluga powietrzna natomiast bya jeszcze w stadium pocztkowym i nie
miaa praktycznego znaczenia zupenie. Bracia Renard zbudowali w 1884 r.
balon kierowany. Brazylijczyk Alberto Santos-Dumont przelecia podobnym
balonem w 1901 r. z Saint-Cloud do Parya. Balon poduny wedug pomysu
Niemca hr. Ferdynanda Zeppelina przelecia okoo 107km w okolicach
Friedrichshafen. Prbowano rwnie budowy statkw ciszych od powietrza,
prototypu dzisiejszych samolotw. Amerykanie bracia Orville i Wilbur Wright
17 grudnia 1903 r. przelecieli na tego rodzaju aparacie 260 metrw w cigu
59 sekund. W 1909 r. lotnik i konstruktor francuski Louis Bleriot
przelecia samolotem wasnej konstrukcji kana La Manche.
Wzrost komunikacji i udoskonalenie rodkw komunikacyjnych spowodoway
potrzeb ywszej wsppracy midzynarodowej w tej dziedzinie. W 1874 r. w
Bernie zawarty zosta powszechny traktat pocztowy dla unormowania
midzynarodowego obrotu pocztowego. Na mocy postanowie traktatu powstao
Midzynarodowe Biuro Powszechnego Zwizku Pocztowego. W 1875 r. zawarto
powszechny traktat telegraficzny.
Ludzko wkroczya w er gospodarki wiatowej. Przemys europejski
przetwarza surowce z wszystkich czci wiata i we wszystkich czciach
wiata stara si sprzedawa swe wyroby.
Industrializacja czya si cile ze spotgowan eksploatacj wgla i
elaza, tych dwu podstaw nowoczesnego przemysu. Miejsce dawnych maych
zakadw, ktrym potrzebne byy przede wszystkim drzewo i woda, zajmuj
teraz wielkie huty i fabryki zakadane w pobliu kopalni wgla i elaza.
Tak byo w Anglii, tak byo w Westfalii i Nadrenii, tak byo na lsku.
Wgiel znajdowa coraz szersze zastosowanie. Sta si niezbdny dla
fabryk, kolei, ogrzewania domw mieszkalnych; poddany procesowi destylacji
suy jako gaz wietlny; jako surowiec zasadniczy sta si podstaw nowych
zupenie gazi przemysu, przede wszystkim chemicznego. Przemysowiec
niemiecki Fryderyk Siemens twierdzi, e wgiel jest "miar wszystkich
rzeczy".
wiatowe wydobycie tego cennego surowca z 90 mln ton w poowie Xix w.
podnioso si do 200 mln w 1870 r. i przekroczyo 1000 mln ton w 1913 r.
Kraje bogate w wgiel miay zapewnione pierwszestwo w rozwoju
gospodarczym. Przez dugi czas pierwsze miejsce w grnictwie wglowym
zajmowaa Anglia. W 1898 r. utracia je wszake na rzecz Stanw
Zjednoczonych. W 1913 r. wydobycie wgla angielskiego wynosio ju mniej
ni 1/3 produkcji wiatowej (292 mln ton wobec przeszo 1000 mln). Na
pierwszym miejscu utrzymyway si w dalszym cigu Stany Zjednoczone (517
mln ton). Anglia zachowaa jeszcze drugie miejsce, ale szybko zblia si
do niej z trzeciego miejsca konkurent niemiecki (277 mln ton).
Wzrost wydobycia wgla ilustruje ponisza tabela:
`ty
Wydobycie wgla
w najwaniejszych
krajach (w mln ton)
`ty
`ts
Pastwo: Rok 1870 - 1900 - 1913
Wielka Brytania: 128 - 185 - 292
Niemcy: 42 - 89 - 277
St. Zjedn.: 41 - 143 - 517
Francja: 17 - 26 - 41
Rosja: 10 - 27 - 54
`tn
W pocztkach Xx w. wgiel by wci jeszcze podstawowym czynnikiem
pomylnego rozwoju gospodarczego, chocia maszyna parowa miaa ju mniejsze
zastosowanie, a nafta zacza wypiera wgiel z niektrych pozycji.
Wydobycie ropy naftowej wzroso wydatnie, zwaszcza w Xx w., gdy nafty
zaczto uywa nie tylko jak poprzednio do owietlenia, lecz przede
wszystkim do poruszania silnikw spalinowych. Wzrost ten wykazuje tabela:
Wydobycie ropy.
W kocu Xix w. i pocztkach Xx w przemyle naftowym pierwsze miejsce
zajmoway spka amerykaska Standard Oil, zaoona w 1882 r. przez Johna
D. Rockefellera, spka angielsko-holenderska Royal Dutch (rok zaoenia
1890) i Anglo-Persian Oil Company (1907). Nad naft w Rosji panowali
Nobel i Rotcchildowie.
Obok wgla podstawowym czynnikiem rozwoju przemysu nowoczesnego byo
elazo. I tu przez dugi czas dominowaa Anglia. W 1870 r. produkowaa
elaza wicej ni wszystkie inne kraje na wiecie razem wzite. Obok
wasnej rudy przetapiaa jeszcze w swych hutach rud szwedzk i hiszpask.
Do zmiany tej sytuacji przyczyni si midzy innymi wynalazek Anglika in.
Sidney Gilchrista Thomasa pozwalajcy na dobywanie elaza z rud
fosforujcych, uwaanych dotd za maowartociowe (minette w Lotaryngii).
`ty
Wydobycie ropy
(w tys. beczek
1 beczka (barrel)
ok. 130 kg)
`ty
A - rok 1870
B - rok 1880
C - rok 1890
D - rok 1900
E - rok 1910
F - rok 1915
`ts
St. Zjedn.: 5261A - 26286B - 45824C - 63621D - 209557E - 281104F
Rosja: 204A - 2001B - 23691C - 75730D - 70337E - 68548F
Indie Holend.: 2253D - 11031E - 11920F
Rumunia: 84A - 115B - 383C - 1629D - 9724E - 12030F
Meksyk: 3634E - 32911F
Persja: 3616F
`tn
Miao to powane skutki. W 1892 r. bowiem rozpoczto eksploatowa zoa
rudy w zagbiu Briey w Lotaryngii.
Odtd szybko rozwija si przemys metalurgiczny francuski i niemiecki.
Lotaryngia ze swymi zoami rudy, Westfalia ze swym wglem zaczy coraz
silniej wiza si ze sob pod wzgldem gospodarczym. Poniewa rozdzielone
byy politycznie, przyczyniao si to do zaostrzenia stosunkw pomidzy
Francj a Niemcami.
Producentem elaza na du skal byy rwnie Stany Zjednoczone. Ju w
pierwszych latach Xx w. wielka republika pnocnoamerykaska produkowaa
wicej surwki elaza ni Anglia i Niemcy cznie. Ponisza tabela pokazuje
wzrost produkcji elaza:
`ty
Produkcja surwki
elaza (w mln ton)
`ty
`ts
Pastwo: Rok 1870 - 1890 - 1913
Wielka Brytania: 6,7 - 8,0 - 10,4
Niemcy: 1,7 - 4,7 - 19,3
St. Zjedn.: 1,9 - 9,4 - 31,5
Francja: 1,2 - 2,0 - 5,2
Rosja: 0,4 - 0,1 - 4,6
`tn
Rozwija si take wydatnie przemys wkienniczy, ktry w koloniach
afrykaskich i w Azji Wschodniej zdoby sobie nowe rynki zbytu. I tu Anglia
miaa pierwotnie prymat, ktry rwnie utracia pod koniec Xix w. Take i w
tej dziedzinie na czoo wysuny si Stany Zjednoczone, a nastpnie
przemys tekstylny francuski, niemiecki i polski w Krlestwie. Bawen
produkoway w wielkich ilociach Stany Zjednoczone, Anglicy zaprowadzili
jej upraw na du skal w Indiach Wschodnich, w Egipcie, w Sudanie i w
Ugandzie, Rosjanie na rozlegych przestrzeniach Turkiestanu.
Obok przemysu dawnego, "klasycznego", jak maszynowy i tekstylny,
pojawiy si zupenie nowe gazie. By to przede wszystkim przemys
chemiczny (barwniki, nawozy sztuczne, materiay wybuchowe), w ktrym od
razu wysuny si na czoo Niemcy. Przemys ten rozwija si pomylnie od
1880 r. dziki umiejtnoci zuytkowania produktw ubocznych wgla i nafty.
By to nastpnie rozwijajcy si od koca Xix w. przemys elektryczny; gr
wziy tu Stany Zjednoczone, Niemcy, Francja. Po wynalezieniu silnika
Diesla w 1893 r. coraz waniejsz rol odgrywa przemys naftowy. Obok
maszyny parowej zacz dziaa "biay wgiel", czyli energia elektryczna,
zacz pracowa motor benzynowy.
Jest rzecz znamienn, e nowe gazie przemysu rozwijay si znacznie
powolniej w Anglii ni w innych krajach przemysowych. Pierwszestwo
zdobyy tu od razu Stany Zjednoczone i Niemcy.
Rwnie w rolnictwie dziki zdobyczom nauki zaznaczy si duy postp.
Osignito wiele w dziedzinie krzyowania i doskonalenia gatunkw
rolinnych i zwierzcych. Wyhodowano np. gatunki zb odpornych na ostry
klimat. Pozwolio to na wydatne zwikszenie areau zb np. w Kanadzie i na
Syberii. Zwikszyo si wykorzystanie nawozw sztucznych. Rozpowszechnia
si uprawa buraka cukrowego. Weszy w powszechne uycie produkty krajw
tropikalnych (tuszcze, wkna, kakao, kawa, herbata, owoce). Rozwina si
hodowla byda na miso (Argentyna, Australia), na wen (Australia).
Mimo to, zwaszcza w krajach Europy rodkowej i Zachodniej, rolnictwo
walczy musiao z powanymi trudnociami. Przysparzaa ich w wielkiej
mierze konkurencja zboa z krajw zamorskich, przede wszystkim z Ameryki
Pnocnej. Wielkie, coraz wiksze przestrzenie oddawano tam pod upraw;
ziemia bardzo urodzajna, dotychczas nie uprawiana, wydawaa plon obfity.
Nowo zbudowane amerykaskie koleje transkontynentalne i nowe wielkie okrty
transoceaniczne przybliyy Europ do Ameryki i uatwiay transport
znacznych iloci zboa. Koszty transportu szybko spaday. Na linii Nowy
Jork - Liverpool wynosiy one w 1881 r. tylko 40%, a w 1900 r. zaledwie 15%
kosztw przewozu na tej samej trasie w 1871 r. Na drodze morskiej Odessa -
Hamburg koszty przewozu obniyy si do 62% w 1881 r., a do 43% w 1900 r. w
porwnaniu z rokiem 1871. Na midzynarodowym kongresie rolniczym w 1889 r.
jeden z rolnikw francuskich ali si, e przewiezienie worka zboa z
Ameryki do Europy wypada znacznie taniej ni z Dijon do Parya.
Po Stanach Zjednoczonych jako wielki dostawca podw rolnych wystpia
Kanada, pod koniec Xix w. za Argentyna. Dostarczycielk zboa na rynki
zachodnio - i rodkowoeuropejskie bya te Rosja, ktra dziki taniej sile
roboczej moga konkurowa z importerami zamorskimi.
We Francji sytuacj pogarsza gwatowny spadek produkcji wina. Synne
francuskie winnice ulegy zniszczeniu, ktre spowodowaa maa mszyca zwana
filokser. Rozmnoya si i rozprzestrzenia po 1876 r. Produkcja wina
francuskiego obniya si o 2/3 i wynike std straty roczne obliczano na
500 mln frankw. Dopiero po 20 latach, po sprowadzeniu odpornej na
filokser winoroli amerykaskiej, udao si odbudowa francuskie winnice i
przywrci dawn produkcj wina. Filoksera atakowaa te, cho w mniejszym
stopniu, winnice woskie i hiszpaskie.
We Francji zrujnowaa licznych rednich i drobnych wacicieli winnic -
warstw bdc siln podpor obozu zachowawczego. Maa mszyca odegraa
wan rol polityczn.
Rolnictwo europejskie przechodzio wic ciki kryzys, ktry dotyka
zarwno wiksz wasno ziemsk, jak i chopw. Francja i Niemcy broniy
si wprowadzeniem cel ochronnych na pody rolne, Anglia natomiast
utrzymywaa wolny handel, sprowadzaa coraz wicej ywnoci z krajw
zamorskich i nie przeciwdziaaa upadkowi wasnego rolnictwa. W cigu
dziesiciolecia 1876-1885 powierzchnia ziemi uprawnej w Anglii skurczya
si o 28%. Masy robotnikw rolnych powdroway do kopal i do fabryk w
miastach lub za ocean.
Midzynarodowe kongresy rolnicze, zwoywane poczwszy od 1889 r.,
dyskutoway spraw midzynarodowego ukadu zboowego, unii celnej
europejskiej czy rodkowoeuropejskiej. Projekty takiej unii wyszy najpierw
ze strony Francuzw i Wgrw. Unia nie zostaa zawizana, ale znamienny by
fakt, e z rnych stron domagano si jej utworzenia.
Sytuacj opanowano dopiero pod koniec Xix w. Ceny ziemiopodw zaczy
si podnosi. Dwie byy tego gwne przyczyny. Z jednej strony zmniejszya
si konkurencja zboa amerykaskiego. Ludno Stanw Zjednoczonych
wzrastaa szybko i spoywaa coraz wiksz cz podw swej ziemi.
Jednoczenie wzrosy koszty produkcji rolnej, a tym samym zmniejszya si
amerykaska zdolno konkurencyjna. Z drugiej strony w rolnictwie
europejskim dokona si ogromny postp. Nowe, na naukowych podstawach
oparte metody uprawy podniosy znacznie wydajno ziemi. Zwikszenie si
ludnoci, zwaszcza ludnoci miejskiej, oglny wzrost dobrobytu i
podwyszenie stopy yciowej wzmogy zapotrzebowanie na artykuy rolne;
wzroso zwaszcza silnie spoycie misa, mleka i wyrobw mleczarskich.
Niektre kraje, jak Szwajcaria, Holandia, Dania skieroway sw gospodark
roln ku hodowli i produkcji przetworw mlecznych i misnych.
Ostatnie dziesiciolecie Xix w. przynioso znamienne przemiany.
Gospodarka oparta na wasnoci indywidualnej i na wolnej konkurencji
stopniowo zacza ustpowa miejsca gospodarce opartej na wasnoci
zbiorowej i na kapitale zbiorowym - gospodarce monopolistycznej. Sytuacja
przedsibiorstw maych i rednich stawaa si coraz trudniejsza. Niektre
bankrutoway, niektre podporzdkowywali sobie lub wchaniali bogatsi i
potniejsi konkurenci. W bankowoci, w przemyle, w handlu wyrastay
przedsibiorstwa - olbrzymy. Doszy one z czasem do przekonania, e zamiast
traci siy na wzajemn walk o rynki zbytu i rda surowcw, korzystniej
bdzie porozumie si i wsplnie ustali klucz podziau zyskw. T drog
powstay wielkie zrzeszenia producentw.
Zrzeszenia takie zawizyway si albo w drodze tzw. koncentracji
poziomej, czyli horyzontalnej, gdy czyy si przedsibiorstwa pracujce w
tej samej gazi produkcji (np. kartel wglowy resko-westfalski w 1895
r.), albo te w drodze tzw. koncentracji pionowej, czyli wertykalnej. Ten
drugi wypadek zachodzi wtedy, gdy wielkie przedsibiorstwo jednoczyo
wszystkie ogniwa procesu produkcyjnego, a wic np. kopalnie, w ktrych
wydobywano rud elazn, poprzez huty przetapiajce surwk elaza, do
fabryk wyrobw stalowych np. broni.
Rne byy formy prawnoorganizacyjne koncentracji:
1) kartele, ktrych celem - jest podzia rynkw zbytu, okrelenie
rozmiarw produkcji, wysoko cen itp.;
2) syndykaty, ktre jednocz si dla wsplnej sprzeday towarw, a
niekiedy i dla nabycia surowca przez wsplne biuro;
3) trusty, pocigajce za sob pene zjednoczenie wasnoci
przedsibiorstw, ktrych waciciele zostali udziaowcami;
4) koncerny, ktre wi poszczeglne przedsibiorstwa czy trusty na
podstawie wsplnej finansowej zalenoci od grupy kapitalistw.
Przedsibiorstwa wchodzce w skad koncernu nie trac tytuw swej
wasnoci.
Organizacj pozostawiajc najwicej swobody by kartel; trust by form
najbardziej zwart.
Kartele, koncerny, trusty sprawoway istn dyktatur gospodarcz, std
ich nazwa monopole. Monopole, to "organizacje, ktre celem powikszenia
zyskw swych czonkw prbuj dla caej gospodarki regulowa ruch czynnikw
okrelajcych lub wspokrelajcych wysoko zyskw, a wic ceny,
produkcj itp. Najpotniejsze monopole na podstawie swej przewagi nad
innymi zwizkami kapitalistycznymi wyznaczaj kierunek i cel caej polityce
klasy panujcej" (Jrgen Kuczynski).
Monopole s czsto zrzeszeniami midzynarodowymi. W 1907 r. zawarte np.
zostao porozumienie pomidzy wielk niemieck firm elektryczn Allgemeine
Elektrizitatsgesellschaft (w skrcie AEG) a amerykask General Electric
Company (GEC) co do rozgraniczenia sfer interesw. GEC zapewnia dla siebie
Stany Zjednoczone i Kanad, AEG - Niemcy, Austro-Wgry, Szwajcari,
Luksemburg, Belgi, Holandi, kraje skandynawskie, Rosj, Turcj i Bakany.
Najwiksza koncentracja na kuli ziemskiej wystpia w Stanach
Zjednoczonych. Z pastw europejskich przodoway pod tym wzgldem Niemcy. We
Francji proces ten by powolniejszy, np. wielkie koncerny obejmujce rud w
zagbiu Briey i wgiel w departamencie Nord powstay dopiero w latach 1907
i 1911. Oprcz Francji i Niemiec monopole istniay w omawianym okresie w
wikszoci pastw Europy Zachodniej, a take w Rosji, w Japonii; spotykao
si je rwnie w krajach o stosunkowo sabym rozwoju przemysowym.
Koncentracji przedsibiorstw przemysowych towarzyszya koncentracja
kapitaw. Drog cisego czenia si potnych bankw z wielkimi
przedsibiorstwami przemysowymi powstawa kapita finansowy, ktry w yciu
gospodarczym i politycznym odegra szczeglnie ujemn rol.
Banki rozszerzay stopniowo swoje najdawniejsze zadania porednikw w
wypatach i staway si dostawcami kapitau; udzielay mianowicie kupcom i
fabrykantom poyczek krtkoterminowych. W miar wszake powikszania si
wkadw bankowych sytuacja ulega zmianie. Banki znalazy si w posiadaniu
tak olbrzymich rodkw, e poyczki krtkoterminowe ju nie wystarczay na
ich zuytkowanie. Utworzyy wic inne, szersze ujcie dla nagromadzonych
zasobw i zaczy udziela przemysowi poyczek dugoterminowych, innymi
sowy umieszczay w produkcji przemysowej wielk, coraz bardziej rosnc
cz swych kapitaw. Wielki bank nowoczesny sta si wic wpywow
central finansow i potnym dysponentem. Czsto finansowa kilka
przedsibiorstw pracujcych w tej samej gazi przemysu. Zrozumiay
interes nakazywa bankowi dba o to, aby przedsibiorstwa te nie
konkuroway, lecz wspdziaay z sob. Banki przyspieszay wic proces
koncentracji.
Kraje ubosze i gospodarczo zacofane, czy to dla pokrycia kosztw
inwestycji lub zbroje, czy dla sprowadzenia wyrobw przemysowych, czy
wreszcie dla pokrycia deficytu budetowego, musiay szuka kredytu w
bogatych i wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych, wywocych
kapita. Udzielenie poyczki zagranicznej wymagao najczciej zgody wadz
pastwowych. Niekiedy rzd zachca banki do takich operacji, uwaajc
susznie, e t drog rozszerza i umacnia swoje wpywy w innych pastwach,
np. Francja w Rosji, Anglia w Ameryce Poudniowej, Niemcy w Turcji. Obok
polityki oficjalnej ogromn rol odgrywaa wasna polityka wielkich bankw.
Trzeba zawsze bra to pod uwag, jeli chce si waciwie zrozumie i
oceni rozwj stosunkw midzynarodowych, a w szczeglnoci polityk
wielkich mocarstw.
`ty
Kapita ulokowany
za granic
(w mld frankw)
`ty
x - brak
`ts
Rok: przez W.Brytani - Francj - Niemcy
1872: 15 - 10 - x
1882: 22 - 15 - ?
1893: 42 - 20 - ?
1902: 62 - od 27 do 37 - 12,5
1914: od 75 do 100 - 60 - 44
`tn
(Wedug W.I. Lenin, Dziea, t.22. s. 277)
`ty
Czci wiata, pomidzy
ktre byy podzielone
kapitay (w mld marek)
(w przyblieniu)
okoo 1910 r.
`ty
`ts
Kontynenty: kapita brytyjski - francuski - niemiecki
Europa: 4 - 23 - 18
Ameryka: 37 - 4 - 10
Azja, Afryka, Australia: 29 - 8 - 7
Razem: 70 - 35 - 35
`tn
(Wedug W.I. Lenin, Dziea, t.22, s. 278)
Wywz kapitaw przybra olbrzymie rozmiary. W pierwszych latach Xx w.
Anglia umieszczaa za granic ponad 4 mld fr rocznie, Francja okoo 2 mld.
W 1914 r. obliczano, e kapita angielski umieszczony za granic wynosi od
75 do 100 mld fr, kapita francuski okoo 60 mld, kapita niemiecki ponad
40 mld fr.
Analiza wywozu kapitaw z trzech gwnych europejskich mocarstw
imperialistycznych, Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec, przynosi
interesujce wyniki, wane nie tylko dla zrozumienia stosunkw
gospodarczych w wiecie, ale i polityki midzynarodowej.
Kapita angielski kierowa si mniej wicej w poowie do brytyjskich
posiadoci zamorskich. Pozosta cz umieszczano przede wszystkim w
Stanach Zjednoczonych i w krajach Ameryki aciskiej, zwaszcza w
Argentynie. Do Europy wywieziono zaledwie okoo 5 czy 6%.
Kapita francuski lokowa si gwnie pod postaci poyczek, mniej wicej
w 2/3 w Europie; w samej tylko Rosji np. umieszczano 10 mld fr.
Kapita niemiecki znajdowa niedue zastosowanie we wasnych koloniach,
dzieli si natomiast do rwnomiernie pomidzy Europ i kraje
pozaeuropejskie. W Europie najwicej, okoo 8 mld fr, umiecili kapitalici
niemieccy w krajach monarchii habsburskiej, nastpnie w Rosji (okoo 5
mld). 10 mld inwestowanych w Ameryce dzielio si pomidzy Stany
Zjednoczone, Kanad i pastwa Ameryki rodkowej i Poudniowej. W Azji
kapita niemiecki lokowa si gwnie w Turcji i w Chinach.
Swoist waciwoci kapitau niemieckiego bya okoliczno, e dziaa
on przewanie w krajach politycznie od Niemiec nie uzalenionych. Std
pyny trudnoci, ktre napotyka, std te midzy innymi wynika
szczeglnie agresywny charakter niemieckiego kapitalizmu.
Ekonomista niemiecki tego okresu, Gerhart von Schultze-Gaewernitz, pisa:
"Tylko w maej czci zagranicznego wiata mamy polityczne podstawy
bezpieczestwa niemieckich inwestycji kapitaowych. Std potrzeba [nam]
spotwarzanego tak bardzo militaryzmu i marynizmu, pki inni - Anglianie
bd gotowi do rozbrojenia na gruncie rwnouprawnienia".
Ogromny wzrost produkcji zmusza bardziej rozwinite kraje
kapitalistyczne do ustawicznego poszukiwania nowych rynkw zbytu. Mogo to
nastpi albo przez wywz do krajw pozaeuropejskich otwierajcych si dla
handlu midzynarodowego, albo te przez pozyskanie odbiorcw konkurenta
zgodnie z moliwociami, ktre dawaa zasada wolnego handlu.
Kapitalici domagali si, aby rzdy prowadziy polityk w dwch
kierunkach: aby rozszerzay ekspansj kolonialn i, zarazem, aby chroniy
przed konkurentem zagranicznym rynek wewntrzny i zachoway go dla
produkcji krajowej. Wypywaa std dno do podbojw kolonialnych i
tendencja do zerwania z zasad wolnego handlu i powrotu do protekcjonizmu.
W ostatnim wierwieczu Xix w. prawie caa Europa, z wyjtkiem Wielkiej
Brytanii, Belgii i Holandii, przyja protekcjonistyczny system celny -
Rosja w 1877 r., Niemcy w 1879 r., Francja w 1881 r., Stany Zjednoczone
weszy na t drog pod koniec Xix stulecia (taryfy w 1890 i 1897 r.).
Protekcjonizm rodzi wojny handlowe - pomidzy Francj a Wochami w
latach 1887-1898, pomidzy Francj a Szwajcari w latach 1893-1895,
pomidzy Niemcami a Rosj w 1893 r.
System protekcjonizmu, wysokich barier celnych i wojen handlowych
nazywano nacjonalizmem gospodarczym.
Omawiane czasy nie byy okresem cigego, nieprzerwanego wzrostu
bogactwa. Przeciwnie, wystpuj wwczas lata zastoju, spadku cen, oglnych
trudnoci gospodarczych, lata kryzysu.
Okres depresji ekonomicznej wystpi w 1873 r. najpierw w Austrii,
Niemczech i Stanach Zjednoczonych, a nastpnie ogarn inne kraje i trwa z
przerwami a do 1895 r. Spady ceny, spady papiery wartociowe, obniona
zostaa stopa dyskontowa i stopa procentowa. Trudnoci kryzysowe day si
we znaki licznym pastwom, wiele z nich tylko z duym wysikiem mogo
spaca swe zobowizania, niektre zmuszone byy ogosi bankructwo (Turcja
w 1875 r., Portugalia w 1893 r" kiedy skrelia 2/3 swego dugu). Pomimo
tego papiery pastwowe, chocia niej oprocentowane, byy w okresie kryzysu
bardziej cenione i bardziej poszukiwane jako pewniejsze.
Po latach zej koniunktury, niekiedy tylko przerywanej okresami bardziej
pomylnymi, przyszed mniej wicej od 1895 r. czas dobrej koniunktury i
trwa a do wybuchu pierwszej wojny wiatowej, a bodaj nawet do wielkiego
kryzysu roku 1929.
Takie byy oglne warunki, w ktrych wiat wkroczy w epok imperializmu.
Wyraz imperializm by i jest uywany w rnych znaczeniach. W sowniku
francuskim Littrego (wyd. z 1865 r.) oznacza on pogldy "imperialistw",
tzn. zwolennikw Napoleona Iii. W publicystyce angielskiej, w smym
dziesicioleciu zeszego wieku, pod mianem imperializmu rozumiano zerwanie
z zasad wolnego handlu i denie do bliszego zwizania posiadoci
zamorskich z metropoli. Wkrtce wszake pojcie to rozszerzyo si
wydatnie. W imperializmie widziano ju dno do powikszenia granic
pastwowych, do wadania moliwie wielkimi obszarami, a nawet do panowania
w skali wiatowej. Mona wic mwi o imperializmie staroytnego Rzymu,
Hiszpanii Karola V, Francji kardynaa Richelieu, Ludwika Xiv czy Napoleona.
Jest to zatem bardziej sprecyzowane i zarazem zawone pojcie zaborczoci.
Nauka natomiast, opierajca si na zasadach materializmu historycznego,
przyja definicj Lenina, chocia i marksici niekiedy w potocznej mowie
uywaj terminu imperializmu w znaczeniu zaborczoci. Wedug Lenina
imperializm to "kapitalizm w tym stadium rozwoju, kiedy uksztatowao si
panowanie monopoli i kapitau finansowego, kiedy nabra wybitnego znaczenia
wywz kapitau, rozpocz si podzia wiata przez midzynarodowe trusty i
zakoczony zosta podzia caego terytorium kuli ziemskiej przez najwiksze
kraje kapitalistyczne".
Istniej rne odcienie imperializmu w zalenoci od proporcji midzy
poszczeglnymi jego cechami. Imperializm angielski, na przykad, nazywa
Lenin - kolonialnym, francuski - lichwiarskim, niemiecki -
junkiersko-buruazyjnym, "imperializm ludzi biednych" (imperialismo della
povera gente) - oto nazwa, ktr dawano imperializmowi woskiemu.
Rozdzia trzeci:
ycie polityczne
Powane rnice w stosunkach spoecznych, gospodarczych, politycznych
dzieliy Europ koca Xix i pocztkw Xx w. W Europie rodkowej i
Wschodniej, na Pwyspie Iberyjskim silne byy wci relikty feudalizmu,
due znaczenie i wpywy miaa wielka wasno ziemska; ideologia Wielkiej
Rewolucji Francuskiej i liberalizm nie przeoray jeszcze gruntu
politycznego. W Europie Zachodniej natomiast czynnikiem rzdzcym bya ju
buruazja.
Rozwj gospodarczy pomniejsza ustawicznie znaczenie szlachty; widoczne
to byo nie tylko w uprzemysowionych pastwach na Zachodzie, ale take,
cho w duo mniejszym stopniu, w rolniczych krajach Europy rodkowej i
Wschodniej; walnie przyczyni si do tego kryzys w rolnictwie, wynikajcy z
konkurencji zboa amerykaskiego. Denia do utrzymania, wzgldnie zdobycia
przewagi w pastwie prowadziy czsto do konfliktw pomidzy ziemiastwem a
buruazj. Konflikty te prowadziy niekiedy do walki, niekiedy do
kompromisu. Rzecz prosta, e charakter - i walki i kompromisu zalea od
stosunku si pomidzy partnerami: Byo spraw znamienn, e ostry konflikt
pomidzy wielk wasnoci ziemsk a buruazj wybuch w dwch silnie
uprzemysowionych krajach Europy prawie jednoczenie - w Niemczech w latach
1908-1909, w Anglii w latach 1909-1911. Przyczyny byy prawie te same: w
Niemczech projekt wprowadzenia podatku spadkowego, obciajcego
spadkobiercw pierwszego stopnia, w Anglii podwyszenie podatku spadkowego
i wprowadzenie nowego podatku gruntowego, godzcego w latyfundia. W Anglii
przegrao sabe ziemiastwo, w Niemczech wygrali silni jeszcze junkrzy
pruscy.
Roso szybko znaczenie klasy robotniczej. Proletariat - coraz
liczebniejszy i coraz bardziej klasowo uwiadomiony - stanowi si, z
ktr buruazja liczy si musiaa i ktr prbowaa rozmaitymi drogami,
zalenie od okolicznoci, rozbroi, osabi, przejedna. Problem
wociaski mia inny charakter; politycznie chopi - pomimo swej
liczebnoci - nie odgrywali tak wielkiej roli jak robotnicy, nie stanowili
takiej groby dla panujcego ustroju.
Z wyjtkiem Francji i Szwajcarii, a od roku 1910 take i Portugalii, caa
Europa miaa ustrj monarchiczny. Ustrj ten poczytywano za tak naturalny i
oczywisty, e nowo powstajce pastwa przybieray taki wanie system
rzdw; tak byo w Rumunii w 1866 r., w Bugarii w 1879 r., w Norwegii w
1905 r.
Monarchie europejskie miay rne oblicza; od monarchii parlamentarnej -
jak Wielka Brytania, gdzie krl panowa, ale nie rzdzi i by jedynie
najwyszym, tradycyjnym symbolem pastwa, a do Rosji i Turcji, gdzie car
wzgldnie sutan by rdem prawa, by wadc, ktry teoretycznie
przynajmniej niczym nie by skrpowany. Oktrojowanie konstytucji w Rosji
1905 r., w Turcji 1908 r., niewiele tu zmienio.
Oglnie biorc monarchie europejskie dzielimy na absolutne, konstytucyjne
i parlamentarne. W monarchii absolutnej (Rosja do roku 1905) monarcha by
rdem wszelkiej wadzy zarwno ustawodawczej, jak i wykonawczej. W
monarchiach konstytucyjnych (jak np. cesarstwo niemieckie) monarcha
sprawowa wadz wykonawcz, ustawodawstwo naleao do parlamentu, monarsze
za przysugiwao prawo sankcji ustaw, uchwalonych przez parlament,
wzgldnie prawo weta.
W monarchiach parlamentarnych, bdcych pewn odmian monarchii
konstytucyjnej, parlament mia wadz ustawodawcz, jednoczenie obsadzanie
stanowisk rzdowych zaleao od jego woli; rzd mianowany by przez
monarch, ale powoany z woli parlamentu i pty tylko pozostawa u wadzy,
pki cieszy si zaufaniem i poparciem wikszoci parlamentarnej; jest to
tzw. odpowiedzialno parlamentarna ministrw. Ojczyzn rzdw
parlamentarnych jest Anglia; parlamentaryzm angielski suy za wzr wielu
pastwom - nie wszdzie wszake z dobrym wynikiem.
Wan przyczyn sprawnego funkcjonowania parlamentu brytyjskiego by
system dwupartyjny. Dwie silne, sprawnie zorganizowane partie,
konserwatystw i liberaw, zmieniay si u wadzy zalenie od tego, ktra
z nich zdobya wikszo w Izbie Gmin. Obecno w parlamencie posw
irlandzkich, a nastpnie wejcie posw Labour Party wywoywao niekiedy
pewne trudnoci, ale nie zachwiao jeszcze systemu dwupartyjnego.
Swoisty ukad stosunkw nie pozwoli na wprowadzenie systemu
dwupartyjnego we Francji. Model angielski usioway wszake przeszczepi
niektre pastwa. Dao to dobre wyniki w pastwach skandynawskich, w
Belgii, w Holandii. W Hiszpanii, Portugalii, Rumunii osignito to tylko
pozornie; dwa stronnictwa istotnie zmieniay si co pewien czas u wadzy,
ale nie w wyniku woli narodu, lecz na podstawie wzajemnego, cichego ich
porozumienia; stronnictwa byy wprawdzie rywalami o wadz, lecz zarazem w
pewnym sensie wsplnikami w eksploatacji kraju. Gdy przywdcy jednego z
nich dostatecznie dugo sprawowali rzdy, ustpowali miejsca opozycji. Jej
leader, objwszy wadz, rozwizywa parlament i zdobywa w wyborach
znaczn wikszo. Jeeli monarcha by wybitniejsz indywidualnoci i
zrcznym politykiem, jak np. krl rumuski Karol I, to odgrywa w tych
zmianach znaczn, czsto decydujc rol.
W pastwach o parlamentarnej formie rzdw silny by wpyw stronnictw na
zarzd krajem i na ycie polityczne. Najwyraniej wystpowao to w Wielkiej
Brytanii, we Francji, w Belgii. Inaczej byo w pastwach nie majcych
rzdw parlamentarnych, np. w Niemczech, gdzie parlament uchwala ustawy,
uchwala budet, ale nie mia wpywu ani na powoanie, ani na dymisj
rzdu. W tych warunkach stronnictwa z natury rzeczy miay mniejsze
znaczenie.
Wprowadzenie gosowania powszechnego **1 w jednych krajach, stopniowe
rozszerzanie czynnego prawa wyborczego na coraz wiksz liczb obywateli w
innych, przyczynio si do demokratyzacji instytucji parlamentu i jego
skadu. Mandaty poselskie piastowali ju nie tylko przedstawiciele szlachty
i buruazji, zdobywali je coraz liczniej politycy pochodzenia
drobnomieszczaskiego, pniej take robotniczego i chopskiego. Zmieni
si skutkiem tego charakter parlamentu i typ debat parlamentarnych.
`pp
1 We Francji w 1848 r., w Zwizku Pnocnoniemieckim w 1867 r., w
cesarstwie niemieckim w 1871 r., w Belgii w 1893 r., we Woszech w 1912 r.,
w Anglii w 1918 r.
`pp
Rola parlamentu w Ameryce bya inna. W Stanach Zjednoczonych, w republice
prezydenckiej, rzdzi jeden czowiek - prezydent; kongres go tylko
kontrolowa. Prezydent by coraz bardziej oczywicie uzaleniony od
wielkiego kapitau. Pastwa Ameryki aciskiej wzoroway swe konstytucje na
konstytucji Stanw Zjednoczonych, ale ycie poszo tam innymi torami.
Rzadko kiedy moga wystpi opozycja legalna, wybory znieksztacaa
brutalno wadzy i naduycia wyborcze; zmiany rzdw przeprowadzano
najczciej poprzez zamach stanu.
Za wzorem monarchii europejskiej wprowadziy system parlamentarny i
monarchie azjatyckie - Japonia w 1889 r., Turcja na krtko w 1876 r. i
pniej w 1908 r., Persja w 1906 r. Utworzenie przedstawicielstwa
narodowego w tych pastwach - obok wzgldw polityki wewntrznej - miao
swe przyczyny i w polityce zagranicznej; uwaano, e w Europie wzronie
poszanowanie i sympatia dla pastwa, ktre przyjo ustrj oparty na
wzorach europejskich; wzgld ten odgrywa szczeglnie du rol w Japonii.
W pastwach o parlamentarnej formie rzdw ministrowie i wiceministrowie
rekrutowali si z reguy spord parlamentarzystw. Politycy, ktrzy
niejednokrotnie wchodzili w skad gabinetu, obejmowali zalenie od ukadu
si rozmaite teki, np. we Francji Poincare by w rnych gabinetach
ministrem owiaty, skarbu i spraw zagranicznych. Millerand ministrem handlu
i przemysu, wojny i spraw zagranicznych. W Wielkiej Brytanii Winston
Churchill piastowa teki handlu, spraw wewntrznych, marynarki, zbroje,
skarbu i wreszcie obrony narodowej podczas drugiej wojny wiatowej. Jeeli
minister nie by wybitniejsz indywidualnoci, nadawa tylko oglny
kierunek polityczny, wzgldnie jedynie reprezentowa swoje stronnictwo w
radzie ministrw; ca prac ministerstwa prowadzili zawodowi urzdnicy,
trwajcy na swych stanowiskach niezalenie od wszelkich zmian gabinetw.
W Niemczech, w Rosji godnoci ministerialne obejmowali urzdnicy. W
Austrii i na Wgrzech niekiedy wybitni parlamentarzyci wysuwali si na
czoo biurokracji, jak np. Leon Biliski, ktrego "kariera parlamentarno -
urzdnicza" budzia zdziwienie u Niemcw.
Gdy mowa o ustroju monarchicznym, powstaje pytanie, jaki wpyw mia
monarcha na polityk i bieg spraw w pastwie. Rozrni tu naley sam
instytucj monarchii, tj. koron i osob monarchy. W pastwach absolutnych
i konstytucyjnych, ale nie rzdzonych parlamentarnie, korona dysponowaa
duym zakresem wadzy, jej wola przesdzaa o kierunku polityki pastwowej.
Naley tu pamita, rzecz prosta, o zwizkach czcych koron z klas
panujc i jej interesami. Osoba monarchy natomiast odgrywaa znaczniejsz
rol wtedy tylko, gdy na tronie zasiada czowiek obdarzony silniejsz
indywidualnoci i talentem politycznym. W kocu Xix w. nie byy to czste
wypadki.
Na polityk zagraniczn monarchowie nie mieli tego wpywu, ktry im
czsto przypisywano. Bliskie osobiste zwizki Wilhelma Ii z Mikoajem Ii,
wymiana czstych wizyt i jeszcze czstszej korespondencji, osawione
"Willy-Nicky letters", nie oddziaay na stosunki pomidzy pastwem
niemieckim a pastwem rosyjskim. Legend, powsta w Berlinie, jest
opowiadanie, jakoby Edward Vii mia sw osobist dziaalnoci doprowadzi
do utworzenia wrogiej Niemcom koalicji i do ich oskrzydlenia. Edward Vii
nie kierowa polityk zagraniczn Wielkiej Brytanii, a jedynie swoj
znajomoci wiata i ludzi niejednokrotnie wspiera swych ministrw; tak
byo np. w Paryu w 1903 r., gdy zapocztkowano zblienie
francusko-brytyjskie i gdy chodzio o usunicie trudnoci istniejcych w
stosunkach pomidzy Francj a Wielk Brytani. Monarcha, ktry zdoby
dowiadczenie w pracy pastwowej, dowiadczenie, kierowane zdrowym
rozsdkiem, rozporzdza w monarchiach parlamentarnych nie wadz
wprawdzie, ale znacznym wpywem osobistym. Ze zdaniem jego powszechnie si
liczono, opinii jego powszechnie szukano. Taki wpyw miaa krlowa Wiktoria
angielska, krl Oskar Ii szwedzki.
Rzecz ciekawa, e burze dziejowe pierwszej poowy Xx w. obaliy trony
tych monarchw, ktrzy nie tylko panowali, ale i rzdzili; ostay si
natomiast te korony, ktre byy jedynie szacownym, tradycyjnym symbolem
cigoci i jednoci pastwowej.
Urok, jaki roztaczaa wwczas monarchia, by znaczny. We Francji przejto
pewne elementy ceremoniau dworskiego stosowanego przy niektrych
wystpieniach publicznych prezydenta republiki, jak np. przyjmowanie
koronowanych goci, ambasadorw i posw zagranicznych, jak uroczyste
przejazdy prezydenta z honorow eskort szwadronu jazdy. Dnia 6 marca 1896
r. pisa z Nicei Henryk Sienkiewicz: "Przyjecha tu dzi (prezydent) Faure.
Wjecha jak krl wrd kirasjerw i les alpins" (tj. strzelcw alpejskich).
Coraz doniolejsz rol odgryway stronnictwa polityczne. Istniay one
zawsze, odkd ludzie zaczli si zrzesza. Stronnictwami byy fakcje, ktre
walczyy o rzdy w Atenach czy staroytnym Rzymie, na dworach krlewskich
redniowiecza, we woskich republikach miejskich, w sejmach i sejmikach
dawnej Rzeczypospolitej. Stronnictwami byy koterie torysw i wigw,
rywalizujce ze sob o przewag w Anglii w Xvii i Xviii w., czy "kluby" z
czasw Wielkiej Rewolucji Francuskiej, czy wreszcie frakcje we francuskiej
Izbie Deputowanych okresu Restauracji czy Ludwika Filipa.
Stronnictwo polityczne - w dzisiejszym rozumieniu tego wyrazu - pojawia
si dopiero w drugiej poowie Xix w. Uywamy tu terminu stronnictwo, ma on
bowiem znaczenie bardziej oglne i zarazem bardziej lune ni partia; z
terminem partia za wiemy nieodzowne dwa czynniki: cile i mocno
okrelon doktryn partyjn oraz zdyscyplinowan i sprawn partyjn
organizacj. Powstanie stronnictw w tym znaczeniu wizao si z walk
pomidzy feudalnym wiatem szlacheckim, bronicym tradycyjnych przywilejw
tronu i otarza oraz interesw wielkiej wasnoci ziemskiej, a buruazj,
dajc swobody gospodarki kapitalistycznej. Z drugiej strony walka posza
pomidzy klasami posiadajcymi, przede wszystkim buruazj, a rosnc klas
robotnicz.
Kolejnym, bardzo wanym czynnikiem walki midzy stronnictwami byo
rozszerzenie czynnego prawa wyborczego, a zwaszcza wprowadzenie gosowania
powszechnego. Powikszenie liczby wyborcw, powoanie do urn wyborczych nie
tysicy, ale setek tysicy czy milionw osb, wymagao ze strony grup
dcych do wadzy innych zupenie metod akcji wyborczej i w ogle innej
zupenie taktyki.
Dawne fakcje i ugrupowania albo powoli przestaway istnie, albo dziaay
w ograniczonym, zawonym polu, albo te wreszcie staway si stronnictwem
masowym.
Zwykle zalkiem powstajcego stronnictwa bya organizacja ju
istniejca. Mg nim by klub parlamentarny, grupujcy parlamentarzystw
tego samego kierunku politycznego, np. konserwatystw czy liberaw, moga
nim by wpywowa korporacja; np. inicjatywa i zabiegi masonerii francuskiej
doprowadziy do powstania stronnictwa radykaw w Iii Republice.
Liczne partie socjaldemokratyczne zawdziczay swoje powstanie
inicjatywie i akcji zwizkw zawodowych; byy te ich organem dziaania w
kwestiach politycznych, szczeglnie na terenie parlamentarnym. Klasycznym
przykadem takiej genezy partii robotniczej jest angielska Labour Party. W
1899 r. kongres zwizkw zawodowych - trade unionw - uchwali wniosek o
zaoenie organizacji wyborczej i parlamentarnej. W kilka miesicy pniej
w lutym 1900 r., zawizany zosta "Komitet Reprezentacji Pracy" (Labour
Representation Committee), ktry przygotowa pomylne dla partii
robotniczej wybory w 1906 r. i przybra nastpnie nazw "Partii Pracy"
(Labour Party).
Duo mniejsze znaczenie ni partie robotnicze miay stronnictwa tworzone
przez organizacje drobnych rolnikw. Odgryway one pewn rol w krajach
skandynawskich, w Szwajcarii, w Kanadzie, w Stanach Zjednoczonych.
Byy rwnie stronnictwa tworzone przez duchowiestwo rnych wyzna, jak
niemieckie "Centrum", powstae z inicjatywy biskupa Moguncji, Wilhelma von
Kettelera, jak holenderskie stronnictwo "antyrewolucyjne", zawizane przez
kalwinistw. Po ogoszeniu przez papiea Leona Xiii w 1891 r. encykliki
Rerum novarum duchowiestwo katolickie przystpio do tworzenia stronnictw
chrzecijasko-demokratycznych, majcych oparcie wrd drobnomieszczastwa
i czciowo pord robotnikw.
W erze imperializmu byo ju w zaniku stronnictwo dawnego typu - elitarny
klub polityczny, grupujcy niewielk stosunkowo liczb ludzi wpywowych,
majcych osobicie siln pozycj gospodarcz i polityczn. Typem zwykym
jest ju stronnictwo masowe, skupiajce w swych szeregach znaczn liczb
czonkw, gromadzce dokoa siebie rzesze sympatykw, zabiegajce o gosy
mas wyborcw. Miejsce lunego stowarzyszenia zaja organizacja masowa,
zhierarchizowana, rzdzca si ju pewn dyscyplin wewntrzn.
Okolicznoci te wpyny na zmian typu polityka, zwaszcza
parlamentarzysty. Coraz wicej byo politykw zawodowych, yjcych z
polityki, uzalenionych od stronnictw pod wzgldem finansowym, na
stronnictwie opierajcych ca sw karier yciow.
W drugiej poowie Xix w. najczciej uywane nazwy stronnictw to
konserwatyci - przedstawiciele gwnie wielkiej wasnoci ziemskiej i
liberaowie - rzecznicy interesw i de buruazji; niekiedy zwali si oni
postpowcami. Gdy powstay stronnictwa reprezentujce robotnikw,
drobnomieszczastwo, chopw, widzimy coraz to nowe nazwy - radykaw,
ludowcw, reformistw, konstytucjonalistw, chrzecijasko-spoecznych itp.
Partie robotnicze najczciej, cho nie zawsze, wskazyway w nazwie na
socjalizm, np. "Socjaldemokratyczna Partia Niemiec" (Sozialdemokratische
Partei Deutschlands) lub te "Francuska Partia Socjalistyczna" (Parti
Socialiste Francais).
Rzecz prosta, e do nazwy nie naley przywizywa zbytniej wagi - byy
stronnictwa socjalistyczne z nazwy, ktre niewiele wsplnego miay z
socjalizmem, lub liberalne, dalekie od liberalizmu.
Sia stronnictwa, jego wpywy, jego trwao zaleay od wielu czynnikw.
Jednym z najwaniejszych bya niewtpliwie podstawa, na ktrej stronnictwo
si opierao, tzn. czy reprezentowao ono interesy i denia silnych grup
spoecznych, czy te grup sabych, wzgldnie traccych siy i znaczenie. A
wic w kraju, w ktrym wielka wasno ziemska pozostawaa nadal potg,
jak np. w Prusach, konserwatyci odgrywali du rol. Nie mieli jej
natomiast we Francji, gdzie groway stronnictwa reprezentujce wielk
buruazj a take drobnomieszczastwo.
W dziedzinie polityki zagranicznej najsilniejszy by bezporedni wpyw
rzdu, najsabszy parlamentu. Dziao si tak nie tylko w monarchiach
pozbawionych rzdw parlamentarnych, ale i w pastwach z rzdem
odpowiedzialnym bezporednio przed parlamentem.
Wane traktaty midzynarodowe, wice pastwo, nie byy przedstawiane
izbom do ratyfikacji. Traktat sojuszu francusko-rosyjskiego z 1893 r.
zatwierdzi prezydent republiki bez uchway parlamentu, a nawet bez uchway
rady ministrw. Tre traktatu znao tylko niewielkie grono osb; poza
prezydentem - kadorazowy premier, minister spraw zagranicznych, minister
wojny, ambasador w Petersburgu, szef sztabu gwnego, kilku wyszych
urzdnikw Quai d'Orsay.
Korpus dyplomatyczny tworzy pewien rodzaj midzynarodowego klubu
wyrniajcego si swoistym sposobem bycia, tradycyjnymi formami i
zwyczajami. Do czasw pierwszej wojny wiatowej i upadku monarchii w
Austrii, Niemczech i w Rosji stanowiska dyplomatyczne zajmowali najczciej
przedstawiciele arystokracji lub wysokiej szlachty. Tak byo i we Francji w
pocztkach Iii Republiki; dopiero w latach nastpnych stanowiska
ambasadorw i posw byy obsadzane przewanie przez osoby pochodzce z
zamonej buruazji.
Od kandydatw do suby dyplomatycznej wymagano posiadania osobistego
majtku. W Anglii nazywano to "kwalifikacj majtkow" (property
qualification); mody czowiek ubiegajcy si o przyjcie do Urzdu Spraw
Zagranicznych musia wykaza si posiadaniem dochodu rocznego w wysokoci
co najmniej 400 funtw. W Stanach Zjednoczonych, gdzie nie byo dyplomacji
zawodowej, placwki dyplomatyczne obejmowali zamoni ludzie, ktrzy wybili
si na innym polu - bankierzy, przemysowcy, potentaci prasowi. Gdy Wilson
zosta w 1913 r. prezydentem, obsadzi stanowiska ambasadorw i posw
osobami, ktre zoyy powaniejsze kwoty na jego fundusz wyborczy.
Cenzus majtkowy nie by wymagany w subie konsularnej: urzdnicy
konsularni rekrutowali si take i w monarchiach konserwatywnych gwnie
spord redniego mieszczastwa. Sub dyplomatyczn, tzw. karier,
dzielia od konsularnej przepa trudna do przebycia. Do rzadkich wyjtkw
tylko naleao przejcie z pracy w konsulatach do dyplomacji.
Jzykiem rozmw, ukadw i traktatw by francuski; tylko dyplomaci
brytyjscy z wolna zaczli przyzwyczaja wiat do posugiwania si w
stosunkach dyplomatycznych jzykiem angielskim. Na kongresie berliskim w
1878 r. Disraeli uroczyste przemwienie powitalne wygosi po angielsku, co
byo duym novum.
Og dyplomatw wszake przestrzega dominacji jzyka francuskiego; po
francusku najatwiej daway si wyrazi wszelkie subtelne finezje
dyplomatyczne, w ktrych lubowali si dyplomaci dawnego porzdku.
Interesujce s w tej mierze uwagi dugoletniego ambasadora austriackiego w
Stambule, margrabiego Pallaviciniego. W jednym z raportw o rozmowie z
wielkim wezyrem, ksiciem Saidem Halimem, Pallavicini zrobi uwag, e
ksi zna wprawdzie doskonale jzyk francuski, ale nie na tyle, aby mona
byo prowadzi z nim rozmow stosujc wszelkie subtelnoci.
Uatwienia komunikacyjne, mono szybkiego porozumiewania si
telegraficznego z central sprawiy, e znaczenie, zwaszcza samodzielno
kierownika placwki dyplomatycznej zmalaa, e w wielu wypadkach by on ju
tylko obserwatorem i wykonawc instrukcji ministra spraw zagranicznych.
Takimi byli ambasadorowie i posowie niemieccy i to zarwno za kanclerstwa
Bismarcka, jak i pniej. Jeeli wszake ambasador by wybitn
indywidualnoci, a by zarazem niezaleny materialnie, to odgrywa znaczn
rol nie tylko na swoim posterunku dyplomatycznym, ale i w oglnym
kierownictwie polityki zagranicznej swego kraju. W ostatnich latach przed
wojn tak pozycj zdobyli sobie we Francji bracia Cambon - Paul, ambasador
w Londynie, Jules - w Berlinie oraz ambasador przy Kwirynale, Barrere. We
Woszech cieszy si rozlegymi wpywami Thommaso Titoni, ambasador woski
w Paryu.
Okres dugiego pokoju w Europie, sabo tylko zakcanego na peryferiach
naszego kontynentu i w innych czciach wiata, by zarazem okresem
potnych zbroje zarwno pod wzgldem jakociowym, jak i ilociowym. W
pocztkach tego okresu wynaleziono i wprowadzono karabin repetierowy, pod
koniec - w przededniu pierwszej wojny wiatowej - widzimy ju prby uycia
do celw wojskowych samolotu. Wielkie fabryki zbrojeniowe zwizane z takimi
nazwiskami, jak: Krupp, Mauser, Skoda, Schneider, Armstrong i inne -
otrzymyway coraz to znaczniejsze zamwienia, zwikszay produkcj,
podnosiy dochody, rzucay znaczne sumy na agitacj militarystyczn i
nacjonalistyczn.
Powane znaczenie spoeczne i polityczne miao wprowadzenie we wszystkich
prawie pastwach Europy, z wyjtkiem Wielkiej Brytanii, powszechnego
obowizku suby wojskowej. Thiers dowodzi wprawdzie przez czas pewien, e
zorganizowa armi na podstawie oglnego poboru to znaczy "da kademu
socjalicie karabin do rki", zmieni jednak pniej zdanie. Powszechny
obowizek suby wojskowej nie bdzie ju napotyka w klasach posiadajcych
na znaczniejsze sprzeciwy. Zwycistwa pruskie - w 1866 r., a szczeglnie w
187081871 r. - przekonay i wojskowych, i politykw o wyszoci pruskiego
systemu poborowego nad armi zawodow. Tote powszechnie przyjto model
niemiecki, wedug ktrego kady zdrowy mczyzna by obowizany odby
paroletni sub wojskow, nastpnie by przenoszony do rezerwy i wreszcie
do pospolitego ruszenia. Modzi ludzie, majcy wyksztacenie rednie lub
wysze, odbywali tylko sub jednoroczn, ktra miaa ich przygotowa do
uzyskania stopnia oficera rezerwy. Austro-Wgry wprowadziy powszechny
obowizek wojskowy w 1868 r., Francja w 1872 r., Rosja w 1874 r.
Bya to nie tylko kwestia szkolenia kadry wojskowej, ale miao to take
doniose znaczenie polityczne. Fakt, e modzi ludzie kilka lat ycia
spdzali w szeregach, dawa im nie tylko przysposobienie wojskowe, ale i w
pewnej mierze wpywa - w jednych krajach wicej, w innych mniej - na ich
postaw spoeczn. Genera Trochu w 1872 r. mwi: "Trzeba przywrci
dyscyplin wojskow w nadziei, e odnowi to dyscyplin spoeczn".
Prac nad wyrobieniem podanej postawy onierza najbardziej
konsekwentnie prowadzono w Niemczech, nie ograniczano si tam do akcji w
koszarach, ale za pomoc "zwizkw wojskowych" (Kriegervereine) starano si
oddziaywa na ludzi, ktrzy ju odbyli sub i przeszli jako oficerowie i
podoficerowie do rezerwy. Fakt, e kadego roku poborowych byo w Niemczech
wicej ni mona byo wcieli ich do szeregw, pozwala na dokonywanie
selekcji nie tylko pod ktem widzenia tyzny fizycznej poborowego,
kierowano si take jego przypuszczalnym stosunkiem do panujcego ustroju.
Powoywano przede wszystkim modzie wociask oraz modzie pochodzc z
maych miasteczek; modych robotnikw natomiast z wielkich miast zwalniano
od suby wojskowej w przekonaniu, e s to uwiadomieni i wyrobieni
socjaldemokraci i ich obecno w szeregach osabi moe dyscyplin i
spoisto armii. Podczas wojny wzgld ten, rzecz jasna, nie mg ju
odgrywa roli.
Wycig zbroje, idcy za tym stay wzrost budetu wojskowego wikszoci
pastw, uciliwa suba wojskowa, militaryzm - nabierajcy coraz wikszej
siy - wywoyway sprzeciwy stronnictw robotniczych i lewicy buruazyjnej.
Wyraao si to zarwno w kampaniach prasowych i publicystycznych, jak i w
interpelacjach i dyskusjach parlamentarnych. W Niemczech akcj t prowadzi
gwnie Karol Liebknecht, we Francji Jaures.
Jaures w ksice pt. L'armee nouvelle (Nowa armia), ktr ukoczy w 1910
r" postawi danie zastpienia armii milicj narodow i dowodzi, e
dopiero milicja zdoa w obronie kraju rozwin wszystkie jego siy ywotne
i dlatego bdzie niezwyciona.
Przywdca socjalizmu francuskiego widzia przygotowanie obrony narodowej
takimi drogami: 1 ) szkolenie wstpne dzieci i modziey od lat 10 do 20
przez wiczenia gimnastyczne, wyrabiajce zdrowie, siy i zrczno, 2)
aktywna suba w milicji, w ktrej pozostaj wszyscy obywatele odpowiedniej
kondycji fizycznej od 21 do 34 roku ycia, 3) rezerwa, do ktrej nale
obywatele od 34 do 40 roku ycia i 4) pospolite ruszenie, obejmujce
obywateli od lat 40 do 45. Korpus oficerski tylko w 1/3 mia si skada z
oficerw zawodowych, 2/3 tworzy mieli "oficerowie cywilni", jak ich Jaures
nazywa, pracujcy w zawodach cywilnych i tylko okresowo powoywani do
suby wojskowej.
Byo spraw oczywist, e projekt Jauresa dyktowaa nie tylko troska o
wydobycie z narodu wszystkich si dla obrony kraju, ale i ch zniszczenia
militaryzmu i wszelkich wpyww korpusu oficerskiego.
Projekt Jauresa pozosta w sferze zamysw nigdy nie zrealizowanych.
System milicyjny zwalczay koa wojskowe w przekonaniu, e nie daje on
gwarancji naleytego wyszkolenia onierza, oraz buruazja francuska
upatrujca w nim uzbrojenie mas ludowych.
System milicyjny, podobny do koncepcji Jauresa, istnia wszake w
Szwajcarii i cieszy si tam oglnym poparciem caego spoeczestwa.
Pastwa, ktre posiaday kolonie, przede wszystkim Wielka Brytania i
Francja, w mniejszym stopniu Niemcy, Wochy, Hiszpania, Holandia i Belgia,
utrzymyway armie kolonialne. Szczeglne zadania, szczeglny sposb walki
wyrabiay swoisty typ oficera kolonialnego. Kampanie prowadzone zwykle
siami niewielkimi liczebnie (przewanie onierze kolorowi, dowodzeni
przez biaych oficerw i podoficerw), czsto na wielkich przestrzeniach,
przeciwko nieprzyjacielowi, gorzej uzbrojonemu, ale dysponujcemu odwag,
zrcznoci, znajomoci terenu, co najwaniejsze - bronicemu wasnej
ziemi, nie byy atwe. Kolonialna doktryna wojenna opieraa si na
zaoeniu, e chodzi nie tylko o nowe podboje, ale o pacyfikacj zajtego
kraju i jego zarzd.
"Kady may porucznik, dowdca posterunku (w koloniach) - pisa z Tonkinu
wczesny kapitan, pniejszy marszaek Lyautey - w cigu szeciu miesicy
rozwinie wicej inicjatywy, siy woli, wytrwaoci, indywidualnoci ni
oficer we Francji przez cay czas swej kariery". Std te oficerowie
kolonialni mieli wiksz mono wybicia si, ni oficerowie stacjonujcy
stale w garnizonach europejskich. Wielu wodzw pierwszej wojny wiatowej
zdobywao bojowe ostrogi w wojnach kolonialnych, Francuzi - Galieni,
Joffre, Mangin, Henrys, Guillaumat, Degoutte, Gouraud, Franchet d'Esperey,
Anglicy - Kitchener, French, Haig.
Oficer kolonialny to nie tylko onierz, to zarazem
administrator-prokonsul, jak Galieni na Madagaskarze, Lyautey w Maroku,
Kitchener w Sudanie.
Nie byo dzieem przypadku, e w tym wanie okresie wycigu zbroje i
powszechnej suby wojskowej opracowano pierwsz naukow histori sztuki
wojennej. Autorem jej by uczony niemiecki Hans Delbruck, a nosia ona
tytu Geschichte der kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte
(Historia sztuki wojennej na tle historii politycznej).
Delbruck wysun tez o dwch metodach strategii - strategia wyczerpania
"Ermattungsstrategie" i strategia powalenia "Niederwerfungsstrategie".
Strategia wyczerpania nie dy do rozgromienia przeciwnika, lecz do jego
gruntownego osabienia i do najwikszych zdobyczy terytorialnych i
materialnych. Najwybitniejszym przedstawicielem tej metody by, wedug
Delbrucka, Fryderyk Ii. Strategia powalenia natomiast za cel stawia sobie
zniszczenie przeciwnika. Strategi powalenia stosowa w swych kampaniach
Napoleon I, par on zawsze do rozstrzygajcej bitwy i do zajcia stolicy
wroga. Teori t Delbruck wypracowa na wiele lat przed drug wojn
wiatow. W latach 1939-1945 doktryna powalenia przeciwnika nabraa takiego
sensu, jakiego Delbruck nigdy nie mia na myli i jakiego adn miar nie
mg przewidzie.
W pracach teoretycznych z dziedziny sztuki wojennej, publikowanych w
kocu Xix i w pocztkach Xx w. (mamy na myli gwnie Francj i Niemcy),
uderzaj dwie sprawy: powane zainteresowanie badaniami
historyczno-wojskowymi i coraz silniejsze przekonanie o wyszoci ofensywy
nad defensyw.
Do powszechny by pogld, e od czasu bitwy pod Kannami, kiedy Hannibal
rozgromi armi rzymsk ruchem pksiycowym, a do wojen Xix w., istnieje
kilka typw bitew, ktre wci si powtarzaj w rnych wariantach. Std
pyno przekonanie, e studium historii wojen ma doniose, czysto
praktyczne znaczenie, i e jej znajomo jest jednym z najwaniejszych
elementw wyksztacenia dowdcy. W sztabach tworzono wydziay historyczne,
ktre szczegowo opracowyway dzieje odbytych kampanii. Podrcznik
Ferdynanda Focha, wwczas wykadowcy taktyki we francuskiej Wyszej Szkole
Wojennej, pt. De la conduite de la guerre (O prowadzeniu wojny), wydany
drukiem w 1899 r. (tumaczenie polskie w 1924 r.), jest histori kampanii
napoleoskich i wojny francusko-niemieckiej 187081871 r. Tym wanie
wojnom powicano najwicej uwagi we Francji. W Niemczech zajmowano si
kampaniami Fryderyka Ii, Napoleona i oczywicie wojn z Francj w
187081871 r. Rzecz znamienna, e w pruskiej akademii wojennej pilnie
studiowano wojn polsko-rosyjsk 1831 r.; widziano w tym przygotowanie do
przyszej wojny z Rosj, ktra rozegra si musiaa, przynajmniej w
stadiach pocztkowych, na ziemiach polskich.
To wysokie mniemanie o praktycznym, bezporednim znaczeniu znajomoci
historii wojen dla sztuki dowodzenia nie oznacza bynajmniej, aby nie
widziano wpywu zmieniajcych si warunkw gospodarczych i spoecznych.
"Warunki, w jakich toczy si wojna, s zawsze nowe" - pisa genera von
Bernhardi.
Plany wojenne niemieckie - Moltkego starszego, Schlieffena, Moltkego
modszego - byy planami dziaa zaczepnych. Po pewnych wahaniach ofensyw
jako podstaw planu wojennego przyjli Francuzi, a take i Rosjanie. Zasad
byo utrzymanie inicjatywy we wasnym rku, wydarcie jej przeciwnikowi.
Rozdzia czwarty:
Kolonializm
Polityka kolonialna drugiej poowy Xix w. rni si zasadniczo od
polityki pierwszych 50 lat tego stulecia. Pastwa europejskie, pniej
take Stany Zjednoczone i Japonia, rozpoczy w tym okresie gorczkow,
wyton walk o podzia wiata: zajmowano tereny bezpaskie (np. w Afryce
Rwnikowej), podbijano kraje sabe i niezdolne do obrony.
Jak olbrzymie rozmiary przybraa ta walka, niech wiadcz nastpujce
fakty i liczby. W 1876 r. do pastw europejskich naleaa 1/10 cz
Afryki, w 1914 r. ju cala Afryka bya posiadoci europejsk z wyjtkiem
dwch niezalenych czy te raczej pniezalenych pastw tubylczych,
Etiopii i Liberii. W 1878 r. w rkach biaych ludzi znajdowaa si poowa
Polinezji, w pocztkach Xx w. Polinezja bya opanowana prawie w caoci.
Teren azjatycki by znacznie odporniejszy, panowanie europejskie
rozszerzao si tam, ale bardzo powoli. W Ameryce posiadoci europejskie
nieznacznie si nawet skurczyy. Australia bya ju poprzednio cakowicie
we wadaniu Anglikw.
Dane powysze dotycz kolonii w dosownym znaczeniu tego wyrazu oraz
protektoratw, nie obejmuj natomiast tzw. pkolonii, czyli pastw
formalnie niepodlegych, ale pod wzgldem gospodarczym, a co za tym idzie i
politycznym uzalenionych od mocarstw europejskich czy te od Stanw
Zjednoczonych.
Przyczyny tak wielkiego natenia ekspansji kolonialnej s cile
zwizane z rozwojem kapitalizmu. W kocu Xix w. kapitalizm zmienia swe
oblicze; od wolnej konkurencji przechodzi do systemu monopolistycznego, a
jego denia ekspansjonistyczne osigaj punkt szczytowy. Wymieni mona
cztery walne przyczyny wytonej ekspansji kolonialnej w erze imperializmu.
Kolonie potrzebne s pastwom kapitalistycznym jako: 1) rda surowcw,
2) rynki zbytu, 3) tereny wywozu kapitaw, 4) bazy wojskowe.
Rozwamy wszystkie te przyczyny po kolei.
1) |rda surowcw. W pierwszym stadium kolonializmu europejskiego po
wielkich odkryciach geograficznych na przeomie Xv i Xvi w. posiadoci
zamorskie byy w Europie cenione przede wszystkim jako rdo egzotycznych
surowcw, drogich korzeni, cennego kruszcu. Rozwj przemysu, produkcja
nowych, nie znanych dawniej wytworw pracy i wynalazczoci ludzkiej
zwikszyy wydatnie zapotrzebowanie uprzemysowionych krajw Europy i
Ameryki Pnocnej na surowce poprzednio nie uywane i niepotrzebne. Np.
wynalezienie maszyn sucych do obrbki baweny uczynio z niej jeden z
najwaniejszych towarw w midzynarodowych obrotach handlowych. Do wybuchu
wojny secesyjnej (1861-1865) wiat zaopatrywa si w bawen prawie
wycznie w Stanach Zjednoczonych. Po rozpoczciu dziaa wojennych wywz
jej do Europy usta wszake prawie zupenie; w zwizku z tym stany
angielskie fabryki w Lancashire. Anglicy chcc si uniezaleni od monopolu
amerykaskiego, zaczli zakada plantacje baweny w Indiach, pniej take
w Egipcie. Susznie wic powiedziano, e wojska brytyjskie stacjonoway w
Indiach i w Egipcie, aby fabrykom w Lancashire zapewni regularn a od
obcych pastw niezalen dostaw surowca. Wynalezienie motoru spalinowego
spowodowao wycig za zoami nafty. Gdy wprowadzono gumowe opony do
samochodw i rowerw, rzucono si do eksploatacji kauczuku najpierw w
dunglach brazylijskich, pniej na plantacjach zakadanych na Pwyspie
Malajskim, w Indiach, na Cejlonie, na Jawie, Sumatrze i na Borneo. Orzech
kokosowy spowodowa inwazj europejsk na wyspy Oceanu Spokojnego.
Nieskrpowane wyzyskanie rde surowcw moliwe byo wtedy tylko, gdy
znajdoway si one we wasnych koloniach czy protektoratach. Std silna
rywalizacja pomidzy pastwami kapitalistycznymi i liczne konflikty o
posiadoci kolonialne.
2) |Rynki zbytu. Kolonie byy ju znacznie dawniej intratnymi rynkami
zbytu dla pastw europejskich. W okresie kapitalizmu monopolistycznego
znaczenie ich wszake ulego zasadniczej zmianie. W drugiej poowie Xix w.
prawie wszystkie pastwa z wyjtkiem Anglii zaczy si otacza murem
barier celnych. Francuski prezes ministrw, Jules Ferry, mwi w 1885 r.:
"Czego brak naszemu przemysowi?" ... Rynkw zbytu. Dlaczego? Poniewa
Niemcy zasaniaj si barier celn; poniewa po drugiej stronie oceanu
Stany Zjednoczone stosuj protekcjonizm... Poniewa na naszych wasnych
rynkach te wielkie pastwa sprzedaj towary, ktrych nie widzielimy nigdy
przedtem".
Wydawa si moe spraw dziwn, e kraje zacofane gospodarczo i
prymitywne, a takimi byy kolonie czy pkolonie, przedstawiay jednak dla
przemysu interesujcy i wany rynek zbytu. Ot do kolonii wywoono towar
najgorszy, czsto z brakami, nie nadajcy si do sprzeday w Europie czy
Ameryce Pnocnej, lub przestarzay.
Synny podrnik afrykaski Stanley, po powrocie w 1877 r. ze swej
podry po Kongo, przemawiajc na posiedzeniu Izby Handlowej w Manchesterze
zapewnia pord gorcych oklaskw zgromadzonych tam fabrykantw i kupcw
bawenianych, e jeli Murzyni kongijscy naucz si nosi ubranie, to
Anglia bdzie musiaa dostarcza im rocznie materiaw bawenianych za 26
mln funtw szterlingw.
3) |Wywz kapitaw. "Dla dawnego kapitalizmu - pisa Lenin w warunkach
cakowitego panowania wolnej konkurencji typowy by wywz |towarw. Dla
najnowszego kapitalizmu w warunkach panowania monopoli typowy staje si
wywz |kapitau".
Kapita chtnie szuka lokaty w krajach gospodarczo zacofanych, gdzie
bya tania sia robocza, gdzie znajdoway si zarazem due bogactwa
naturalne, gdzie protekcja pastwa imperialistycznego moga mu zapewni
uprzywilejowane stanowisko. Tzw. nadmiar kapitau kierowano nie ku
rozwojowi rodzinnego ycia gospodarczego, ku podnoszeniu poziomu yciowego
szerokich mas narodu, lecz ku zyskom atwym a szybkim. Francuski
ekonomista, Paul Leroy-Beaulieu, pisa w 1886 r.: "Kapita, ktry zarabia 3
lub 4% na podnoszeniu rolnictwa we Francji, przyniesie 10, 15, 20% w
gospodarstwach rolnych w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, La Placie, Nowej
Zelandii i Australii". Ten sam ekonomista oblicza dalej, e kapita
woony w budow nowych linii kolejowych we Francji da z trudem 2 lub 3%, w
krajach zamorskich natomiast 10 lub 20%.
Niezmiernie zyskowne byy poyczki udzielane pastwom azjatyckim,
afrykaskim czy Ameryki aciskiej. W zamian za zgod na otwarcie kredytu
poyczajcy kapitalici uzyskiwali intratne koncesje na eksploatacj kraju.
Budowa kolei np. bya znakomitym interesem, przy ktrym wszelka strata bya
z gry wykluczona. Wemy dla przykadu umow podpisan 21 stycznia 1902 r.
pomidzy tzw. Towarzystwem Ottomaskim, wasnoci grupy kapitalistw
niemieckich, a rzdem tureckim. Towarzystwo Ottomaskie otrzymao na 99 lat
koncesj na budow i eksploatacj wielkiej linii kolejowej dugoci
24677km od Konga przez Bagdad do Al-Basra nad Zatok Persk, dalej
koncesj na eglug na Eufracie i Tygrysie, wreszcie prawo budowy portw
itp. Nie do na tym, Turcja udzielia jeszcze Towarzystwu tzw. gwarancji
kilometrycznej, czyli zobowizania, e jeli spka kapitalistyczna nie
osignie okrelonej kwoty wpyww, przypadajcej na 17km drogi elaznej,
rzd turecki dopaci jej sum brakujc.
Potne koncerny zbrojeniowe, takie jak niemiecki Krupp czy Mauser,
angielski Armstrong lub Vickers, francuski Schneider, zawsze znajdoway
sposb, aby drog nacisku pastwowego, zwykego szantau czy przekupstwa
zmusi sabe pastwa - pkolonie imperializmu, Turcj, Persj czy
republiki poudniowoamerykaskie, do wielkich zamwie sprztu bojowego.
Rzecz odbywaa si zwykle w ten sposb, e rzd pastwa o typie
pkolonialnym otrzymywa wysoko oprocentowan i dobrze zabezpieczon
poyczk, za pienidze te za obowizany by naby w fabrykach wskazanych
przez banki udzielajce poyczki, sprzt bojowy. Operacja taka przynosia
olbrzymie zyski, gdy sprzedawano zasadniczo typy broni przestarzae,
wycofane ju z armii europejskich. Wywz kapitaw by zreszt w wielu
wypadkach raczej pozorny ni rzeczywisty. Obliczano, e np. w kolejnictwie
kraj otrzymujcy poyczk dostawa faktycznie zaledwie jej pit cz, 4/5
pozostawao w kraju wierzyciela jako pokrycie nalenoci za nabyte tam
parowozy, wagony, szyny i inne urzdzenia kolejowe, zwrot kosztw przewozu
itp.
4) |Bazy wojskowe. Istniay liczne terytoria i czci terytoriw, ktre
popady w zaleno od pastw imperialistycznych wycznie z uwagi na swe
znaczenie strategiczne. Najlepiej wida to na przykadzie posiadoci
angielskich. Gibraltar, Malta, Cypr, Suez, Aden, Somali, Singapur to punkty
wzowe zabezpieczajce drog z Anglii do Indii, Australii i na Daleki
Wschd. Wyspy Midway, Wake, Guam to droga Stanw Zjednoczonych przez Ocean
Spokojny do Azji. Niemieckie kolonie w Afryce i na Oceanie Spokojnym,
ubogie w bogactwa naturalne, miay dla Rzeszy wiksze znaczenie jako punkty
wyjciowe w walce o nowy podzia wiata ni jako rdo dochodw,
Jaka bya podstawa spoeczna, ktr zwolennicy ekspansji kolonialnej
zdoali utworzy dla swej polityki? Na szczycie sta kapita
monopolistyczny, a take arystokracja rodowa, mianowicie ta jej cz,
ktra zwizaa si ju z wielk finansjer i cikim przemysem licznymi
wzami interesu. Agitatorzy i bojownicy o popularno kolonializmu w
spoeczestwie wywodzili si najczciej z k intelektualnych. Nierzadko
profesor wyszej uczelni z wyyn katedry uniwersyteckiej, pisarz i
publicysta w sowie drukowanym, a najczciej nauczyciel w szkole szerzyli
pogld, e Europejczycy maj obowizek "podj brzemi biaego czowieka",
jak to okrela w Anglii J. Rudyard Kipling, e "rasy wysze maj prawa w
stosunku do ras niszych; maj prawa, gdy maj obowizki, maj obowizek
cywilizowania ras niszych", jak mwi we Francji Jules Ferry. Propaganda
kolonializmu posugiwaa si take innymi argumentami, dowodzia, e
posiadanie wasnych kolonii jest niezawodn drog do usunicia trudnoci
gospodarczych, z ktrymi walczono, do zapobieenia kryzysom, e walnie
przyczyni si do wzrostu oglnej zamonoci itd. Taka propaganda trafia na
grunt podatny zarwno wrd redniej buruazji, jaki zwaszcza - wrd
drobnomieszczastwa. Ta warstwa, wci zagroona proletaryzacj, upatrywaa
w kolonializmie rodek zaradczy, na rne swoje niedomagania i bolczki.
Wielu modym ludziom z warstw rednich kolo nie wydaway si najlepszym
sposobem zrobienia kariery czy majtku. Wiedzieli, e oficerowie,
urzdnicy, lekarze, technicy itp. yli w koloniach na poziomie, ktry
znacznie przewysza poziom ycia osb zajmujcych analogiczne stanowiska w
metropolii.
Tote klasy posiadajce w wikszoci popieray polityk kolonialn,
chocia z ich szeregw wychodzia czsto opozycja, ale wyjtkowo tylko bya
to opozycja zasadnicza i konsekwentna. Kierowaa si ona motywami
gospodarczymi i politycznymi. W Anglii np. na przeomie Xix i Xx w.
zwolennicy wolnego handlu traktowali kolonie wci z nieufnoci i
ostatecznie udaremnili zamysy Josepha Chamberlaina cisego zespolenia
brytyjskich posiadoci zamorskich z metropoli. We Francji czsto sysze
mona byo zdanie, e ekspansja kolonialna odsuwa siy, energi, uwag
narodu od kwestii dla najistotniejszej, od sprawy stosunku do Niemiec i
odzyskania Alzacji i Lotaryngii, e kolonie odwracaj wzrok Francuza od
"bkitnej linii Wogezw". Tymi wzgldami si kierujc ostro przez dugie
lata zwalcza polityk kolonialn Georges Clemenceau. Gdy wszake sam w
latach 1906-1909 sta na czele gabinetu, nie zawrci Francji z drogi
kolonializmu. Przeciwnie, za jego rzdw wytrwale pracowano nad
wzmocnieniem pozycji Francji w Maroku.
Gdy mowa o stosunku klas posiadajcych do kolonializmu, zway trzeba
jeszcze jeden doniosy czynnik, ktry odegra znaczn rol w ksztatowaniu
ich stanowiska. Bya to kwestia spoeczna. W dosadny sposb uj rzecz
Cecil Rhodes w 1895 r.: "Zwiedziem wczoraj East-End [dzielnica robotnicza
w Londynie i byem na zebraniu bezrobotnych. Gdy nasuchaem si tam
dzikich przemwie, ktre byy jednym krzykiem "chleba! chleba!" i wracajc
do domu zastanawiaem si nad tym, co widziaem, przekonaem si bardziej
ni kiedykolwiek o znaczeniu imperializmu... Moim najgbszym marzeniem
jest rozwizanie kwestii spoecznej, a mianowicie: aby uratowa
czterdzieci milionw mieszkacw Zjednoczonego Krlestwa od zgubnej wojny
domowej, my, politycy kolonialni, musimy zdoby nowe ziemie, aby rozmieci
na nich nadmiar ludnoci, aby uzyska nowe rynki zbytu towarw
produkowanych w fabrykach i wydobywanych w kopalniach. Imperium, mwiem to
zawsze, to kwestia odka. Jeli nie chcecie wojny domowej, to musicie
sta si imperialistami".
Jest to wic program wyrany; wychodzi on z zaoenia, e posiadanie
wasnych kolonii podniesie zamono metropolii, przede wszystkim
oczywicie buruazji, i pozwoli pewn cz zyskw pyncych z pracy
mieszkacw kolonii obrci na podniesienie poziomu ycia robotniku.
Chodzio tu gwnie o arystokracj robotnicz i zwizanie jej z panujcym
ustrojem kapitalistycznym.
Zachodzi wobec tego pytanie, jak do podbojw kolonialnych ustosunkowaa
si klasa robotnicza i partie socjalistyczne w gwnych pastwach
kolonizatorskich? wietnie w stosunkach angielskich zorientowany Engels
pisa z Londynu 12 wrzenia 1882 r. do Kautsky'ego: "Pytasz mnie, co
robotnicy angielscy myl o polityce kolonialnej. Dokadnie to samo, co o
polityce w ogle; myl tak, jak buruazja. Nie ma tu partii robotniczej,
s tylko konserwatyci i liberaowie-radykali, a robotnicy raduj si
angielskim monopolem na rynkach wiatowych i koloniami".
W Niemczech Wilhelm Liebknecht w debacie parlamentarnej 4 marca 1885 r.
rzuci zwolennikom kolonializmu ostrzeenie: "Panowie eksportuj kwesti
socjaln. Panowie w piaskach i bagnach Afryki wyczarowuj przed oczyma
narodu jak fatamorgan... Ale sprawa socjalna moe by rozwizana tylko w
kraju, nigdy w dali przez polityk kolonialn". I Liebknecht wszake istoty
kolonializmu nie rozumia, uwaa, i polityka kolonialna zaley od ustroju
pastwa, ktre j prowadzi, moe wic mie znaczenie dodatnie lub ujemne.
Bernstein w swej gonej pracy Die Voraussetzungen des Sozialismus und die
Aufgaben der Sozialdemokratie, 1899 (Zasady socjalizmu i zadania
socjaldemokracji) dowodzi, e dla ruchu robotniczego jest spraw obojtn,
czy kolonie przynosz korzyci czy nie, gosi rwnie mocno ryzykowny
pogld, e "nie podbj, lecz zagospodarowanie ziemi daje historyczny tytu
prawny do jej uywania". Krytyka podejmowana na terenie parlamentarnym
przez posw socjalistycznych wychodzia raczej z zaoenia, i koszta
ekspansji kolonialnej obciaj przede wszystki masy pracujce, ni ze
zrozumienia szkodliwoci kolonializmu i pyncych ze niebezpieczestw.
Ekspansja kolonialna pync zawsze z tych samych przyczyn i dc do tych
samych celw przybieraa zalenie od okolicznoci rne formy. A wic
najpierw ekspansja kolonialna w swej pierwotnej postaci, nastpnie
protektoraty rozcigane nad sabszymi i mniejszymi pastwami
pozauropejskimi, jak np. Tunezja czy Egipt, a wic wreszcie tworzenie
pkolonii w wikszych a gospodarczo zacofanych pastwach, jak Turcja,
Persja, Chiny drog tzw. w jzyku dyplomatycznym penetration paci ique,
czyli pokojowego przenikania.
Ekspan
Top Related