jako miasto portowe
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
B Y Z A N T I N A L O D Z I E N S I A seria wydawnicza Katedry
Historii Bizancjum U
z a o o n a p r z e z
Profesora Waldemara Cerana
XXIII
B Y Z A N T I N A L O D Z I E N S I A
XXIII
Wczesno- i redniobizantyski Konstantynopol jako miasto
portowe
Redakcja Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
B Y Z A N T I N A L O D Z I E N S I A seria w ydawnicza Katedry
Historii Bizancjum U
XXIII
K O M I T E T R E D A K C Y J N Y
Mirosaw J. Leszka – przewodniczcy Andrzej Kompa – sekretarz
Sawomir Bralewski Pawe Filipczak
Maciej Kokoszko Kiri Marinow
R E C E N Z E N T
dr hab. Szymon Olszaniec, Uniwersytet Mikoaja Kopernika w
Toruniu
B I B L I O G R A F I I I N D E K S Y O P R A C O WA
Andrzej R. Hoasek
A D I U S T A C J A I K O R E K T A
Andrzej Kompa
S K A D I A M A N I E
Tomasz Pietras
O K A D K I L A Y O U T P R O J E K T O WA
Sebastian Buzar
A D R E S R E D A K C J I
Katedra Historii Bizancjum U ul. A. Kamiskiego 27a
90-219 ód, Polska
[email protected]
Wydrukowano z dostarczonych Wydawnictwu gotowych materiaów ark.
wyd. 21; ark. druk 21,75
Ilustracje na okadce © Kiri Marinow
© Copyright by the Authors, ód 2016 © Copyright for this edition
Uniwersytet ódzki, ód 2016 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu
ódzkiego
Wydanie I Zam. nr W.07167.15.0.K Printed in Poland Wydrukowano na
papierze Stella Press 65 g dostarczonym przez Zing Sp. z o.o.
ISBN 978-83-8088-370-3 eISBN 978-83-8088-371-0
Spis treci
I Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. Mirosaw J. Leszka . . . . .
. . . 5
II Wszystkie okrty cesarza. Rozwaania nad stanem rzymskiej
marynarki wojennej za panowania cesarza Maurycjusza (582–602) ukasz
Róycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
III Konstantynopolitaska eskadra cesarska w dobie panowania
Komnenów (1081–1185) Marcin Böhm . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 47
IV Wygnani biskupi Konstantynopola w pónej staroytnoci i ich
kontakty ze stolic nad Bosforem Rafa Kosiski . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 63
V Chazarowie w Konstantynopolu (VII–XI w.) Jarosaw Dudek . . . . .
. . 79
vi Miasto na skrzyowaniu mórz i kontynentów…
VI Miejsce portu w fabule dwunastowiecznego romansu bizanty- skiego
Anna Kotowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 103
VII Winieta Konstantynopola na mapie z Ebstorf Piotr Kochanek . . .
. . . 113
VIII Hodegon – z rozwaa nad pierwotn lokalizacj konstantynopo-
litaskiego sanktuarium Piotr ukasz Grotowski . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 137
IX Pogaskie prywatne uroczystoci kommemoratywne w okresie
wczesnobizantyskim Ireneusz Milewski . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 215
Aneks
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Indeks nazw konstantynopolitaskich . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 333
Konstantynopol to miasto szczególne tak ze wzgldu na swoje wyjt-
kowe miejsce w dziejach redniowiecznego wiata, jak i walory swego
geograficznego pooenia. Usytuowane malowniczo nad zatok Zotego
Rogu, Bosforem i morzem Marmara od swoich pocztków, jeszcze jako
Bizancjum (Byzántion) zwizane byo z morzem. Szczególnie uwidocznio
si to w czasach, kiedy sta si on centrum pastwowoci wschodnio-
rzymskiej, wielk aglomeracj, zamieszkiwan przez setki tysicy ludzi.
Wówczas gros zaopatrzenia ywnociowego, materiaów budowlanych, ale i
np. dóbr luksusowych docierao drog morsk i wyadowywanych byo w
konstantynopolitaskich portach. Drog morsk przybywali do Miasta w
rónych celach take ludzie: posowie, kupcy, duchowni, pielgrzymi,
ci, którzy marzyli o zrobieniu kariery i ci, którzy na cesarskim
dworze dobija si chcieli sprawiedliwoci.
Konstantynopolitaskie porty, przystanie wrosy w tkank miejsk, stajc
si trwaym i nieodcznym jej elementem. Tu kwit handel, kbiy si
rzesze ludzi. Ale byy to równie miejsca, gdzie szerzya si przestp-
czo, a niejednokrotnie wanie tu wybuchay poary, które pustoszyy cae
dzielnice Miasta.
Wstp
Wstp2
Konstantynopol przyciga i przyciga zainteresowanie uczonych, take i
tych, którzy badaj aspekt jego zwizków z morzem. W ten wanie nurt
wpisuje si niniejsza ksika. Powstaa ona jako owoc sympozjum pod
tytuem Miasto na skrzyowaniu mórz i kontynentów. Wczesno- i
redniobizantyski Konstantynopol jako miasto portowe, które odbyo si
w ramach XIX Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Szczecinie w
dniu 17 wrzenia 2014 r. Zostao ono przygotowane pod kierunkiem
prof. dra hab. Macieja Salamona i prof. dra hab. Mirosawa J.
Leszki. Wzio w nim udzia 16 uczonych z siedmiu polskich
orodków nauko- wych (Kraków, Pozna, Lublin, Gdask, Biaystok, ód,
Opole), którzy w swoich referatach podejmowali róne aspekty
historii Konstantynopola, jego topografii, ycia mieszkaców. Dziki
temu, e wikszo uczestni- ków sympozjum zdecydowaa przygotowa swoje
wystpienia do druku, powstaa ta ksika.
Prezentowany tom otwiera tekst autorstwa Mirosawa J. Leszki, w któ-
rym przedstawione zostay w sposób syntetyczny przemiany w sieci
kon- stantynopolitaskich portów w okresie IV–XII w. Dwa
nastpne tek- sty powicone zostay flocie bizantyskiej. W pierwszym
dr ukasz Róycki zastanawia si nad kwesti funkcjonowania
bizantyskiej floty wojennej w dobie rzdów cesarza Maurycjusza
(582–602). W drugim dr Marcin Böhm charakteryzuje aktywno
stacjonujcej w Konstantyno- polu eskadry cesarskich okrtów
wojennych za rzdów dynastii Komnenów. Kolejny tekst, autorstwa dr.
hab. Rafaa Kosiskiego powicony zosta kierunkom zsyek
konstantynopolitaskich biskupów w kontekcie pooenia bizantyskiej
stolicy na morskich szlakach. W nastpnym fragmencie ksiki dr hab.
Jarosaw Dudek charakteryzuje przejawy obec- noci Chazarów w
Konstantynopolu w okresie redniobizantyskim. Dr hab. Anna
Kotowska z kolei zajmuje si motywem portu w bizan- tyskim romansie,
pochodzcym z XII wieku, a zatytuowanym Rodante i Dozykles, a bdcym
dzieem konstantynopolitaskiego pisarza Teodora Prodromosa. Dr hab.
Piotr Kochanek, autor nastpnego tekstu, doko- nuje wszechstronnej
analizy winiety Konstantynopola, znajdujcej si na powstaej ok. 1300
roku mapie z Ebstorf. Dr Piotr ukasz Grotowski, w kolejnej partii
ksiki, podejmuje trud ustalenia lokalizacji Hodegonu,
Wstp 3
konstantynopolskiego sanktuarium maryjnego. Natomiast dr hab.
Ireneusz Milewski w nastpnej czci zajmuje si ceremoniami komme-
moratywnymi celebrowanymi w rodowiskach pogaskich, zapewne te w
Konstantynopolu, w IV w. Ksik koczy edycja i pierwszy przekad
na jzyk polski Itinerarium Stefana z Nowogrodu (XIV w.), w
którym znajduje si m.in. interesujca wzmianka o
konstantynopolitaskim porcie Kontoskalion.
Mamy nadziej, e ju nawet ten nader skrótowy przegld tekstów
zamieszczonych w niniejszej ksice zachci Czytelnika do signicia po
ni.
Koczc niniejsze wprowadzenie chcielibymy gorco podzikowa Panu dr.
hab. Szymonowi Olszacowi za przygotowanie recenzji wydaw- niczej
niniejszej monografii.
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
Wanym elementem miejskiej infrastruktury Konstantynopola, jako
istotnego orodka na morskich szlakach pónoantycznego i rednio-
wiecznego wiata, byy porty. Rozwijay si one i podupaday w rytmie
dyktowanym m.in. przez zmiany zachodzce w liczebnoci konstantyno-
politaskiej populacji, a co za tym idzie jej potrzebami
aprowizacyjnymi, jak równie zmieniajc si pozycj cesarstwa
bizantyskiego w ówcze- snym wiecie czy wpywem rodowiska
naturalnego.
Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie sieci najwaniejszych
kon- stantynopolitaskich portów (Neorion i Bosforion nad Zotym
Rogiem, Juliana / Zofii i Teodozjusza nad morzem Marmara) oraz
ukazanie zmian w nich zachodzcych w okresie wczesno- i
redniobizantyskim1.
* Profesor dr hab. Mirosaw J. Leszka, Uniwersytet ódzki,
Wydzia Filozoficzno- -Historyczny, Instytut Historii, Katedra
Historii Bizancjum.
1 Podstawowa literatura na temat konstantynopolitaskich portów w
interesuj- cym mnie okresie: R. G u i l l a n d, Les ports de
Byzance sur la Propontide, B 23, 1953, s. 181–238;
R. J a n i n, Constantinople byzantine. Développement urbain
et répertoire topo- graphique, Paris 1964, s. 225–240;
W. M ü l l e r - W i e n e r, Bildlexikon zur Topographie
Istanbuls. Byzantion–Konstantinupolis–Istanbul bis zum Beginn des
17. Jahrhunderts, Tübingen 1977, s. 56–63; C. M a n g o,
Le développement urbain de Constantinople (IVe–VIIe siécles), Paris
1990, s. 14–15, 38–39; i d e m, The Development of
Constantinople
Mirosaw J. Leszka*
Konstant ynopolita sk ie port y I V–XII w.
I
Mirosaw J. Leszka6
Byzantion, z którego wyrós Konstantynopol, dysponowa dwoma portami,
znajdujcymi si nad zatok Zotego Rogu, która ze wzgl- du na swoje
naturalne warunki znakomicie nadawaa si na tego typu obiekty. Byy
to Bosporion (Bospórion / Prosforion [Prósforion]) i Neorion
(Νεριον)2. Peniy one swoj rol take po tym, jak Konstantyn Wielki
dokona przeksztacenia Bizancjum w miasto swojego imienia.
Moe to dziwi, ale nie dysponujemy przekazami ródowymi, które
pozwoliyby na okrelenie ich dokadnego pooenia. Do tego trzeba doda,
e wspóczesny ksztat konstantynopolitaskiego wybrzea róni si od tego
z interesujcego nas tu okresu3. Mimo to do powszechnie umiejscawia
si je pomidzy dzisiejszym mostem Galata a wzgórzem, które zajmuje
obecnie Topkap Saray. Obszar ten dzisiaj zwany jest Sirkeci.
Neorion najpewniej lea bardziej na zachód od Bosforionu, a jego
bezporednie zaplecze stano- wi Strategion, jeden z najwaniejszych
placów Konstantynopola4. Badania archeologiczne prowadzone na
terenie Sirkeci pozwalaj przypuszcza, e port Bosporion znajdowa si
na poudnie od Sepetçiler Kasr5.
as an Urban Centre, [in:] i d e m, Studies on Constantinople,
Aldershot–Brookfield 1993, art. I, s. 120–121; W. M
ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen von
Byzantion–Konstantinupolis
–Istanbul, Tübingen 1994, s. 6–24; P. M a g d a l i n o,
The Maritime Neighborhoods of Constantinople: Commercial and
Residential Functions, Sixth to Twelfth Centuries, DOP 54, 2000,
s. 209; K.R. D a r k, The Eastern Harbours of Early
Byzantine Constantinople, B 75, 2005, s. 152–163;
P. M a g d a l i n o, Medieval Constantinople, [in:] i d
e m, Studies on the History and Topography of Byzantine
Constantinople, Aldershot 2007, s. 20–22, 86–102; S. B a
a r a n, ‘Iron Ways’ and an Ancient Harbour of the Marmara Cost,
[in:] The
‘Old Ships’ of the ‘New Gate’, ed. U. K o c a b a , Istanbul
2008, s. 11–22; K. M a r i n o w, Porty,
[in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie
wczesnobizanty- skim, red. M.J. L e s z k a, T. Wo l i s
k a, Warszawa 2011, s. 151–157; P. M a g d a l i n o,
Harbors of Byzantine Constantinople, [in:] Stories from the
Hidden Harbor: Shipwrecks of Yenikapi, ed. Z. K z l t a n,
G. B a r a n Ç e l i k, Istanbul 2013, s. 11–15.
2 O portach Byzantionu patrz m.in. W. M ü l l e r - W i e n e
r, Die Häfen…, s. 6; o walorach Zotego Rogu jako naturalnego
portu J.A. P e r t o s j a n, Drevnij gorod na beregach
Bosfora. Istorieskie oerki, Moskva 1986, s. 5, 6; K. M a
r i n o w, Porty…, s. 151.
3 Np.: C. M a n g o, The Shoreline of Constantinople in the
Fourth Century, [in:] Byzantine Constantinople. Monuments,
Topography and Everyday Life, ed. N. N e c i p o l u,
Leiden–Boston–Köln 2001, s. 17–28; K.R. D a r k, The
Eastern…, s. 153–154, 163.
4 K.R. D a r k, The Eastern…152–160, plan 1 (s. 161);
K. M a r i n o w, Porty…, s. 151. 5 Z. K z l t a n,
Excavations at Yenikap, Sirkeci and Üsküdar within Marmaray
and
Metro Projects, [in:] Istanbul Archaeological Museums.
Proceedings of the 1st Symposium
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 7
Cho dokadne pooenie, uksztatowanie i gboko obu portów pozostaj
nieznane, to w nauce do mocno osadzony jest pogld, e roz- cigay si
one na odcinku mniej wicej 700 m i dysponoway w sumie dugoci
nabrzey sigajc ok. 1,5 km6; mogy by w tym samym czasie baz dla
mniej ni dwustu statków7.
Wraz z rozwojem Konstantynopola, wzrostem liczby jego mieszka- ców,
odgrywaniem przez nie coraz istotniejszej roli w ówczesnym wiecie
okazao si, e Bosforion i Neorion nie s w stanie przyj rosncej
liczby docierajcych do Konstantynopola jednostek pywajcych,
dostarczaj- cych mieszkacom potrzebnych produktów, a szczególnie
zboa. Powstaa wic konieczno rozszerzenia dotychczasowej
infrastruktury portowej stoecznego miasta. T potrzeb dostrzeono ju
raptem w trzydzieci lat po tym, jak Konstantyn Wielki dokona
inauguracji miasta swojego imienia, a tym cesarzem, który podj jako
pierwszy kroki zmierzajce do zaradzenia rosncym trudnociom w
zapewnieniu obsugi przyby- wajcym do Konstantynopola statkom, by
Julian Apostata. W czasie swojego pobytu w Miecie w 362 r.
poleci przygotowa port, który od jego imienia nazwano portem
Juliana (limé toú Ioulianoú). Nie wiadomo czy pomys wybudowania
nowego portu zrodzi dopiero w pocztkach rzdów Juliana czy te powsta
ju za Konstancjusza, i moe teraz zacz by wprowadzany w ycie. Bez
wzgldu na to, jak byo w rzeczywisto- ci, to z Julianem tradycja
ródowa wie si powstanie portu, co musi wiadczy o tym, e jego rola w
wybudowaniu portu bya najistotniejsza8.
Port usytuowany zosta nad morzem Marmara, troch na zachód od
Wielkiego Paacu i hipodromu9. Zosym pisa, e Julian zbudowa
dla
on Marmara – Metro Salvage Excavations 5th–6th May 2008,
ed.U. K o c a b a , Istanbul 2010, s. 16; K. M a r i
n o w, Porty…, s. 151.
6 C. M a n g o, Le développement…, s. 39; i d e m, The
development…, s. 120; K. M a r i n o w, Porty…,
s. 152.
7 C. M a n g o, Le développement…, s. 38 (187 statków);
K. M a r i n o w, Porty…, s. 152. 8 Symbolicznym wyrazem
roli jak odegra Julian w powstaniu portu byo wysta-
wienie w jego centrum posgu cesarza. Wedug J a n a M a l a l a s a
(XVIII, 82) posg w roku 533 przewróci si, a na jego miejscu
postawiono krzy.
9 Niedawno na temat pooenia portu pisa K.R. D a r k (The
Eastern…, s. 160–163), z sugesti, e siga on bliej hipodromu ni
to si generalnie sdzi i stanowi granic midzy Wielkim Paacem i
zachodni czci Konstantynopola.
Mirosaw J. Leszka8
niego [Konstantynopola] wielki port (mégistos limés), który chroni
okrty zagroone przez poudniowy wiatr, oraz portyk o ksztacie raczej
pókolistym ni w linii w linii prostej prowadzcy do portu10. W
Notycjach konstantyno- politaskich port Juliana okrelany jest
mianem Portus Novus i sytuowany w III regionie11. Tak jak w
przypadku Bosforionu i Neorionu trudno pre- cyzyjnie okreli jego
rozmiary. Uzgodnienie przekazów ródowych ze wspóczesnym ksztatem
konstantynopolitaskiego wybrzea Propontydy doprowadzio Cyrila Mango
do wniosku, e port Juliana mia szeroko 600 m, z nabrzeem o
dugoci 1 km, mogcym przyj ok. 125 statków12.
Po niespena pótora wieku, bo w 509 r., cesarz
Anastazjusz I pole- ci oczyci obszar portu z muu i wybudowa
falochron13, co by moe wpisywao si w jaki szerszy projekt renowacji
konstantynopolitaskich nabrzey portowych14. Ponownie port Juliana i
jego najblisze ssiedztwo stay si przedmiotem zakrojonych na szersz
skal dziaa remontowych i budowlanych za panowania cesarza
Justyna II (565–578), cho praw- dopodobniej pierwsze kroki w
tym zakresie zostay poczynione jeszcze w kocu rzdów Justyniana15.
Impulsem do podjcia prac by w pewnym stopniu poar z roku 561, który
spustoszy okolice portu16.
Port za Justyna II zosta pogbiony i powikszony. Zmieniona
zostaa wówczas jego nazwa. Na cze cesarskiej maonki nazwano go
portem
10 Z o s y m, III, 11. 3 (tum. H. C i c h o c k a,
s. 134). Jak z powyszego wynika oprócz infrastruktury
potrzebnej do cumowania i obsugi statków, ale równie z portykami od
strony ldu. Cf. Patria III, 37; W. M ü l l e r - W i e n
e r, Die Häfen…, s. 8.
11 Notycje konstantynopolitaskie, s. 232. 12 C. M a n g
o, Le développement…, s. 39; W. M ü l l e r - W i e n e
r, Die Häfen…,
s. 8–9; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152. 13 M a r c
e l l i n K o m e s, a. 509; cf. Suda, vol. I, s. 187;
R. J a n i n, Constantinople
byzantine…, s. 223. 14 J a n M a l a l a s, XVI, 21 (tu
generalnie na temat dziaalnoci budowla-
nej Anastazjusza, w tym o pracach na terenie portów κα λιμνας
νακαθρας); P r y s c j a n, 184–185; cf. C. C a p i z z
i, L’imperatore Anastasio I (492–518). Studio sulla sua vita, le
sua opera e la sua personalità, Roma 1969, s. 200; B. C r
o k e, Commentary, [in:] M a r c e l l i n K o m e s,
s. 114; J. B a r d i l l, Brickstamps of Constantinople,
t. I, Text, Oxford 2004, s. 32.
15 Av. C a m e r o n, Notes on the Sophiae, the Sophianae and the
Harbour of Sophia, B 37, 1967, s. 11–20.
16 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 21.
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 9
Zofii (limé tés Sofías, limé tón Sofión)17. W pobliu portu znajdowa
si paac, noszcy równie imi Zofii, w którym cesarska para mieszkaa
jesz- cze przed objciem wadzy. By moe pewien sentyment do tego
miej- sca, poza innymi wzgldami, skoni Justyna do renowacji portu
Juliana. Zachowaa si anegdotyczna opowie o tym, jak to wanie
cesarzowa miaa nakoni Justyna do podjcia prac na terenie portu.
Przebywajc którego dnia na tarasie swojego paacu, miaa zobaczy jak
statki miota- ne s przez morze. Poruszona tym widokiem miaa uda si
do Justyna i baga go, by da jej pienidze na wybudowanie portu.
Cesarz przychyli si do jej proby i wyznaczy Narzesa, patrycjusza i
prepozyta oraz Trojlosa, protowestiariusza, do wykonania tego
zadania. Po tym, jak wywizali si oni ze swojej misji i wybudowali
port, zosta on nazwany imieniem Zofii, a cesarz poleci na terenie
portu wystawi posgi swojej ony, jej siostrze- nicy Arabii, swój
wasny oraz Narzesa18.
Port Juliana / Zofii z pewnoci mia przede wszystkim charakter han-
dlowy, ale nie jest wykluczone, e pod koniec VII w. peni
równie funkcje militarne19 i tu stacjonowaa przynajmniej cz floty
wojennej. Trzeba jednak przyzna, e przekaz ródowy, który
wykorzystuje si do potwier- dzenia tego pogldu, nie ma zbyt
wielkiej mocy. Chodzi o wzmiank w Chronografii Teofanesa, dotyczca
uzurpacji Leoncjusza z 695 r. Wedug bizantyskiego chronografa
bunt Leoncjusza rozpocz si na dromonach, które znajdoway si wanie w
porcie Juliana (wówczas ju od ponad wieku Zofii)20. Problem w tym,
e Teofanes wspomina a o trzech dro- monach, a caa sytuacja sprawia
wraenie wyjtkowej, bowiem Leoncjusz, który niedawno opuci wizienie
i dopiero co zosta strategiem temu Hellady, mia prawie natychmiast
odpyn z Konstantynopola.
17 R. J a n i n, Constantinople byzantine…, s. 223; Av. C
a m e r o n, Notes…, s. 14; Cf. A. B e r g e r,
Untersuchungen zu den Patria Konstantinupoleos, Bonn 1988,
s. 570–578; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…,
s. 8; P. M a g d a l i n o, The Maritime…,
s. 212–213, 216; K.R. D a r k, The Eastern…,
s. 160–163; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152.
18 Patria III, 37. 19 Na ten temat m.in. W. M ü l l e r - W i
e n e r, Die Häfen…, s. 8; S. B a a r a n,
‘Iron Ways’…, s. 18. 20 Te o f a n e s AM 6187, s. 368
(co ciekawe, chronograf wzmiankuje obie nazwy);
W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; S. B
a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 18.
Mirosaw J. Leszka10
Mona podejrzewa, e Justynian II, obawiajc si Leoncjusza,
poleci od- separowa wzmiankowane trzy dromony od innych okrtów
wojennych i kaza cumowa w porcie, który nie peni funkcji bazy floty
wojennej.
Wiadomo, e w póniejszych czasie port Juliana / Zofii (tosamy z por-
tem Kontoskalion – limé toú Kontoskalíou21) funkcje militarne peni
z pewnoci, stajc si nawet gówn baza bizantyskiej floty22.
Ostatni wielki port wczesnobizantyskiej stolicy urzdzono ok.
390 r. nad morzem Marmara za panowania Teodozjusza I. Od
imienia tego wadcy zwany by Portus Theodosiacus23. Powsta on w
gboko wcinaj- cej si w ld zatoce, u ujcia rzeki Likos. Miejsce to
stanowio naturalny port. Zosta on powikszony przez wybudowanie
biegncego od stro- ny poudniowej w kierunku wschód-zachód
falochronu24. By najwik- szym portem Konstantynopola. Dugo nadbrzea
wynosia ok. 1,5 km i, jak si szacuje, mogo przy nim cumowa
jednoczenie blisko dwiecie statków25. Szczególnie istotn rol
odgrywa on do poowy VII w., kiedy w wyniku arabskich podbojów
Konstantynopol odcity zosta od dostaw egipskiego zboa26. Po
kryzysie VIII w. port odgrywa pewn rol
21 R. J a n i n, Constantinople byzantine…, s. 221–223;
W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 9; C.
M a n g o, Le développement…, s. 38; K. M a r i n o w,
Porty…, s. 152.
22 W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8;
P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 76; S. B a a r a
n, ‘Iron Ways’…, s. 18. Cf. Patria III, 37. Port ten
zwany by równie portem Cezariusza (toú Kaisaríou liméni). Wiadomo,
e za czasów Teofila wybudowano tu wielki arsena (W. M ü l l e
r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; cf. C. P u l a k,
R. I n g r a m, M. J o n e s, Eight Byzantine Shipwrecks
from the Theodosian Harbour Excavations at Yenikap in Istanbul,
Turkey: an introduction, IJNA 44.1, 2015, s. 40).
23 Cho pewnym jest, e budowa portu zakoczya si za panowania
Teodozjusza I, to istniej pewne przesanki, by sdzi, e
rozpocza si ona jeszcze za cesarza Walensa. Na ten temat patrz
C. M a n g o, The Shoreline…, s. 25; K. M a r i n o
w, Porty…, s. 153. Kwesti dyskusyjn jest zwizek portu
Teodozjusza z portem Eleuteriusza (limé toú Eleutheríou). Cz
badaczy uwaa, e jest to inna nazwa tego pierwszego. Inni sdz, i ten
drugi powsta za panowania Konstantyna Wielkiego i to z niego
(portu, rzecz jasna) wyrós port Teodozjusza, wreszcie s i tacy,
którzy przypuszczaj, e lea on dalej na wschód (S. B a a r a n,
‘Iron Ways’…, s. 18–19, tam dalsza literatura
przedmiotu).
24 S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 15;
cf. K. M a r i n o w, Porty…, s. 154. 25 R. J a
n i n, Constantinople byzantine…, s. 218–220; C. M a n g
o, Le développement…,
s. 39–40; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…,
s. 10–11; K. M a r i n o w, Porty…, s. 153. 26
S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 21; R. A s a l,
Theodosian Harbour and Sea Trade
In Byzantine Istanbul, [in:] Istanbul…, s. 154;
K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. Port
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 11
w IX–XI w., przyjmujc statki mniejszych – ni we wczeniejszych
okresach – rozmiarów i bdc schronieniem dla odzi rybackich27. W
XII w. ze wzgl- du na zamulenie spowodowane przez Likos
przesta spenia rol portu28.
Nasza wiedza o porcie Teodozjusza w ostatniej dekadzie stale si
wzbo- gaca, a to ze wzgldu na badania archeologiczne prowadzone od
2004 r. na jego obszarze w ramach projektu Marmaray29.
Wybudowanie portu Teodozjusza zakoczyo proces poszerzania prze-
strzeni portowej. Jak sdzi Cyril Mango, w tym momencie Konstantyno-
pol dysponowa nadbrzeami portowymi dugoci ok. 4.5 km30, co w
peni zaspokaja miao obsug statków, potrzebnych do zabezpieczenia
dostaw drog morsk produktów potrzebnych mieszkacom.
Pomimo wybudowania dwóch duych portów nad brzegami Pro- pontydy, co
najmniej do poowy VI w. gównym centrum portowym
Konstantynopola pozostawa Zoty Róg31. Uczeni zastanawiali si, kiedy
i co zadecydowao o przeniesieniu ciaru obsugi handlu morskiego do
portów nad morzem Marmara. Wydaje si do prawdopodobne, e nastpio to
pod koniec rzdów Justyniana I. Dysponujemy przekazem ródowym,
wedle którego to cesarz Justynian przeniós morski handel (ϑαλασσον
μπρων) z Neorionu do portu Juliana32. P. Magdalino w pole-
mice z Cyrilem Mango przekonujco uzasadni dlaczego przekazu tego
nie mona odrzuci i wiza z Justynianem I, a nie
Justynianem II33. Wedug tego uczonego wydarzeniami, które
poday w wtpliwo bezpieczestwa Zotego Rogu, byy najazd Kutrigurów w
559 r., oraz spalenie magazynów
Teodozjusza w okresie wczesnobizantyskim nie by jedynie miejscem,
gdzie przyj- mowane byo zboe. Tu dokonywano przeadunku choby
materiaów budowlanych (marmur prokonezyjski, cegy, drewno).
27 R. A s a l, Theodosian Harbour…, s. 156; S. B a
a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 121; K. M a r i n o w, Porty…,
s. 156–157.
28 Z. K z l t a n, Excavations…, s. 2–3; K. M a r i
n o w, Porty…, s. 153. 29 Na temat wyników dotychczasowych
bada patrz m.in. The ‘Old Ships’…;
Istanbul…; Stories from…; K. M a r i n o w, Porty…,
s. 153–157. 30 C. M a n g o, The development…,
s. 120; cf. K. M a r i n o w, Porty…, s. 156.
31 C. M a n g o, Le développement…, s. 40; P. M a g
d a l i n o, The Maritime…,
s. 211–212; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. 32
Krótkie zapiski historyczne, 72; Patria II, 68. 33 P. M a g d
a l i n o, Medieval…, s. 20–21.
Mirosaw J. Leszka12
portowych w 561 r. w efekcie zamieszek wywoanych przez
Bkitnych34. By moe wpyw na decyzj cesarza miao zjawisko
przenoszenia si osad- nictwa i handlu znad Zotego Rogu, na tereny
nad morzem Marmara, co mogo by spowodowane pogorszeniem warunków
ycia na tym obszarze spowodowanym przez nawiewanie nieprzyjemnych
zapachów z rozkada- jcych si cia ofiar epidemii z 542 r.,
które pochowane zostay w Sykach35. Trzeba równie pamita, e epidemia
spowodowaa znaczne zmniejszenie liczby konstantynopolitaskiej
ludnoci, co z oczywistych powodów szcze- gólnie dotkno gsto
zamieszkane dzielnice na zapleczu Zotego Rogu.
Decyzja cesarza nie oznaczaa, rzecz jasna, e Zoty Róg i jego bezpo-
rednia okolica przestay odgrywa jakkolwiek rol w obsudze handlu
morskiego czy szerzej rzecz ujmujc w egludze, ale z pewnoci jego
rola zdecydowanie ulega ograniczeniu. wiadczy o tym fakt, e znika
ze ró- de port Bosforion36, a Neorion pod koniec VII w.,
trzeba byo oczyszcza z naniesionego muu. Stao si to za panowania
cesarza Leoncjusza37. Jak si sdzi, Neorion peni mia odtd funkcje
bazy floty wojennej38. Pored- nio wystpowanie tego zjawiska
potwierdza obserwacja, e nie syszymy, by w okolicach Zotego Rogu
wznoszone byy jakie nowe budowle39.
34 I d e m, Medieval…, s. 21; na temat najazdu Kutrigurów i
reakcji na konstantyno- politaczyków – M.J. L e s z k a,
Konstantynopolitaczycy w obliczu klsk elementarnych i zagroenia ze
strony barbarzyców, [in:] A. K o m p a, M.J. L e s z
k a, T. Wo l i s k a, Mieszkacy stolicy wiata.
Konstantynopolitaczycy midzy staroytnoci i redniowieczem, ód 2014,
s. 342–344.
35 P. M a g d a l i n o, Maritime…, s. 218–219. 36
C. M a n g o, The Development…, s. 120. 37 Te o f a n e
s, AM 6190, s. 370; P. M a g d a l i n o, Medieval…,
s. 20. Badacz ten
sugeruje, e wiadczy to o tym, e port ten przed 698 r. od
jakiego czasu by nieuywa- ny. Wydaje si, e jest to sd zbyt daleko
idcy. Konstantynopolitaskie porty od czasu do czasu przechodziy
takie zabiegi i wcale to nie oznaczao, e w okresie je poprzedza-
jcym nie peniy swoich funkcji. By moe oczyszczenie portu Neorion w
698 r. byo spowodowane przede wszystkim, co nadmieniem powyej,
wyznaczenia mu nowej roli jako portu wojennego. W VII w.
Neorion móg z powodzeniem obsugiwa, jak sdz, mniejsze statki i
odzie rybackie.
38 C. M a n g o, The Development…, s. 120. 39 P. M a
g d a l i n o, Medieval…, s. 21, przyp. 30. Jedyn budowl,
która z pewnoci
powstaa w okolicach Neorionu tu po panowaniu Justyniana I, jest
koció Theotokos τ Πρωτασου.
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 13
Z kolei o znaczeniu portu Zofii wiadczy ma m.in. wanie inten- sywna
dziaalno budowlana, widoczna nie tylko w okresie panowania
Justyna II, ale i w okresie póniejszym oraz lady wskazujce na
istnienie w okolicach portu obiektów handlowych i rzemielniczych
oraz siedzib40. Wydaje si, e port Zofii odgrywa rol najwaniejszego
portu konstanty- nopolitaskiego do X w. Pewne oywienie nad
Zotym Rogiem uwidacz- nia zaczyna si od drugiej poowy X w., a
wiek XI przynosi przejcie przez ten rejon gównej roli w obsudze
statków przybywajcych do Konstanty- nopola. Tak jak nie do koca
jasne s powody utraty przez porty Zotego Rogu w 2. poowie
VI w. dominujcej roli, tak niepena jest nasza wiedza na temat
przyczyny odzyskania utraconej pozycji. Wydaje si, e naley wiza to
z aktywnoci handlow obywateli miast woskich (Wenecji, Pizy, Genui)
w tym rejonie Konstantynopola. Zaowocowao to wymusze- niem dla nich
na bizantyskich wadcach przywilejów handlowych i prawa do
osiedlenia si tutaj. Proces ten rozpocz Aleksy I Komnen, a
kontynu- owali Manuel I, Izaak i Aleksy Angelosowie41. Nie bez
znaczenia musia by równie proces zamulania si portów nad morzem
Marmara, czego efektem bya likwidacja portu Teodozjusza i
ograniczenie funkcji portu
40 Szerzej na ten temat pisze P. M a g d a l i n o,
Medieval…, s. 21–22; i d e m, Maritime…,
s. 212–214.
41 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 77, 87; i d e m,
Maritime…, s. 220–226; M. B a l a r d, Genueczycy w
Cesarstwie Bizantyskim, PNH 10.2, 2011, s. 54–56; M. K a
p l a n, Konstantynopol a gospodarka miejska, [in:] wiat
Bizancjum, t. II, Cesarstwo bizantyskie 641–1204, red.
J-C. C h e y n e t, tum. A. G r a b o , Kraków 2011,
s. 288–289. Ju w X w. obserwuje si aktywno Amalfitaczyków
i Wenecjan. Jak sdzi P. Magdalino, okolice Zotego Rogu byy
obszarem, gdzie zwykle funkcjo- nowali zagraniczni kupcy. Woscy
handlarze, jego zdaniem, zaczli rozwija swoj dziaalno poprzez
zwizki z Arabami, którzy w Perama mieli swoje mitaton. Warto zwróci
równie uwag na wosk aktywno w Perze, znajdujcej si po drugiej
stronie Zotego Rogu.
Pierwszy przywilej cesarski otrzymali Wenecjanie. Najpewniej stao
si to w 1082 (P. F r a n k o p a n, Byzantine trade privileges
to Venice in the eleventh century: the chryso- bull of 1092, JMH
30, 2004, s. 135–160). Zosta on rozszerzony w 1148 i
1189 r. Ich dziel- nica znajdowaa si obok Peramy. Pizaczycy
uzyskali prawo do osadnictwa nad Zotym Rogiem w 1111–1112 r.,
a póniej w 1189 r., za Genueczycy w 1170, a nastpnie w 1192 i
1202 r. Kwartay zamieszkae przez nich zajte znajdoway si na
zapleczu Neorionu i Bosforionu.
Mirosaw J. Leszka14
Juliana / Zofii / Kontoskalion przede wszystkim do wypeniania zada
bazy floty wojennej.
Konstantynopol poza scharakteryzowanymi powyej portami dyspo- nowa
szeregiem przystani, które uzupeniay ich dziaalno, odrywajc przede
wszystkim rol w egludze kabotaowej czy w ryboówstwie. Gwoli
przykadu warto wspomnie tu choby o przystani przy paacu Bukoleon
nad morzem Marmara czy przy paacu Mamasa nad Bosforem42.
Na zapleczu portów powstay magazyny, w których skadowane byy
najwaniejsze z perspektywy aprowizacji Konstantynopola produkty, a
wic zboe i oliwa. W pobliu portów nad Zotym Rogiem w V regio-
nie funkcjonoway w okresie wczesnobizantyskim trzy wielkie magazyny
zboowe, a mianowicie: Troadzkie (Horrea Troadensia), Konstancju-
szowe (Horrea Constantiaca), Walentyskie (Horrea Valentiaca) oraz
skad oliwy (Horrea Olearia)43. Na zapleczu portów nad morzem
Marmara, w celu obsugi dostaw zboa egipskiego powstay w IX regionie
dwa kolej- ne spichlerze. By to spichlerz Teodozjaski (Horreum
Theodosianum) i spichlerze Aleksandryjskie (Horrea Alexandrina)44.
Wzmiankowane obiekty znajdoway si w rkach pastwa. Epidemia dumy z
pocztku lat czterdziestych VI w. zdecydowanie zmniejszya
populacj konstan- tynopolitaczyków45. W konsekwencji tego nie
nastpi dalszy rozrost
42 List tego typu obiektów znajdzie czytelnik w pracy W. M ü l
l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 9–11.
43 Notycje konstantynopolitaskie, s. 233–234; V. P r i g
e n t, Stockage du grain dans le monde byzantin (VIIe–XIIe siècle),
MEFRM 120.1, 2008, s. 30; C. M a n g o, Le déve-
loppement…, s. 40; P. M a g d a l i n o, Maritime…,
s. 211–212; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. Na
temat zaopatrzenia Konstantynopola w oliw cf. B. S i r k
s, Food for Rome. The Legal Structure of Transportation and
Processing of Supplies for the Imperial Distributions in Rome and
Constantinople, Amsterdam 1991, s. 388–394.
44 Notycje konstantynopolitaskie, s. 237; C. M a n g o,
Le développement…, s. 40; W. M ü l l e r - W i e n e r,
Die Häfen…, s. 9; P. M a g d a l i n o, Maritime…,
s. 211, 213; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156.
45 Wedug badaczy Konstantynopol móg straci wówczas od 20 do 50
procent swoich mieszkaców. Przy zaoeniu, e miasto liczyo ich w
chwili wybuchu epidemii
400–500 tys., to w czasie jej trwania umrze mogo od 80 do
250 tys. ludzi. Szerzej na ten temat: P. A l l e n, The
„Justinianic” Plague, B 49, 1979, s. 10–13; D. S t a
t h a k o p o u l o s, Famine and Pestilence in the Late Roman and
Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Subsistence Crises
and Epidemics, Birmingham 2004, s. 139–141; M. Wó j c i
k,
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 15
zaplecza magazynowego konstantynopolitaskich portów, a wrcz prze-
ciwnie rozpocz si proces jego zmniejszania. Wydaje si, e okoo roku
900 istnia ju tylko jeden taki publiczny magazyn, noszcy nazw Lamia
(tés Lamias). Znajdowa si on w pobliu portu Juliana / Zofii i
jest on czony ze spichlerzami Aleksandryjskimi46.
Powysze rozwaania zobrazoway Czytelnikowi przynajmniej w jakim
stopniu zmiany zachodzce w sieci najwaniejszych konstan-
tynopolitaskich portów. Byy one odpowiedzi na to, co dziao si tak w
samym Miecie, jak i w otaczajcym wiecie. W pierwszym wieku istnie-
nia Konstantynopola, charakteryzujcym si jego bardzo dynamicznym
rozwojem i kilkudziesiciokrotnym wzrostem liczby ludnoci nastpia
rozbudowa portów nad Zotym Rogiem i powstanie nowych nad morzem
Marmara (port Juliana, port Teodozjusza), które zapewniay zabezpie-
czenie obsugi statków dostarczajcych zaopatrzenie dla bizantyskiej
stolicy. Radykalne zmniejszenie liczby ludnoci, które nastpio w
latach czterdziestych VI wieku, a dotkno przede wszystkim te rejony
Kon- stantynopola, które znajdoway si na zapleczu Zotego Rogu, byo
jedn z podstawowych przyczyn przeniesienia ciaru obsugi statków,
przyby- wajcych do Konstantynopola na porty nad morzem Marmara.
Wreszcie naturalne zjawisko, jakim byo zamulanie tych ostatnich, a
przede wszyst- kim portu Teodozjusza, przy jednoczesnym pojawieniem
si kupców obcego pochodzenia (gównie italskiego), zainteresowanych
okolicami Zotego Rogu przynioso z kolei odrodzenie infrastruktury
portowej tego ostatniego (XI w.)
Plaga Justyniana: Cesarstwo wobec epidemii, ZP.UKSW 11.1, 2011,
s. 393–395; cf. K. P o l e k, Pandemia, epidemia
i katastrofy naturalne a przemiany gospodarcze w strefie
ródziemnomorskiej w VI w., [in:] Homo, qui sentit. Ból i
przyjemno w rednio- wiecznej kulturze Wschodu i Zachodu, red.
J. B a n a s z k i e w i c z, K. I l s k i, Pozna 2013,
s. 94–96.
46 Patria II, 57; komes tes Lamias wzmiankowany jest przez F i l o
t e u s z a (s. 113). Na temat pooenia tego spichlerza patrz
C. Mango, Le développement…, s. 54–55;
cf. P. Magdalino, Medieval…, s. 23–26.
Wstp
Dyskusj na temat stanu rzymskiej marynarki wojennej u progu VII
wieku rozpocz Constantin Zuckerman w tekcie Learning from the
enemy, a dokadniej w jego czci zatytuowanej The nauticatio and the
origins of the Byzantine war fleet. The Karabisianoi1. Propozycje
Zuckermana pojawiy si na marginesie rozwaa o walkach z Arabami w
wieku VII i powstaniu pierwszej staej, centralnej, bizantyskiej
marynarki wojennej – Karabisia- noi. W swoim tekcie Zuckerman
przeciwstawia si utosamianiu Karabi- sianoi, formacji korzeniami
sigajcej poowy VII w., z quaestura exercitus wprowadzonej
przez Justyniana, cho przyznaje za Michaelem Hendym2,
* Dr ukasz Róycki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,
Wydzia Historyczny, Instytut Historii.
1 C. Z u c k e r m a n, Learning from the Enemy and More.
Studies in “Dark Centuries” Byzantium, Mil 2, 2005,
s. 108–125.
2 M.F. H e n d y, Studies in the Byzantine Monetary Economy c.
300–1450, Cambridge 1985, s. 645–646.
u kasz Ró yck i *
Wszystk ie ok rt y cesarza Rozwa ania nad stanem rzymsk iej mar
ynark i wojennej za panowania
cesarza Maur ycjusza (582–602)
II
ukasz Róycki18
e obie struktury byy do siebie podobne na gruncie
administracyjnym3. Zdaniem Zuckermana: The continuity between the
6th- and the 7th-century military structures is very strong, the
main innovation being the creation of the Byzantine navy4.
Trudno jest si nie zgodzi z powyszym stwierdzeniem, pojawia si
jednak pytanie, co z rzymsk marynark wojenn przed stworzeniem
Karabisianoi? Czy Morze ródziemne byo dla Rzymian w VI w.
nadal Mare Nostrum, a jeli tak, to jaka sia czuwaa nad jego
bezpieczestwem? C. Zuckerman zaproponowa proste rozwizanie,
stwierdzajc, e pod koniec VI i na pocztku VII w. cesarska
marynarka wojenna nie istniaa. Jej odtworzenie miao by zwizane z
rosncym zagroeniem arabskim.
Okres panowania Justyniana Wielkiego jest dobrze poznany, a dziki
duej liczbie dokumentów mona przeledzi sposoby dziaania cesarskiej
administracji, tak jak miao to miejsce w przypadku quaestura
exercitus5 i póniejszego zaadaptowania struktur w ramach cesarskiej
floty temowej. Wywodzce si z cesarstwa rzymskiego
classis zarzdzane przez praefectus classis nie s potwierdzone
w ródach do pónego antyku6. Nie oznacza to, e cesarstwo bizantyskie
nie byo w stanie wystawi floty wojennej. Funkcjonowanie okrtów
wojennych w czasach Justyniana7 jest dobrze powiadczone ródowo,
nawet jeli flota, w skadzie której miay one funkcjonowa, bya
stworzona ad hoc8 na potrzeby kampanii wojennych. Taka nowa flota
musiaa posiada wasn struktur dowodzenia, zaplecze techniczne i
dostp do dowiadczonych marynarzy, ale po wykonaniu
3 C. Z u c k e r m a n, Learning…, s. 111–112. 4 Ibidem,
s. 133. 5 Cf. na przykad: V.I. Ve l k o v, Cities in
Thrace and Dacia in Late Antiquity (Studies
and Materials), Amsterdam 1977, s. 62 oraz czciowe
podsumowanie: F. C u r t a, The Making of the Slavs: History
and Archaeology of the Lower Danube Region c. 500–700, Cambridge
2001, s. 185–186.
6 Cf. doskonay wypis róde in: M. R e d d é, Mare nostrum. Les
infrastructures, le dispositif et l’histoire de la marine militaire
sous l’empire romain, Paris 1986.
7 Cz historyków na podstawie róde uznaa, e w czasach Justyniana
musiaa istnie silna i dobrze zorganizowana centralna flota
– cf. R. G a r d i n e r, The Age of the Galley:
Mediterranean Oared Vessels since pre-Classical Times, Conway 2004,
s. 91.