n technika analizy w planowaniu - Home...
Transcript of n technika analizy w planowaniu - Home...
Studia Regionalne i LokalneNr 3(53)/2013
ISSN 1509–4995doi: 10.7366/1509499535303
Marcin KleinowskiWydziałPolitologiiiStudiówMiędzynarodowychUniwersytetuMikołajaKopernikawToruniu,ul.StefanaBatorego39L,87-100Toruń;e-mail:[email protected]
nowa technika analizy Ryzyka w planowaniu kRyzysowym… pRowadzonym pRzez jednostki
samoRządu teRytoRialnego w polsce
Streszczenie:Artykuł prezentuje nową technikę analizy ryzyka.Analiza Zagrożenia LudnościiMienia(People and Property Hazard Analysis–PPHA)jestprobabilistyczną,półilościowątech-niką,nieskomplikowanąiłatwądozastosowania.ZapewniabardziejprecyzyjneszacunkipoziomuryzykaniżWstępnaAnalizaZagrożeń(Preliminary Hazard Analysis–PHA)–prawdopodobnienajbardziej powszechnie wykorzystywana przez jednostki samorządu terytorialnego w Polsce.PPHAmożnazastosowaćwanaliziewszystkichwspólnotiorganizacji.Celemnowejtechnikijestzapewnienienarzędzia,którewesprzedecydentówwefektywnymalokowaniuograniczonychza-sobówwszerokimwachlarzupotencjalnychinwestycjimogącychobniżaćryzyko.Uzupełnienieartykułustanowiaktywnyformularzzawierającydanewejścioweiwyliczeniapotrzebnedoosza-cowaniaryzykadlaprzykładowychzagrożeńprzedstawionychwjegotreści1.Maonrównieżuła-twićstosowanietechnikiPPHAwpraktyce.
Słowa kluczowe: ryzyko,analizaryzyka,planowaniekryzysowe.
a new Risk analysis technique in cRisis planning implemented by local goveRnments in poland
Summary: This article presents new risk analysis technique.The People and PropertyHazardAnalysis (PPHA) isprobabilistic, semiquantitative technique,uncomplicatedandeasy touse. Itprovidesmorepreciseestimatesofarisklevelthanpreliminaryhazardanalysis–probablythemostcommonlyperformedtechniquebylocalgovernmentsinPoland.PPHAisapplicabletotheanalysisofalltypesofcommunitiesandorganizations.Thepurposeofthenewtechniqueistoprovideatoolthatcanassistdecision-makersineffectivelyallocatinglimitedresourcesacrossthevastarrayofpotentialinvestmentsthatcouldmitigaterisk.
Keywords:risk,riskanalysis,crisisplanning.
1 AutorprzygotowałaktywnyformularzwprogramieMSExcel,któryautomatyczniewyko-nujewiększośćobliczeńnapodstawiewprowadzonychdanych, jak równieżgenerujewykresyimatryceryzyka.Możnawnimanalizowaćdo28zagrożeńjednocześnie.Zamieszczonewarty-kuletabeleorazwykresyzostałysporządzoneprzyjegowykorzystaniu,alezewzględunaobję-tośćzaprezentowanotylkowybraneznich,nierzadkowformiezmodyfikowanejlubskróconej.FormularzdlapoprawnegodziałaniawymagaarkuszakalkulacyjnegoMSExcel2007lubwer-sjipóźniejszejtegoprogramu.Aktywnyformularz(wwersjibeta),zawierającycałośćwyliczeń(wtymdanewejściowe)dlaprzykładówwykorzystanychwartykule,możnaotrzymać,kierującprośbę na adres e-mail: [email protected] lub pobrać pod adresem: http://speedy.sh/fNC5t/Marcin-Kleinowski-Technika-szacowania-ryzyka-nowe-podejscie-beta-v1.1-final.xlsx.
MARCINKLEINOWSKI40
Wzarządzaniu kryzysowymna poziomie jednostki samorządu terytorialne-go(JST)trudnojestwskazaćetapyorazdziałaniamniejibardziejistotne.Nieulega jednakwątpliwości,żezarządzanieryzykiemtoproces,którymaszcze-gólne znaczenie dla skutecznego i efektywnego2 zapewnienia bezpieczeństwa.Właściwaocenaryzykastanowipodstawędopodjęciadziałańzmierzającychdowyeliminowanialubograniczenianegatywnychskutków,jakieniosąpotencjalnezagrożenia.Pozwalarównieżracjonalniealokowaćograniczonezasobywcelupodniesieniapoziomubezpieczeństwa.Istniejącetechnikianalizyryzykabyłytworzonegłówniezmyśląozastoso-
waniuwzarządzaniuprojektami,przedsiębiorstwemlubbezpieczeństwemihi-gienąpracy.Opracowano je na potrzeby tzw. inżynierii bezpieczeństwa, dzia-łalnościmedycznej, epidemiologicznej i ubezpieczeniowej3 (Kaczmarek2008;Aven2008;Hopkin2010).Stądteżichwykorzystaniewocenieryzykawzarzą-dzaniukryzysowymnapoziomieJSTnastręczatrudności.Szczególnie trudnymzadaniem jestdokonaniewłaściwegooszacowania ry-
zyka, awięc zmierzenia jego poziomu generowanego przez zagrożenie (PKN1999).Należymiećnauwadze,żezgodniezdefinicjąsytuacjikryzysowej,zapi-sanąwart.3Ustawyozarządzaniukryzysowym4,szacowaniepowinnoodnosićsięconajmniejdostratludzkich(rozumianychjakozabici,zaginieniiranniwy-magającykwalifikowanejpomocylekarskiej)orazszkódwmieniu.Wprzypad-kustosowaniawtymcelutechnikprobabilistycznychwyliczeniadokonujesię,mnożącprawdopodobieństwolubczęstośćwystąpieniazagrożeniaprzezprogno-zowanejegoskutki(straty).Prawidłoweoszacowanieryzykawymagawłaściwegookreśleniawartościobu
czynników iloczynu, przyjęcie niepoprawnych danychwejściowychmoże zaśobarczyćwynikbardzo istotnymbłędem.O ilewięc samakoncepcjadokona-nia pomiaru ryzyka jest prosta, o tyle ustalenie poprawnejwartościwielkościprawdopodobieństwaorazstratnastręcza trudności.Przykładowo, jednoczesneprzeszacowanie lub niedoszacowanie prawdopodobieństwa oraz skutków za-grożeniao10%powodujebłądobliczenianapoziomie19–21%.Może towy-woływaćudecydentówstanmispercepcji,czylifałszywejświadomości(Pietraś1998),awkonsekwencjiprowadzićdozachowańracjonalnych,aletechniczniebłędnych,gdylogicznekalkulacjeopartesąnaniedokładnejlubnieprawdziwejinformacji(Howard1971).Jednocześnienależymiećnawzględzieskromneza-sobyludzkie,sprzętoweifinansowe,jakieJSTasygnująnapotrzebyzarządza-niakryzysowego,ograniczające ichmożliwości analitycznew tymwzględzie.Wykorzystywananajczęściejprzezsamorządywplanowaniukryzysowymme-
2 Skuteczne,czylitakie,któremożliwiewpełniosiągazałożonecele.Zkoleizaefektywneuznajesięuzyskanieokreślonychrezultatów,przymożliwiemałychnakładachzasobów.
3 JakowyjątekmożnawskazaćnormęISO3100z2009r.Wzakresieszacowaniaryzykajejpostanowieniasąjednakbardzoogólnikowe.Zasadniczosprowadzająsiędostwierdzenia,żepo-winnoonostanowićkombinacjęprawdopodobieństwazdarzeniaorazjegokonsekwencji.Autorcelowopominąłtutechnikianalizyzwiązanestrictezryzykieminwestycyjnym,zewzględunaodmiennyprzedmiotzainteresowania.
4 Dz.U.Nr89,poz.590.
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 41
todaWstępnejAnalizyZagrożeń(Preliminary Hazard Analysis – PHA)(szerzej:Clifton2005),wpraktyce opierasięnadoświadczeniulubintuicjiosóbjąprze-prowadzających.Tymsamymuzyskiwanewynikisąbardzosubiektywne.Celemartykułujestzaprezentowanienowej,probabilistycznejtechnikianali-
zyryzykaocharakterzepółilościowym,mającejzastosowanieprzedewszystkimwplanowaniukryzysowymrealizowanymprzezJST–uwzględniającejichspe-cyfikę.Zamierzeniemautorabyłostworzenietechnikicharakteryzującejsię:– względną prostotą przyjętych rozwiązań, ułatwiających stosowanie technikiwpraktyce;
– stosunkowąłatwościąokreśleniawartościdanychwejściowych;– uniwersalnością, rozumianą jakomożliwość zastosowaniawprzypadkudo-wolnejJST;
– uwzględnieniemwszacowaniuskutkówzarównostrat ludzkich, jak imate-rialnych;
– możliwościąwsparciaprocesudecyzyjnegowzakresiewyborustrategiiod-działywanianaryzyko;
– minimalizacjąwpływubłęduszacowaniaprawdopodobieństwaiskutkówza-grożenianawynikanalizy.
Ryzyko i etapy procesu oceny ryzyka
Wliteraturzeprzedmiotumożnaodnaleźćwiele różnorodnychujęćkatego-rii ryzyka (Walas-Trębacz,Ziarko2011;Grocki2012), również etapyprocesuocenyryzykaprzedstawianesąodmiennie.Wkontekścieprezentowanejtechnikikoniecznewięcjestsprecyzowanie,wjakisposóbautordefiniujepojęcieryzykaorazjakpostrzegaprzebiegprocesujegooceny.ZaRomualdemGrockimmożnaprzyjąć,żeryzyko„jesttomożliwośćwystą-
pieniazdarzeniamającegowpływnarealizacjęcelów.Określonejestonoprzezdwaparametry:prawdopodobieństwowystąpieniazdarzeniaorazskutkizdarze-nia”(Grocki2012,s.66).WprzypadkuzarządzaniakryzysowegowJSTskutkimożnawpraktyceutożsamiaćzestratami.Jednocześniezakwalifikowaniedane-goryzykadowyróżnionychwtymzakresiekategoriijestzależneodstopniajegooddziaływanianamożliwośćosiągnięciacelówprzyjętychprzezorganizację.Celemocenyryzykajestdostarczeniedanychniezbędnychdopodjęciadecyzji
owyborzeiwdrożeniuśrodkówmającychprowadzićdoredukcjijegopoziomu.Mawięcumożliwićzdiagnozowaniezagrożeńigenerowanychprzeznieryzykoraz pozwolić na ich skategoryzowanie.W literaturze przebieg oceny ryzykaprzedstawiasięróżnorodnie5.
5 Przykładowo,standardzarządzaniaryzykiem,przyjętyprzezFederationofEuropeanRiskManagementAssociationsjakoetapyocenyryzykawyróżniajegoanalizę(wtymidentyfikację,opis ipomiar)orazewaluację(FERMA2003).ZkoleibrytyjskieOfficeofGovernmentCom-mercewyszczególniaoszacowanieiewaluacjęryzyka(OGC2007).Wedługmiędzynarodowegostandardu ISO/FDIS3100:2009naocenę ryzykaskładasię jego identyfikacja,analiza (w tymszacowanie)orazewaluacja(ISO2009a).Funkcjonująrównieżpodejścianiewyróżniającewpro-
MARCINKLEINOWSKI42
Napotrzebyartykułuautorproponujeprzyjąć–codozasady–podziałetapówocenyryzykazgodniezISO/FDIS3100:20096.Właściwebyłobyjednakwyróż-nienieetapuplanowaniajakorozpoczynającegoproces.
Wyznaczenie kategorii prawdopodobieństwa, skutków i ryzyka
Stosowanie Techniki Analizy Zagrożenia Ludności i Mienia (People and Property Hazard Analysis –PPHA)należy rozpocząć od określenia tolerancjiryzykapodmiotuanalizy,pojmowanejjakogotowośćdojegoponoszenia(ISO2009b).Trzebarównieżwyznaczyćkategoriedlaprawdopodobieństwaiskutkówzagrożeń,jakrównieżgenerowanychprzeznieryzyk.Prezentowanatechnikanienarzucawtymwzględzieżadnychrozwiązań,wtrosceozachowaniemaksymal-nejuniwersalnościjejstosowania.Przedstawionewartykuleprzykładystanowiąjedyniepropozycjępodejściadotegozagadnienia.Ustalenietolerancjiryzykadlaorganizacjiwiążesięzkoniecznościąprzyjęcia
maksymalnychpoziomów:1) ryzykaakceptowanego–niewymagającegopodejmowaniażadnychdziałań
pozaewentualnymmonitoringiem;2) ryzykatolerowanego–możliwegolubkoniecznegodozaaprobowania,pod
warunkiemmonitorowaniazagrożeńipodjęciadziałańdążącychdoredukcjijegopoziomu(musząoneobejmowaćconajmniejprzygotowanieplanówre-agowania).Celemzarządzaniaryzykiempowinnobyćsprowadzeniewszystkichzagrożeń
dopoziomuconajmniej tolerowanego.Wwynikuprzygotowania i/lub imple-mentacjiplanówjegoredukcjimożesięokazać,żeposiadanezdolnościdziałanianiepozwalająnazrealizowanietegodążenia.Wówczaspozostajejedyniepod-nieśćpierwotnieustalonypoziomryzykatolerowanegoizaakceptowaćwynika-jąceztegokonsekwencje.Określającpoziomwkażdymzdwóchwyżejwymienionychprzypadków,na-
leżywskazaćmaksymalnestraty,jakieorganizacjajestgotowaponieść,zestupro-centowymprawdopodobieństwemichwystąpieniawkażdymroku.Jednocześniete negatywne skutkimuszą byćwyznaczone oddzielnie dla stratmaterialnychoraz ludzkich.Porównaniewielkości ryzykgenerowanychprzezposzczególnezagrożeniawymagasprowadzeniaichdowspólnejjednostkiwielkości.Trudnojestjednakporównywaćstratyludzkiezeszkodamimaterialnymi.Wymagałobytoudzieleniaodpowiedzinapytanie,ilewartejestludzkieżycie.Wkonsekwencjioznaczato,żezarównopoziomryzykaakceptowanego,jakitolerowanegomusizostaćprzyjętyodrębniedlastratludzkichorazszkódmaterialnych.UstalającwprzypadkuJSTmaksymalnąwartośćstratmaterialnychdlaryzy-
kaakceptowanegoi tolerowanego,należymiećnawzględzie,żewprzypadkuwystąpieniazagrożeniaponiesieniejegoskutkówzostanierozłożonepomiędzy
cesiezarządzaniaryzykiemetapujegooceny,czegoprzykłademjeststandardstworzonyprzezProjectManagementInstitute(PMI2001).
6 StandardISO/FDIS3100:2009wyróżnianastępująceetapyocenyryzyka:identyfikacjaza-grożeń,analizaryzyka,szacowanieryzyka.
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 43
budżetsamorządu,podmiotyposzkodowane,abyćmoże równieżubezpieczy-cieliibudżetpaństwa.Zkoleiokreślającakceptowanylubtolerowanypoziomstrat ludzkich – rozumianych jako osoby, które poniosły śmierć, zaginęły lubwymagałykwalifikowanejpomocylekarskiej–należyzałożyćwartośćwiększąodzera.Niestety,przydostępnychnamobecniemożliwościachdziałanianieje-steśmywstaniezagwarantowaćcałkowitegobezpieczeństwaludnościwsytuacjiwystąpieniazagrożenia,podobniejakniemożemyuniknąćofiarwypadkówko-munikacyjnych.Jednymzmożliwychrozwiązańproblemuokreśleniaiuzasad-nieniaprzyjętegopoziomudopuszczalnychstratludzkichjestodniesieniesiędoczęstości ichwystępowaniawcodziennymżyciu, gdynie zachodzą zdarzenianadzwyczajne7.Technika PPHAwymaga, aby określić pięć kategorii prawdopodobieństwa
wystąpieniazagrożenia.Dokonaniewyboruodpowiedniejskalipozostawiasiępodmiotowi przeprowadzającemu proces jego oceny.Należy jednakwyróżnićnastępującepoziomyprawdopodobieństwa:minimalne,małe,średnie,dużeorazbardzoduże.Tabela1prezentujeprzykładowąskalędlaww.kategorii,którajednocześnie
stanowiobjaśnieniewartościprzyjętychdlaprzypadkuprzedstawionegowak-tywnymformularzu.Byłaonazpowodzeniemwykorzystywanawanalizieryzy-kadladużychprojektów(Cooperetal.2005).Podobniejakwprzypadkuprawdopodobieństwawystąpieniazagrożeń,nale-
żyokreślićkategoriepotencjalniewywoływanychprzeznieskutków,wyróżnia-jącw tymwzględzie straty:pomijalne,małe, średnie,dużeorazkatastrofalne.Przyjęcieodpowiedniejskalizależnejestodspecyfikiorganizacji.Skutkimającecharakterpomijalnydlamiastawojewódzkiegomogąbyćkatastrofalnedlamałejgminy.Jednocześnienależydokonaćpodziałuodrębniedlastratludzkichima-terialnych.
7 Określeniepoziomuryzykaakceptowanegoitolerowanegodlastratludzkichmożestano-wićpolityczniekontrowersyjnąkwestię.Jednymzmożliwychsposobówuzasadnieniaprzyjętychwtymwzględziewartościjestodwołaniesiędowskaźnikówczęstościwypadków.Przykłado-wo,wlatach2000–2011wskaźnikczęstościwypadkówprzypracywPolscewynosiłod7,47do8,96zdarzeńna1000pracujących,najczęściejosiągającwartośćbliską8przypadkomna1000pracujących (GUS2000–2011).Wtakichbranżach, jakedukacjaorazadministracjapublicznaiobronanarodowa,któremożnauznaćzastosunkowobezpieczne,odpowiedniowynosiłon4,3iok.6–6,5zdarzeniana1000pracujących(GUS2010,2011,2012).Zkoleiwskaźnikiwypadkówciężkichorazśmiertelnychprzyjęływ2011r.wartościodpowiednio0,06i0,035na1000osób(GUS2012).Powyższedanemogąstanowićpunktodniesieniadlaokreśleniastratludzkichdlaryzyka akceptowanego i tolerowanego. Jeżeli oszacujmy liczbęosóbnarażonychna zidentyfi-kowanezagrożenia, topoziomstratmożnawyznaczyć jako iloczyn tej liczbyorazprzyjętegowskaźnikaczęstościwypadkówprzypracy,podzielonegoprzeztysiąc.
Przykładowo,jeśliliczbaosóbnarażonychwynosi5000,awskaźnikwypadkówprzypracyprzyjętonapoziomie4zdarzeńna1000pracujących,towówczastolerowanypoziomstratludz-kichrównasię:5000*4/1000=20osób.Wprzypadkubardziejrestrykcyjnegopodejściaistniejemożliwośćodwołaniasiędowskaźnikówczęstościciężkich lubśmiertelnychwypadkówprzypracy.
MARCINKLEINOWSKI44
Tab. 1. Przykład określenia kategorii prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia
Kategoria prawdopodobieństwa Częstość Prawdo-
podobieństwo Charakterystyka
Minimalne co najmniej 1 raz na 100 lat
0,01–0,04 Zagrożenie bardzo nieprawdo-podobne, ale mogące wystąpić co najmniej raz na 100 lat.
Małe co najmniej 1 raz na 25 lat
0,04–0,1 Zagrożenie mało prawdopodob-ne, może wystąpić co najmniej raz na 25 lat.
Średnie co najmniej 1 raz na 10 lat
0,1–0,2 Zagrożenie może wydarzyć się przynajmniej raz na 10 lat.
Duże co najmniej 1 raz na 5 lat
0,2–0,8 Zagrożenie prawdopodobne, może wydarzyć się co najmniej raz w okresie 5 lat. Najpew-niej wystąpi kilkukrotnie w tym okresie.
Bardzo duże ok.1 raz na rok
> 0,8 Zagrożenie bardzo prawdo-podobne, może wydarzyć się przynajmniej raz w roku.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cooper et al. 2005, s. 53–54.
Tab. 2. Przykład określenia kategorii strat
Kategoria strat Straty ludzkie Straty materialne
Pomijalne Współczynnik strat wyno-szący do 0,06 na 1000 osób narażonych
Wielkość strat do 1,5% rocznych wydatków budżetu jednostki samorządu terytorialne-go, pomniejszonych o wydatki inwestycyj-ne, wydatki na wynagrodzenia i pochod-ne oraz wydatki na obsługę długu (lub trzykrotności rezerwy celowej na realizację zadań własnych z zakresu zarządzania kryzysowego)
Małe Współczynnik strat większy od 0,06 i mniejszy niż 4,5 na 1000 osób narażonych
Wielkość strat do 3% rocznych wydatków budżetu jednostki samorządu terytorialnego (lub trzykrotności rezerwy ogólnej)* oraz większa od strat pomijalnych
Średnie Współczynnik strat większy od 4,5 i mniejszy niż 8,5 na 1000 osób narażonych
Wielkość strat do 15% rocznych dochodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego oraz większa od strat małych
Duże Współczynnik strat większy od 8,5 i mniejszy niż 13 na 1000 osób narażonych
Wielkość strat do 50% rocznych dochodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego oraz większa od strat średnich
Katastrofalne Współczynnik strat większy od 13 na 1000 osób narażo-nych
Wielkość strat wyższa od 50% rocznych dochodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego
* W tym przypadku należy zwrócić szczególną uwagę, gdyż może dochodzić do sytuacji, w której wartości określone dla strat małych będą niższe od przyjętej wielkości strat pomijalnych.
Źródło: opracowanie własne.
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 45
Tabela2przedstawiaprzykładowerozwiązanieproblemuwyznaczeniakatego-riiskutkówzagrożeń.Stanowijednocześnieobjaśnieniewartościdlaprzypadkuzawartegowaktywnymformularzu.Wstosunkudostratludzkich,rozumianychjakoosobyzabite,zaginioneorazrannewymagającekwalifikowanejpomocyle-karskiej,zapunktodniesieniaprzyjętowskaźnikiwypadkówprzypracy(na1000osób).Zkoleistratymaterialnezostałyokreślonewrelacjidokategoriibudżeto-wych JST, co pozwala uchwycić różnicemożliwości finansowych poszczegól-nych samorządów.W celu przeprowadzenia analizy ryzyka poziomy skutkówmaterialnych należywyrazićw jednostcemonetarnej. Trzeba pamiętać o tym,żewprzypadkuwystąpienia zagrożenia jedynie część strat obciąży budżet sa-morządu.RocznedochodyJSTmogąulegaćistotnymfluktuacjom,zwłaszczazewzględunaróżnicewdochodachmajątkowych.Możnastaraćsięminimalizowaćwpływtegozjawiska,odwołującsiędośredniejwartościzkilkuostatnichlat,wie-loletniejprognozyfinansowejlubeliminującnadzwyczajnewpływyztegotytułu.Jeżelidograficznegoprzedstawieniawynikuanalizyzamierzasięwykorzy-
stywać przede wszystkim matrycę ryzyka8, należy skorelować skalę przyjętądlakategoriistratzokreślonymipoziomamiryzykaakceptowanegoitolerowa-nego.Uzyskasiędzięki temulepsząprzejrzystośćprezentowanychinformacji.Właściwymrozwiązaniemwydajesięwtakimprzypadkuokreśleniegórnejgra-nicystratpomijalnychlubmałychnapoziomieskutkówakceptowanych,śred-nichzaś–napułapieustalonymdlaryzykatolerowanego.Określenieskalipułapówprawdopodobieństwa istratstanowipodstawędla
wyznaczeniakategoriiryzyka.Wproponowanejtechnice,zewzględunamożli-wośćoddziaływanianaceleorganizacji,wyróżniasię:– Ryzyko minimalne – jest charakterystyczne dla zagrożeń bezpiecznych.Szanse,żewpłynieononarealizacjęważnychcelóworganizacji,sąnieomalteoretyczne. Jednak skumulowanew czasiewystąpienie zagrożeń generują-cychryzykaminimalnemożewywrzećwpływnastopieńrealizacjidążeńor-ganizacji.
– Ryzykomałe–szansa,żezagrożenienegatywniewpłynienarealizacjęistot-nych celów organizacji, jest niewielkie.Nawet jeśli potencjalne straty spo-wodowaneprzezzagrożeniemogąbyćznaczne,toprawdopodobieństwojegowystąpieniajestnikłe.
– Ryzykośrednie–istniejerealneniebezpieczeństwo,żezagrożonazostaniere-alizacjaconajmniejjednegopodstawowegoceluorganizacji.
– Ryzykoduże– stanowipoważneniebezpieczeństwodlaosiągnięcia conaj-mniejkilkupodstawowychcelóworganizacjiimożeskutkowaćkoniecznościączęściowejzmianypriorytetów.
– Ryzykobardzoduże–uniemożliwiaosiągnięciepodstawowych,najważniej-szych celów organizacji oraz uderzaw jej podstawowewartości, wymuszazmianępriorytetów.
8 Zgodniezzałożeniamiautora,wtechniceAnalizyZagrożeniaLudnościiMieniamatrycastanowitylkonarzędziepomocnicze,natomiastgłównąformągraficznejprezentacjiuzyskanychrezultatówjestwykresryzyka.
MARCINKLEINOWSKI46
Tab. 3. Przykład określenia kategorii ryzyka dla strat ludzkich9
Kategoria prawdopo-dobieństwa
Zakres (w %) Kategoria strat
Zakres (osoby zabite, zaginio-ne i ranne*)
Ryzyko Kategoria ryzyka
od do od do od do
Minimalne 0 4 Pomijalne 0 3 0 0,120 Minimalne
Małe 4 10 Małe 3 8 0,120 0,800 Małe
Średnie 10 20 Średnie 8 40 0,800 8,000 Średnie
Duże 20 80 Duże 40 60 8,000 48,000 Duże
Bardzo duże 80 100 Katastro-falne
60 48,000 189,000 Bardzo duże
* Ranni – osoby wymagające kwalifikowanej pomocy lekarskiej lub hospitalizacji.
Źródło: opracowanie własne.
Tabela3prezentujeprzykładwyznaczeniapułapówkategoriiryzykadlastratludzkich.Stanowiąoneiloczynminimalnychimaksymalnychwartościprzyję-tychdlaposzczególnychpoziomówprawdopodobieństwawystąpieniazagroże-niaorazjegonegatywnychskutków–wpostaciliczbyosóbzabitych,zaginio-nychirannych.Wpodobnysposóbnależywyznaczyćjedlastratmaterialnych.Jeśli przyjęte przedziały nie do końca odpowiadają opisowi kategorii ryzyka,należydokonaćmodyfikacjiwtymwzględziewtakisposób,abyuzyskaćsatys-fakcjonującyrezultat.
Sposób szacowania ryzyka
Wtechnikachprobabilistycznychryzykowyznaczasięjakoiloczynprawdopo-dobieństwazajściazdarzeniaorazjegopotencjalnychskutków.Trafneokreślenieprawdopodobieństwa10 wystąpienia zagrożenia nie jest zadaniem oczywistym,apopełnionatupomyłkamożeobarczyćwynikanalizyryzykaznaczącymbłę-dem.Mającdoczynieniazzagrożeniem,któregoprawdopodobieństwowynosi0,01,oczekujesię,żewystąpionośredniorazna100lat.Wperspektywietrzechwiekówmożewięczmaterializowaćsiępo50,110oraz150latach,byprzezna-stępnepółtorastuleciajużsięniewydarzyć.Dlategoteżnależyszacowaćpraw-dopodobieństwowystąpieniazagrożeniawperspektywieczasowej,którazostała
9 Objaśnienieprzyjętychkategoriiprawdopodobieństwa,jakrównieżkategoriistrat,znajdujesię,odpowiednio,wtabelach1oraz2.DlapotrzebprzykładuprzyjętoliczbęmieszkańcówJSTnapoziomieokoło5tys.osób.
10 Prawdopodobieństwo–wdużymuproszczeniu–służymierzeniuszansyzajściaokreślo-negozdarzenia.Klasycznadefinicjaprawdopodobieństwawskazuje,że„jeżelizdarzenieEroz-kładasięnanwykluczającychsięwzajemnie i jednakowomożliwychzdarzeńelementarnych,spośródktórychmsprzyjazajściuinteresującegonaszdarzeniaA,toprawdopodobieństwemzda-rzeniaAnazywasięułamek,wktóregolicznikuznajdujesięliczbazdarzeńsprzyjającychzajściuzdarzeniaA,awmianownikuliczbawszystkichmożliwychzdarzeń”(Hellwig1998,s.41).
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 47
przyjętadlaplanuzarządzaniakryzysowego.Nienależyjejutożsamiaćzcyklemplanowania,któryzgodniezart.5ust.3Ustawyozarządzaniukryzysowymniemożebyćdłuższyniżdwalata11.W większości przypadków, dla prawidłowego oszacowania prawdopodo-
bieństwazagrożenia,właściwebędziewykorzystaniezmodyfikowanegowzoruBernoulliego12,któryumożliwiaokreślenieszansyjegowystąpieniawokreślo-nymprzedzialeczasu.Mającnauwadzeto,żeprawdopodobieństwozagrożeniaAwokresienlatwynosiP(A),aprawdopodobieństwozdarzeniaprzeciwnegoA’ jestrówne1 – P(A),towzórprzybierzeformę13:
P(A)=1–(1–y)n (1.0)
gdzie:P(A) – prawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniaAwokresieny – częstośćwystępowaniazagrożeniaAn – perspektywaczasowa,wktórejmawystąpićzagrożenieA
Ustalenieprawdopodobieństwawystąpieniazagrożenia,przywykorzystaniuwyżejwskazanegowzoru,wymagajedynieokreśleniajegoczęstości14rozumia-nej jako liczba lat,wktórychonowystąpiło,w stosunkudo łącznie rozpatry-wanego okresu, oraz wyznaczenia perspektywy czasowej analizy.W StanachZjednoczonychiKanadziewartośćryzykaopierasięnapomiarachnawetzostat-nich100lat(Gołębiewski2011).Przyjęciaażtakdługiegoprzedziałuczasowe-gomożebyćkłopotliwedla prowadzonej analizy.Niemniej rozpatrzećnależyconajmniejokreskilkunastu(dlaniektórychzagrożeńmożetobyćzbytkrótkaperspektywa),anajlepiejkilkudziesięciuostatnichlat.Jednocześnietrzebazwró-
11 Dz.U.Nr89,poz.590.12 SchematBernoulliegotociągniezależnychpowtórzeńpróbBernoulliego,czylidoświad-
czenia,wktórymmożnaotrzymaćtylkojedenzdwóchmożliwychwyników.Pierwszyznichnazywasięsukcesem,adrugiporażką.Jeżeliprawdopodobieństwosukcesuwynosip,topraw-dopodobieństwoporażkiq=1–p. Umożliwiaonokreślenieszansyuzyskaniaokreślonejliczbysukcesów(k)przyzałożeniu,żewynikikolejnychpróbsązdarzeniaminiezależnymi.Wschema-cieBernoulliegoprawdopodobieństwouzyskaniadokładnieksukcesówwn próbachobliczasięzewzoru:
( ) 1k n knP k p q dla q p
k−
= = −
gdzie:k – liczbasukcesówn – liczbapróbp – prawdopodobieństwosukcesuq – prawdopodobieństwoporażki(szerzej:Stankiewicz,Wilczek2000)
13 Mającnawzględzie,żeP(A)=1–P(A’),zaś ( ') k n knP A p q
k−
= ⋅
orazżedlazdarzeniaA’
n = k, zaś p = 1 – y,możnauprościćwzórdopostaci:
( )( ) ( )0( ) 1 1 1 1 1 1n nk n knP A p q y q y
k−
= − ⋅ = − ⋅ − ⋅ = − − .
14 Częstość, określana również prawdopodobieństwem a posteriori, jest liczbą otrzymanązdoświadczenia,wprzeciwieństwiedoprawdopodobieństwaobliczanegoa priori.
MARCINKLEINOWSKI48
cićuwagę,czyinterwałzachodzeniainteresującychnaszdarzeńniezmieniasię,azwłaszczanieulegaskróceniu.Takiezjawiskomożestanowićprzesłankędoprzyjęciawiększejczęstościwystępowaniazagrożenia,cozkoleipozwolibar-dziejdynamicznieująćprawdopodobieństwojegozajścia15.Za wystąpienie zagrożenia powinno uznawać się zajście incydentu je ini-
cjującego,mogącegopotencjalniewywołać straty określonego rodzaju i skali.Negatywne skutki niemuszą się jednak urzeczywistnić lubmogą pojawić sięwmniejszychrozmiarach–zwłaszczajeślijesttorezultatemdziałańpodejmo-wanychw celuwyeliminowania lubograniczenia strat albopoprostuwynikaze szczęśliwego zbiegu okoliczności. Zawystąpienie zagrożeniamożna takżeprzyjąćwydanieprzezuprawnionyorgan16ostrzeżeniaogroźbiezajściadanegozjawiskanaokreślonymterenie.Wyznaczającperspektywęczasową,dlaktórejobliczonezostanieprawdopo-
dobieństwowystąpieniazagrożenia,powinnosięuwzględnićnietylkoprzyjętyokresanalizyprospektywnej(N),leczrównieżczas,jakiupłynąłodroku,kiedyporazostatninadanymtereniemiałoonomiejsce(r1 – r2).Stądteż:
n=N+(r1 – r2) (1.1)
gdzie:N – okresanalizyprospektywnejr1 – rokprzeprowadzeniaanalizyr2 – ostatnirokwystąpieniazagrożeniaA
Wynikatozfaktu,żeniewystąpieniezagrożeniaprzeznp.trzynaścielatzrzę-du jest mniej prawdopodobne niż w ciągu dziesięciu lat. Jeśli nie uwzględnisiępowyższejzależności,zwłaszczawobecdwuletniegocykluplanowaniaza-rządzaniakryzysowegowJST,torezultatszacowaniamożeokazaćsiębłędny.Stanowitorównieżwarunekbardziejdynamicznegoujęciaprawdopodobieństwawystąpieniazagrożeń17.
15 Przykład: załóżmy, żew roku 2012 dokonujemy oszacowania prawdopodobieństwawy-stąpieniapewnegozagrożenia.Zzebranychdanychwynika,żewokresie30latzagrożeniewy-stąpiłoczterokrotnie,wtymporazostatniwroku2010.Jednakwciągupoprzedzającejanalizędekadyokrespowtarzalnościzmniejszyłsięzok.10do5lat.Zjawiskotodajepodstawędoprzy-jęcianapotrzebyszacowaniamniejszejwartościdlaczęstotliwościzagrożenia.Oznaczato,żewperspektywie5latprawdopodobieństwojegowystąpieniawyniesie79,03%dlapięcioletniegookresupowtarzalności(dladziesięcioletniejczęstościbyłobyto52,17%).
16 Przykładowo,InstytutMeteorologiiiGospodarkiWodnejwydajeostrzeżeniahydrologicz-neimeteorologiczne.Klasyfikacjęstopnizagrożeńgroźnychzjawiskmeteorologicznychmożnaodnaleźćpodadresem:http://www.imgw.pl/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&I-temid=324,astopnizagrożeniahydrologicznegonastronie:http://www3.imgw.pl/wl/internet/zz/zagrozenia/_ost_hydr/stopnieizjawiska.html.ZkoleiinformacjeozagrożeniupożarowymlasówdostępnesąnastronieinternetowejLasówPaństwowychpodadresem:http://www.lasy.gov.pl/o_nas/gospodarka_lesna/ochrona-lasu/zagrozenie-pozarowe.
17 Przykład:załóżmy,żewroku2010dokonujemyoszacowaniaprawdopodobieństwawystą-pieniapewnegozagrożenia.Zprzeprowadzonychbadańwynika,żewokresieostatnich30latdanezagrożeniewystąpiłopięciokrotniezpodobnączęstotliwością,wtymostatni razwroku2009. Stosując zaproponowanew artykulewzory,możemyobliczyć, żewperspektywie 5 lat
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 49
Techniczniewzór1.0pozwalawyznaczyćprawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniadlakażdejwartości n.Należymiećjednaknauwadze,żewrazzwy-dłużeniemperspektywyczasowejanalizywzrastaprawdopodobieństwo,żeza-grożenieurzeczywistnisię–dladługichokresównmożeonoosiągaćwartośćbliską 100%.Autor przyjął, że podmiot przeprowadzający szacowanie ryzykasamodzielnie określi perspektywę czasową analizy prospektywnej, mając nawzględzieplanowanedopozyskaniaipotrzebnemudane18.Wprzypadkuniektórychzagrożeńzastosowaniewzoru1.0nastręczatrudno-
ści.Dotyczytozwłaszczazdarzeńwystępującychbardzorzadkolubniemającychdotądmiejsca,dlaktórychproblemstanowiwyznaczenieczęstościichzachodze-nia. Przykład stanowią tu takie zdarzenia, jak: katastrofy naturalne znacznychrozmiarów–wtymmogąceprowadzićdostanuklęskiżywiołowej,awariein-stalacjitechnicznychczyatakiterrorystyczne.Wprzypadkutegotypuzagrożeńmożnaprzyjąćkilkasposobówpostępowania19.Popierwsze,dokonaćuproszczeniawzoru1.0dopostaci:
P(A)=1–(1–p)N (1.2)
gdzie:P(A) – prawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniaAwokresieNp – prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożeniaA (wyrażone ułamkiem
np. p=0,1)N – okresanalizyprospektywnej
Wmiejsceczęstościnależyprzyjąćwielkośćprawdopodobieństwawystąpie-niazagrożeniaorazustalićdługośćokresuanalizyprospektywnej.Poprawnośćwynikuwdużejmierzezależywięctutajodtrafnościwyznaczeniaprawdopodo-bieństwazajściazagrożenia.Wprzypadkukatastrofnaturalnych,występującychbardzo rzadko, aleprowadzącychdoznacznych stratw ludziach i poważnychszkódmaterialnych,bezpiecznewydajesięprzyjęciejegowielkościwprzedzialeod0,01do0,005.Zkoleiszacującprawdopodobieństwopoważnejawariiprze-mysłowej20,wzakładachzakwalifikowanychdogrupypodmiotówodużymlubzwiększonymryzykujejwystąpienia,możnaodwołaćsiędokalkulacjiprzedsta-
oddatydokonaniaoszacowaniaprawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniawynosi66,51%.Następniezałóżmy,żeponowniedokonujemyanalizywroku2012.Nadalwokresieostatnich30latzagrożeniewystąpiłopięciokrotniezpodobnączęstością,aostatnimrazemwroku2009.Prawdopodobieństwowystąpieniazagrożenia,wokresiepięciunastępnychlat,wyniesiewów-czas76,74%.
18 Należyw tymmiejscu zaznaczyć, że technikaPPHApozwalanie tylkookreślić, że za-grożenieprawdopodobniewydarzysięwokresieanalizyprospektywnej,leczrównież,żemożewystąpićwiększąilośćrazy(patrz:wzór1.3).
19 Proponowanewartykulerozwiązaniazzałożeniamająbyćmożliwieproste,oprócznichmożnaoczywiście zastosowaćbardziej skomplikowane techniki szacowaniaprawdopodobień-stwawystąpieniazagrożenia.
20 ZgodniezUstawąPrawoochronyśrodowiska,zdnia27kwietnia2001r,.podpojęciemawariiprzemysłowejrozumiesię„zdarzenie,wszczególnościemisję,pożarlubeksplozję,po-wstałewtrakcieprocesuprzemysłowego,magazynowanialubtransportu,wktórychwystępujejednalubwięcejniebezpiecznychsubstancji,prowadzącedonatychmiastowegopowstaniazagro-
MARCINKLEINOWSKI50
wionejprzezprzedsiębiorstwowprogramiezapobieganiaawariom,wymaganymnamocyart.251UstawyPrawoochronyśrodowiska21. Wsytuacji,gdydanetamprzedstawionewydająsięzbytoptymistyczne lubzamierzasię rozpatrzyćnaj-gorszypotencjalnyscenariusz,praktycznymrozwiązaniemmożebyćzaostrzeniewskazanegopoziomuprawdopodobieństwaorządwielkości.TechnikaPPHApozwalatakżeobliczyćprawdopodobieństwowystąpieniada-
negozagrożeniadlaróżnychczęstości–jeślizakładamy,żeulegnieonazmianiewokresieanalizyprospektywnej.Wefekcieotrzymujemyprzedziałprawdopo-dobieństwawystąpieniazagrożenia,co skutkujemożliwościąwyznaczeniadlaniegoprzedziaługenerowanegoryzyka.WykorzystująctechnikęPPHA,mamyrównieżmożliwośćkorygowaniaprawdopodobieństwawystąpieniazagrożeniajużwczasietrwaniaokresuanalizyprospektywnejnapodstawiedoświadczeniaa posteriori22.Oszacowaniewielkościstratmaterialnych,będącychnastępstwemwystąpie-
niazagrożenia,niejestzadaniemłatwym.Wielkośćmajątkuludnościnarażonej,jakrównieżwartośćśrodkówtrwałychprzedsiębiorstwiinnychpodmiotów,któ-reznajdująsięwstrefiezagrożenia,uleganieustannejzmianie.Koniunkturanarynkunieruchomościmadużeznaczeniedlawycenytegomajątku.Bardzowielezmiennychwywierawpływnapotencjalnąskalęstrat,w tymróżnapodatnośćposzczególnychobiektównazagrożenie.Ponadtowszacunkunależyuwzględnićnietylkobezpośrednieskutkimaterialne,takiejakstratywinfrastrukturze,przy-rodzie,uszkodzeniaobiektóworazutratęruchomości,leczrównieżzmniejszoneprzychody,utraconewpływydobudżetuJSTczyzwiększonewydatkinazwal-czaniebezrobociaipomocspołeczną(Grocki2012).Możliwość szacowania stratwprzybliżeniu–zdokładnościądoprzedziału
–stanowiistotneułatwieniewwyznaczaniuryzyka.Tabela4przedstawiaprze-działystratmaterialnychdlapięciuprzykładowychzagrożeń,przydanympraw-dopodobieństwie ichwystąpienia, dla określonejwcześniej skali ryzyka (zob.tab.3).Obliczasięjejakoilorazwartościprogowychdlaposzczególnychkate-goriiryzykaiwyznaczonegoprawdopodobieństwazajściazdarzenia23,skorygo-wanegooczęstośćwystępowaniazagrożenia.
żeniażycialubzdrowialudzilubśrodowiskalubpowstaniatakiegozagrożeniazopóźnieniem”.Dz.U.2001,Nr62,poz.627,zezm.
21 Dz.U.2001,Nr62,poz.627,ze.zm.22 Dysponującwiedzą,wynikającązzaistniałychzdarzeń,możnamodyfikować(wtab.3oraz
8aktywnegoformularza)okrespowtarzalnościiostatnirokwystąpieniazagrożenia,cowpłynienawielkośćprawdopodobieństwajegozajściawprzyszłości.Możliwajestrównieżmodyfikacjaokresuanalizyirokujejdokonywania.Należymiećjednakświadomość,żewpraktycedoprowa-dzitodoprzesunięciaokresuanalizy.
23 WtechnicePPHAmożliwośćdośćwiarygodnegookreśleniaprawdopodobieństwawystą-pieniazagrożeniaumożliwiawyznaczeniedlaniegoprzedziałówstratdlaposzczególnychkate-goriiryzyka.
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 51Ta
b. 4
. Prz
edzi
ały
stra
t dla
zag
roże
nia,
prz
y da
nym
pra
wdo
podo
bień
stw
ie je
go w
ystą
pien
ia, d
la p
oszc
zegó
lnyc
h ka
tego
rii ry
zyka
24
Zagr
ożen
ieP
owód
ź ro
ztop
owa
Pow
ódź
zale
wow
aH
urag
anow
e w
iatry
Cho
roba
zw
ierz
ąt o
duż
ej
zara
źliw
ości
Awar
ia
z uw
olni
enie
m
subs
tanc
ji ch
emic
znej
Kat
astro
fa
budo
wla
na –
sz
kody
gór
nicz
e
Pra
wdo
podo
bień
stw
o w
ystą
pien
ia93
,13%
2,00
%98
,27%
59,2
2%5,
00%
76,9
8%
Poziom strat materialnych dla kategorii ryzyka (w tys. zł)
min
imal
neod
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
do64
,46
000,
036
,620
2,6
2 40
0,0
124,
7
mał
eod
64,4
6 00
0,0
36,6
202,
62
400,
012
4,7
do48
3,2
45 0
00,0
274,
81
519,
818
000
,093
5,3
śred
nie
od48
3,2
45 0
00,0
274,
81
519,
818
000
,093
5,3
do8
232,
676
6 69
0,0
4 68
1,3
25 8
94,2
306
676,
015
935
,2
duże
od8
232,
676
6 69
0,4
4 68
1,3
25 8
94,2
306
676,
215
935
,2
do10
9 80
7,5
10 2
26 1
60,0
62 4
39,8
25 8
94,2
4 09
0 46
4,0
212
544,
4
bard
zo d
uże
od10
9 80
7,5
10 2
26 1
61,3
62 4
39,8
345
378,
64
090
464,
521
2 54
4,4
do13
7 25
9,4
12 7
82 7
00,0
78 0
49,7
4317
23,3
5 11
3 08
0,0
265
680,
5
Mak
s. ry
zyko
akc
epto
wan
e4
832,
145
0 00
0,0
2 74
7,6
15 1
98,3
180
000,
09
353,
0
Mak
s. ry
zyko
tole
row
ane
10 2
01,0
950
000,
05
800,
632
085
,338
0 00
0,0
19 7
45,2
Źród
ło: o
prac
owan
ie w
łasn
e.
24D
anewejściowedotabelisązaw
artewtabelach1–4waktyw
nymform
ularzu,stanowiącymuzupełnienieartykułu.Patrzprzyp.1,s.39.
MARCINKLEINOWSKI52
Wtensamsposóbdokonujesięrównieżkalkulacjidlastratludzkich.Zadaniempodmiotu szacującegowielkośćnegatywnych skutków, spowodowanychprzezanalizowanezagrożenie,jestwięcustalenie,wktórymztakokreślonychprze-działówzawrzesięwartośćpotencjalnychstrat.Następnienależywskazać,czybędąonewiększeodmaksymalnegopoziomuwłaściwegodlaryzykaakcepto-wanego i tolerowanego–przydanymprawdopodobieństwie zajścia zdarzenia–orazprzyjęcieichkonkretnejwartościwtakzakreślonychgranicach.
Przykład:
Dlapowodzi roztopowej,którejprawdopodobieństwowystąpieniawynosi93,13%,wyznaczonoprzedziałystratmaterialnych,takiejakwskazujetabela4.Podmiotprze-prowadzającyanalizęustalił,żewartośćnegatywnychskutkównapewnozawrzesięwkwocieod8233tys.do109807tys.zł.Nierozstrzygatojednak,czywefekciebędziemymielidoczynieniazryzykiemtolerowanym.Stądteżnależyuściślićsza-cunek.Jeślistratyprzyjmąwielkośćniewiększąniż10201tys.zł,wówczasgenero-waneryzykobędziemiałocharaktertolerowany.Przyjęciekonkretnejjegowartościw tymprzedzialeniespowodujezakwalifikowaniazagrożeniadobłędnejkategoriiryzykaaniniewłaściwegookreśleniajegopoziomu.
Problemmożewystąpićwówczas,gdyszacowanyzakreswielkościskutkówzdarzeniaobejmujewięcejniżjedenzwyznaczonychprzedziałówdlaprzyjętejskaliryzyka.Wtakimprzypadkunależydokonaćobliczeń,zakładając,żestratyosiągnąwartość z przedziału najwyższego. Jednocześnie niewłaściwe jest au-tomatyczne przyjmowanie dla zagrożeniamaksymalnejwartości negatywnychskutkówdladanegoprzedziału,gdyżprzydużymjegozakresiemożetodopro-wadzićdoznaczącegoprzeszacowania ryzyka.Nie zmieni to jednak faktu, żejegokategoriazostanieokreślonawłaściwie.Poustaleniuprawdopodobieństwawystąpieniaanalizowanychzagrożeńoraz
określeniupotencjalnychstrat ludzkich imaterialnych,doktórychsąwstaniedoprowadzić,możnaprzystąpićdowyznaczeniagenerowanegoprzeznieryzyka.Wzwiązkuztym,żewprezentowanejtechnicejestonoszacowanedlaprzyjętejperspektywyplanowania,niemożnadoobliczeńzastosowaćwzorówwykorzy-stywanychw jakościowych i ilościowych,probabilistycznychmetodachocenyryzyka(Walas-Trębacz,Ziarko2011).Wprzypadkuniektórychzagrożeńichwy-stąpieniejestnietylkonieomalpewne(prawdopodobieństwobliskie100%),leczmogąonezdarzyćsiękilkukrotniewokresieanalizyprospektywnej.Dlategoteżwceluobliczeniawysokościryzyka,należyzastosowaćwzór:
( ) ( )NR P A S Ay
= × × (1.3)
gdzie:R = wartośćryzykagenerowanegoprzezzagrożenieAdlaprzyjętegookresu
analizyN – okresanalizyprospektywnejy – częstośćwystępowaniazagrożeniaAP(A) – prawdopodobieństwowystąpieniazagrożeniaAwokresieNS(A) – stratyzwiązanezwystąpieniemzagrożeniaA
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 53
Powyższerozwiązaniepozwalaokreślićskumulowaneryzykodlazagrożeń,któremogąwystąpićkilkukrotniewokresieanalizy.Umożliwiaonotrafniejpo-dejmowaćdecyzjęoewentualnychdziałaniachzmierzającychdojegowyelimi-nowanialubminimalizacji.Wproponowanejtechnicepułapryzykadlakażdegorozpatrywanegozdarze-
niawyznaczasięoddzielniedlastratludzkichorazmaterialnych.Jeżelichociażw jednym z tych dwóch przypadków jest onwiększy odwartości uznanej zaakceptowanąlubtolerowaną,toryzykogenerowaneprzezdanezagrożenieniemoże zostać tak zakwalifikowane. Jednocześnie przypisuje się dla przedmio-tuanalizywyższąspośródkategoriiryzykauzyskanychdlastrat ludzkichorazszkódmaterialnych25.
Graficzna prezentacja wyników w technice analizy Zagrożenia Ludności i Mienia
Graficzna prezentacja rezultatów analizy nie tylko pozwala przedstawić jew formie ułatwiającej ich percepcję. Podstawowym, stosowanymw tym celurozwiązaniemjestdlaprezentowanejtechnikiwykresryzyka.Przedstawiaonpo-ziomryzykagenerowanegoprzezzagrożenie,przyzałożeniujegojednokrotnegowystąpieniawanalizowanymokresie.Możeonzostaćwygenerowanyoddzielniedlastratludzkich(zob.ryc.1)lubszkódmaterialnych,atakżewniecobardziejzłożonejformiedlaobuznichjednocześnie(zob.ryc.2).
Pra
wdo
podo
bień
stw
o
Straty ludzkie (osoby)
powódź roztopowa
powódź zalewowa
huraganowe wiatry
choroba zwierząt o dużej zaraźliwości
awaria z uwolnieniem substancji chemicznej
katastrofa budowlana
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
Legenda:krzywa tolerancji dla strat ludzkichgranica kategorii prawdopodobieństwa i skutków wystąpienia zagrożenia
poziom ryzyka związanego z zagrożeniem dla strat ludzkich
Ryc. 1. Przykładowy wykres ryzyka dla strat ludzkich26
Źródło: opracowanie własne.
25 Przykładowo, jeżeli ryzyko związane ze skutkami materialnymi zakwalifikowano jakomałe,odnoszącesięzaśdostrat ludzkichoceniononaśrednie, tonależyuznać,żezagrożeniegenerujeśrednieryzyko.
26 Wykreszostałwygenerowanynapodstawiedanychzawartychwtabelach6–8umieszczo-nychwaktywnymformularzudołączonymdoartykułu.
MARCINKLEINOWSKI54
Krzywetolerancjiłącząnawykresiepunktyotymsamympoziomieryzyka–któregowysokośćuznanozamożliwądoprzyjęcia.Dzieląwtensposóbobszarkreślenianastrefęryzykatolerowanego(obejmującąkrzywąiprzestrzeńponiżejniej)oraznietolerowanego(znajdującąsiępowyżejkrzywej).Jakwskazujeryci-na1,biorącpoduwagęwyłączniepotencjalnestratyludzie,wszystkiezagrożeniazwyjątkiemawariizuwolnieniemsubstancjichemicznej,generująryzykoopo-ziomietolerowanym(znajdująsięponiżejkrzywej).
powódź zalewowa
katastrofa budowlana'
powódź roztopowahuraganowe wiatry
choroba zwierząt o dużej zaraźliwości
awaria z uwolnieniem substancji chemicznej
katastrofa budowlana
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%100%
0 50 000 100 000 150 000 200 000 250 000 300 000 350 000 400 000Straty materialne
Straty ludzkie
Legenda:krzywa tolerancji dla strat ludzkichkrzywa tolerancji dla strat materialnychgranica kategorii prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeniapoziom ryzyka związanego z zagrożeniem dla strat materialnychpoziom ryzyka związanego z zagrożeniem dla strat ludzkich
Pra
wdo
podo
bień
stw
o
Ryc. 2. Przykładowy, syntetyczny wykres ryzyka dla strat ludzkich oraz materialnych27
Źródło: opracowanie własne.
Rycina2stanowireasumpcjęprzeprowadzonejanalizyiwsposóbsyntetycz-nyprezentujejejwynik.Jejzadaniemjestzobrazowanieprzedewszystkimry-zykprzekraczającychpoziom tolerowany28. Jeżeliwprzypadku rozpatrywane-gozagrożeniapoziomtenzostanieprzekroczonyjedyniedlastratludzkichalboszkódmaterialnych, to ryzyko będzie jednokrotnie odpowiednio zobrazowanenawykresie.Przykładowodlaawariizuwolnieniemsubstancjichemicznej,uwi-docznionejnarycinie2,ryzykoprzekraczapoziomtolerowanyjedyniedlastratludzkich.Dlategoteżpowyższezagrożenietylkowtymzakresiezostałoujętenawykresie.Wprzypadku,gdydladanegozdarzeniem,ryzykoprzekraczapoziomtolero-
wanyzarównodlastratmaterialnych,jakiludzkich,tojestonouwidocznionena
27 Wykreswygenerowanonapodstawiedanychzawartychwtabelach11–13umieszczonychwaktywnymformularzudołączonymdoartykułu.Jednocześnietabela13zbiorczoprzedstawiawartośćryzykadlastratludzkichorazmaterialnychdlawszystkichanalizowanychzagrożeńorazrodzajgenerowanegoprzeznieryzyka.
28 Nawykresieryzykatakiesąpołożonepowyżejkrzywejtolerancjiryzyka(odpowiedniodlastratludzkichlubmaterialnych).
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 55
wykresiedwukrotnie,jakozagrożenieAiA’(np.katastrofabudowlanaikatastro-fabudowlana’).Zkoleiwsytuacji,gdywystąpieniazagrożeniamożnaspodziewaćsiękilku-
krotniewprzyjętymokresieplanowania,toskumulowaneryzykoznimzwiązanemożeprzekraczaćpoziomtolerowany.Wtakiejsytuacjijegonazwazaznaczonajest nawykresiewytłuszczoną czcionką. Jeżeli dla analizowanego zagrożeniaryzykonieprzekraczapoziomutolerowanegoanidlastratludzkich,anidlaszkódmaterialnych, tona rycinie zostanie zaprezentowanawielkość ryzykadla stratludzkich.Szczególnąuwagęnależyzwrócićnaryzyka,którepołożonesąbliskowłaści-
wejkrzywejtolerancji.Wichprzypadkutrzebaponowniesprawdzić,czyprzyję-tawartośćprawdopodobieństwaorazstratzostaławyznaczonapoprawnie.Matrycaryzykamożebyćzastosowanajakopomocniczysposóbzobrazowa-
niawynikówanalizy.Jestszczególnieprzydatna,gdydużaliczbaryzykkoncen-trujesięwjednymobszarzeomawianegowcześniejwykresu.Autorproponujezastosowaniematrycy25-częściowej,wktórejpolemożereprezentowaćwięcejniżjedenrodzajkategoriiryzyka29.
Metoda Wstępnej analizy Zagrożeń a technika analizy Zagrożenia Ludności i Mienia
Po przedstawieniu nowej koncepcji szacowania ryzyka nadszedł moment,by zadać zasadnicze pytanie: dlaczego autor uważa, że korzystanie z technikiAnalizyZagrożeniaLudnościiMieniawceluoszacowaniaryzykawzarządza-niukryzysowymjestrozwiązaniemlepszymodzastosowaniabardzopopularnejmetody,jakąstanowiWstępnaAnalizaZagrożeń?NiewątpliwiePPHAjestroz-wiązaniemniecobardziej skomplikowanymniżPHA.Niemniej powodów,bywprowadzićzmianę,istniejeconajmniejkilka.Przedewszystkimnależymiećnauwadzefakt,żemetodaPHA–jaksamajej
nazwawskazuje–nigdyniemiałasłużyćdokładnejanalizieryzyka30.Najczęściejwykorzystywanymwniejnarzędziem,służącymdo jegoszacowania, jestma-tryca ryzyka. Pozwala ona na przypisanie poszczególnym zagrożeniom rang(wyrażonych liczbąnaturalną) zewzględunawielkośćgenerowanego ryzyka.Uzyskiwanainformacjajestjednakbardzoogólnaicoprawdapozwalazidenty-fikowaćistotnezagrożenia,alesłabowspieradecyzjęowyborzestrategiioddzia-ływanianaryzyko31.
29 Przykładymatrycryzyka,wrazzopisemznaczeniarodzajówpól,możnaznaleźćwprzy-gotowanymjakouzupełnienieartykułuaktywnymformularzuwprogramieMSExcel.
30 WstępnaAnalizaZagrożeńjestzasadniczometodąjakościową,któramabyćwykorzysty-wanawpoczątkowejfazieprojektowania,programowanialubplanowania,gdyszczegółowedaneniesąjeszczedostępne.Zacelstawiasiętujaknajszybsząidentyfikacjęiwstępnąanalizępoten-cjalnychzagrożeń,którewpóźniejszejfaziemająbyćpoddanebardziejwnikliwejocenie–przywykorzystaniuinnychtechnik(Clifton2005).
31 Przykładowo,jeżeliryzykowynosi8,nieułatwiatodokonaniaoceny,czywartowydaćnp.kilkadziesiąttysięcyzłotych,abyjezredukować.
MARCINKLEINOWSKI56
Przeprowadzającyocenęryzykastarająsięwyeliminowaćpowyższyproblem,przekształcając PHAwmetodę półilościową – określając ilościowo kategorieprawdopodobieństwaistrat.Przyjęcietakiegorozwiązaniagenerujetrzyproble-my.Popierwsze,PHAniewskazuje,wjakisposóbustalićwielkośćprawdopo-dobieństwawystąpieniazagrożenia,coniesprzyjaograniczeniubłęduszacowa-nia.Podrugie,nierzadkowmatrycyuzyskiwanesąkuriozalnewyniki,sprzecznezpodstawowązasadą,zgodniezktórądanemająwspieraćpodejmowanietraf-nychiracjonalnychdecyzji.
Pra
wdo
podo
bień
stw
o
5 prawie pewne (81–100%)
5 10 15 20 25
4 prawdopodobne (61–80%)
4 8 12 16 20
3 średnie (41–60%) 3 6 9 12 15
2 mało prawdopodobne (21–40%)
2 4 6 8 10
1 rzadkie (0–20%) 1 2 3 4 5
Legenda: Ryzyko duże Ryzyko średnie Ryzyko małe
1 2 3 4 5
nieznaczne do100 PLN
małe od 100 do 1000 PLN
średnie od 1000 do 100 000 PLN
poważne od 100 000 do 500 000 PLN
katastro-falne od 500 000 PLN
Oddziaływanie
Ryc. 3. Przykładowa matryca ryzyka
Źródło: opracowanie na podstawie: Ministerstwo Finansów RP 2007.
Odwołującsiędomatrycyzryciny3,możnazauważyć,żetejsamejwielkościryzykamająprzypisaneróżnerangii/lubkwalifikowanesądoodmiennychkate-gorii32.Problemtenwystępujerównieżwówczas,gdywykorzystujesięPHAjakometodęczystojakościową.Jestjednakwówczastrudniejszydodostrzeżenia.Potrzecie,wszystkiezagrożeniaujętewramachjednegopolamatrycymuszą
należećdotejsamejkategoriiryzyka.Niemawięctumożliwościdokonaniadys-tynkcji,nawetjeśliróżnicewjegopoziomiesąznacząceiuzasadniająprzyjęcieodmiennychstrategiipostępowania.Ponadtowłaściweustaleniepotencjalnejwielkości strat, generowanej przez
zagrożenie, nie jest zadaniem łatwym. Dodatkowo w przypadku WstępnejAnalizyZagrożeń,gdydokonujesięichjednoczesnegoszacowaniawaspekciematerialnymiludzkim,łatwojestzakwalifikowaćstratydobłędnejkategorii.
32 Przykładowozałóżmy,żedlazagrożeniaAprzyjętostratynapoziomie400tys.złipraw-dopodobieństwo równe 35%.Wartość ryzykawynosiwięcw tymprzypadku 140 tys. zł (za-kwalifikowanojakoryzykośrednie,ranga=8).ZkoleizagrożenieBniesiezesobąpotencjalnestratyrówne200tys.złzprawdopodobieństwem70%.Generujewięcryzykorówne140tys.zł(zakwalifikowanojakoryzykoduże,ranga=16).
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 57
Zastosowanieproponowanejwartykuletechnikipozwalaograniczyćwpływbłędukalkulacjinapoprawnośćwynikuanalizy.Ułatwiarównieżjejprzeprowa-dzenie,gdyżstosunkowoprostomożnatuokreślićwymaganedanewejściowe,wtymszacowaćpoziomstratzdokładnościądoprzedziału.Dlaprzeprowadze-niawartościowaniaiocenyzagrożeńniewymagaonatakżeprecyzyjnegookre-śleniakilkudziesięciuzmiennych,którenależałobywziąćpoduwagę,dokonującanalizy(Kosowski2006;Borysiewicz,Furtek,Potempski2000).Umożliwiaonaprzeprowadzenieanalizyodrębniedlastratludzkichimaterialnych.Jednocześniepozwalawyrazićwielkość ryzykaw postaciwartości liczbowej. Stwarza tymsamym szansę rozróżnienia i gradacji jego poziomuw ramach jednej katego-rii.Dostarczarównieżbardziejprzydatnychdanychzpunktuwidzeniawyborustrategiioddziaływanianaryzyko.Ułatwiaporównaniekosztówikorzyścikon-kretnejdecyzjiwtymzakresieorazpozwaladokładniejokreślićwielkośćryzykarezydualnego.TechnikaPPHAumożliwiaponadtodynamiczneujęcieprawdopo-dobieństwawystąpieniazagrożeniaieliminujewyżejopisaneproblemypojawia-jącesięprzykorzystaniuztradycyjnejmatrycyryzyka.
Podsumowanie
Zaprezentowanawartykuletechnikaskupionajestnaanalizieryzykawprzy-jętejperspektywieczasowejplanowania–costanowijejcechęcharakterystycz-ną. Nie wymaga trudno dostępnych ani niezwykle dokładanych danych, abyumożliwić poprawne zakwalifikowanie zagrożenia do właściwej kategorii ry-zyka.Ogranicza tym samym błąd szacowania.Dzięki dostępności aktywnegoformularzawarkuszukalkulacyjnymznaczącoułatwiaorazskracaczasdoko-nania obliczeńmatematycznych, jak również zapewnia automatyczne genero-waniewykresówimatryc.Szacującrozmiargenerowanegoryzyka,uwzględniaponadtoewentualnośćkilkukrotnegowystąpieniazagrożeniawokresieanalizyprospektywnej. Odróżnia poziomy akceptowanego i tolerowanego ryzyka odjegowyróżnionychkategorii,coumożliwiaporównaniewielkościponoszonegoryzykazestopniemawersjiwzględemniego(ISO2009b).Pozwalapodmioto-wiprzeprowadzającemuocenęnaindywidualneokreślenieprzedziałówdlapo-szczególnychkategoriiryzyka.ZapewniatomożliwośćwykorzystaniatechnikiwprzypadkuJST i różnorodnychorganizacji.Wskazanewyżejcechy technikiAnalizyZagrożeniaLudnościiMieniapredestynująjądozastosowaniawplano-waniukryzysowymnapoziomieJST.
Bibliografia
Aven T., 2008, Risk Analysis: Assessing Uncertainties beyond Expected Values and Probabilities,Padstow:JohnWiley&Sons,Ltd.
BorysiewiczM.,FurtekA.,PotempskiS., 2000,Poradnik metod ocen ryzyka związa-nego z niebezpiecznymi instalacjami procesowymi,Otwock-Świerk:InstytutEnergiiAtomowej.
MARCINKLEINOWSKI58
CliftonA.E.,2005,Hazard Analysis Techniques for System Safety,Hoboken:JohnWiley&Sons,Inc.
CooperD.F.,GrayS.,GeoffreyR.,WalkerP.,2005,Project Risk Management Guidelines. Managing Risk in Large Projects and Complex Procurements, Chippenham: JohnWiley&Sons,Ltd.
FERMA,2003,Standard Zarządzania Ryzykiem,Brussels:FERMA.Gołębiewski J., 2011, Zarządzanie kryzysowe w świetle wymogów bezpieczeństwa,
Kraków:WydawnictwoSzkołyAspirantówPaństwowejStrażyPożarnej.GrockiR.,2012,Zarządzanie kryzysowe. Dobre praktyki,Warszawa:Difin.GUS,2000–2011,Poszkodowani w wypadkach przy pracy – wskaźniki, Bank Danych
LokalnychGUS,http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks[dostęp:10.01.2013].
GUS,2010,2011,2012,Wypadkiprzypracy(monitoringrynkupracy),http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1817_PLK_HTML.htm[dostęp:10.01.2013].
HellwigZ.,1998,Elementy rachunku prawdopodobieństwa i statystyki matematycznej, Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.
Hopkin P., 2010,Fundamentals of Risk Management: Understanding Evaluating and Implementing Effective Risk Management,London–Philadelphia–NewDelhi:KoganPage.
HowardN.,1971,Paradoxes of Rationality: Theory of Metagames and Political Behavior, Cambridge:MITPress.
ISO,2009a,International Standard ISO/FDIS 31000. Risk management – Principles and guidelines,Geneva:InternationalOrganizationForStandardization.
ISO, 2009b, ISO Guide 73. Risk management – Vocabulary, Geneva: InternationalOrganizationForStandardization.
Kaczmarek T.T., 1998, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Warszawa:Difin.
KosowskiB., 2006,Programowanie działań na wypadek zaistnienia sytuacji kryzyso-wych. Poradnik Praktyczny,Kraków:SzkołaAspirantówPaństwowejStrażyPożarnej.
Ministerstwo Finansów RP, 2007, Zarządzanie ryzykiem w sektorze publicznym. Podręcznik wdrożenia systemu zarządzania ryzykiem w administracji publicznej w Polsce,Warszawa:BentleyJennison.
OGC,2007,Management of Risk. Pocketbook,London:TSO.PietraśZ.J.,1998,Decydowanie polityczne,Warszawa–Kraków:WydawnictwoNaukowe
PWN.PKN,1999,PN-IEC 60300-3-9, Polska norma. Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik
zastosowań. Analiza ryzyka w systemach technicznych,Warszawa: Polski KomitetNormalizacyjny.
PMI,2007,A Guide to Project Management Body of Knowledge,(wyd.4),Pennsylvania:ProjectManagementInstitute.
Stankiewicz J., Wilczek K, 2000, Elementy rachunku prawdopodobieństwa i staty-styki matematycznej. Teoria, przykłady, zadania, Rzeszów: Oficyna WydawniczaPolitechnikiRzeszowskiej.
Ustawazdnia26kwietnia2007r.ozarządzaniukryzysowym(DziennikUstawz2007r.,Nr89,poz.590zezm.).
Ustawazdnia27kwietnia2001r.Prawoochronyśrodowiska(DziennikUstawz2001r.,Nr62,poz.627zezm.).
NOWATECHNIKAANALIZYRYZYKAWPLANOWANIUKRYZYSOWYM… 59
Walas-TrębaczJ.,ZiarkoJ.,2011,Podstawy zarządzania kryzysowego. Zarządzanie kry-zysowe w przedsiębiorstwie,Kraków:KrakowskieTowarzystwoEdukacyjnesp.zo.o.,OficynaWydawniczaAFM.