Studia Regionalne i LokalneNr 3(53)/2013

ISSN 1509–4995doi: 10.7366/1509499535303

Marcin KleinowskiWydziałPolitologiiiStudiówMiędzynarodowychUniwersytetuMikołajaKopernikawToruniu,ul.StefanaBatorego39L,87-100Toruń;e-mail:marcinkleinowski@interia.pl

nowa technika analizy Ryzyka w planowaniu kRyzysowym… pRowadzonym pRzez jednostki

samoRządu teRytoRialnego w polsce

Streszczenie:Artykuł prezentuje nową technikę analizy ryzyka.Analiza Zagrożenia LudnościiMienia(People and Property Hazard Analysis–PPHA)jestprobabilistyczną,półilościowątech-niką,nieskomplikowanąiłatwądozastosowania.ZapewniabardziejprecyzyjneszacunkipoziomuryzykaniżWstępnaAnalizaZagrożeń(Preliminary Hazard Analysis–PHA)–prawdopodobnienajbardziej powszechnie wykorzystywana przez jednostki samorządu terytorialnego w Polsce.PPHAmożnazastosowaćwanaliziewszystkichwspólnotiorganizacji.Celemnowejtechnikijestzapewnienienarzędzia,którewesprzedecydentówwefektywnymalokowaniuograniczonychza-sobówwszerokimwachlarzupotencjalnychinwestycjimogącychobniżaćryzyko.Uzupełnienieartykułustanowiaktywnyformularzzawierającydanewejścioweiwyliczeniapotrzebnedoosza-cowaniaryzykadlaprzykładowychzagrożeńprzedstawionychwjegotreści1.Maonrównieżuła-twićstosowanietechnikiPPHAwpraktyce.

Słowa kluczowe: ryzyko,analizaryzyka,planowaniekryzysowe.

a new Risk analysis technique in cRisis planning implemented by local goveRnments in poland

Summary: This article presents new risk analysis technique.The People and PropertyHazardAnalysis (PPHA) isprobabilistic, semiquantitative technique,uncomplicatedandeasy touse. Itprovidesmorepreciseestimatesofarisklevelthanpreliminaryhazardanalysis–probablythemostcommonlyperformedtechniquebylocalgovernmentsinPoland.PPHAisapplicabletotheanalysisofalltypesofcommunitiesandorganizations.Thepurposeofthenewtechniqueistoprovideatoolthatcanassistdecision-makersineffectivelyallocatinglimitedresourcesacrossthevastarrayofpotentialinvestmentsthatcouldmitigaterisk.

Keywords:risk,riskanalysis,crisisplanning.

1 AutorprzygotowałaktywnyformularzwprogramieMSExcel,któryautomatyczniewyko-nujewiększośćobliczeńnapodstawiewprowadzonychdanych, jak równieżgenerujewykresyimatryceryzyka.Możnawnimanalizowaćdo28zagrożeńjednocześnie.Zamieszczonewarty-kuletabeleorazwykresyzostałysporządzoneprzyjegowykorzystaniu,alezewzględunaobję-tośćzaprezentowanotylkowybraneznich,nierzadkowformiezmodyfikowanejlubskróconej.FormularzdlapoprawnegodziałaniawymagaarkuszakalkulacyjnegoMSExcel2007lubwer-sjipóźniejszejtegoprogramu.Aktywnyformularz(wwersjibeta),zawierającycałośćwyliczeń(wtymdanewejściowe)dlaprzykładówwykorzystanychwartykule,możnaotrzymać,kierującprośbę na adres e-mail: kleinowski@umk.pl lub pobrać pod adresem: http://speedy.sh/fNC5t/Marcin-Kleinowski-Technika-szacowania-ryzyka-nowe-podejscie-beta-v1.1-final.xlsx.

MARCINKLEINOWSKI40

Wzarządzaniu kryzysowymna poziomie jednostki samorządu terytorialne-go(JST)trudnojestwskazaćetapyorazdziałaniamniejibardziejistotne.Nieulega jednakwątpliwości,żezarządzanieryzykiemtoproces,którymaszcze-gólne znaczenie dla skutecznego i efektywnego2 zapewnienia bezpieczeństwa.Właściwaocenaryzykastanowipodstawędopodjęciadziałańzmierzającychdowyeliminowanialubograniczenianegatywnychskutków,jakieniosąpotencjalnezagrożenia.Pozwalarównieżracjonalniealokowaćograniczonezasobywcelupodniesieniapoziomubezpieczeństwa.Istniejącetechnikianalizyryzykabyłytworzonegłówniezmyśląozastoso-

waniuwzarządzaniuprojektami,przedsiębiorstwemlubbezpieczeństwemihi-gienąpracy.Opracowano je na potrzeby tzw. inżynierii bezpieczeństwa, dzia-łalnościmedycznej, epidemiologicznej i ubezpieczeniowej3 (Kaczmarek2008;Aven2008;Hopkin2010).Stądteżichwykorzystaniewocenieryzykawzarzą-dzaniukryzysowymnapoziomieJSTnastręczatrudności.Szczególnie trudnymzadaniem jestdokonaniewłaściwegooszacowania ry-

zyka, awięc zmierzenia jego poziomu generowanego przez zagrożenie (PKN1999).Należymiećnauwadze,żezgodniezdefinicjąsytuacjikryzysowej,zapi-sanąwart.3Ustawyozarządzaniukryzysowym4,szacowaniepowinnoodnosićsięconajmniejdostratludzkich(rozumianychjakozabici,zaginieniiranniwy-magającykwalifikowanejpomocylekarskiej)orazszkódwmieniu.Wprzypad-kustosowaniawtymcelutechnikprobabilistycznychwyliczeniadokonujesię,mnożącprawdopodobieństwolubczęstośćwystąpieniazagrożeniaprzezprogno-zowanejegoskutki(straty).Prawidłoweoszacowanieryzykawymagawłaściwegookreśleniawartościobu

czynników iloczynu, przyjęcie niepoprawnych danychwejściowychmoże zaśobarczyćwynikbardzo istotnymbłędem.O ilewięc samakoncepcjadokona-nia pomiaru ryzyka jest prosta, o tyle ustalenie poprawnejwartościwielkościprawdopodobieństwaorazstratnastręcza trudności.Przykładowo, jednoczesneprzeszacowanie lub niedoszacowanie prawdopodobieństwa oraz skutków za-grożeniao10%powodujebłądobliczenianapoziomie19–21%.Może towy-woływaćudecydentówstanmispercepcji,czylifałszywejświadomości(Pietraś1998),awkonsekwencjiprowadzićdozachowańracjonalnych,aletechniczniebłędnych,gdylogicznekalkulacjeopartesąnaniedokładnejlubnieprawdziwejinformacji(Howard1971).Jednocześnienależymiećnawzględzieskromneza-sobyludzkie,sprzętoweifinansowe,jakieJSTasygnująnapotrzebyzarządza-niakryzysowego,ograniczające ichmożliwości analitycznew tymwzględzie.Wykorzystywananajczęściejprzezsamorządywplanowaniukryzysowymme-

2 Skuteczne,czylitakie,któremożliwiewpełniosiągazałożonecele.Zkoleizaefektywneuznajesięuzyskanieokreślonychrezultatów,przymożliwiemałychnakładachzasobów.

3 JakowyjątekmożnawskazaćnormęISO3100z2009r.Wzakresieszacowaniaryzykajejpostanowieniasąjednakbardzoogólnikowe.Zasadniczosprowadzająsiędostwierdzenia,żepo-winnoonostanowićkombinacjęprawdopodobieństwazdarzeniaorazjegokonsekwencji.Autorcelowopominąłtutechnikianalizyzwiązanestrictezryzykieminwestycyjnym,zewzględunaodmiennyprzedmiotzainteresowania.

4 Dz.U.Nr89,poz.590.

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 41

todaWstępnejAnalizyZagrożeń(Preliminary Hazard Analysis – PHA)(szerzej:Clifton2005),wpraktyce opierasięnadoświadczeniulubintuicjiosóbjąprze-prowadzających.Tymsamymuzyskiwanewynikisąbardzosubiektywne.Celemartykułujestzaprezentowanienowej,probabilistycznejtechnikianali-

zyryzykaocharakterzepółilościowym,mającejzastosowanieprzedewszystkimwplanowaniukryzysowymrealizowanymprzezJST–uwzględniającejichspe-cyfikę.Zamierzeniemautorabyłostworzenietechnikicharakteryzującejsię:– względną prostotą przyjętych rozwiązań, ułatwiających stosowanie technikiwpraktyce;

– stosunkowąłatwościąokreśleniawartościdanychwejściowych;– uniwersalnością, rozumianą jakomożliwość zastosowaniawprzypadkudo-wolnejJST;

– uwzględnieniemwszacowaniuskutkówzarównostrat ludzkich, jak imate-rialnych;

– możliwościąwsparciaprocesudecyzyjnegowzakresiewyborustrategiiod-działywanianaryzyko;

– minimalizacjąwpływubłęduszacowaniaprawdopodobieństwaiskutkówza-grożenianawynikanalizy.

Ryzyko i etapy procesu oceny ryzyka

Wliteraturzeprzedmiotumożnaodnaleźćwiele różnorodnychujęćkatego-rii ryzyka (Walas-Trębacz,Ziarko2011;Grocki2012), również etapyprocesuocenyryzykaprzedstawianesąodmiennie.Wkontekścieprezentowanejtechnikikoniecznewięcjestsprecyzowanie,wjakisposóbautordefiniujepojęcieryzykaorazjakpostrzegaprzebiegprocesujegooceny.ZaRomualdemGrockimmożnaprzyjąć,żeryzyko„jesttomożliwośćwystą-

pieniazdarzeniamającegowpływnarealizacjęcelów.Określonejestonoprzezdwaparametry:prawdopodobieństwowystąpieniazdarzeniaorazskutkizdarze-nia”(Grocki2012,s.66).WprzypadkuzarządzaniakryzysowegowJSTskutkimożnawpraktyceutożsamiaćzestratami.Jednocześniezakwalifikowaniedane-goryzykadowyróżnionychwtymzakresiekategoriijestzależneodstopniajegooddziaływanianamożliwośćosiągnięciacelówprzyjętychprzezorganizację.Celemocenyryzykajestdostarczeniedanychniezbędnychdopodjęciadecyzji

owyborzeiwdrożeniuśrodkówmającychprowadzićdoredukcjijegopoziomu.Mawięcumożliwićzdiagnozowaniezagrożeńigenerowanychprzeznieryzykoraz pozwolić na ich skategoryzowanie.W literaturze przebieg oceny ryzykaprzedstawiasięróżnorodnie5.

5 Przykładowo,standardzarządzaniaryzykiem,przyjętyprzezFederationofEuropeanRiskManagementAssociationsjakoetapyocenyryzykawyróżniajegoanalizę(wtymidentyfikację,opis ipomiar)orazewaluację(FERMA2003).ZkoleibrytyjskieOfficeofGovernmentCom-mercewyszczególniaoszacowanieiewaluacjęryzyka(OGC2007).Wedługmiędzynarodowegostandardu ISO/FDIS3100:2009naocenę ryzykaskładasię jego identyfikacja,analiza (w tymszacowanie)orazewaluacja(ISO2009a).Funkcjonująrównieżpodejścianiewyróżniającewpro-

MARCINKLEINOWSKI42

Napotrzebyartykułuautorproponujeprzyjąć–codozasady–podziałetapówocenyryzykazgodniezISO/FDIS3100:20096.Właściwebyłobyjednakwyróż-nienieetapuplanowaniajakorozpoczynającegoproces.

Wyznaczenie kategorii prawdopodobieństwa, skutków i ryzyka

Stosowanie Techniki Analizy Zagrożenia Ludności i Mienia (People and Property Hazard Analysis –PPHA)należy rozpocząć od określenia tolerancjiryzykapodmiotuanalizy,pojmowanejjakogotowośćdojegoponoszenia(ISO2009b).Trzebarównieżwyznaczyćkategoriedlaprawdopodobieństwaiskutkówzagrożeń,jakrównieżgenerowanychprzeznieryzyk.Prezentowanatechnikanienarzucawtymwzględzieżadnychrozwiązań,wtrosceozachowaniemaksymal-nejuniwersalnościjejstosowania.Przedstawionewartykuleprzykładystanowiąjedyniepropozycjępodejściadotegozagadnienia.Ustalenietolerancjiryzykadlaorganizacjiwiążesięzkoniecznościąprzyjęcia

maksymalnychpoziomów:1) ryzykaakceptowanego–niewymagającegopodejmowaniażadnychdziałań

pozaewentualnymmonitoringiem;2) ryzykatolerowanego–możliwegolubkoniecznegodozaaprobowania,pod

warunkiemmonitorowaniazagrożeńipodjęciadziałańdążącychdoredukcjijegopoziomu(musząoneobejmowaćconajmniejprzygotowanieplanówre-agowania).Celemzarządzaniaryzykiempowinnobyćsprowadzeniewszystkichzagrożeń

dopoziomuconajmniej tolerowanego.Wwynikuprzygotowania i/lub imple-mentacjiplanówjegoredukcjimożesięokazać,żeposiadanezdolnościdziałanianiepozwalająnazrealizowanietegodążenia.Wówczaspozostajejedyniepod-nieśćpierwotnieustalonypoziomryzykatolerowanegoizaakceptowaćwynika-jąceztegokonsekwencje.Określającpoziomwkażdymzdwóchwyżejwymienionychprzypadków,na-

leżywskazaćmaksymalnestraty,jakieorganizacjajestgotowaponieść,zestupro-centowymprawdopodobieństwemichwystąpieniawkażdymroku.Jednocześniete negatywne skutkimuszą byćwyznaczone oddzielnie dla stratmaterialnychoraz ludzkich.Porównaniewielkości ryzykgenerowanychprzezposzczególnezagrożeniawymagasprowadzeniaichdowspólnejjednostkiwielkości.Trudnojestjednakporównywaćstratyludzkiezeszkodamimaterialnymi.Wymagałobytoudzieleniaodpowiedzinapytanie,ilewartejestludzkieżycie.Wkonsekwencjioznaczato,żezarównopoziomryzykaakceptowanego,jakitolerowanegomusizostaćprzyjętyodrębniedlastratludzkichorazszkódmaterialnych.UstalającwprzypadkuJSTmaksymalnąwartośćstratmaterialnychdlaryzy-

kaakceptowanegoi tolerowanego,należymiećnawzględzie,żewprzypadkuwystąpieniazagrożeniaponiesieniejegoskutkówzostanierozłożonepomiędzy

cesiezarządzaniaryzykiemetapujegooceny,czegoprzykłademjeststandardstworzonyprzezProjectManagementInstitute(PMI2001).

6 StandardISO/FDIS3100:2009wyróżnianastępująceetapyocenyryzyka:identyfikacjaza-grożeń,analizaryzyka,szacowanieryzyka.

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 43

budżetsamorządu,podmiotyposzkodowane,abyćmoże równieżubezpieczy-cieliibudżetpaństwa.Zkoleiokreślającakceptowanylubtolerowanypoziomstrat ludzkich – rozumianych jako osoby, które poniosły śmierć, zaginęły lubwymagałykwalifikowanejpomocylekarskiej–należyzałożyćwartośćwiększąodzera.Niestety,przydostępnychnamobecniemożliwościachdziałanianieje-steśmywstaniezagwarantowaćcałkowitegobezpieczeństwaludnościwsytuacjiwystąpieniazagrożenia,podobniejakniemożemyuniknąćofiarwypadkówko-munikacyjnych.Jednymzmożliwychrozwiązańproblemuokreśleniaiuzasad-nieniaprzyjętegopoziomudopuszczalnychstratludzkichjestodniesieniesiędoczęstości ichwystępowaniawcodziennymżyciu, gdynie zachodzą zdarzenianadzwyczajne7.Technika PPHAwymaga, aby określić pięć kategorii prawdopodobieństwa

wystąpieniazagrożenia.Dokonaniewyboruodpowiedniejskalipozostawiasiępodmiotowi przeprowadzającemu proces jego oceny.Należy jednakwyróżnićnastępującepoziomyprawdopodobieństwa:minimalne,małe,średnie,dużeorazbardzoduże.Tabela1prezentujeprzykładowąskalędlaww.kategorii,którajednocześnie

stanowiobjaśnieniewartościprzyjętychdlaprzypadkuprzedstawionegowak-tywnymformularzu.Byłaonazpowodzeniemwykorzystywanawanalizieryzy-kadladużychprojektów(Cooperetal.2005).Podobniejakwprzypadkuprawdopodobieństwawystąpieniazagrożeń,nale-

żyokreślićkategoriepotencjalniewywoływanychprzeznieskutków,wyróżnia-jącw tymwzględzie straty:pomijalne,małe, średnie,dużeorazkatastrofalne.Przyjęcieodpowiedniejskalizależnejestodspecyfikiorganizacji.Skutkimającecharakterpomijalnydlamiastawojewódzkiegomogąbyćkatastrofalnedlamałejgminy.Jednocześnienależydokonaćpodziałuodrębniedlastratludzkichima-terialnych.

7 Określeniepoziomuryzykaakceptowanegoitolerowanegodlastratludzkichmożestano-wićpolityczniekontrowersyjnąkwestię.Jednymzmożliwychsposobówuzasadnieniaprzyjętychwtymwzględziewartościjestodwołaniesiędowskaźnikówczęstościwypadków.Przykłado-wo,wlatach2000–2011wskaźnikczęstościwypadkówprzypracywPolscewynosiłod7,47do8,96zdarzeńna1000pracujących,najczęściejosiągającwartośćbliską8przypadkomna1000pracujących (GUS2000–2011).Wtakichbranżach, jakedukacjaorazadministracjapublicznaiobronanarodowa,któremożnauznaćzastosunkowobezpieczne,odpowiedniowynosiłon4,3iok.6–6,5zdarzeniana1000pracujących(GUS2010,2011,2012).Zkoleiwskaźnikiwypadkówciężkichorazśmiertelnychprzyjęływ2011r.wartościodpowiednio0,06i0,035na1000osób(GUS2012).Powyższedanemogąstanowićpunktodniesieniadlaokreśleniastratludzkichdlaryzyka akceptowanego i tolerowanego. Jeżeli oszacujmy liczbęosóbnarażonychna zidentyfi-kowanezagrożenia, topoziomstratmożnawyznaczyć jako iloczyn tej liczbyorazprzyjętegowskaźnikaczęstościwypadkówprzypracy,podzielonegoprzeztysiąc.

Przykładowo,jeśliliczbaosóbnarażonychwynosi5000,awskaźnikwypadkówprzypracyprzyjętonapoziomie4zdarzeńna1000pracujących,towówczastolerowanypoziomstratludz-kichrównasię:5000*4/1000=20osób.Wprzypadkubardziejrestrykcyjnegopodejściaistniejemożliwośćodwołaniasiędowskaźnikówczęstościciężkich lubśmiertelnychwypadkówprzypracy.

MARCINKLEINOWSKI44

Tab. 1. Przykład określenia kategorii prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia

Kategoria prawdopodobieństwa Częstość Prawdo-

podobieństwo Charakterystyka

Minimalne co najmniej 1 raz na 100 lat

0,01–0,04 Zagrożenie bardzo nieprawdo-podobne, ale mogące wystąpić co najmniej raz na 100 lat.

Małe co najmniej 1 raz na 25 lat

0,04–0,1 Zagrożenie mało prawdopodob-ne, może wystąpić co najmniej raz na 25 lat.

Średnie co najmniej 1 raz na 10 lat

0,1–0,2 Zagrożenie może wydarzyć się przynajmniej raz na 10 lat.

Duże co najmniej 1 raz na 5 lat

0,2–0,8 Zagrożenie prawdopodobne, może wydarzyć się co najmniej raz w okresie 5 lat. Najpew-niej wystąpi kilkukrotnie w tym okresie.

Bardzo duże ok.1 raz na rok

> 0,8 Zagrożenie bardzo prawdo-podobne, może wydarzyć się przynajmniej raz w roku.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cooper et al. 2005, s. 53–54.

Tab. 2. Przykład określenia kategorii strat

Kategoria strat Straty ludzkie Straty materialne

Pomijalne Współczynnik strat wyno-szący do 0,06 na 1000 osób narażonych

Wielkość strat do 1,5% rocznych wydatków budżetu jednostki samorządu terytorialne-go, pomniejszonych o wydatki inwestycyj-ne, wydatki na wynagrodzenia i pochod-ne oraz wydatki na obsługę długu (lub trzykrotności rezerwy celowej na realizację zadań własnych z zakresu zarządzania kryzysowego)

Małe Współczynnik strat większy od 0,06 i mniejszy niż 4,5 na 1000 osób narażonych

Wielkość strat do 3% rocznych wydatków budżetu jednostki samorządu terytorialnego (lub trzykrotności rezerwy ogólnej)* oraz większa od strat pomijalnych

Średnie Współczynnik strat większy od 4,5 i mniejszy niż 8,5 na 1000 osób narażonych

Wielkość strat do 15% rocznych dochodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego oraz większa od strat małych

Duże Współczynnik strat większy od 8,5 i mniejszy niż 13 na 1000 osób narażonych

Wielkość strat do 50% rocznych dochodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego oraz większa od strat średnich

Katastrofalne Współczynnik strat większy od 13 na 1000 osób narażo-nych

Wielkość strat wyższa od 50% rocznych dochodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego

* W tym przypadku należy zwrócić szczególną uwagę, gdyż może dochodzić do sytuacji, w której wartości określone dla strat małych będą niższe od przyjętej wielkości strat pomijalnych.

Źródło: opracowanie własne.

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 45

Tabela2przedstawiaprzykładowerozwiązanieproblemuwyznaczeniakatego-riiskutkówzagrożeń.Stanowijednocześnieobjaśnieniewartościdlaprzypadkuzawartegowaktywnymformularzu.Wstosunkudostratludzkich,rozumianychjakoosobyzabite,zaginioneorazrannewymagającekwalifikowanejpomocyle-karskiej,zapunktodniesieniaprzyjętowskaźnikiwypadkówprzypracy(na1000osób).Zkoleistratymaterialnezostałyokreślonewrelacjidokategoriibudżeto-wych JST, co pozwala uchwycić różnicemożliwości finansowych poszczegól-nych samorządów.W celu przeprowadzenia analizy ryzyka poziomy skutkówmaterialnych należywyrazićw jednostcemonetarnej. Trzeba pamiętać o tym,żewprzypadkuwystąpienia zagrożenia jedynie część strat obciąży budżet sa-morządu.RocznedochodyJSTmogąulegaćistotnymfluktuacjom,zwłaszczazewzględunaróżnicewdochodachmajątkowych.Możnastaraćsięminimalizowaćwpływtegozjawiska,odwołującsiędośredniejwartościzkilkuostatnichlat,wie-loletniejprognozyfinansowejlubeliminującnadzwyczajnewpływyztegotytułu.Jeżelidograficznegoprzedstawieniawynikuanalizyzamierzasięwykorzy-

stywać przede wszystkim matrycę ryzyka8, należy skorelować skalę przyjętądlakategoriistratzokreślonymipoziomamiryzykaakceptowanegoitolerowa-nego.Uzyskasiędzięki temulepsząprzejrzystośćprezentowanychinformacji.Właściwymrozwiązaniemwydajesięwtakimprzypadkuokreśleniegórnejgra-nicystratpomijalnychlubmałychnapoziomieskutkówakceptowanych,śred-nichzaś–napułapieustalonymdlaryzykatolerowanego.Określenieskalipułapówprawdopodobieństwa istratstanowipodstawędla

wyznaczeniakategoriiryzyka.Wproponowanejtechnice,zewzględunamożli-wośćoddziaływanianaceleorganizacji,wyróżniasię:– Ryzyko minimalne – jest charakterystyczne dla zagrożeń bezpiecznych.Szanse,żewpłynieononarealizacjęważnychcelóworganizacji,sąnieomalteoretyczne. Jednak skumulowanew czasiewystąpienie zagrożeń generują-cychryzykaminimalnemożewywrzećwpływnastopieńrealizacjidążeńor-ganizacji.

– Ryzykomałe–szansa,żezagrożenienegatywniewpłynienarealizacjęistot-nych celów organizacji, jest niewielkie.Nawet jeśli potencjalne straty spo-wodowaneprzezzagrożeniemogąbyćznaczne,toprawdopodobieństwojegowystąpieniajestnikłe.

– Ryzykośrednie–istniejerealneniebezpieczeństwo,żezagrożonazostaniere-alizacjaconajmniejjednegopodstawowegoceluorganizacji.

– Ryzykoduże– stanowipoważneniebezpieczeństwodlaosiągnięcia conaj-mniejkilkupodstawowychcelóworganizacjiimożeskutkowaćkoniecznościączęściowejzmianypriorytetów.

– Ryzykobardzoduże–uniemożliwiaosiągnięciepodstawowych,najważniej-szych celów organizacji oraz uderzaw jej podstawowewartości, wymuszazmianępriorytetów.

8 Zgodniezzałożeniamiautora,wtechniceAnalizyZagrożeniaLudnościiMieniamatrycastanowitylkonarzędziepomocnicze,natomiastgłównąformągraficznejprezentacjiuzyskanychrezultatówjestwykresryzyka.

MARCINKLEINOWSKI46

Tab. 3. Przykład określenia kategorii ryzyka dla strat ludzkich9

Kategoria prawdopo-dobieństwa

Zakres (w %) Kategoria strat

Zakres (osoby zabite, zaginio-ne i ranne*)

Ryzyko Kategoria ryzyka

od do od do od do

Minimalne 0 4 Pomijalne 0 3 0 0,120 Minimalne

Małe 4 10 Małe 3 8 0,120 0,800 Małe

Średnie 10 20 Średnie 8 40 0,800 8,000 Średnie

Duże 20 80 Duże 40 60 8,000 48,000 Duże

Bardzo duże 80 100 Katastro-falne

60 48,000 189,000 Bardzo duże

* Ranni – osoby wymagające kwalifikowanej pomocy lekarskiej lub hospitalizacji.

Źródło: opracowanie własne.

Tabela3prezentujeprzykładwyznaczeniapułapówkategoriiryzykadlastratludzkich.Stanowiąoneiloczynminimalnychimaksymalnychwartościprzyję-tychdlaposzczególnychpoziomówprawdopodobieństwawystąpieniazagroże-niaorazjegonegatywnychskutków–wpostaciliczbyosóbzabitych,zaginio-nychirannych.Wpodobnysposóbnależywyznaczyćjedlastratmaterialnych.Jeśli przyjęte przedziały nie do końca odpowiadają opisowi kategorii ryzyka,należydokonaćmodyfikacjiwtymwzględziewtakisposób,abyuzyskaćsatys-fakcjonującyrezultat.

Sposób szacowania ryzyka

Wtechnikachprobabilistycznychryzykowyznaczasięjakoiloczynprawdopo-dobieństwazajściazdarzeniaorazjegopotencjalnychskutków.Trafneokreślenieprawdopodobieństwa10 wystąpienia zagrożenia nie jest zadaniem oczywistym,apopełnionatupomyłkamożeobarczyćwynikanalizyryzykaznaczącymbłę-dem.Mającdoczynieniazzagrożeniem,któregoprawdopodobieństwowynosi0,01,oczekujesię,żewystąpionośredniorazna100lat.Wperspektywietrzechwiekówmożewięczmaterializowaćsiępo50,110oraz150latach,byprzezna-stępnepółtorastuleciajużsięniewydarzyć.Dlategoteżnależyszacowaćpraw-dopodobieństwowystąpieniazagrożeniawperspektywieczasowej,którazostała

9 Objaśnienieprzyjętychkategoriiprawdopodobieństwa,jakrównieżkategoriistrat,znajdujesię,odpowiednio,wtabelach1oraz2.DlapotrzebprzykładuprzyjętoliczbęmieszkańcówJSTnapoziomieokoło5tys.osób.

10 Prawdopodobieństwo–wdużymuproszczeniu–służymierzeniuszansyzajściaokreślo-negozdarzenia.Klasycznadefinicjaprawdopodobieństwawskazuje,że„jeżelizdarzenieEroz-kładasięnanwykluczającychsięwzajemnie i jednakowomożliwychzdarzeńelementarnych,spośródktórychmsprzyjazajściuinteresującegonaszdarzeniaA,toprawdopodobieństwemzda-rzeniaAnazywasięułamek,wktóregolicznikuznajdujesięliczbazdarzeńsprzyjającychzajściuzdarzeniaA,awmianownikuliczbawszystkichmożliwychzdarzeń”(Hellwig1998,s.41).

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 47

przyjętadlaplanuzarządzaniakryzysowego.Nienależyjejutożsamiaćzcyklemplanowania,któryzgodniezart.5ust.3Ustawyozarządzaniukryzysowymniemożebyćdłuższyniżdwalata11.W większości przypadków, dla prawidłowego oszacowania prawdopodo-

bieństwazagrożenia,właściwebędziewykorzystaniezmodyfikowanegowzoruBernoulliego12,któryumożliwiaokreślenieszansyjegowystąpieniawokreślo-nymprzedzialeczasu.Mającnauwadzeto,żeprawdopodobieństwozagrożeniaAwokresienlatwynosiP(A),aprawdopodobieństwozdarzeniaprzeciwnegoA’ jestrówne1 – P(A),towzórprzybierzeformę13:

P(A)=1–(1–y)n (1.0)

gdzie:P(A) – prawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniaAwokresieny – częstośćwystępowaniazagrożeniaAn – perspektywaczasowa,wktórejmawystąpićzagrożenieA

Ustalenieprawdopodobieństwawystąpieniazagrożenia,przywykorzystaniuwyżejwskazanegowzoru,wymagajedynieokreśleniajegoczęstości14rozumia-nej jako liczba lat,wktórychonowystąpiło,w stosunkudo łącznie rozpatry-wanego okresu, oraz wyznaczenia perspektywy czasowej analizy.W StanachZjednoczonychiKanadziewartośćryzykaopierasięnapomiarachnawetzostat-nich100lat(Gołębiewski2011).Przyjęciaażtakdługiegoprzedziałuczasowe-gomożebyćkłopotliwedla prowadzonej analizy.Niemniej rozpatrzećnależyconajmniejokreskilkunastu(dlaniektórychzagrożeńmożetobyćzbytkrótkaperspektywa),anajlepiejkilkudziesięciuostatnichlat.Jednocześnietrzebazwró-

11 Dz.U.Nr89,poz.590.12 SchematBernoulliegotociągniezależnychpowtórzeńpróbBernoulliego,czylidoświad-

czenia,wktórymmożnaotrzymaćtylkojedenzdwóchmożliwychwyników.Pierwszyznichnazywasięsukcesem,adrugiporażką.Jeżeliprawdopodobieństwosukcesuwynosip,topraw-dopodobieństwoporażkiq=1–p. Umożliwiaonokreślenieszansyuzyskaniaokreślonejliczbysukcesów(k)przyzałożeniu,żewynikikolejnychpróbsązdarzeniaminiezależnymi.Wschema-cieBernoulliegoprawdopodobieństwouzyskaniadokładnieksukcesówwn próbachobliczasięzewzoru:

( ) 1k n knP k p q dla q p

k−

= = −

gdzie:k – liczbasukcesówn – liczbapróbp – prawdopodobieństwosukcesuq – prawdopodobieństwoporażki(szerzej:Stankiewicz,Wilczek2000)

13 Mającnawzględzie,żeP(A)=1–P(A’),zaś ( ') k n knP A p q

k−

= ⋅

orazżedlazdarzeniaA’

n = k, zaś p = 1 – y,możnauprościćwzórdopostaci:

( )( ) ( )0( ) 1 1 1 1 1 1n nk n knP A p q y q y

k−

= − ⋅ = − ⋅ − ⋅ = − − .

14 Częstość, określana również prawdopodobieństwem a posteriori, jest liczbą otrzymanązdoświadczenia,wprzeciwieństwiedoprawdopodobieństwaobliczanegoa priori.

MARCINKLEINOWSKI48

cićuwagę,czyinterwałzachodzeniainteresującychnaszdarzeńniezmieniasię,azwłaszczanieulegaskróceniu.Takiezjawiskomożestanowićprzesłankędoprzyjęciawiększejczęstościwystępowaniazagrożenia,cozkoleipozwolibar-dziejdynamicznieująćprawdopodobieństwojegozajścia15.Za wystąpienie zagrożenia powinno uznawać się zajście incydentu je ini-

cjującego,mogącegopotencjalniewywołać straty określonego rodzaju i skali.Negatywne skutki niemuszą się jednak urzeczywistnić lubmogą pojawić sięwmniejszychrozmiarach–zwłaszczajeślijesttorezultatemdziałańpodejmo-wanychw celuwyeliminowania lubograniczenia strat albopoprostuwynikaze szczęśliwego zbiegu okoliczności. Zawystąpienie zagrożeniamożna takżeprzyjąćwydanieprzezuprawnionyorgan16ostrzeżeniaogroźbiezajściadanegozjawiskanaokreślonymterenie.Wyznaczającperspektywęczasową,dlaktórejobliczonezostanieprawdopo-

dobieństwowystąpieniazagrożenia,powinnosięuwzględnićnietylkoprzyjętyokresanalizyprospektywnej(N),leczrównieżczas,jakiupłynąłodroku,kiedyporazostatninadanymtereniemiałoonomiejsce(r1 – r2).Stądteż:

n=N+(r1 – r2) (1.1)

gdzie:N – okresanalizyprospektywnejr1 – rokprzeprowadzeniaanalizyr2 – ostatnirokwystąpieniazagrożeniaA

Wynikatozfaktu,żeniewystąpieniezagrożeniaprzeznp.trzynaścielatzrzę-du jest mniej prawdopodobne niż w ciągu dziesięciu lat. Jeśli nie uwzględnisiępowyższejzależności,zwłaszczawobecdwuletniegocykluplanowaniaza-rządzaniakryzysowegowJST,torezultatszacowaniamożeokazaćsiębłędny.Stanowitorównieżwarunekbardziejdynamicznegoujęciaprawdopodobieństwawystąpieniazagrożeń17.

15 Przykład: załóżmy, żew roku 2012 dokonujemy oszacowania prawdopodobieństwawy-stąpieniapewnegozagrożenia.Zzebranychdanychwynika,żewokresie30latzagrożeniewy-stąpiłoczterokrotnie,wtymporazostatniwroku2010.Jednakwciągupoprzedzającejanalizędekadyokrespowtarzalnościzmniejszyłsięzok.10do5lat.Zjawiskotodajepodstawędoprzy-jęcianapotrzebyszacowaniamniejszejwartościdlaczęstotliwościzagrożenia.Oznaczato,żewperspektywie5latprawdopodobieństwojegowystąpieniawyniesie79,03%dlapięcioletniegookresupowtarzalności(dladziesięcioletniejczęstościbyłobyto52,17%).

16 Przykładowo,InstytutMeteorologiiiGospodarkiWodnejwydajeostrzeżeniahydrologicz-neimeteorologiczne.Klasyfikacjęstopnizagrożeńgroźnychzjawiskmeteorologicznychmożnaodnaleźćpodadresem:http://www.imgw.pl/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&I-temid=324,astopnizagrożeniahydrologicznegonastronie:http://www3.imgw.pl/wl/internet/zz/zagrozenia/_ost_hydr/stopnieizjawiska.html.ZkoleiinformacjeozagrożeniupożarowymlasówdostępnesąnastronieinternetowejLasówPaństwowychpodadresem:http://www.lasy.gov.pl/o_nas/gospodarka_lesna/ochrona-lasu/zagrozenie-pozarowe.

17 Przykład:załóżmy,żewroku2010dokonujemyoszacowaniaprawdopodobieństwawystą-pieniapewnegozagrożenia.Zprzeprowadzonychbadańwynika,żewokresieostatnich30latdanezagrożeniewystąpiłopięciokrotniezpodobnączęstotliwością,wtymostatni razwroku2009. Stosując zaproponowanew artykulewzory,możemyobliczyć, żewperspektywie 5 lat

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 49

Techniczniewzór1.0pozwalawyznaczyćprawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniadlakażdejwartości n.Należymiećjednaknauwadze,żewrazzwy-dłużeniemperspektywyczasowejanalizywzrastaprawdopodobieństwo,żeza-grożenieurzeczywistnisię–dladługichokresównmożeonoosiągaćwartośćbliską 100%.Autor przyjął, że podmiot przeprowadzający szacowanie ryzykasamodzielnie określi perspektywę czasową analizy prospektywnej, mając nawzględzieplanowanedopozyskaniaipotrzebnemudane18.Wprzypadkuniektórychzagrożeńzastosowaniewzoru1.0nastręczatrudno-

ści.Dotyczytozwłaszczazdarzeńwystępującychbardzorzadkolubniemającychdotądmiejsca,dlaktórychproblemstanowiwyznaczenieczęstościichzachodze-nia. Przykład stanowią tu takie zdarzenia, jak: katastrofy naturalne znacznychrozmiarów–wtymmogąceprowadzićdostanuklęskiżywiołowej,awariein-stalacjitechnicznychczyatakiterrorystyczne.Wprzypadkutegotypuzagrożeńmożnaprzyjąćkilkasposobówpostępowania19.Popierwsze,dokonaćuproszczeniawzoru1.0dopostaci:

P(A)=1–(1–p)N (1.2)

gdzie:P(A) – prawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniaAwokresieNp – prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożeniaA (wyrażone ułamkiem

np. p=0,1)N – okresanalizyprospektywnej

Wmiejsceczęstościnależyprzyjąćwielkośćprawdopodobieństwawystąpie-niazagrożeniaorazustalićdługośćokresuanalizyprospektywnej.Poprawnośćwynikuwdużejmierzezależywięctutajodtrafnościwyznaczeniaprawdopodo-bieństwazajściazagrożenia.Wprzypadkukatastrofnaturalnych,występującychbardzo rzadko, aleprowadzącychdoznacznych stratw ludziach i poważnychszkódmaterialnych,bezpiecznewydajesięprzyjęciejegowielkościwprzedzialeod0,01do0,005.Zkoleiszacującprawdopodobieństwopoważnejawariiprze-mysłowej20,wzakładachzakwalifikowanychdogrupypodmiotówodużymlubzwiększonymryzykujejwystąpienia,możnaodwołaćsiędokalkulacjiprzedsta-

oddatydokonaniaoszacowaniaprawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniawynosi66,51%.Następniezałóżmy,żeponowniedokonujemyanalizywroku2012.Nadalwokresieostatnich30latzagrożeniewystąpiłopięciokrotniezpodobnączęstością,aostatnimrazemwroku2009.Prawdopodobieństwowystąpieniazagrożenia,wokresiepięciunastępnychlat,wyniesiewów-czas76,74%.

18 Należyw tymmiejscu zaznaczyć, że technikaPPHApozwalanie tylkookreślić, że za-grożenieprawdopodobniewydarzysięwokresieanalizyprospektywnej,leczrównież,żemożewystąpićwiększąilośćrazy(patrz:wzór1.3).

19 Proponowanewartykulerozwiązaniazzałożeniamająbyćmożliwieproste,oprócznichmożnaoczywiście zastosowaćbardziej skomplikowane techniki szacowaniaprawdopodobień-stwawystąpieniazagrożenia.

20 ZgodniezUstawąPrawoochronyśrodowiska,zdnia27kwietnia2001r,.podpojęciemawariiprzemysłowejrozumiesię„zdarzenie,wszczególnościemisję,pożarlubeksplozję,po-wstałewtrakcieprocesuprzemysłowego,magazynowanialubtransportu,wktórychwystępujejednalubwięcejniebezpiecznychsubstancji,prowadzącedonatychmiastowegopowstaniazagro-

MARCINKLEINOWSKI50

wionejprzezprzedsiębiorstwowprogramiezapobieganiaawariom,wymaganymnamocyart.251UstawyPrawoochronyśrodowiska21. Wsytuacji,gdydanetamprzedstawionewydająsięzbytoptymistyczne lubzamierzasię rozpatrzyćnaj-gorszypotencjalnyscenariusz,praktycznymrozwiązaniemmożebyćzaostrzeniewskazanegopoziomuprawdopodobieństwaorządwielkości.TechnikaPPHApozwalatakżeobliczyćprawdopodobieństwowystąpieniada-

negozagrożeniadlaróżnychczęstości–jeślizakładamy,żeulegnieonazmianiewokresieanalizyprospektywnej.Wefekcieotrzymujemyprzedziałprawdopo-dobieństwawystąpieniazagrożenia,co skutkujemożliwościąwyznaczeniadlaniegoprzedziaługenerowanegoryzyka.WykorzystująctechnikęPPHA,mamyrównieżmożliwośćkorygowaniaprawdopodobieństwawystąpieniazagrożeniajużwczasietrwaniaokresuanalizyprospektywnejnapodstawiedoświadczeniaa posteriori22.Oszacowaniewielkościstratmaterialnych,będącychnastępstwemwystąpie-

niazagrożenia,niejestzadaniemłatwym.Wielkośćmajątkuludnościnarażonej,jakrównieżwartośćśrodkówtrwałychprzedsiębiorstwiinnychpodmiotów,któ-reznajdująsięwstrefiezagrożenia,uleganieustannejzmianie.Koniunkturanarynkunieruchomościmadużeznaczeniedlawycenytegomajątku.Bardzowielezmiennychwywierawpływnapotencjalnąskalęstrat,w tymróżnapodatnośćposzczególnychobiektównazagrożenie.Ponadtowszacunkunależyuwzględnićnietylkobezpośrednieskutkimaterialne,takiejakstratywinfrastrukturze,przy-rodzie,uszkodzeniaobiektóworazutratęruchomości,leczrównieżzmniejszoneprzychody,utraconewpływydobudżetuJSTczyzwiększonewydatkinazwal-czaniebezrobociaipomocspołeczną(Grocki2012).Możliwość szacowania stratwprzybliżeniu–zdokładnościądoprzedziału

–stanowiistotneułatwieniewwyznaczaniuryzyka.Tabela4przedstawiaprze-działystratmaterialnychdlapięciuprzykładowychzagrożeń,przydanympraw-dopodobieństwie ichwystąpienia, dla określonejwcześniej skali ryzyka (zob.tab.3).Obliczasięjejakoilorazwartościprogowychdlaposzczególnychkate-goriiryzykaiwyznaczonegoprawdopodobieństwazajściazdarzenia23,skorygo-wanegooczęstośćwystępowaniazagrożenia.

żeniażycialubzdrowialudzilubśrodowiskalubpowstaniatakiegozagrożeniazopóźnieniem”.Dz.U.2001,Nr62,poz.627,zezm.

21 Dz.U.2001,Nr62,poz.627,ze.zm.22 Dysponującwiedzą,wynikającązzaistniałychzdarzeń,możnamodyfikować(wtab.3oraz

8aktywnegoformularza)okrespowtarzalnościiostatnirokwystąpieniazagrożenia,cowpłynienawielkośćprawdopodobieństwajegozajściawprzyszłości.Możliwajestrównieżmodyfikacjaokresuanalizyirokujejdokonywania.Należymiećjednakświadomość,żewpraktycedoprowa-dzitodoprzesunięciaokresuanalizy.

23 WtechnicePPHAmożliwośćdośćwiarygodnegookreśleniaprawdopodobieństwawystą-pieniazagrożeniaumożliwiawyznaczeniedlaniegoprzedziałówstratdlaposzczególnychkate-goriiryzyka.

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 51Ta

b. 4

. Prz

edzi

ały

stra

t dla

zag

roże

nia,

prz

y da

nym

pra

wdo

podo

bień

stw

ie je

go w

ystą

pien

ia, d

la p

oszc

zegó

lnyc

h ka

tego

rii ry

zyka

24

Zagr

ożen

ieP

owód

ź ro

ztop

owa

Pow

ódź

zale

wow

aH

urag

anow

e w

iatry

Cho

roba

zw

ierz

ąt o

duż

ej

zara

źliw

ości

Awar

ia

z uw

olni

enie

m

subs

tanc

ji ch

emic

znej

Kat

astro

fa

budo

wla

na –

sz

kody

gór

nicz

e

Pra

wdo

podo

bień

stw

o w

ystą

pien

ia93

,13%

2,00

%98

,27%

59,2

2%5,

00%

76,9

8%

Poziom strat materialnych dla kategorii ryzyka (w tys. zł)

min

imal

neod

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

do64

,46

000,

036

,620

2,6

2 40

0,0

124,

7

mał

eod

64,4

6 00

0,0

36,6

202,

62

400,

012

4,7

do48

3,2

45 0

00,0

274,

81

519,

818

000

,093

5,3

śred

nie

od48

3,2

45 0

00,0

274,

81

519,

818

000

,093

5,3

do8

232,

676

6 69

0,0

4 68

1,3

25 8

94,2

306

676,

015

935

,2

duże

od8

232,

676

6 69

0,4

4 68

1,3

25 8

94,2

306

676,

215

935

,2

do10

9 80

7,5

10 2

26 1

60,0

62 4

39,8

25 8

94,2

4 09

0 46

4,0

212

544,

4

bard

zo d

uże

od10

9 80

7,5

10 2

26 1

61,3

62 4

39,8

345

378,

64

090

464,

521

2 54

4,4

do13

7 25

9,4

12 7

82 7

00,0

78 0

49,7

4317

23,3

5 11

3 08

0,0

265

680,

5

Mak

s. ry

zyko

akc

epto

wan

e4

832,

145

0 00

0,0

2 74

7,6

15 1

98,3

180

000,

09

353,

0

Mak

s. ry

zyko

tole

row

ane

10 2

01,0

950

000,

05

800,

632

085

,338

0 00

0,0

19 7

45,2

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e.

24D

anewejściowedotabelisązaw

artewtabelach1–4waktyw

nymform

ularzu,stanowiącymuzupełnienieartykułu.Patrzprzyp.1,s.39.

MARCINKLEINOWSKI52

Wtensamsposóbdokonujesięrównieżkalkulacjidlastratludzkich.Zadaniempodmiotu szacującegowielkośćnegatywnych skutków, spowodowanychprzezanalizowanezagrożenie,jestwięcustalenie,wktórymztakokreślonychprze-działówzawrzesięwartośćpotencjalnychstrat.Następnienależywskazać,czybędąonewiększeodmaksymalnegopoziomuwłaściwegodlaryzykaakcepto-wanego i tolerowanego–przydanymprawdopodobieństwie zajścia zdarzenia–orazprzyjęcieichkonkretnejwartościwtakzakreślonychgranicach.

Przykład:

Dlapowodzi roztopowej,którejprawdopodobieństwowystąpieniawynosi93,13%,wyznaczonoprzedziałystratmaterialnych,takiejakwskazujetabela4.Podmiotprze-prowadzającyanalizęustalił,żewartośćnegatywnychskutkównapewnozawrzesięwkwocieod8233tys.do109807tys.zł.Nierozstrzygatojednak,czywefekciebędziemymielidoczynieniazryzykiemtolerowanym.Stądteżnależyuściślićsza-cunek.Jeślistratyprzyjmąwielkośćniewiększąniż10201tys.zł,wówczasgenero-waneryzykobędziemiałocharaktertolerowany.Przyjęciekonkretnejjegowartościw tymprzedzialeniespowodujezakwalifikowaniazagrożeniadobłędnejkategoriiryzykaaniniewłaściwegookreśleniajegopoziomu.

Problemmożewystąpićwówczas,gdyszacowanyzakreswielkościskutkówzdarzeniaobejmujewięcejniżjedenzwyznaczonychprzedziałówdlaprzyjętejskaliryzyka.Wtakimprzypadkunależydokonaćobliczeń,zakładając,żestratyosiągnąwartość z przedziału najwyższego. Jednocześnie niewłaściwe jest au-tomatyczne przyjmowanie dla zagrożeniamaksymalnejwartości negatywnychskutkówdladanegoprzedziału,gdyżprzydużymjegozakresiemożetodopro-wadzićdoznaczącegoprzeszacowania ryzyka.Nie zmieni to jednak faktu, żejegokategoriazostanieokreślonawłaściwie.Poustaleniuprawdopodobieństwawystąpieniaanalizowanychzagrożeńoraz

określeniupotencjalnychstrat ludzkich imaterialnych,doktórychsąwstaniedoprowadzić,możnaprzystąpićdowyznaczeniagenerowanegoprzeznieryzyka.Wzwiązkuztym,żewprezentowanejtechnicejestonoszacowanedlaprzyjętejperspektywyplanowania,niemożnadoobliczeńzastosowaćwzorówwykorzy-stywanychw jakościowych i ilościowych,probabilistycznychmetodachocenyryzyka(Walas-Trębacz,Ziarko2011).Wprzypadkuniektórychzagrożeńichwy-stąpieniejestnietylkonieomalpewne(prawdopodobieństwobliskie100%),leczmogąonezdarzyćsiękilkukrotniewokresieanalizyprospektywnej.Dlategoteżwceluobliczeniawysokościryzyka,należyzastosowaćwzór:

( ) ( )NR P A S Ay

= × × (1.3)

gdzie:R = wartośćryzykagenerowanegoprzezzagrożenieAdlaprzyjętegookresu

analizyN – okresanalizyprospektywnejy – częstośćwystępowaniazagrożeniaAP(A) – prawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniaAwokresieNS(A) – stratyzwiązanezwystąpieniemzagrożeniaA

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 53

Powyższerozwiązaniepozwalaokreślićskumulowaneryzykodlazagrożeń,któremogąwystąpićkilkukrotniewokresieanalizy.Umożliwiaonotrafniejpo-dejmowaćdecyzjęoewentualnychdziałaniachzmierzającychdojegowyelimi-nowanialubminimalizacji.Wproponowanejtechnicepułapryzykadlakażdegorozpatrywanegozdarze-

niawyznaczasięoddzielniedlastratludzkichorazmaterialnych.Jeżelichociażw jednym z tych dwóch przypadków jest onwiększy odwartości uznanej zaakceptowanąlubtolerowaną,toryzykogenerowaneprzezdanezagrożenieniemoże zostać tak zakwalifikowane. Jednocześnie przypisuje się dla przedmio-tuanalizywyższąspośródkategoriiryzykauzyskanychdlastrat ludzkichorazszkódmaterialnych25.

Graficzna prezentacja wyników w technice analizy Zagrożenia Ludności i Mienia

Graficzna prezentacja rezultatów analizy nie tylko pozwala przedstawić jew formie ułatwiającej ich percepcję. Podstawowym, stosowanymw tym celurozwiązaniemjestdlaprezentowanejtechnikiwykresryzyka.Przedstawiaonpo-ziomryzykagenerowanegoprzezzagrożenie,przyzałożeniujegojednokrotnegowystąpieniawanalizowanymokresie.Możeonzostaćwygenerowanyoddzielniedlastratludzkich(zob.ryc.1)lubszkódmaterialnych,atakżewniecobardziejzłożonejformiedlaobuznichjednocześnie(zob.ryc.2).

Pra

wdo

podo

bień

stw

o

Straty ludzkie (osoby)

powódź roztopowa

powódź zalewowa

huraganowe wiatry

choroba zwierząt o dużej zaraźliwości

awaria z uwolnieniem substancji chemicznej

katastrofa budowlana

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200

Legenda:krzywa tolerancji dla strat ludzkichgranica kategorii prawdopodobieństwa i skutków wystąpienia zagrożenia

poziom ryzyka związanego z zagrożeniem dla strat ludzkich

Ryc. 1. Przykładowy wykres ryzyka dla strat ludzkich26

Źródło: opracowanie własne.

25 Przykładowo, jeżeli ryzyko związane ze skutkami materialnymi zakwalifikowano jakomałe,odnoszącesięzaśdostrat ludzkichoceniononaśrednie, tonależyuznać,żezagrożeniegenerujeśrednieryzyko.

26 Wykreszostałwygenerowanynapodstawiedanychzawartychwtabelach6–8umieszczo-nychwaktywnymformularzudołączonymdoartykułu.

MARCINKLEINOWSKI54

Krzywetolerancjiłącząnawykresiepunktyotymsamympoziomieryzyka–któregowysokośćuznanozamożliwądoprzyjęcia.Dzieląwtensposóbobszarkreślenianastrefęryzykatolerowanego(obejmującąkrzywąiprzestrzeńponiżejniej)oraznietolerowanego(znajdującąsiępowyżejkrzywej).Jakwskazujeryci-na1,biorącpoduwagęwyłączniepotencjalnestratyludzie,wszystkiezagrożeniazwyjątkiemawariizuwolnieniemsubstancjichemicznej,generująryzykoopo-ziomietolerowanym(znajdująsięponiżejkrzywej).

powódź zalewowa

katastrofa budowlana'

powódź roztopowahuraganowe wiatry

choroba zwierząt o dużej zaraźliwości

awaria z uwolnieniem substancji chemicznej

katastrofa budowlana

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%100%

0 50 000 100 000 150 000 200 000 250 000 300 000 350 000 400 000Straty materialne

Straty ludzkie

Legenda:krzywa tolerancji dla strat ludzkichkrzywa tolerancji dla strat materialnychgranica kategorii prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeniapoziom ryzyka związanego z zagrożeniem dla strat materialnychpoziom ryzyka związanego z zagrożeniem dla strat ludzkich

Pra

wdo

podo

bień

stw

o

Ryc. 2. Przykładowy, syntetyczny wykres ryzyka dla strat ludzkich oraz materialnych27

Źródło: opracowanie własne.

Rycina2stanowireasumpcjęprzeprowadzonejanalizyiwsposóbsyntetycz-nyprezentujejejwynik.Jejzadaniemjestzobrazowanieprzedewszystkimry-zykprzekraczającychpoziom tolerowany28. Jeżeliwprzypadku rozpatrywane-gozagrożeniapoziomtenzostanieprzekroczonyjedyniedlastratludzkichalboszkódmaterialnych, to ryzyko będzie jednokrotnie odpowiednio zobrazowanenawykresie.Przykładowodlaawariizuwolnieniemsubstancjichemicznej,uwi-docznionejnarycinie2,ryzykoprzekraczapoziomtolerowanyjedyniedlastratludzkich.Dlategoteżpowyższezagrożenietylkowtymzakresiezostałoujętenawykresie.Wprzypadku,gdydladanegozdarzeniem,ryzykoprzekraczapoziomtolero-

wanyzarównodlastratmaterialnych,jakiludzkich,tojestonouwidocznionena

27 Wykreswygenerowanonapodstawiedanychzawartychwtabelach11–13umieszczonychwaktywnymformularzudołączonymdoartykułu.Jednocześnietabela13zbiorczoprzedstawiawartośćryzykadlastratludzkichorazmaterialnychdlawszystkichanalizowanychzagrożeńorazrodzajgenerowanegoprzeznieryzyka.

28 Nawykresieryzykatakiesąpołożonepowyżejkrzywejtolerancjiryzyka(odpowiedniodlastratludzkichlubmaterialnych).

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 55

wykresiedwukrotnie,jakozagrożenieAiA’(np.katastrofabudowlanaikatastro-fabudowlana’).Zkoleiwsytuacji,gdywystąpieniazagrożeniamożnaspodziewaćsiękilku-

krotniewprzyjętymokresieplanowania,toskumulowaneryzykoznimzwiązanemożeprzekraczaćpoziomtolerowany.Wtakiejsytuacjijegonazwazaznaczonajest nawykresiewytłuszczoną czcionką. Jeżeli dla analizowanego zagrożeniaryzykonieprzekraczapoziomutolerowanegoanidlastratludzkich,anidlaszkódmaterialnych, tona rycinie zostanie zaprezentowanawielkość ryzykadla stratludzkich.Szczególnąuwagęnależyzwrócićnaryzyka,którepołożonesąbliskowłaści-

wejkrzywejtolerancji.Wichprzypadkutrzebaponowniesprawdzić,czyprzyję-tawartośćprawdopodobieństwaorazstratzostaławyznaczonapoprawnie.Matrycaryzykamożebyćzastosowanajakopomocniczysposóbzobrazowa-

niawynikówanalizy.Jestszczególnieprzydatna,gdydużaliczbaryzykkoncen-trujesięwjednymobszarzeomawianegowcześniejwykresu.Autorproponujezastosowaniematrycy25-częściowej,wktórejpolemożereprezentowaćwięcejniżjedenrodzajkategoriiryzyka29.

Metoda Wstępnej analizy Zagrożeń a technika analizy Zagrożenia Ludności i Mienia

Po przedstawieniu nowej koncepcji szacowania ryzyka nadszedł moment,by zadać zasadnicze pytanie: dlaczego autor uważa, że korzystanie z technikiAnalizyZagrożeniaLudnościiMieniawceluoszacowaniaryzykawzarządza-niukryzysowymjestrozwiązaniemlepszymodzastosowaniabardzopopularnejmetody,jakąstanowiWstępnaAnalizaZagrożeń?NiewątpliwiePPHAjestroz-wiązaniemniecobardziej skomplikowanymniżPHA.Niemniej powodów,bywprowadzićzmianę,istniejeconajmniejkilka.Przedewszystkimnależymiećnauwadzefakt,żemetodaPHA–jaksamajej

nazwawskazuje–nigdyniemiałasłużyćdokładnejanalizieryzyka30.Najczęściejwykorzystywanymwniejnarzędziem,służącymdo jegoszacowania, jestma-tryca ryzyka. Pozwala ona na przypisanie poszczególnym zagrożeniom rang(wyrażonych liczbąnaturalną) zewzględunawielkośćgenerowanego ryzyka.Uzyskiwanainformacjajestjednakbardzoogólnaicoprawdapozwalazidenty-fikowaćistotnezagrożenia,alesłabowspieradecyzjęowyborzestrategiioddzia-ływanianaryzyko31.

29 Przykładymatrycryzyka,wrazzopisemznaczeniarodzajówpól,możnaznaleźćwprzy-gotowanymjakouzupełnienieartykułuaktywnymformularzuwprogramieMSExcel.

30 WstępnaAnalizaZagrożeńjestzasadniczometodąjakościową,któramabyćwykorzysty-wanawpoczątkowejfazieprojektowania,programowanialubplanowania,gdyszczegółowedaneniesąjeszczedostępne.Zacelstawiasiętujaknajszybsząidentyfikacjęiwstępnąanalizępoten-cjalnychzagrożeń,którewpóźniejszejfaziemająbyćpoddanebardziejwnikliwejocenie–przywykorzystaniuinnychtechnik(Clifton2005).

31 Przykładowo,jeżeliryzykowynosi8,nieułatwiatodokonaniaoceny,czywartowydaćnp.kilkadziesiąttysięcyzłotych,abyjezredukować.

MARCINKLEINOWSKI56

Przeprowadzającyocenęryzykastarająsięwyeliminowaćpowyższyproblem,przekształcając PHAwmetodę półilościową – określając ilościowo kategorieprawdopodobieństwaistrat.Przyjęcietakiegorozwiązaniagenerujetrzyproble-my.Popierwsze,PHAniewskazuje,wjakisposóbustalićwielkośćprawdopo-dobieństwawystąpieniazagrożenia,coniesprzyjaograniczeniubłęduszacowa-nia.Podrugie,nierzadkowmatrycyuzyskiwanesąkuriozalnewyniki,sprzecznezpodstawowązasadą,zgodniezktórądanemająwspieraćpodejmowanietraf-nychiracjonalnychdecyzji.

Pra

wdo

podo

bień

stw

o

5 prawie pewne (81–100%)

5 10 15 20 25

4 prawdopodobne (61–80%)

4 8 12 16 20

3 średnie (41–60%) 3 6 9 12 15

2 mało prawdopodobne (21–40%)

2 4 6 8 10

1 rzadkie (0–20%) 1 2 3 4 5

Legenda: Ryzyko duże Ryzyko średnie Ryzyko małe

1 2 3 4 5

nieznaczne do100 PLN

małe od 100 do 1000 PLN

średnie od 1000 do 100 000 PLN

poważne od 100 000 do 500 000 PLN

katastro-falne od 500 000 PLN

Oddziaływanie

Ryc. 3. Przykładowa matryca ryzyka

Źródło: opracowanie na podstawie: Ministerstwo Finansów RP 2007.

Odwołującsiędomatrycyzryciny3,możnazauważyć,żetejsamejwielkościryzykamająprzypisaneróżnerangii/lubkwalifikowanesądoodmiennychkate-gorii32.Problemtenwystępujerównieżwówczas,gdywykorzystujesięPHAjakometodęczystojakościową.Jestjednakwówczastrudniejszydodostrzeżenia.Potrzecie,wszystkiezagrożeniaujętewramachjednegopolamatrycymuszą

należećdotejsamejkategoriiryzyka.Niemawięctumożliwościdokonaniadys-tynkcji,nawetjeśliróżnicewjegopoziomiesąznacząceiuzasadniająprzyjęcieodmiennychstrategiipostępowania.Ponadtowłaściweustaleniepotencjalnejwielkości strat, generowanej przez

zagrożenie, nie jest zadaniem łatwym. Dodatkowo w przypadku WstępnejAnalizyZagrożeń,gdydokonujesięichjednoczesnegoszacowaniawaspekciematerialnymiludzkim,łatwojestzakwalifikowaćstratydobłędnejkategorii.

32 Przykładowozałóżmy,żedlazagrożeniaAprzyjętostratynapoziomie400tys.złipraw-dopodobieństwo równe 35%.Wartość ryzykawynosiwięcw tymprzypadku 140 tys. zł (za-kwalifikowanojakoryzykośrednie,ranga=8).ZkoleizagrożenieBniesiezesobąpotencjalnestratyrówne200tys.złzprawdopodobieństwem70%.Generujewięcryzykorówne140tys.zł(zakwalifikowanojakoryzykoduże,ranga=16).

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 57

Zastosowanieproponowanejwartykuletechnikipozwalaograniczyćwpływbłędukalkulacjinapoprawnośćwynikuanalizy.Ułatwiarównieżjejprzeprowa-dzenie,gdyżstosunkowoprostomożnatuokreślićwymaganedanewejściowe,wtymszacowaćpoziomstratzdokładnościądoprzedziału.Dlaprzeprowadze-niawartościowaniaiocenyzagrożeńniewymagaonatakżeprecyzyjnegookre-śleniakilkudziesięciuzmiennych,którenależałobywziąćpoduwagę,dokonującanalizy(Kosowski2006;Borysiewicz,Furtek,Potempski2000).Umożliwiaonaprzeprowadzenieanalizyodrębniedlastratludzkichimaterialnych.Jednocześniepozwalawyrazićwielkość ryzykaw postaciwartości liczbowej. Stwarza tymsamym szansę rozróżnienia i gradacji jego poziomuw ramach jednej katego-rii.Dostarczarównieżbardziejprzydatnychdanychzpunktuwidzeniawyborustrategiioddziaływanianaryzyko.Ułatwiaporównaniekosztówikorzyścikon-kretnejdecyzjiwtymzakresieorazpozwaladokładniejokreślićwielkośćryzykarezydualnego.TechnikaPPHAumożliwiaponadtodynamiczneujęcieprawdopo-dobieństwawystąpieniazagrożeniaieliminujewyżejopisaneproblemypojawia-jącesięprzykorzystaniuztradycyjnejmatrycyryzyka.

Podsumowanie

Zaprezentowanawartykuletechnikaskupionajestnaanalizieryzykawprzy-jętejperspektywieczasowejplanowania–costanowijejcechęcharakterystycz-ną. Nie wymaga trudno dostępnych ani niezwykle dokładanych danych, abyumożliwić poprawne zakwalifikowanie zagrożenia do właściwej kategorii ry-zyka.Ogranicza tym samym błąd szacowania.Dzięki dostępności aktywnegoformularzawarkuszukalkulacyjnymznaczącoułatwiaorazskracaczasdoko-nania obliczeńmatematycznych, jak również zapewnia automatyczne genero-waniewykresówimatryc.Szacującrozmiargenerowanegoryzyka,uwzględniaponadtoewentualnośćkilkukrotnegowystąpieniazagrożeniawokresieanalizyprospektywnej. Odróżnia poziomy akceptowanego i tolerowanego ryzyka odjegowyróżnionychkategorii,coumożliwiaporównaniewielkościponoszonegoryzykazestopniemawersjiwzględemniego(ISO2009b).Pozwalapodmioto-wiprzeprowadzającemuocenęnaindywidualneokreślenieprzedziałówdlapo-szczególnychkategoriiryzyka.ZapewniatomożliwośćwykorzystaniatechnikiwprzypadkuJST i różnorodnychorganizacji.Wskazanewyżejcechy technikiAnalizyZagrożeniaLudnościiMieniapredestynująjądozastosowaniawplano-waniukryzysowymnapoziomieJST.

Bibliografia

Aven T., 2008, Risk Analysis: Assessing Uncertainties beyond Expected Values and Probabilities,Padstow:JohnWiley&Sons,Ltd.

BorysiewiczM.,FurtekA.,PotempskiS., 2000,Poradnik metod ocen ryzyka związa-nego z niebezpiecznymi instalacjami procesowymi,Otwock-Świerk:InstytutEnergiiAtomowej.

MARCINKLEINOWSKI58

CliftonA.E.,2005,Hazard Analysis Techniques for System Safety,Hoboken:JohnWiley&Sons,Inc.

CooperD.F.,GrayS.,GeoffreyR.,WalkerP.,2005,Project Risk Management Guidelines. Managing Risk in Large Projects and Complex Procurements, Chippenham: JohnWiley&Sons,Ltd.

FERMA,2003,Standard Zarządzania Ryzykiem,Brussels:FERMA.Gołębiewski J., 2011, Zarządzanie kryzysowe w świetle wymogów bezpieczeństwa,

Kraków:WydawnictwoSzkołyAspirantówPaństwowejStrażyPożarnej.GrockiR.,2012,Zarządzanie kryzysowe. Dobre praktyki,Warszawa:Difin.GUS,2000–2011,Poszkodowani w wypadkach przy pracy – wskaźniki, Bank Danych

LokalnychGUS,http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks[dostęp:10.01.2013].

GUS,2010,2011,2012,Wypadkiprzypracy(monitoringrynkupracy),http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1817_PLK_HTML.htm[dostęp:10.01.2013].

HellwigZ.,1998,Elementy rachunku prawdopodobieństwa i statystyki matematycznej, Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Hopkin P., 2010,Fundamentals of Risk Management: Understanding Evaluating and Implementing Effective Risk Management,London–Philadelphia–NewDelhi:KoganPage.

HowardN.,1971,Paradoxes of Rationality: Theory of Metagames and Political Behavior, Cambridge:MITPress.

ISO,2009a,International Standard ISO/FDIS 31000. Risk management – Principles and guidelines,Geneva:InternationalOrganizationForStandardization.

ISO, 2009b, ISO Guide 73. Risk management – Vocabulary, Geneva: InternationalOrganizationForStandardization.

Kaczmarek T.T., 1998, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Warszawa:Difin.

KosowskiB., 2006,Programowanie działań na wypadek zaistnienia sytuacji kryzyso-wych. Poradnik Praktyczny,Kraków:SzkołaAspirantówPaństwowejStrażyPożarnej.

Ministerstwo Finansów RP, 2007, Zarządzanie ryzykiem w sektorze publicznym. Podręcznik wdrożenia systemu zarządzania ryzykiem w administracji publicznej w Polsce,Warszawa:BentleyJennison.

OGC,2007,Management of Risk. Pocketbook,London:TSO.PietraśZ.J.,1998,Decydowanie polityczne,Warszawa–Kraków:WydawnictwoNaukowe

PWN.PKN,1999,PN-IEC 60300-3-9, Polska norma. Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik

zastosowań. Analiza ryzyka w systemach technicznych,Warszawa: Polski KomitetNormalizacyjny.

PMI,2007,A Guide to Project Management Body of Knowledge,(wyd.4),Pennsylvania:ProjectManagementInstitute.

Stankiewicz J., Wilczek K, 2000, Elementy rachunku prawdopodobieństwa i staty-styki matematycznej. Teoria, przykłady, zadania, Rzeszów: Oficyna WydawniczaPolitechnikiRzeszowskiej.

Ustawazdnia26kwietnia2007r.ozarządzaniukryzysowym(DziennikUstawz2007r.,Nr89,poz.590zezm.).

Ustawazdnia27kwietnia2001r.Prawoochronyśrodowiska(DziennikUstawz2001r.,Nr62,poz.627zezm.).

NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 59

Walas-TrębaczJ.,ZiarkoJ.,2011,Podstawy zarządzania kryzysowego. Zarządzanie kry-zysowe w przedsiębiorstwie,Kraków:KrakowskieTowarzystwoEdukacyjnesp.zo.o.,OficynaWydawniczaAFM.