Miasto na skrzyżowaniu mórz i kontynentów
23
Transcript of Miasto na skrzyżowaniu mórz i kontynentów
jako miasto portowe
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
B Y Z A N T I N A L O D Z I E N S I A seria wydawnicza Katedry Historii Bizancjum U
z a o o n a p r z e z
Profesora Waldemara Cerana
XXIII
B Y Z A N T I N A L O D Z I E N S I A
XXIII
Wczesno- i redniobizantyski Konstantynopol jako miasto portowe
Redakcja Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
B Y Z A N T I N A L O D Z I E N S I A seria w ydawnicza Katedry Historii Bizancjum U
XXIII
K O M I T E T R E D A K C Y J N Y
Mirosaw J. Leszka – przewodniczcy Andrzej Kompa – sekretarz
Sawomir Bralewski Pawe Filipczak
Maciej Kokoszko Kiri Marinow
R E C E N Z E N T
dr hab. Szymon Olszaniec, Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
B I B L I O G R A F I I I N D E K S Y O P R A C O WA
Andrzej R. Hoasek
A D I U S T A C J A I K O R E K T A
Andrzej Kompa
S K A D I A M A N I E
Tomasz Pietras
O K A D K I L A Y O U T P R O J E K T O WA
Sebastian Buzar
A D R E S R E D A K C J I
Katedra Historii Bizancjum U ul. A. Kamiskiego 27a
90-219 ód, Polska [email protected]
Wydrukowano z dostarczonych Wydawnictwu gotowych materiaów ark. wyd. 21; ark. druk 21,75
Ilustracje na okadce © Kiri Marinow
© Copyright by the Authors, ód 2016 © Copyright for this edition Uniwersytet ódzki, ód 2016 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego
Wydanie I Zam. nr W.07167.15.0.K Printed in Poland Wydrukowano na papierze Stella Press 65 g dostarczonym przez Zing Sp. z o.o.
ISBN 978-83-8088-370-3 eISBN 978-83-8088-371-0
Spis treci
I Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. Mirosaw J. Leszka . . . . . . . . 5
II Wszystkie okrty cesarza. Rozwaania nad stanem rzymskiej marynarki wojennej za panowania cesarza Maurycjusza (582–602) ukasz Róycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
III Konstantynopolitaska eskadra cesarska w dobie panowania Komnenów (1081–1185) Marcin Böhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
IV Wygnani biskupi Konstantynopola w pónej staroytnoci i ich kontakty ze stolic nad Bosforem Rafa Kosiski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
V Chazarowie w Konstantynopolu (VII–XI w.) Jarosaw Dudek . . . . . . . 79
vi Miasto na skrzyowaniu mórz i kontynentów…
VI Miejsce portu w fabule dwunastowiecznego romansu bizanty- skiego Anna Kotowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
VII Winieta Konstantynopola na mapie z Ebstorf Piotr Kochanek . . . . . . 113
VIII Hodegon – z rozwaa nad pierwotn lokalizacj konstantynopo- litaskiego sanktuarium Piotr ukasz Grotowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
IX Pogaskie prywatne uroczystoci kommemoratywne w okresie wczesnobizantyskim Ireneusz Milewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Aneks
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Indeks nazw konstantynopolitaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Konstantynopol to miasto szczególne tak ze wzgldu na swoje wyjt- kowe miejsce w dziejach redniowiecznego wiata, jak i walory swego geograficznego pooenia. Usytuowane malowniczo nad zatok Zotego Rogu, Bosforem i morzem Marmara od swoich pocztków, jeszcze jako Bizancjum (Byzántion) zwizane byo z morzem. Szczególnie uwidocznio si to w czasach, kiedy sta si on centrum pastwowoci wschodnio- rzymskiej, wielk aglomeracj, zamieszkiwan przez setki tysicy ludzi. Wówczas gros zaopatrzenia ywnociowego, materiaów budowlanych, ale i np. dóbr luksusowych docierao drog morsk i wyadowywanych byo w konstantynopolitaskich portach. Drog morsk przybywali do Miasta w rónych celach take ludzie: posowie, kupcy, duchowni, pielgrzymi, ci, którzy marzyli o zrobieniu kariery i ci, którzy na cesarskim dworze dobija si chcieli sprawiedliwoci.
Konstantynopolitaskie porty, przystanie wrosy w tkank miejsk, stajc si trwaym i nieodcznym jej elementem. Tu kwit handel, kbiy si rzesze ludzi. Ale byy to równie miejsca, gdzie szerzya si przestp- czo, a niejednokrotnie wanie tu wybuchay poary, które pustoszyy cae dzielnice Miasta.
Wstp
Wstp2
Konstantynopol przyciga i przyciga zainteresowanie uczonych, take i tych, którzy badaj aspekt jego zwizków z morzem. W ten wanie nurt wpisuje si niniejsza ksika. Powstaa ona jako owoc sympozjum pod tytuem Miasto na skrzyowaniu mórz i kontynentów. Wczesno- i redniobizantyski Konstantynopol jako miasto portowe, które odbyo si w ramach XIX Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Szczecinie w dniu 17 wrzenia 2014 r. Zostao ono przygotowane pod kierunkiem prof. dra hab. Macieja Salamona i prof. dra hab. Mirosawa J. Leszki. Wzio w nim udzia 16 uczonych z siedmiu polskich orodków nauko- wych (Kraków, Pozna, Lublin, Gdask, Biaystok, ód, Opole), którzy w swoich referatach podejmowali róne aspekty historii Konstantynopola, jego topografii, ycia mieszkaców. Dziki temu, e wikszo uczestni- ków sympozjum zdecydowaa przygotowa swoje wystpienia do druku, powstaa ta ksika.
Prezentowany tom otwiera tekst autorstwa Mirosawa J. Leszki, w któ- rym przedstawione zostay w sposób syntetyczny przemiany w sieci kon- stantynopolitaskich portów w okresie IV–XII w. Dwa nastpne tek- sty powicone zostay flocie bizantyskiej. W pierwszym dr ukasz Róycki zastanawia si nad kwesti funkcjonowania bizantyskiej floty wojennej w dobie rzdów cesarza Maurycjusza (582–602). W drugim dr Marcin Böhm charakteryzuje aktywno stacjonujcej w Konstantyno- polu eskadry cesarskich okrtów wojennych za rzdów dynastii Komnenów. Kolejny tekst, autorstwa dr. hab. Rafaa Kosiskiego powicony zosta kierunkom zsyek konstantynopolitaskich biskupów w kontekcie pooenia bizantyskiej stolicy na morskich szlakach. W nastpnym fragmencie ksiki dr hab. Jarosaw Dudek charakteryzuje przejawy obec- noci Chazarów w Konstantynopolu w okresie redniobizantyskim. Dr hab. Anna Kotowska z kolei zajmuje si motywem portu w bizan- tyskim romansie, pochodzcym z XII wieku, a zatytuowanym Rodante i Dozykles, a bdcym dzieem konstantynopolitaskiego pisarza Teodora Prodromosa. Dr hab. Piotr Kochanek, autor nastpnego tekstu, doko- nuje wszechstronnej analizy winiety Konstantynopola, znajdujcej si na powstaej ok. 1300 roku mapie z Ebstorf. Dr Piotr ukasz Grotowski, w kolejnej partii ksiki, podejmuje trud ustalenia lokalizacji Hodegonu,
Wstp 3
konstantynopolskiego sanktuarium maryjnego. Natomiast dr hab. Ireneusz Milewski w nastpnej czci zajmuje si ceremoniami komme- moratywnymi celebrowanymi w rodowiskach pogaskich, zapewne te w Konstantynopolu, w IV w. Ksik koczy edycja i pierwszy przekad na jzyk polski Itinerarium Stefana z Nowogrodu (XIV w.), w którym znajduje si m.in. interesujca wzmianka o konstantynopolitaskim porcie Kontoskalion.
Mamy nadziej, e ju nawet ten nader skrótowy przegld tekstów zamieszczonych w niniejszej ksice zachci Czytelnika do signicia po ni.
Koczc niniejsze wprowadzenie chcielibymy gorco podzikowa Panu dr. hab. Szymonowi Olszacowi za przygotowanie recenzji wydaw- niczej niniejszej monografii.
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
Wanym elementem miejskiej infrastruktury Konstantynopola, jako istotnego orodka na morskich szlakach pónoantycznego i rednio- wiecznego wiata, byy porty. Rozwijay si one i podupaday w rytmie dyktowanym m.in. przez zmiany zachodzce w liczebnoci konstantyno- politaskiej populacji, a co za tym idzie jej potrzebami aprowizacyjnymi, jak równie zmieniajc si pozycj cesarstwa bizantyskiego w ówcze- snym wiecie czy wpywem rodowiska naturalnego.
Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie sieci najwaniejszych kon- stantynopolitaskich portów (Neorion i Bosforion nad Zotym Rogiem, Juliana / Zofii i Teodozjusza nad morzem Marmara) oraz ukazanie zmian w nich zachodzcych w okresie wczesno- i redniobizantyskim1.
* Profesor dr hab. Mirosaw J. Leszka, Uniwersytet ódzki, Wydzia Filozoficzno- -Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum.
1 Podstawowa literatura na temat konstantynopolitaskich portów w interesuj- cym mnie okresie: R. G u i l l a n d, Les ports de Byzance sur la Propontide, B 23, 1953, s. 181–238; R. J a n i n, Constantinople byzantine. Développement urbain et répertoire topo- graphique, Paris 1964, s. 225–240; W. M ü l l e r - W i e n e r, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls. Byzantion–Konstantinupolis–Istanbul bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts, Tübingen 1977, s. 56–63; C. M a n g o, Le développement urbain de Constantinople (IVe–VIIe siécles), Paris 1990, s. 14–15, 38–39; i d e m, The Development of Constantinople
Mirosaw J. Leszka*
Konstant ynopolita sk ie port y I V–XII w.
I
Mirosaw J. Leszka6
Byzantion, z którego wyrós Konstantynopol, dysponowa dwoma portami, znajdujcymi si nad zatok Zotego Rogu, która ze wzgl- du na swoje naturalne warunki znakomicie nadawaa si na tego typu obiekty. Byy to Bosporion (Bospórion / Prosforion [Prósforion]) i Neorion (Νεριον)2. Peniy one swoj rol take po tym, jak Konstantyn Wielki dokona przeksztacenia Bizancjum w miasto swojego imienia.
Moe to dziwi, ale nie dysponujemy przekazami ródowymi, które pozwoliyby na okrelenie ich dokadnego pooenia. Do tego trzeba doda, e wspóczesny ksztat konstantynopolitaskiego wybrzea róni si od tego z interesujcego nas tu okresu3. Mimo to do powszechnie umiejscawia si je pomidzy dzisiejszym mostem Galata a wzgórzem, które zajmuje obecnie Topkap Saray. Obszar ten dzisiaj zwany jest Sirkeci. Neorion najpewniej lea bardziej na zachód od Bosforionu, a jego bezporednie zaplecze stano- wi Strategion, jeden z najwaniejszych placów Konstantynopola4. Badania archeologiczne prowadzone na terenie Sirkeci pozwalaj przypuszcza, e port Bosporion znajdowa si na poudnie od Sepetçiler Kasr5.
as an Urban Centre, [in:] i d e m, Studies on Constantinople, Aldershot–Brookfield 1993, art. I, s. 120–121; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen von Byzantion–Konstantinupolis
–Istanbul, Tübingen 1994, s. 6–24; P. M a g d a l i n o, The Maritime Neighborhoods of Constantinople: Commercial and Residential Functions, Sixth to Twelfth Centuries, DOP 54, 2000, s. 209; K.R. D a r k, The Eastern Harbours of Early Byzantine Constantinople, B 75, 2005, s. 152–163; P. M a g d a l i n o, Medieval Constantinople, [in:] i d e m, Studies on the History and Topography of Byzantine Constantinople, Aldershot 2007, s. 20–22, 86–102; S. B a a r a n, ‘Iron Ways’ and an Ancient Harbour of the Marmara Cost, [in:] The
‘Old Ships’ of the ‘New Gate’, ed. U. K o c a b a , Istanbul 2008, s. 11–22; K. M a r i n o w, Porty, [in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizanty- skim, red. M.J. L e s z k a, T. Wo l i s k a, Warszawa 2011, s. 151–157; P. M a g d a l i n o, Harbors of Byzantine Constantinople, [in:] Stories from the Hidden Harbor: Shipwrecks of Yenikapi, ed. Z. K z l t a n, G. B a r a n Ç e l i k, Istanbul 2013, s. 11–15.
2 O portach Byzantionu patrz m.in. W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 6; o walorach Zotego Rogu jako naturalnego portu J.A. P e r t o s j a n, Drevnij gorod na beregach Bosfora. Istorieskie oerki, Moskva 1986, s. 5, 6; K. M a r i n o w, Porty…, s. 151.
3 Np.: C. M a n g o, The Shoreline of Constantinople in the Fourth Century, [in:] Byzantine Constantinople. Monuments, Topography and Everyday Life, ed. N. N e c i p o l u, Leiden–Boston–Köln 2001, s. 17–28; K.R. D a r k, The Eastern…, s. 153–154, 163.
4 K.R. D a r k, The Eastern…152–160, plan 1 (s. 161); K. M a r i n o w, Porty…, s. 151. 5 Z. K z l t a n, Excavations at Yenikap, Sirkeci and Üsküdar within Marmaray and
Metro Projects, [in:] Istanbul Archaeological Museums. Proceedings of the 1st Symposium
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 7
Cho dokadne pooenie, uksztatowanie i gboko obu portów pozostaj nieznane, to w nauce do mocno osadzony jest pogld, e roz- cigay si one na odcinku mniej wicej 700 m i dysponoway w sumie dugoci nabrzey sigajc ok. 1,5 km6; mogy by w tym samym czasie baz dla mniej ni dwustu statków7.
Wraz z rozwojem Konstantynopola, wzrostem liczby jego mieszka- ców, odgrywaniem przez nie coraz istotniejszej roli w ówczesnym wiecie okazao si, e Bosforion i Neorion nie s w stanie przyj rosncej liczby docierajcych do Konstantynopola jednostek pywajcych, dostarczaj- cych mieszkacom potrzebnych produktów, a szczególnie zboa. Powstaa wic konieczno rozszerzenia dotychczasowej infrastruktury portowej stoecznego miasta. T potrzeb dostrzeono ju raptem w trzydzieci lat po tym, jak Konstantyn Wielki dokona inauguracji miasta swojego imienia, a tym cesarzem, który podj jako pierwszy kroki zmierzajce do zaradzenia rosncym trudnociom w zapewnieniu obsugi przyby- wajcym do Konstantynopola statkom, by Julian Apostata. W czasie swojego pobytu w Miecie w 362 r. poleci przygotowa port, który od jego imienia nazwano portem Juliana (limé toú Ioulianoú). Nie wiadomo czy pomys wybudowania nowego portu zrodzi dopiero w pocztkach rzdów Juliana czy te powsta ju za Konstancjusza, i moe teraz zacz by wprowadzany w ycie. Bez wzgldu na to, jak byo w rzeczywisto- ci, to z Julianem tradycja ródowa wie si powstanie portu, co musi wiadczy o tym, e jego rola w wybudowaniu portu bya najistotniejsza8.
Port usytuowany zosta nad morzem Marmara, troch na zachód od Wielkiego Paacu i hipodromu9. Zosym pisa, e Julian zbudowa dla
on Marmara – Metro Salvage Excavations 5th–6th May 2008, ed.U. K o c a b a , Istanbul 2010, s. 16; K. M a r i n o w, Porty…, s. 151.
6 C. M a n g o, Le développement…, s. 39; i d e m, The development…, s. 120; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152.
7 C. M a n g o, Le développement…, s. 38 (187 statków); K. M a r i n o w, Porty…, s. 152. 8 Symbolicznym wyrazem roli jak odegra Julian w powstaniu portu byo wysta-
wienie w jego centrum posgu cesarza. Wedug J a n a M a l a l a s a (XVIII, 82) posg w roku 533 przewróci si, a na jego miejscu postawiono krzy.
9 Niedawno na temat pooenia portu pisa K.R. D a r k (The Eastern…, s. 160–163), z sugesti, e siga on bliej hipodromu ni to si generalnie sdzi i stanowi granic midzy Wielkim Paacem i zachodni czci Konstantynopola.
Mirosaw J. Leszka8
niego [Konstantynopola] wielki port (mégistos limés), który chroni okrty zagroone przez poudniowy wiatr, oraz portyk o ksztacie raczej pókolistym ni w linii w linii prostej prowadzcy do portu10. W Notycjach konstantyno- politaskich port Juliana okrelany jest mianem Portus Novus i sytuowany w III regionie11. Tak jak w przypadku Bosforionu i Neorionu trudno pre- cyzyjnie okreli jego rozmiary. Uzgodnienie przekazów ródowych ze wspóczesnym ksztatem konstantynopolitaskiego wybrzea Propontydy doprowadzio Cyrila Mango do wniosku, e port Juliana mia szeroko 600 m, z nabrzeem o dugoci 1 km, mogcym przyj ok. 125 statków12.
Po niespena pótora wieku, bo w 509 r., cesarz Anastazjusz I pole- ci oczyci obszar portu z muu i wybudowa falochron13, co by moe wpisywao si w jaki szerszy projekt renowacji konstantynopolitaskich nabrzey portowych14. Ponownie port Juliana i jego najblisze ssiedztwo stay si przedmiotem zakrojonych na szersz skal dziaa remontowych i budowlanych za panowania cesarza Justyna II (565–578), cho praw- dopodobniej pierwsze kroki w tym zakresie zostay poczynione jeszcze w kocu rzdów Justyniana15. Impulsem do podjcia prac by w pewnym stopniu poar z roku 561, który spustoszy okolice portu16.
Port za Justyna II zosta pogbiony i powikszony. Zmieniona zostaa wówczas jego nazwa. Na cze cesarskiej maonki nazwano go portem
10 Z o s y m, III, 11. 3 (tum. H. C i c h o c k a, s. 134). Jak z powyszego wynika oprócz infrastruktury potrzebnej do cumowania i obsugi statków, ale równie z portykami od strony ldu. Cf. Patria III, 37; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8.
11 Notycje konstantynopolitaskie, s. 232. 12 C. M a n g o, Le développement…, s. 39; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…,
s. 8–9; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152. 13 M a r c e l l i n K o m e s, a. 509; cf. Suda, vol. I, s. 187; R. J a n i n, Constantinople
byzantine…, s. 223. 14 J a n M a l a l a s, XVI, 21 (tu generalnie na temat dziaalnoci budowla-
nej Anastazjusza, w tym o pracach na terenie portów κα λιμνας νακαθρας); P r y s c j a n, 184–185; cf. C. C a p i z z i, L’imperatore Anastasio I (492–518). Studio sulla sua vita, le sua opera e la sua personalità, Roma 1969, s. 200; B. C r o k e, Commentary, [in:] M a r c e l l i n K o m e s, s. 114; J. B a r d i l l, Brickstamps of Constantinople, t. I, Text, Oxford 2004, s. 32.
15 Av. C a m e r o n, Notes on the Sophiae, the Sophianae and the Harbour of Sophia, B 37, 1967, s. 11–20.
16 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 21.
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 9
Zofii (limé tés Sofías, limé tón Sofión)17. W pobliu portu znajdowa si paac, noszcy równie imi Zofii, w którym cesarska para mieszkaa jesz- cze przed objciem wadzy. By moe pewien sentyment do tego miej- sca, poza innymi wzgldami, skoni Justyna do renowacji portu Juliana. Zachowaa si anegdotyczna opowie o tym, jak to wanie cesarzowa miaa nakoni Justyna do podjcia prac na terenie portu. Przebywajc którego dnia na tarasie swojego paacu, miaa zobaczy jak statki miota- ne s przez morze. Poruszona tym widokiem miaa uda si do Justyna i baga go, by da jej pienidze na wybudowanie portu. Cesarz przychyli si do jej proby i wyznaczy Narzesa, patrycjusza i prepozyta oraz Trojlosa, protowestiariusza, do wykonania tego zadania. Po tym, jak wywizali si oni ze swojej misji i wybudowali port, zosta on nazwany imieniem Zofii, a cesarz poleci na terenie portu wystawi posgi swojej ony, jej siostrze- nicy Arabii, swój wasny oraz Narzesa18.
Port Juliana / Zofii z pewnoci mia przede wszystkim charakter han- dlowy, ale nie jest wykluczone, e pod koniec VII w. peni równie funkcje militarne19 i tu stacjonowaa przynajmniej cz floty wojennej. Trzeba jednak przyzna, e przekaz ródowy, który wykorzystuje si do potwier- dzenia tego pogldu, nie ma zbyt wielkiej mocy. Chodzi o wzmiank w Chronografii Teofanesa, dotyczca uzurpacji Leoncjusza z 695 r. Wedug bizantyskiego chronografa bunt Leoncjusza rozpocz si na dromonach, które znajdoway si wanie w porcie Juliana (wówczas ju od ponad wieku Zofii)20. Problem w tym, e Teofanes wspomina a o trzech dro- monach, a caa sytuacja sprawia wraenie wyjtkowej, bowiem Leoncjusz, który niedawno opuci wizienie i dopiero co zosta strategiem temu Hellady, mia prawie natychmiast odpyn z Konstantynopola.
17 R. J a n i n, Constantinople byzantine…, s. 223; Av. C a m e r o n, Notes…, s. 14; Cf. A. B e r g e r, Untersuchungen zu den Patria Konstantinupoleos, Bonn 1988, s. 570–578; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; P. M a g d a l i n o, The Maritime…, s. 212–213, 216; K.R. D a r k, The Eastern…, s. 160–163; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152.
18 Patria III, 37. 19 Na ten temat m.in. W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; S. B a a r a n,
‘Iron Ways’…, s. 18. 20 Te o f a n e s AM 6187, s. 368 (co ciekawe, chronograf wzmiankuje obie nazwy);
W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 18.
Mirosaw J. Leszka10
Mona podejrzewa, e Justynian II, obawiajc si Leoncjusza, poleci od- separowa wzmiankowane trzy dromony od innych okrtów wojennych i kaza cumowa w porcie, który nie peni funkcji bazy floty wojennej.
Wiadomo, e w póniejszych czasie port Juliana / Zofii (tosamy z por- tem Kontoskalion – limé toú Kontoskalíou21) funkcje militarne peni z pewnoci, stajc si nawet gówn baza bizantyskiej floty22.
Ostatni wielki port wczesnobizantyskiej stolicy urzdzono ok. 390 r. nad morzem Marmara za panowania Teodozjusza I. Od imienia tego wadcy zwany by Portus Theodosiacus23. Powsta on w gboko wcinaj- cej si w ld zatoce, u ujcia rzeki Likos. Miejsce to stanowio naturalny port. Zosta on powikszony przez wybudowanie biegncego od stro- ny poudniowej w kierunku wschód-zachód falochronu24. By najwik- szym portem Konstantynopola. Dugo nadbrzea wynosia ok. 1,5 km i, jak si szacuje, mogo przy nim cumowa jednoczenie blisko dwiecie statków25. Szczególnie istotn rol odgrywa on do poowy VII w., kiedy w wyniku arabskich podbojów Konstantynopol odcity zosta od dostaw egipskiego zboa26. Po kryzysie VIII w. port odgrywa pewn rol
21 R. J a n i n, Constantinople byzantine…, s. 221–223; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 9; C. M a n g o, Le développement…, s. 38; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152.
22 W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 76; S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 18. Cf. Patria III, 37. Port ten zwany by równie portem Cezariusza (toú Kaisaríou liméni). Wiadomo, e za czasów Teofila wybudowano tu wielki arsena (W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; cf. C. P u l a k, R. I n g r a m, M. J o n e s, Eight Byzantine Shipwrecks from the Theodosian Harbour Excavations at Yenikap in Istanbul, Turkey: an introduction, IJNA 44.1, 2015, s. 40).
23 Cho pewnym jest, e budowa portu zakoczya si za panowania Teodozjusza I, to istniej pewne przesanki, by sdzi, e rozpocza si ona jeszcze za cesarza Walensa. Na ten temat patrz C. M a n g o, The Shoreline…, s. 25; K. M a r i n o w, Porty…, s. 153. Kwesti dyskusyjn jest zwizek portu Teodozjusza z portem Eleuteriusza (limé toú Eleutheríou). Cz badaczy uwaa, e jest to inna nazwa tego pierwszego. Inni sdz, i ten drugi powsta za panowania Konstantyna Wielkiego i to z niego (portu, rzecz jasna) wyrós port Teodozjusza, wreszcie s i tacy, którzy przypuszczaj, e lea on dalej na wschód (S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 18–19, tam dalsza literatura przedmiotu).
24 S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 15; cf. K. M a r i n o w, Porty…, s. 154. 25 R. J a n i n, Constantinople byzantine…, s. 218–220; C. M a n g o, Le développement…,
s. 39–40; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 10–11; K. M a r i n o w, Porty…, s. 153. 26 S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 21; R. A s a l, Theodosian Harbour and Sea Trade
In Byzantine Istanbul, [in:] Istanbul…, s. 154; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. Port
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 11
w IX–XI w., przyjmujc statki mniejszych – ni we wczeniejszych okresach – rozmiarów i bdc schronieniem dla odzi rybackich27. W XII w. ze wzgl- du na zamulenie spowodowane przez Likos przesta spenia rol portu28.
Nasza wiedza o porcie Teodozjusza w ostatniej dekadzie stale si wzbo- gaca, a to ze wzgldu na badania archeologiczne prowadzone od 2004 r. na jego obszarze w ramach projektu Marmaray29.
Wybudowanie portu Teodozjusza zakoczyo proces poszerzania prze- strzeni portowej. Jak sdzi Cyril Mango, w tym momencie Konstantyno- pol dysponowa nadbrzeami portowymi dugoci ok. 4.5 km30, co w peni zaspokaja miao obsug statków, potrzebnych do zabezpieczenia dostaw drog morsk produktów potrzebnych mieszkacom.
Pomimo wybudowania dwóch duych portów nad brzegami Pro- pontydy, co najmniej do poowy VI w. gównym centrum portowym Konstantynopola pozostawa Zoty Róg31. Uczeni zastanawiali si, kiedy i co zadecydowao o przeniesieniu ciaru obsugi handlu morskiego do portów nad morzem Marmara. Wydaje si do prawdopodobne, e nastpio to pod koniec rzdów Justyniana I. Dysponujemy przekazem ródowym, wedle którego to cesarz Justynian przeniós morski handel (ϑαλασσον μπρων) z Neorionu do portu Juliana32. P. Magdalino w pole- mice z Cyrilem Mango przekonujco uzasadni dlaczego przekazu tego nie mona odrzuci i wiza z Justynianem I, a nie Justynianem II33. Wedug tego uczonego wydarzeniami, które poday w wtpliwo bezpieczestwa Zotego Rogu, byy najazd Kutrigurów w 559 r., oraz spalenie magazynów
Teodozjusza w okresie wczesnobizantyskim nie by jedynie miejscem, gdzie przyj- mowane byo zboe. Tu dokonywano przeadunku choby materiaów budowlanych (marmur prokonezyjski, cegy, drewno).
27 R. A s a l, Theodosian Harbour…, s. 156; S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 121; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156–157.
28 Z. K z l t a n, Excavations…, s. 2–3; K. M a r i n o w, Porty…, s. 153. 29 Na temat wyników dotychczasowych bada patrz m.in. The ‘Old Ships’…;
Istanbul…; Stories from…; K. M a r i n o w, Porty…, s. 153–157. 30 C. M a n g o, The development…, s. 120; cf. K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. 31 C. M a n g o, Le développement…, s. 40; P. M a g d a l i n o, The Maritime…,
s. 211–212; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. 32 Krótkie zapiski historyczne, 72; Patria II, 68. 33 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 20–21.
Mirosaw J. Leszka12
portowych w 561 r. w efekcie zamieszek wywoanych przez Bkitnych34. By moe wpyw na decyzj cesarza miao zjawisko przenoszenia si osad- nictwa i handlu znad Zotego Rogu, na tereny nad morzem Marmara, co mogo by spowodowane pogorszeniem warunków ycia na tym obszarze spowodowanym przez nawiewanie nieprzyjemnych zapachów z rozkada- jcych si cia ofiar epidemii z 542 r., które pochowane zostay w Sykach35. Trzeba równie pamita, e epidemia spowodowaa znaczne zmniejszenie liczby konstantynopolitaskiej ludnoci, co z oczywistych powodów szcze- gólnie dotkno gsto zamieszkane dzielnice na zapleczu Zotego Rogu.
Decyzja cesarza nie oznaczaa, rzecz jasna, e Zoty Róg i jego bezpo- rednia okolica przestay odgrywa jakkolwiek rol w obsudze handlu morskiego czy szerzej rzecz ujmujc w egludze, ale z pewnoci jego rola zdecydowanie ulega ograniczeniu. wiadczy o tym fakt, e znika ze ró- de port Bosforion36, a Neorion pod koniec VII w., trzeba byo oczyszcza z naniesionego muu. Stao si to za panowania cesarza Leoncjusza37. Jak si sdzi, Neorion peni mia odtd funkcje bazy floty wojennej38. Pored- nio wystpowanie tego zjawiska potwierdza obserwacja, e nie syszymy, by w okolicach Zotego Rogu wznoszone byy jakie nowe budowle39.
34 I d e m, Medieval…, s. 21; na temat najazdu Kutrigurów i reakcji na konstantyno- politaczyków – M.J. L e s z k a, Konstantynopolitaczycy w obliczu klsk elementarnych i zagroenia ze strony barbarzyców, [in:] A. K o m p a, M.J. L e s z k a, T. Wo l i s k a, Mieszkacy stolicy wiata. Konstantynopolitaczycy midzy staroytnoci i redniowieczem, ód 2014, s. 342–344.
35 P. M a g d a l i n o, Maritime…, s. 218–219. 36 C. M a n g o, The Development…, s. 120. 37 Te o f a n e s, AM 6190, s. 370; P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 20. Badacz ten
sugeruje, e wiadczy to o tym, e port ten przed 698 r. od jakiego czasu by nieuywa- ny. Wydaje si, e jest to sd zbyt daleko idcy. Konstantynopolitaskie porty od czasu do czasu przechodziy takie zabiegi i wcale to nie oznaczao, e w okresie je poprzedza- jcym nie peniy swoich funkcji. By moe oczyszczenie portu Neorion w 698 r. byo spowodowane przede wszystkim, co nadmieniem powyej, wyznaczenia mu nowej roli jako portu wojennego. W VII w. Neorion móg z powodzeniem obsugiwa, jak sdz, mniejsze statki i odzie rybackie.
38 C. M a n g o, The Development…, s. 120. 39 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 21, przyp. 30. Jedyn budowl, która z pewnoci
powstaa w okolicach Neorionu tu po panowaniu Justyniana I, jest koció Theotokos τ Πρωτασου.
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 13
Z kolei o znaczeniu portu Zofii wiadczy ma m.in. wanie inten- sywna dziaalno budowlana, widoczna nie tylko w okresie panowania Justyna II, ale i w okresie póniejszym oraz lady wskazujce na istnienie w okolicach portu obiektów handlowych i rzemielniczych oraz siedzib40. Wydaje si, e port Zofii odgrywa rol najwaniejszego portu konstanty- nopolitaskiego do X w. Pewne oywienie nad Zotym Rogiem uwidacz- nia zaczyna si od drugiej poowy X w., a wiek XI przynosi przejcie przez ten rejon gównej roli w obsudze statków przybywajcych do Konstanty- nopola. Tak jak nie do koca jasne s powody utraty przez porty Zotego Rogu w 2. poowie VI w. dominujcej roli, tak niepena jest nasza wiedza na temat przyczyny odzyskania utraconej pozycji. Wydaje si, e naley wiza to z aktywnoci handlow obywateli miast woskich (Wenecji, Pizy, Genui) w tym rejonie Konstantynopola. Zaowocowao to wymusze- niem dla nich na bizantyskich wadcach przywilejów handlowych i prawa do osiedlenia si tutaj. Proces ten rozpocz Aleksy I Komnen, a kontynu- owali Manuel I, Izaak i Aleksy Angelosowie41. Nie bez znaczenia musia by równie proces zamulania si portów nad morzem Marmara, czego efektem bya likwidacja portu Teodozjusza i ograniczenie funkcji portu
40 Szerzej na ten temat pisze P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 21–22; i d e m, Maritime…, s. 212–214.
41 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 77, 87; i d e m, Maritime…, s. 220–226; M. B a l a r d, Genueczycy w Cesarstwie Bizantyskim, PNH 10.2, 2011, s. 54–56; M. K a p l a n, Konstantynopol a gospodarka miejska, [in:] wiat Bizancjum, t. II, Cesarstwo bizantyskie 641–1204, red. J-C. C h e y n e t, tum. A. G r a b o , Kraków 2011, s. 288–289. Ju w X w. obserwuje si aktywno Amalfitaczyków i Wenecjan. Jak sdzi P. Magdalino, okolice Zotego Rogu byy obszarem, gdzie zwykle funkcjo- nowali zagraniczni kupcy. Woscy handlarze, jego zdaniem, zaczli rozwija swoj dziaalno poprzez zwizki z Arabami, którzy w Perama mieli swoje mitaton. Warto zwróci równie uwag na wosk aktywno w Perze, znajdujcej si po drugiej stronie Zotego Rogu.
Pierwszy przywilej cesarski otrzymali Wenecjanie. Najpewniej stao si to w 1082 (P. F r a n k o p a n, Byzantine trade privileges to Venice in the eleventh century: the chryso- bull of 1092, JMH 30, 2004, s. 135–160). Zosta on rozszerzony w 1148 i 1189 r. Ich dziel- nica znajdowaa si obok Peramy. Pizaczycy uzyskali prawo do osadnictwa nad Zotym Rogiem w 1111–1112 r., a póniej w 1189 r., za Genueczycy w 1170, a nastpnie w 1192 i 1202 r. Kwartay zamieszkae przez nich zajte znajdoway si na zapleczu Neorionu i Bosforionu.
Mirosaw J. Leszka14
Juliana / Zofii / Kontoskalion przede wszystkim do wypeniania zada bazy floty wojennej.
Konstantynopol poza scharakteryzowanymi powyej portami dyspo- nowa szeregiem przystani, które uzupeniay ich dziaalno, odrywajc przede wszystkim rol w egludze kabotaowej czy w ryboówstwie. Gwoli przykadu warto wspomnie tu choby o przystani przy paacu Bukoleon nad morzem Marmara czy przy paacu Mamasa nad Bosforem42.
Na zapleczu portów powstay magazyny, w których skadowane byy najwaniejsze z perspektywy aprowizacji Konstantynopola produkty, a wic zboe i oliwa. W pobliu portów nad Zotym Rogiem w V regio- nie funkcjonoway w okresie wczesnobizantyskim trzy wielkie magazyny zboowe, a mianowicie: Troadzkie (Horrea Troadensia), Konstancju- szowe (Horrea Constantiaca), Walentyskie (Horrea Valentiaca) oraz skad oliwy (Horrea Olearia)43. Na zapleczu portów nad morzem Marmara, w celu obsugi dostaw zboa egipskiego powstay w IX regionie dwa kolej- ne spichlerze. By to spichlerz Teodozjaski (Horreum Theodosianum) i spichlerze Aleksandryjskie (Horrea Alexandrina)44. Wzmiankowane obiekty znajdoway si w rkach pastwa. Epidemia dumy z pocztku lat czterdziestych VI w. zdecydowanie zmniejszya populacj konstan- tynopolitaczyków45. W konsekwencji tego nie nastpi dalszy rozrost
42 List tego typu obiektów znajdzie czytelnik w pracy W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 9–11.
43 Notycje konstantynopolitaskie, s. 233–234; V. P r i g e n t, Stockage du grain dans le monde byzantin (VIIe–XIIe siècle), MEFRM 120.1, 2008, s. 30; C. M a n g o, Le déve- loppement…, s. 40; P. M a g d a l i n o, Maritime…, s. 211–212; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. Na temat zaopatrzenia Konstantynopola w oliw cf. B. S i r k s, Food for Rome. The Legal Structure of Transportation and Processing of Supplies for the Imperial Distributions in Rome and Constantinople, Amsterdam 1991, s. 388–394.
44 Notycje konstantynopolitaskie, s. 237; C. M a n g o, Le développement…, s. 40; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 9; P. M a g d a l i n o, Maritime…, s. 211, 213; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156.
45 Wedug badaczy Konstantynopol móg straci wówczas od 20 do 50 procent swoich mieszkaców. Przy zaoeniu, e miasto liczyo ich w chwili wybuchu epidemii
400–500 tys., to w czasie jej trwania umrze mogo od 80 do 250 tys. ludzi. Szerzej na ten temat: P. A l l e n, The „Justinianic” Plague, B 49, 1979, s. 10–13; D. S t a t h a k o p o u l o s, Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Subsistence Crises and Epidemics, Birmingham 2004, s. 139–141; M. Wó j c i k,
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 15
zaplecza magazynowego konstantynopolitaskich portów, a wrcz prze- ciwnie rozpocz si proces jego zmniejszania. Wydaje si, e okoo roku 900 istnia ju tylko jeden taki publiczny magazyn, noszcy nazw Lamia (tés Lamias). Znajdowa si on w pobliu portu Juliana / Zofii i jest on czony ze spichlerzami Aleksandryjskimi46.
Powysze rozwaania zobrazoway Czytelnikowi przynajmniej w jakim stopniu zmiany zachodzce w sieci najwaniejszych konstan- tynopolitaskich portów. Byy one odpowiedzi na to, co dziao si tak w samym Miecie, jak i w otaczajcym wiecie. W pierwszym wieku istnie- nia Konstantynopola, charakteryzujcym si jego bardzo dynamicznym rozwojem i kilkudziesiciokrotnym wzrostem liczby ludnoci nastpia rozbudowa portów nad Zotym Rogiem i powstanie nowych nad morzem Marmara (port Juliana, port Teodozjusza), które zapewniay zabezpie- czenie obsugi statków dostarczajcych zaopatrzenie dla bizantyskiej stolicy. Radykalne zmniejszenie liczby ludnoci, które nastpio w latach czterdziestych VI wieku, a dotkno przede wszystkim te rejony Kon- stantynopola, które znajdoway si na zapleczu Zotego Rogu, byo jedn z podstawowych przyczyn przeniesienia ciaru obsugi statków, przyby- wajcych do Konstantynopola na porty nad morzem Marmara. Wreszcie naturalne zjawisko, jakim byo zamulanie tych ostatnich, a przede wszyst- kim portu Teodozjusza, przy jednoczesnym pojawieniem si kupców obcego pochodzenia (gównie italskiego), zainteresowanych okolicami Zotego Rogu przynioso z kolei odrodzenie infrastruktury portowej tego ostatniego (XI w.)
Plaga Justyniana: Cesarstwo wobec epidemii, ZP.UKSW 11.1, 2011, s. 393–395; cf. K. P o l e k, Pandemia, epidemia i katastrofy naturalne a przemiany gospodarcze w strefie ródziemnomorskiej w VI w., [in:] Homo, qui sentit. Ból i przyjemno w rednio- wiecznej kulturze Wschodu i Zachodu, red. J. B a n a s z k i e w i c z, K. I l s k i, Pozna 2013, s. 94–96.
46 Patria II, 57; komes tes Lamias wzmiankowany jest przez F i l o t e u s z a (s. 113). Na temat pooenia tego spichlerza patrz C. Mango, Le développement…, s. 54–55; cf. P. Magdalino, Medieval…, s. 23–26.
Wstp
Dyskusj na temat stanu rzymskiej marynarki wojennej u progu VII wieku rozpocz Constantin Zuckerman w tekcie Learning from the enemy, a dokadniej w jego czci zatytuowanej The nauticatio and the origins of the Byzantine war fleet. The Karabisianoi1. Propozycje Zuckermana pojawiy si na marginesie rozwaa o walkach z Arabami w wieku VII i powstaniu pierwszej staej, centralnej, bizantyskiej marynarki wojennej – Karabisia- noi. W swoim tekcie Zuckerman przeciwstawia si utosamianiu Karabi- sianoi, formacji korzeniami sigajcej poowy VII w., z quaestura exercitus wprowadzonej przez Justyniana, cho przyznaje za Michaelem Hendym2,
* Dr ukasz Róycki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydzia Historyczny, Instytut Historii.
1 C. Z u c k e r m a n, Learning from the Enemy and More. Studies in “Dark Centuries” Byzantium, Mil 2, 2005, s. 108–125.
2 M.F. H e n d y, Studies in the Byzantine Monetary Economy c. 300–1450, Cambridge 1985, s. 645–646.
u kasz Ró yck i *
Wszystk ie ok rt y cesarza Rozwa ania nad stanem rzymsk iej mar ynark i wojennej za panowania
cesarza Maur ycjusza (582–602)
II
ukasz Róycki18
e obie struktury byy do siebie podobne na gruncie administracyjnym3. Zdaniem Zuckermana: The continuity between the 6th- and the 7th-century military structures is very strong, the main innovation being the creation of the Byzantine navy4.
Trudno jest si nie zgodzi z powyszym stwierdzeniem, pojawia si jednak pytanie, co z rzymsk marynark wojenn przed stworzeniem Karabisianoi? Czy Morze ródziemne byo dla Rzymian w VI w. nadal Mare Nostrum, a jeli tak, to jaka sia czuwaa nad jego bezpieczestwem? C. Zuckerman zaproponowa proste rozwizanie, stwierdzajc, e pod koniec VI i na pocztku VII w. cesarska marynarka wojenna nie istniaa. Jej odtworzenie miao by zwizane z rosncym zagroeniem arabskim.
Okres panowania Justyniana Wielkiego jest dobrze poznany, a dziki duej liczbie dokumentów mona przeledzi sposoby dziaania cesarskiej administracji, tak jak miao to miejsce w przypadku quaestura exercitus5 i póniejszego zaadaptowania struktur w ramach cesarskiej floty temowej. Wywodzce si z cesarstwa rzymskiego classis zarzdzane przez praefectus classis nie s potwierdzone w ródach do pónego antyku6. Nie oznacza to, e cesarstwo bizantyskie nie byo w stanie wystawi floty wojennej. Funkcjonowanie okrtów wojennych w czasach Justyniana7 jest dobrze powiadczone ródowo, nawet jeli flota, w skadzie której miay one funkcjonowa, bya stworzona ad hoc8 na potrzeby kampanii wojennych. Taka nowa flota musiaa posiada wasn struktur dowodzenia, zaplecze techniczne i dostp do dowiadczonych marynarzy, ale po wykonaniu
3 C. Z u c k e r m a n, Learning…, s. 111–112. 4 Ibidem, s. 133. 5 Cf. na przykad: V.I. Ve l k o v, Cities in Thrace and Dacia in Late Antiquity (Studies
and Materials), Amsterdam 1977, s. 62 oraz czciowe podsumowanie: F. C u r t a, The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region c. 500–700, Cambridge 2001, s. 185–186.
6 Cf. doskonay wypis róde in: M. R e d d é, Mare nostrum. Les infrastructures, le dispositif et l’histoire de la marine militaire sous l’empire romain, Paris 1986.
7 Cz historyków na podstawie róde uznaa, e w czasach Justyniana musiaa istnie silna i dobrze zorganizowana centralna flota – cf. R. G a r d i n e r, The Age of the Galley: Mediterranean Oared Vessels since pre-Classical Times, Conway 2004, s. 91.
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
B Y Z A N T I N A L O D Z I E N S I A seria wydawnicza Katedry Historii Bizancjum U
z a o o n a p r z e z
Profesora Waldemara Cerana
XXIII
B Y Z A N T I N A L O D Z I E N S I A
XXIII
Wczesno- i redniobizantyski Konstantynopol jako miasto portowe
Redakcja Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
B Y Z A N T I N A L O D Z I E N S I A seria w ydawnicza Katedry Historii Bizancjum U
XXIII
K O M I T E T R E D A K C Y J N Y
Mirosaw J. Leszka – przewodniczcy Andrzej Kompa – sekretarz
Sawomir Bralewski Pawe Filipczak
Maciej Kokoszko Kiri Marinow
R E C E N Z E N T
dr hab. Szymon Olszaniec, Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
B I B L I O G R A F I I I N D E K S Y O P R A C O WA
Andrzej R. Hoasek
A D I U S T A C J A I K O R E K T A
Andrzej Kompa
S K A D I A M A N I E
Tomasz Pietras
O K A D K I L A Y O U T P R O J E K T O WA
Sebastian Buzar
A D R E S R E D A K C J I
Katedra Historii Bizancjum U ul. A. Kamiskiego 27a
90-219 ód, Polska [email protected]
Wydrukowano z dostarczonych Wydawnictwu gotowych materiaów ark. wyd. 21; ark. druk 21,75
Ilustracje na okadce © Kiri Marinow
© Copyright by the Authors, ód 2016 © Copyright for this edition Uniwersytet ódzki, ód 2016 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego
Wydanie I Zam. nr W.07167.15.0.K Printed in Poland Wydrukowano na papierze Stella Press 65 g dostarczonym przez Zing Sp. z o.o.
ISBN 978-83-8088-370-3 eISBN 978-83-8088-371-0
Spis treci
I Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. Mirosaw J. Leszka . . . . . . . . 5
II Wszystkie okrty cesarza. Rozwaania nad stanem rzymskiej marynarki wojennej za panowania cesarza Maurycjusza (582–602) ukasz Róycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
III Konstantynopolitaska eskadra cesarska w dobie panowania Komnenów (1081–1185) Marcin Böhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
IV Wygnani biskupi Konstantynopola w pónej staroytnoci i ich kontakty ze stolic nad Bosforem Rafa Kosiski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
V Chazarowie w Konstantynopolu (VII–XI w.) Jarosaw Dudek . . . . . . . 79
vi Miasto na skrzyowaniu mórz i kontynentów…
VI Miejsce portu w fabule dwunastowiecznego romansu bizanty- skiego Anna Kotowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
VII Winieta Konstantynopola na mapie z Ebstorf Piotr Kochanek . . . . . . 113
VIII Hodegon – z rozwaa nad pierwotn lokalizacj konstantynopo- litaskiego sanktuarium Piotr ukasz Grotowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
IX Pogaskie prywatne uroczystoci kommemoratywne w okresie wczesnobizantyskim Ireneusz Milewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Aneks
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Indeks nazw konstantynopolitaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Konstantynopol to miasto szczególne tak ze wzgldu na swoje wyjt- kowe miejsce w dziejach redniowiecznego wiata, jak i walory swego geograficznego pooenia. Usytuowane malowniczo nad zatok Zotego Rogu, Bosforem i morzem Marmara od swoich pocztków, jeszcze jako Bizancjum (Byzántion) zwizane byo z morzem. Szczególnie uwidocznio si to w czasach, kiedy sta si on centrum pastwowoci wschodnio- rzymskiej, wielk aglomeracj, zamieszkiwan przez setki tysicy ludzi. Wówczas gros zaopatrzenia ywnociowego, materiaów budowlanych, ale i np. dóbr luksusowych docierao drog morsk i wyadowywanych byo w konstantynopolitaskich portach. Drog morsk przybywali do Miasta w rónych celach take ludzie: posowie, kupcy, duchowni, pielgrzymi, ci, którzy marzyli o zrobieniu kariery i ci, którzy na cesarskim dworze dobija si chcieli sprawiedliwoci.
Konstantynopolitaskie porty, przystanie wrosy w tkank miejsk, stajc si trwaym i nieodcznym jej elementem. Tu kwit handel, kbiy si rzesze ludzi. Ale byy to równie miejsca, gdzie szerzya si przestp- czo, a niejednokrotnie wanie tu wybuchay poary, które pustoszyy cae dzielnice Miasta.
Wstp
Wstp2
Konstantynopol przyciga i przyciga zainteresowanie uczonych, take i tych, którzy badaj aspekt jego zwizków z morzem. W ten wanie nurt wpisuje si niniejsza ksika. Powstaa ona jako owoc sympozjum pod tytuem Miasto na skrzyowaniu mórz i kontynentów. Wczesno- i redniobizantyski Konstantynopol jako miasto portowe, które odbyo si w ramach XIX Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Szczecinie w dniu 17 wrzenia 2014 r. Zostao ono przygotowane pod kierunkiem prof. dra hab. Macieja Salamona i prof. dra hab. Mirosawa J. Leszki. Wzio w nim udzia 16 uczonych z siedmiu polskich orodków nauko- wych (Kraków, Pozna, Lublin, Gdask, Biaystok, ód, Opole), którzy w swoich referatach podejmowali róne aspekty historii Konstantynopola, jego topografii, ycia mieszkaców. Dziki temu, e wikszo uczestni- ków sympozjum zdecydowaa przygotowa swoje wystpienia do druku, powstaa ta ksika.
Prezentowany tom otwiera tekst autorstwa Mirosawa J. Leszki, w któ- rym przedstawione zostay w sposób syntetyczny przemiany w sieci kon- stantynopolitaskich portów w okresie IV–XII w. Dwa nastpne tek- sty powicone zostay flocie bizantyskiej. W pierwszym dr ukasz Róycki zastanawia si nad kwesti funkcjonowania bizantyskiej floty wojennej w dobie rzdów cesarza Maurycjusza (582–602). W drugim dr Marcin Böhm charakteryzuje aktywno stacjonujcej w Konstantyno- polu eskadry cesarskich okrtów wojennych za rzdów dynastii Komnenów. Kolejny tekst, autorstwa dr. hab. Rafaa Kosiskiego powicony zosta kierunkom zsyek konstantynopolitaskich biskupów w kontekcie pooenia bizantyskiej stolicy na morskich szlakach. W nastpnym fragmencie ksiki dr hab. Jarosaw Dudek charakteryzuje przejawy obec- noci Chazarów w Konstantynopolu w okresie redniobizantyskim. Dr hab. Anna Kotowska z kolei zajmuje si motywem portu w bizan- tyskim romansie, pochodzcym z XII wieku, a zatytuowanym Rodante i Dozykles, a bdcym dzieem konstantynopolitaskiego pisarza Teodora Prodromosa. Dr hab. Piotr Kochanek, autor nastpnego tekstu, doko- nuje wszechstronnej analizy winiety Konstantynopola, znajdujcej si na powstaej ok. 1300 roku mapie z Ebstorf. Dr Piotr ukasz Grotowski, w kolejnej partii ksiki, podejmuje trud ustalenia lokalizacji Hodegonu,
Wstp 3
konstantynopolskiego sanktuarium maryjnego. Natomiast dr hab. Ireneusz Milewski w nastpnej czci zajmuje si ceremoniami komme- moratywnymi celebrowanymi w rodowiskach pogaskich, zapewne te w Konstantynopolu, w IV w. Ksik koczy edycja i pierwszy przekad na jzyk polski Itinerarium Stefana z Nowogrodu (XIV w.), w którym znajduje si m.in. interesujca wzmianka o konstantynopolitaskim porcie Kontoskalion.
Mamy nadziej, e ju nawet ten nader skrótowy przegld tekstów zamieszczonych w niniejszej ksice zachci Czytelnika do signicia po ni.
Koczc niniejsze wprowadzenie chcielibymy gorco podzikowa Panu dr. hab. Szymonowi Olszacowi za przygotowanie recenzji wydaw- niczej niniejszej monografii.
Mirosaw J. Leszka, Kiri Marinow
Wanym elementem miejskiej infrastruktury Konstantynopola, jako istotnego orodka na morskich szlakach pónoantycznego i rednio- wiecznego wiata, byy porty. Rozwijay si one i podupaday w rytmie dyktowanym m.in. przez zmiany zachodzce w liczebnoci konstantyno- politaskiej populacji, a co za tym idzie jej potrzebami aprowizacyjnymi, jak równie zmieniajc si pozycj cesarstwa bizantyskiego w ówcze- snym wiecie czy wpywem rodowiska naturalnego.
Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie sieci najwaniejszych kon- stantynopolitaskich portów (Neorion i Bosforion nad Zotym Rogiem, Juliana / Zofii i Teodozjusza nad morzem Marmara) oraz ukazanie zmian w nich zachodzcych w okresie wczesno- i redniobizantyskim1.
* Profesor dr hab. Mirosaw J. Leszka, Uniwersytet ódzki, Wydzia Filozoficzno- -Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum.
1 Podstawowa literatura na temat konstantynopolitaskich portów w interesuj- cym mnie okresie: R. G u i l l a n d, Les ports de Byzance sur la Propontide, B 23, 1953, s. 181–238; R. J a n i n, Constantinople byzantine. Développement urbain et répertoire topo- graphique, Paris 1964, s. 225–240; W. M ü l l e r - W i e n e r, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls. Byzantion–Konstantinupolis–Istanbul bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts, Tübingen 1977, s. 56–63; C. M a n g o, Le développement urbain de Constantinople (IVe–VIIe siécles), Paris 1990, s. 14–15, 38–39; i d e m, The Development of Constantinople
Mirosaw J. Leszka*
Konstant ynopolita sk ie port y I V–XII w.
I
Mirosaw J. Leszka6
Byzantion, z którego wyrós Konstantynopol, dysponowa dwoma portami, znajdujcymi si nad zatok Zotego Rogu, która ze wzgl- du na swoje naturalne warunki znakomicie nadawaa si na tego typu obiekty. Byy to Bosporion (Bospórion / Prosforion [Prósforion]) i Neorion (Νεριον)2. Peniy one swoj rol take po tym, jak Konstantyn Wielki dokona przeksztacenia Bizancjum w miasto swojego imienia.
Moe to dziwi, ale nie dysponujemy przekazami ródowymi, które pozwoliyby na okrelenie ich dokadnego pooenia. Do tego trzeba doda, e wspóczesny ksztat konstantynopolitaskiego wybrzea róni si od tego z interesujcego nas tu okresu3. Mimo to do powszechnie umiejscawia si je pomidzy dzisiejszym mostem Galata a wzgórzem, które zajmuje obecnie Topkap Saray. Obszar ten dzisiaj zwany jest Sirkeci. Neorion najpewniej lea bardziej na zachód od Bosforionu, a jego bezporednie zaplecze stano- wi Strategion, jeden z najwaniejszych placów Konstantynopola4. Badania archeologiczne prowadzone na terenie Sirkeci pozwalaj przypuszcza, e port Bosporion znajdowa si na poudnie od Sepetçiler Kasr5.
as an Urban Centre, [in:] i d e m, Studies on Constantinople, Aldershot–Brookfield 1993, art. I, s. 120–121; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen von Byzantion–Konstantinupolis
–Istanbul, Tübingen 1994, s. 6–24; P. M a g d a l i n o, The Maritime Neighborhoods of Constantinople: Commercial and Residential Functions, Sixth to Twelfth Centuries, DOP 54, 2000, s. 209; K.R. D a r k, The Eastern Harbours of Early Byzantine Constantinople, B 75, 2005, s. 152–163; P. M a g d a l i n o, Medieval Constantinople, [in:] i d e m, Studies on the History and Topography of Byzantine Constantinople, Aldershot 2007, s. 20–22, 86–102; S. B a a r a n, ‘Iron Ways’ and an Ancient Harbour of the Marmara Cost, [in:] The
‘Old Ships’ of the ‘New Gate’, ed. U. K o c a b a , Istanbul 2008, s. 11–22; K. M a r i n o w, Porty, [in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizanty- skim, red. M.J. L e s z k a, T. Wo l i s k a, Warszawa 2011, s. 151–157; P. M a g d a l i n o, Harbors of Byzantine Constantinople, [in:] Stories from the Hidden Harbor: Shipwrecks of Yenikapi, ed. Z. K z l t a n, G. B a r a n Ç e l i k, Istanbul 2013, s. 11–15.
2 O portach Byzantionu patrz m.in. W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 6; o walorach Zotego Rogu jako naturalnego portu J.A. P e r t o s j a n, Drevnij gorod na beregach Bosfora. Istorieskie oerki, Moskva 1986, s. 5, 6; K. M a r i n o w, Porty…, s. 151.
3 Np.: C. M a n g o, The Shoreline of Constantinople in the Fourth Century, [in:] Byzantine Constantinople. Monuments, Topography and Everyday Life, ed. N. N e c i p o l u, Leiden–Boston–Köln 2001, s. 17–28; K.R. D a r k, The Eastern…, s. 153–154, 163.
4 K.R. D a r k, The Eastern…152–160, plan 1 (s. 161); K. M a r i n o w, Porty…, s. 151. 5 Z. K z l t a n, Excavations at Yenikap, Sirkeci and Üsküdar within Marmaray and
Metro Projects, [in:] Istanbul Archaeological Museums. Proceedings of the 1st Symposium
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 7
Cho dokadne pooenie, uksztatowanie i gboko obu portów pozostaj nieznane, to w nauce do mocno osadzony jest pogld, e roz- cigay si one na odcinku mniej wicej 700 m i dysponoway w sumie dugoci nabrzey sigajc ok. 1,5 km6; mogy by w tym samym czasie baz dla mniej ni dwustu statków7.
Wraz z rozwojem Konstantynopola, wzrostem liczby jego mieszka- ców, odgrywaniem przez nie coraz istotniejszej roli w ówczesnym wiecie okazao si, e Bosforion i Neorion nie s w stanie przyj rosncej liczby docierajcych do Konstantynopola jednostek pywajcych, dostarczaj- cych mieszkacom potrzebnych produktów, a szczególnie zboa. Powstaa wic konieczno rozszerzenia dotychczasowej infrastruktury portowej stoecznego miasta. T potrzeb dostrzeono ju raptem w trzydzieci lat po tym, jak Konstantyn Wielki dokona inauguracji miasta swojego imienia, a tym cesarzem, który podj jako pierwszy kroki zmierzajce do zaradzenia rosncym trudnociom w zapewnieniu obsugi przyby- wajcym do Konstantynopola statkom, by Julian Apostata. W czasie swojego pobytu w Miecie w 362 r. poleci przygotowa port, który od jego imienia nazwano portem Juliana (limé toú Ioulianoú). Nie wiadomo czy pomys wybudowania nowego portu zrodzi dopiero w pocztkach rzdów Juliana czy te powsta ju za Konstancjusza, i moe teraz zacz by wprowadzany w ycie. Bez wzgldu na to, jak byo w rzeczywisto- ci, to z Julianem tradycja ródowa wie si powstanie portu, co musi wiadczy o tym, e jego rola w wybudowaniu portu bya najistotniejsza8.
Port usytuowany zosta nad morzem Marmara, troch na zachód od Wielkiego Paacu i hipodromu9. Zosym pisa, e Julian zbudowa dla
on Marmara – Metro Salvage Excavations 5th–6th May 2008, ed.U. K o c a b a , Istanbul 2010, s. 16; K. M a r i n o w, Porty…, s. 151.
6 C. M a n g o, Le développement…, s. 39; i d e m, The development…, s. 120; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152.
7 C. M a n g o, Le développement…, s. 38 (187 statków); K. M a r i n o w, Porty…, s. 152. 8 Symbolicznym wyrazem roli jak odegra Julian w powstaniu portu byo wysta-
wienie w jego centrum posgu cesarza. Wedug J a n a M a l a l a s a (XVIII, 82) posg w roku 533 przewróci si, a na jego miejscu postawiono krzy.
9 Niedawno na temat pooenia portu pisa K.R. D a r k (The Eastern…, s. 160–163), z sugesti, e siga on bliej hipodromu ni to si generalnie sdzi i stanowi granic midzy Wielkim Paacem i zachodni czci Konstantynopola.
Mirosaw J. Leszka8
niego [Konstantynopola] wielki port (mégistos limés), który chroni okrty zagroone przez poudniowy wiatr, oraz portyk o ksztacie raczej pókolistym ni w linii w linii prostej prowadzcy do portu10. W Notycjach konstantyno- politaskich port Juliana okrelany jest mianem Portus Novus i sytuowany w III regionie11. Tak jak w przypadku Bosforionu i Neorionu trudno pre- cyzyjnie okreli jego rozmiary. Uzgodnienie przekazów ródowych ze wspóczesnym ksztatem konstantynopolitaskiego wybrzea Propontydy doprowadzio Cyrila Mango do wniosku, e port Juliana mia szeroko 600 m, z nabrzeem o dugoci 1 km, mogcym przyj ok. 125 statków12.
Po niespena pótora wieku, bo w 509 r., cesarz Anastazjusz I pole- ci oczyci obszar portu z muu i wybudowa falochron13, co by moe wpisywao si w jaki szerszy projekt renowacji konstantynopolitaskich nabrzey portowych14. Ponownie port Juliana i jego najblisze ssiedztwo stay si przedmiotem zakrojonych na szersz skal dziaa remontowych i budowlanych za panowania cesarza Justyna II (565–578), cho praw- dopodobniej pierwsze kroki w tym zakresie zostay poczynione jeszcze w kocu rzdów Justyniana15. Impulsem do podjcia prac by w pewnym stopniu poar z roku 561, który spustoszy okolice portu16.
Port za Justyna II zosta pogbiony i powikszony. Zmieniona zostaa wówczas jego nazwa. Na cze cesarskiej maonki nazwano go portem
10 Z o s y m, III, 11. 3 (tum. H. C i c h o c k a, s. 134). Jak z powyszego wynika oprócz infrastruktury potrzebnej do cumowania i obsugi statków, ale równie z portykami od strony ldu. Cf. Patria III, 37; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8.
11 Notycje konstantynopolitaskie, s. 232. 12 C. M a n g o, Le développement…, s. 39; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…,
s. 8–9; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152. 13 M a r c e l l i n K o m e s, a. 509; cf. Suda, vol. I, s. 187; R. J a n i n, Constantinople
byzantine…, s. 223. 14 J a n M a l a l a s, XVI, 21 (tu generalnie na temat dziaalnoci budowla-
nej Anastazjusza, w tym o pracach na terenie portów κα λιμνας νακαθρας); P r y s c j a n, 184–185; cf. C. C a p i z z i, L’imperatore Anastasio I (492–518). Studio sulla sua vita, le sua opera e la sua personalità, Roma 1969, s. 200; B. C r o k e, Commentary, [in:] M a r c e l l i n K o m e s, s. 114; J. B a r d i l l, Brickstamps of Constantinople, t. I, Text, Oxford 2004, s. 32.
15 Av. C a m e r o n, Notes on the Sophiae, the Sophianae and the Harbour of Sophia, B 37, 1967, s. 11–20.
16 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 21.
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 9
Zofii (limé tés Sofías, limé tón Sofión)17. W pobliu portu znajdowa si paac, noszcy równie imi Zofii, w którym cesarska para mieszkaa jesz- cze przed objciem wadzy. By moe pewien sentyment do tego miej- sca, poza innymi wzgldami, skoni Justyna do renowacji portu Juliana. Zachowaa si anegdotyczna opowie o tym, jak to wanie cesarzowa miaa nakoni Justyna do podjcia prac na terenie portu. Przebywajc którego dnia na tarasie swojego paacu, miaa zobaczy jak statki miota- ne s przez morze. Poruszona tym widokiem miaa uda si do Justyna i baga go, by da jej pienidze na wybudowanie portu. Cesarz przychyli si do jej proby i wyznaczy Narzesa, patrycjusza i prepozyta oraz Trojlosa, protowestiariusza, do wykonania tego zadania. Po tym, jak wywizali si oni ze swojej misji i wybudowali port, zosta on nazwany imieniem Zofii, a cesarz poleci na terenie portu wystawi posgi swojej ony, jej siostrze- nicy Arabii, swój wasny oraz Narzesa18.
Port Juliana / Zofii z pewnoci mia przede wszystkim charakter han- dlowy, ale nie jest wykluczone, e pod koniec VII w. peni równie funkcje militarne19 i tu stacjonowaa przynajmniej cz floty wojennej. Trzeba jednak przyzna, e przekaz ródowy, który wykorzystuje si do potwier- dzenia tego pogldu, nie ma zbyt wielkiej mocy. Chodzi o wzmiank w Chronografii Teofanesa, dotyczca uzurpacji Leoncjusza z 695 r. Wedug bizantyskiego chronografa bunt Leoncjusza rozpocz si na dromonach, które znajdoway si wanie w porcie Juliana (wówczas ju od ponad wieku Zofii)20. Problem w tym, e Teofanes wspomina a o trzech dro- monach, a caa sytuacja sprawia wraenie wyjtkowej, bowiem Leoncjusz, który niedawno opuci wizienie i dopiero co zosta strategiem temu Hellady, mia prawie natychmiast odpyn z Konstantynopola.
17 R. J a n i n, Constantinople byzantine…, s. 223; Av. C a m e r o n, Notes…, s. 14; Cf. A. B e r g e r, Untersuchungen zu den Patria Konstantinupoleos, Bonn 1988, s. 570–578; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; P. M a g d a l i n o, The Maritime…, s. 212–213, 216; K.R. D a r k, The Eastern…, s. 160–163; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152.
18 Patria III, 37. 19 Na ten temat m.in. W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; S. B a a r a n,
‘Iron Ways’…, s. 18. 20 Te o f a n e s AM 6187, s. 368 (co ciekawe, chronograf wzmiankuje obie nazwy);
W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 18.
Mirosaw J. Leszka10
Mona podejrzewa, e Justynian II, obawiajc si Leoncjusza, poleci od- separowa wzmiankowane trzy dromony od innych okrtów wojennych i kaza cumowa w porcie, który nie peni funkcji bazy floty wojennej.
Wiadomo, e w póniejszych czasie port Juliana / Zofii (tosamy z por- tem Kontoskalion – limé toú Kontoskalíou21) funkcje militarne peni z pewnoci, stajc si nawet gówn baza bizantyskiej floty22.
Ostatni wielki port wczesnobizantyskiej stolicy urzdzono ok. 390 r. nad morzem Marmara za panowania Teodozjusza I. Od imienia tego wadcy zwany by Portus Theodosiacus23. Powsta on w gboko wcinaj- cej si w ld zatoce, u ujcia rzeki Likos. Miejsce to stanowio naturalny port. Zosta on powikszony przez wybudowanie biegncego od stro- ny poudniowej w kierunku wschód-zachód falochronu24. By najwik- szym portem Konstantynopola. Dugo nadbrzea wynosia ok. 1,5 km i, jak si szacuje, mogo przy nim cumowa jednoczenie blisko dwiecie statków25. Szczególnie istotn rol odgrywa on do poowy VII w., kiedy w wyniku arabskich podbojów Konstantynopol odcity zosta od dostaw egipskiego zboa26. Po kryzysie VIII w. port odgrywa pewn rol
21 R. J a n i n, Constantinople byzantine…, s. 221–223; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 9; C. M a n g o, Le développement…, s. 38; K. M a r i n o w, Porty…, s. 152.
22 W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 76; S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 18. Cf. Patria III, 37. Port ten zwany by równie portem Cezariusza (toú Kaisaríou liméni). Wiadomo, e za czasów Teofila wybudowano tu wielki arsena (W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 8; cf. C. P u l a k, R. I n g r a m, M. J o n e s, Eight Byzantine Shipwrecks from the Theodosian Harbour Excavations at Yenikap in Istanbul, Turkey: an introduction, IJNA 44.1, 2015, s. 40).
23 Cho pewnym jest, e budowa portu zakoczya si za panowania Teodozjusza I, to istniej pewne przesanki, by sdzi, e rozpocza si ona jeszcze za cesarza Walensa. Na ten temat patrz C. M a n g o, The Shoreline…, s. 25; K. M a r i n o w, Porty…, s. 153. Kwesti dyskusyjn jest zwizek portu Teodozjusza z portem Eleuteriusza (limé toú Eleutheríou). Cz badaczy uwaa, e jest to inna nazwa tego pierwszego. Inni sdz, i ten drugi powsta za panowania Konstantyna Wielkiego i to z niego (portu, rzecz jasna) wyrós port Teodozjusza, wreszcie s i tacy, którzy przypuszczaj, e lea on dalej na wschód (S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 18–19, tam dalsza literatura przedmiotu).
24 S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 15; cf. K. M a r i n o w, Porty…, s. 154. 25 R. J a n i n, Constantinople byzantine…, s. 218–220; C. M a n g o, Le développement…,
s. 39–40; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 10–11; K. M a r i n o w, Porty…, s. 153. 26 S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 21; R. A s a l, Theodosian Harbour and Sea Trade
In Byzantine Istanbul, [in:] Istanbul…, s. 154; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. Port
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 11
w IX–XI w., przyjmujc statki mniejszych – ni we wczeniejszych okresach – rozmiarów i bdc schronieniem dla odzi rybackich27. W XII w. ze wzgl- du na zamulenie spowodowane przez Likos przesta spenia rol portu28.
Nasza wiedza o porcie Teodozjusza w ostatniej dekadzie stale si wzbo- gaca, a to ze wzgldu na badania archeologiczne prowadzone od 2004 r. na jego obszarze w ramach projektu Marmaray29.
Wybudowanie portu Teodozjusza zakoczyo proces poszerzania prze- strzeni portowej. Jak sdzi Cyril Mango, w tym momencie Konstantyno- pol dysponowa nadbrzeami portowymi dugoci ok. 4.5 km30, co w peni zaspokaja miao obsug statków, potrzebnych do zabezpieczenia dostaw drog morsk produktów potrzebnych mieszkacom.
Pomimo wybudowania dwóch duych portów nad brzegami Pro- pontydy, co najmniej do poowy VI w. gównym centrum portowym Konstantynopola pozostawa Zoty Róg31. Uczeni zastanawiali si, kiedy i co zadecydowao o przeniesieniu ciaru obsugi handlu morskiego do portów nad morzem Marmara. Wydaje si do prawdopodobne, e nastpio to pod koniec rzdów Justyniana I. Dysponujemy przekazem ródowym, wedle którego to cesarz Justynian przeniós morski handel (ϑαλασσον μπρων) z Neorionu do portu Juliana32. P. Magdalino w pole- mice z Cyrilem Mango przekonujco uzasadni dlaczego przekazu tego nie mona odrzuci i wiza z Justynianem I, a nie Justynianem II33. Wedug tego uczonego wydarzeniami, które poday w wtpliwo bezpieczestwa Zotego Rogu, byy najazd Kutrigurów w 559 r., oraz spalenie magazynów
Teodozjusza w okresie wczesnobizantyskim nie by jedynie miejscem, gdzie przyj- mowane byo zboe. Tu dokonywano przeadunku choby materiaów budowlanych (marmur prokonezyjski, cegy, drewno).
27 R. A s a l, Theodosian Harbour…, s. 156; S. B a a r a n, ‘Iron Ways’…, s. 121; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156–157.
28 Z. K z l t a n, Excavations…, s. 2–3; K. M a r i n o w, Porty…, s. 153. 29 Na temat wyników dotychczasowych bada patrz m.in. The ‘Old Ships’…;
Istanbul…; Stories from…; K. M a r i n o w, Porty…, s. 153–157. 30 C. M a n g o, The development…, s. 120; cf. K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. 31 C. M a n g o, Le développement…, s. 40; P. M a g d a l i n o, The Maritime…,
s. 211–212; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. 32 Krótkie zapiski historyczne, 72; Patria II, 68. 33 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 20–21.
Mirosaw J. Leszka12
portowych w 561 r. w efekcie zamieszek wywoanych przez Bkitnych34. By moe wpyw na decyzj cesarza miao zjawisko przenoszenia si osad- nictwa i handlu znad Zotego Rogu, na tereny nad morzem Marmara, co mogo by spowodowane pogorszeniem warunków ycia na tym obszarze spowodowanym przez nawiewanie nieprzyjemnych zapachów z rozkada- jcych si cia ofiar epidemii z 542 r., które pochowane zostay w Sykach35. Trzeba równie pamita, e epidemia spowodowaa znaczne zmniejszenie liczby konstantynopolitaskiej ludnoci, co z oczywistych powodów szcze- gólnie dotkno gsto zamieszkane dzielnice na zapleczu Zotego Rogu.
Decyzja cesarza nie oznaczaa, rzecz jasna, e Zoty Róg i jego bezpo- rednia okolica przestay odgrywa jakkolwiek rol w obsudze handlu morskiego czy szerzej rzecz ujmujc w egludze, ale z pewnoci jego rola zdecydowanie ulega ograniczeniu. wiadczy o tym fakt, e znika ze ró- de port Bosforion36, a Neorion pod koniec VII w., trzeba byo oczyszcza z naniesionego muu. Stao si to za panowania cesarza Leoncjusza37. Jak si sdzi, Neorion peni mia odtd funkcje bazy floty wojennej38. Pored- nio wystpowanie tego zjawiska potwierdza obserwacja, e nie syszymy, by w okolicach Zotego Rogu wznoszone byy jakie nowe budowle39.
34 I d e m, Medieval…, s. 21; na temat najazdu Kutrigurów i reakcji na konstantyno- politaczyków – M.J. L e s z k a, Konstantynopolitaczycy w obliczu klsk elementarnych i zagroenia ze strony barbarzyców, [in:] A. K o m p a, M.J. L e s z k a, T. Wo l i s k a, Mieszkacy stolicy wiata. Konstantynopolitaczycy midzy staroytnoci i redniowieczem, ód 2014, s. 342–344.
35 P. M a g d a l i n o, Maritime…, s. 218–219. 36 C. M a n g o, The Development…, s. 120. 37 Te o f a n e s, AM 6190, s. 370; P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 20. Badacz ten
sugeruje, e wiadczy to o tym, e port ten przed 698 r. od jakiego czasu by nieuywa- ny. Wydaje si, e jest to sd zbyt daleko idcy. Konstantynopolitaskie porty od czasu do czasu przechodziy takie zabiegi i wcale to nie oznaczao, e w okresie je poprzedza- jcym nie peniy swoich funkcji. By moe oczyszczenie portu Neorion w 698 r. byo spowodowane przede wszystkim, co nadmieniem powyej, wyznaczenia mu nowej roli jako portu wojennego. W VII w. Neorion móg z powodzeniem obsugiwa, jak sdz, mniejsze statki i odzie rybackie.
38 C. M a n g o, The Development…, s. 120. 39 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 21, przyp. 30. Jedyn budowl, która z pewnoci
powstaa w okolicach Neorionu tu po panowaniu Justyniana I, jest koció Theotokos τ Πρωτασου.
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 13
Z kolei o znaczeniu portu Zofii wiadczy ma m.in. wanie inten- sywna dziaalno budowlana, widoczna nie tylko w okresie panowania Justyna II, ale i w okresie póniejszym oraz lady wskazujce na istnienie w okolicach portu obiektów handlowych i rzemielniczych oraz siedzib40. Wydaje si, e port Zofii odgrywa rol najwaniejszego portu konstanty- nopolitaskiego do X w. Pewne oywienie nad Zotym Rogiem uwidacz- nia zaczyna si od drugiej poowy X w., a wiek XI przynosi przejcie przez ten rejon gównej roli w obsudze statków przybywajcych do Konstanty- nopola. Tak jak nie do koca jasne s powody utraty przez porty Zotego Rogu w 2. poowie VI w. dominujcej roli, tak niepena jest nasza wiedza na temat przyczyny odzyskania utraconej pozycji. Wydaje si, e naley wiza to z aktywnoci handlow obywateli miast woskich (Wenecji, Pizy, Genui) w tym rejonie Konstantynopola. Zaowocowao to wymusze- niem dla nich na bizantyskich wadcach przywilejów handlowych i prawa do osiedlenia si tutaj. Proces ten rozpocz Aleksy I Komnen, a kontynu- owali Manuel I, Izaak i Aleksy Angelosowie41. Nie bez znaczenia musia by równie proces zamulania si portów nad morzem Marmara, czego efektem bya likwidacja portu Teodozjusza i ograniczenie funkcji portu
40 Szerzej na ten temat pisze P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 21–22; i d e m, Maritime…, s. 212–214.
41 P. M a g d a l i n o, Medieval…, s. 77, 87; i d e m, Maritime…, s. 220–226; M. B a l a r d, Genueczycy w Cesarstwie Bizantyskim, PNH 10.2, 2011, s. 54–56; M. K a p l a n, Konstantynopol a gospodarka miejska, [in:] wiat Bizancjum, t. II, Cesarstwo bizantyskie 641–1204, red. J-C. C h e y n e t, tum. A. G r a b o , Kraków 2011, s. 288–289. Ju w X w. obserwuje si aktywno Amalfitaczyków i Wenecjan. Jak sdzi P. Magdalino, okolice Zotego Rogu byy obszarem, gdzie zwykle funkcjo- nowali zagraniczni kupcy. Woscy handlarze, jego zdaniem, zaczli rozwija swoj dziaalno poprzez zwizki z Arabami, którzy w Perama mieli swoje mitaton. Warto zwróci równie uwag na wosk aktywno w Perze, znajdujcej si po drugiej stronie Zotego Rogu.
Pierwszy przywilej cesarski otrzymali Wenecjanie. Najpewniej stao si to w 1082 (P. F r a n k o p a n, Byzantine trade privileges to Venice in the eleventh century: the chryso- bull of 1092, JMH 30, 2004, s. 135–160). Zosta on rozszerzony w 1148 i 1189 r. Ich dziel- nica znajdowaa si obok Peramy. Pizaczycy uzyskali prawo do osadnictwa nad Zotym Rogiem w 1111–1112 r., a póniej w 1189 r., za Genueczycy w 1170, a nastpnie w 1192 i 1202 r. Kwartay zamieszkae przez nich zajte znajdoway si na zapleczu Neorionu i Bosforionu.
Mirosaw J. Leszka14
Juliana / Zofii / Kontoskalion przede wszystkim do wypeniania zada bazy floty wojennej.
Konstantynopol poza scharakteryzowanymi powyej portami dyspo- nowa szeregiem przystani, które uzupeniay ich dziaalno, odrywajc przede wszystkim rol w egludze kabotaowej czy w ryboówstwie. Gwoli przykadu warto wspomnie tu choby o przystani przy paacu Bukoleon nad morzem Marmara czy przy paacu Mamasa nad Bosforem42.
Na zapleczu portów powstay magazyny, w których skadowane byy najwaniejsze z perspektywy aprowizacji Konstantynopola produkty, a wic zboe i oliwa. W pobliu portów nad Zotym Rogiem w V regio- nie funkcjonoway w okresie wczesnobizantyskim trzy wielkie magazyny zboowe, a mianowicie: Troadzkie (Horrea Troadensia), Konstancju- szowe (Horrea Constantiaca), Walentyskie (Horrea Valentiaca) oraz skad oliwy (Horrea Olearia)43. Na zapleczu portów nad morzem Marmara, w celu obsugi dostaw zboa egipskiego powstay w IX regionie dwa kolej- ne spichlerze. By to spichlerz Teodozjaski (Horreum Theodosianum) i spichlerze Aleksandryjskie (Horrea Alexandrina)44. Wzmiankowane obiekty znajdoway si w rkach pastwa. Epidemia dumy z pocztku lat czterdziestych VI w. zdecydowanie zmniejszya populacj konstan- tynopolitaczyków45. W konsekwencji tego nie nastpi dalszy rozrost
42 List tego typu obiektów znajdzie czytelnik w pracy W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 9–11.
43 Notycje konstantynopolitaskie, s. 233–234; V. P r i g e n t, Stockage du grain dans le monde byzantin (VIIe–XIIe siècle), MEFRM 120.1, 2008, s. 30; C. M a n g o, Le déve- loppement…, s. 40; P. M a g d a l i n o, Maritime…, s. 211–212; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156. Na temat zaopatrzenia Konstantynopola w oliw cf. B. S i r k s, Food for Rome. The Legal Structure of Transportation and Processing of Supplies for the Imperial Distributions in Rome and Constantinople, Amsterdam 1991, s. 388–394.
44 Notycje konstantynopolitaskie, s. 237; C. M a n g o, Le développement…, s. 40; W. M ü l l e r - W i e n e r, Die Häfen…, s. 9; P. M a g d a l i n o, Maritime…, s. 211, 213; K. M a r i n o w, Porty…, s. 156.
45 Wedug badaczy Konstantynopol móg straci wówczas od 20 do 50 procent swoich mieszkaców. Przy zaoeniu, e miasto liczyo ich w chwili wybuchu epidemii
400–500 tys., to w czasie jej trwania umrze mogo od 80 do 250 tys. ludzi. Szerzej na ten temat: P. A l l e n, The „Justinianic” Plague, B 49, 1979, s. 10–13; D. S t a t h a k o p o u l o s, Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Subsistence Crises and Epidemics, Birmingham 2004, s. 139–141; M. Wó j c i k,
Konstantynopolitaskie porty IV–XII w. 15
zaplecza magazynowego konstantynopolitaskich portów, a wrcz prze- ciwnie rozpocz si proces jego zmniejszania. Wydaje si, e okoo roku 900 istnia ju tylko jeden taki publiczny magazyn, noszcy nazw Lamia (tés Lamias). Znajdowa si on w pobliu portu Juliana / Zofii i jest on czony ze spichlerzami Aleksandryjskimi46.
Powysze rozwaania zobrazoway Czytelnikowi przynajmniej w jakim stopniu zmiany zachodzce w sieci najwaniejszych konstan- tynopolitaskich portów. Byy one odpowiedzi na to, co dziao si tak w samym Miecie, jak i w otaczajcym wiecie. W pierwszym wieku istnie- nia Konstantynopola, charakteryzujcym si jego bardzo dynamicznym rozwojem i kilkudziesiciokrotnym wzrostem liczby ludnoci nastpia rozbudowa portów nad Zotym Rogiem i powstanie nowych nad morzem Marmara (port Juliana, port Teodozjusza), które zapewniay zabezpie- czenie obsugi statków dostarczajcych zaopatrzenie dla bizantyskiej stolicy. Radykalne zmniejszenie liczby ludnoci, które nastpio w latach czterdziestych VI wieku, a dotkno przede wszystkim te rejony Kon- stantynopola, które znajdoway si na zapleczu Zotego Rogu, byo jedn z podstawowych przyczyn przeniesienia ciaru obsugi statków, przyby- wajcych do Konstantynopola na porty nad morzem Marmara. Wreszcie naturalne zjawisko, jakim byo zamulanie tych ostatnich, a przede wszyst- kim portu Teodozjusza, przy jednoczesnym pojawieniem si kupców obcego pochodzenia (gównie italskiego), zainteresowanych okolicami Zotego Rogu przynioso z kolei odrodzenie infrastruktury portowej tego ostatniego (XI w.)
Plaga Justyniana: Cesarstwo wobec epidemii, ZP.UKSW 11.1, 2011, s. 393–395; cf. K. P o l e k, Pandemia, epidemia i katastrofy naturalne a przemiany gospodarcze w strefie ródziemnomorskiej w VI w., [in:] Homo, qui sentit. Ból i przyjemno w rednio- wiecznej kulturze Wschodu i Zachodu, red. J. B a n a s z k i e w i c z, K. I l s k i, Pozna 2013, s. 94–96.
46 Patria II, 57; komes tes Lamias wzmiankowany jest przez F i l o t e u s z a (s. 113). Na temat pooenia tego spichlerza patrz C. Mango, Le développement…, s. 54–55; cf. P. Magdalino, Medieval…, s. 23–26.
Wstp
Dyskusj na temat stanu rzymskiej marynarki wojennej u progu VII wieku rozpocz Constantin Zuckerman w tekcie Learning from the enemy, a dokadniej w jego czci zatytuowanej The nauticatio and the origins of the Byzantine war fleet. The Karabisianoi1. Propozycje Zuckermana pojawiy si na marginesie rozwaa o walkach z Arabami w wieku VII i powstaniu pierwszej staej, centralnej, bizantyskiej marynarki wojennej – Karabisia- noi. W swoim tekcie Zuckerman przeciwstawia si utosamianiu Karabi- sianoi, formacji korzeniami sigajcej poowy VII w., z quaestura exercitus wprowadzonej przez Justyniana, cho przyznaje za Michaelem Hendym2,
* Dr ukasz Róycki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydzia Historyczny, Instytut Historii.
1 C. Z u c k e r m a n, Learning from the Enemy and More. Studies in “Dark Centuries” Byzantium, Mil 2, 2005, s. 108–125.
2 M.F. H e n d y, Studies in the Byzantine Monetary Economy c. 300–1450, Cambridge 1985, s. 645–646.
u kasz Ró yck i *
Wszystk ie ok rt y cesarza Rozwa ania nad stanem rzymsk iej mar ynark i wojennej za panowania
cesarza Maur ycjusza (582–602)
II
ukasz Róycki18
e obie struktury byy do siebie podobne na gruncie administracyjnym3. Zdaniem Zuckermana: The continuity between the 6th- and the 7th-century military structures is very strong, the main innovation being the creation of the Byzantine navy4.
Trudno jest si nie zgodzi z powyszym stwierdzeniem, pojawia si jednak pytanie, co z rzymsk marynark wojenn przed stworzeniem Karabisianoi? Czy Morze ródziemne byo dla Rzymian w VI w. nadal Mare Nostrum, a jeli tak, to jaka sia czuwaa nad jego bezpieczestwem? C. Zuckerman zaproponowa proste rozwizanie, stwierdzajc, e pod koniec VI i na pocztku VII w. cesarska marynarka wojenna nie istniaa. Jej odtworzenie miao by zwizane z rosncym zagroeniem arabskim.
Okres panowania Justyniana Wielkiego jest dobrze poznany, a dziki duej liczbie dokumentów mona przeledzi sposoby dziaania cesarskiej administracji, tak jak miao to miejsce w przypadku quaestura exercitus5 i póniejszego zaadaptowania struktur w ramach cesarskiej floty temowej. Wywodzce si z cesarstwa rzymskiego classis zarzdzane przez praefectus classis nie s potwierdzone w ródach do pónego antyku6. Nie oznacza to, e cesarstwo bizantyskie nie byo w stanie wystawi floty wojennej. Funkcjonowanie okrtów wojennych w czasach Justyniana7 jest dobrze powiadczone ródowo, nawet jeli flota, w skadzie której miay one funkcjonowa, bya stworzona ad hoc8 na potrzeby kampanii wojennych. Taka nowa flota musiaa posiada wasn struktur dowodzenia, zaplecze techniczne i dostp do dowiadczonych marynarzy, ale po wykonaniu
3 C. Z u c k e r m a n, Learning…, s. 111–112. 4 Ibidem, s. 133. 5 Cf. na przykad: V.I. Ve l k o v, Cities in Thrace and Dacia in Late Antiquity (Studies
and Materials), Amsterdam 1977, s. 62 oraz czciowe podsumowanie: F. C u r t a, The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region c. 500–700, Cambridge 2001, s. 185–186.
6 Cf. doskonay wypis róde in: M. R e d d é, Mare nostrum. Les infrastructures, le dispositif et l’histoire de la marine militaire sous l’empire romain, Paris 1986.
7 Cz historyków na podstawie róde uznaa, e w czasach Justyniana musiaa istnie silna i dobrze zorganizowana centralna flota – cf. R. G a r d i n e r, The Age of the Galley: Mediterranean Oared Vessels since pre-Classical Times, Conway 2004, s. 91.
